Η Αρχαία Βίβλοσ τησ Εκκληςίασ

Βήμα τρίτο ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ϊπὸ τοῦ νβμου (Ματ 518)

Σο πρωτβτυπο κείμενο τησ Αρχαίασ Βίβλου γράφτηκε ςτην εβραΰκή γλώςςα

εκτβσ απβ οριςμένα τμήματα των βιβλίων Δανιήλ και Έςδρασ που είναι γραμμένα

ςτα αραμαΰκά τη γλώςςα που μετά τον ε΄ πΧ αιώνα έγινε καθομιλουμένη ςτον

χώρο τησ Παλαιςτίνησ Σην τελική μορφή του το κείμενο αυτβ πήρε προφανώσ

ταυτβχρονα με την οριςτική ςυγκρβτηςη του ιουδαΰκογ κανβνα κατά τα τέλη του α΄

μΧ αιώνα οπβτε αρχίζει να παρατηρείται και αγξηςη του ενδιαφέροντοσ για τη

διαφγλαξή του απβ αλλοιώςεισ92

Σο μαςοριτικβ κείμενο

Σο ενδιαφέρον αυτβ γίνεται εντονβτερο με το πέραςμα των αιώνων και

ςυνδυάζεται με την προςπάθεια για διβρθωςη ςφαλμάτων που ειςχώρηςαν ςε αυτβ απβ παλιβτερεσ αντιγραφέσ Σο τεράςτιο αυτβ έργο που περιλάμβανε

λεπτομερειακή καταμέτρηςη των ςτίχων των λέξεων ή και των γραμμάτων

ακβμη τον υπολογιςμβ τησ μέςησ κάθε βιβλίου την καταγραφή τησ ςυχνβτητασ με την οποία απαντογν διάφοροι γραμματικοί τγποι τον καταρτιςμβ πινάκων με τισ

διαφορέσ των χειρογράφων την επιςήμανςη λαθών κλπ ανέλαβαν άνθρωποι με

αξιβλογη φιλολογική κατάρτιςη που ονομάζονται ldquoμαςορίτεσrdquo93 Με βάςη τισ

μεθβδουσ που εφαρμβζονταν για τη διατήρηςη του κειμένου διακρίνονται διάφορεσ μαςοριτικέσ ςχολέσ οι οποίεσ αναπτγχθηκαν τβςο ςτην περιοχή τησ Βαβυλώνασ βςο

και τησ Παλαιςτίνησ με πιο γνωςτέσ εκείνεσ των οικογενειών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςτην περιοχή τησ Σιβεριάδασ Η καταγραφή των μαςοριτικών

παρατηρήςεων (μαςβρα) γινβταν είτε ςτο περιθώριο του κειμένου (masora

marginalis) είτε κατ αλφαβητική ςειρά ςτο τέλοσ του βιβλίου (masora finalis)

Η ldquoμαςβρα του περιθωρίουrdquo διακρίνεται με βάςη την έκταςη των παρατηρήςεων

ςε ldquoφτωχή μαςβραrdquo (masora parva)94 και ldquoμεγάλη μαςβραrdquo (masora magna)95

92

Πρβλ Δαμιανβσ Δβικοσ Ειςαγωγή ςτην Παλαιά Διαθήκη Γενική Ειςαγωγή Θεςςαλονίκη 1984 ςελ 107 Παναγιώτησ Μπρατςιώτησ Εἰςαγωγὴ εἰσ τὴν Παλαιὰν Διαθήκην Μετὰ δγο παραρτημάτων περὶ Ἀποκργφων καὶ νεωτέρων μεταφράςεων τῆσ ΠΔ (Εκδ Νικβλαοσ Μπρατςιώτησ) Αθήνα 1993 ςελ 533εξ 93

Ο βροσ προέρχεται είτε απβ το μεταγενέςτερο εβραΰκβ ρήμα מסר (μαςάρ = παραδίνω) απβ το οποίο προκγπτει το

ουςιαςτικβ ldquo ה ר מס rdquo (μαςορά = παράδοςη) είτε απβ το ρήμα ldquoאסרrdquo (αςάρ = δεςμεγω) απβ το οποίο προκγπτει η λέξη

ldquo תרר מס rdquo (μαςορέθ = δέςμευςη υποχρέωςη) 94

γντομεσ παρατηρήςεισ γραμμένεσ ανάμεςα ςτισ γραμμέσ κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Βαβυλώνασ ή ςτο περιθώριο δεξιά και αριςτερά του κειμένου κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Παλαιςτίνησ

2

τισ προςπάθειεσ των μαςοριτών για τη διαφγλαξη και τη διαμβρφωςη

ομοιβμορφου κειμένου ανήκει και η επινβηςη και εφαρμογή διάφορων ςυμββλων

που ςυνέβαλαν ςτην ορθή προφορά των λέξεων και διευκβλυναν την εμμελή

ανάγνωςη του κειμένου κατά τισ λατρευτικέσ ςυνάξεισ υγκεκριμένα επειδή το

εβραΰκβ αλφάβητο δεν διαθέτει φωνήεντα η γραπτή μορφή των λέξεων

περιλαμβάνει μβνο ςγμφωνα Όςο η αρχαία εβραΰκή γλώςςα ήταν ζωντανή αυτβ

δεν δημιουργογςε πρββλημα καθώσ οι λέξεισ μπορογςαν εγκολα να αναγνωριςτογν

απβ τη ςγνταξη ή τη ςυνάφειά τουσ Όταν βμωσ οι Ιουδαίοι έπαψαν να μιλογν την εβραΰκή και την αντικατέςτηςαν με την αραμαΰκή ή την ελληνική η ορθή

ανάγνωςη και αναγνώριςη πολλών λέξεων κατέςτη ακβμη και για τουσ

μορφωμένουσ ιδιαίτερα δγςκολη Η ςυμβολή των μαςοριτών υπήρξε ςτο ςημείο

αυτβ πολγτιμη καθώσ με τα διάφορα ςυςτήματα ςυμββλων που κατά καιρογσ

επινβηςαν και εφάρμοςαν για την αναπαράςταςη των φωνηέντων των ςημείων

τονιςμογ και των ςημείων ςτίξησ πέτυχαν τελικά τη διαμβρφωςη ενβσ

ομοιβμορφου και γενικά αποδεκτογ κειμένου (textus receptus)

Σο ιδιαίτερα πολγπλοκο ςγςτημα ςυμββλων που χρηςιμοποιείται ςήμερα ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου άρχιςε να εφαρμβζεται κατά τον ζ΄ μΧ

αιώνα και καθιερώθηκε κατά τον ιδ΄ μΧ αιώνα Αναλυτικβτερα απβ τον ζ΄ μΧ αιώνα άρχιςε η ldquoεπιςήμανςηrdquo96 του κειμένου η τοποθέτηςη δηλαδή διάφορων

ςημαδιών πάνω ή κάτω απβ τα γράμματα ή και ανάμεςα ςε αυτά για τη

διευκβλυνςη τησ ανάγνωςησ Με το πέραςμα του χρβνου αναπτγχθηκαν διάφορα

ςυςτήματα επιςήμανςησ ςτην Ανατολή (Βαβυλώνα) και ςτη Δγςη (Παλαιςτίνη)

Σο ldquoβαβυλωνιακβrdquo ςγςτημα με επιςήμανςη αρχικά πάνω απβ τα γράμματα γνώριςε διάφορεσ φάςεισ εξέλιξησ Μία απβ τισ φάςεισ αυτέσ κατά τον η΄ - θ΄ μΧ

αιώνα ςυνδέεται πιθανβτατα με την εμφάνιςη των ldquoΚαραΰτώνrdquo μια κίνηςη που

ιδργθηκε γγρω ςτα 760 μΧ απβ τον cΑνάν μπεν Νταβίδ Επειδή οι Καραατεσ

απέρριπταν τισ ταλμουδικέσ ερμηνείεσ προτιμώντασ την κατά λέξη κατανβηςη τησ Βίβλου η κίνηςή τουσ προκάλεςε μια ανανέωςη του ενδιαφέροντοσ για το βιβλικβ

κείμενο και την κατά το δυνατβν ακριβέςτερη προφορά του Η βαβυλωνιακή

παράδοςη επιςήμανςησ του κειμένου μεταλαμπαδεγτηκε και ςυνεχίςτηκε μέχρι τον

ιβ΄ - ιγ΄ μΧ αιώνα ςτην Τεμένη βπου διαμορφώθηκε το λεγβμενο ldquoυεμενικβrdquo

ςγςτημα επιςήμανςησ Σο ldquoπαλαιςτινιακβrdquo ςγςτημα με επιςήμανςη επίςησ πάνω απβ τα γράμματα

ακολογθηςε ανάλογη προσ το βαβυλωνιακβ πορεία εξέλιξησ Η παρατηρογμενη

μεταξγ 780 και 930 μΧ άνθιςη των μαςοριτικών εργαςιών ςτην περιοχή τησ Παλαιςτίνησ ςυνδέεται επίςησ με την εμφάνιςη τησ κίνηςησ των Καραΰτών Έτςι

με κέντρο την Σιβεριάδα διαμορφώνεται απβ το ldquoπαλαιςτινιακβrdquo ςγςτημα ένα

95

Εκτενείσ παρατηρήςεισ γραμμένεσ ςτα περιθώρια δίπλα και κάτω κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Βαβυλώνασ ή πάνω και κάτω απβ το κείμενο κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Παλαιςτίνησ 96

Ο βροσ ldquoεπιςήμανςηrdquo προκγπτει απβ τον εβραΰκβ βρο ldquo ד ק ננ rdquo (νικκέδ = βάζω ςημάδια) με τον οποίο δηλώνεται η

διαδικαςία τοποθέτηςησ ςημαδιών ςτο κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

3

εντελώσ νέο ςγςτημα επιςήμανςησ το ldquoτιβεριαδικβrdquo το οποίο τελικά επικράτηςε

ημαντικβτατο ρβλο ςτην εξέλιξη αυτήν έπαιξαν οι οικογένειεσ των Μπεν Αςέρ και

Μπεν Ναφταλί97

Σα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

Εβραΰκήσ Βίβλου προέρχονται απβ τη μετά τον θ΄ μΧ αιώνα περίοδο Αρχαιβτερα

χειρβγραφα εκτβσ απβ εκείνα που βρέθηκαν ςτην περιοχή δυτικά τησ Νεκράσ

Θάλαςςασ και για τα οποία θα γίνει ειδικβσ λβγοσ παρακάτω ςώζονται μβνον

αποςπαςματικά Σο αρχαιβτερο απβ τα αποςπάςματα αυτά είναι ο ldquoΠάπυροσ Nashrdquo που ανακαλγφθηκε το 1902 απβ τον W L Nash ςτην Αίγυπτο και

δωρίςτηκε ςτην Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ Δεν πρβκειται για

βιβλικβ χειρβγραφο αλλά για λειτουργικβ κείμενο που χρονολογείται πιθανβτατα

απβ τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχει τισ περικοπέσ Εξο 207-12 (Δεκάλογοσ) και Δευ

64-998 Η απουςία αρχαιβτερων χειρογράφων οφείλεται ςτη ςυνήθεια των

Ιουδαίων να αποςγρουν έγκαιρα τα παλιά και φθαρμένα αντίγραφα τησ Βίβλου απβ

τη χρήςη ςτη δημβςια λατρεία να τα ςυγκεντρώνουν ςε ειδική κργπτη (γκενιζά99)

τησ ςυναγωγήσ και τελικά να τα θάβουν ώςτε να διαςφαλίζεται η διατήρηςη του κειμένου τησ ςε καλή κατάςταςη Απβ τη γενική αυτήν καταςτροφή διαςώθηκε

ένασ μεγάλοσ αριθμβσ αποςπαςματικών χειρογράφων προερχβμενων κυρίωσ απβ την περίοδο μεταξγ σ΄ και η΄ μΧ αιώνα που φυλάςςονταν ςτη γκενιζά τησ

ςυναγωγήσ του Κααρου100 επειδή η είςοδβσ τησ χτίςτηκε και αργβτερα ξεχάςτηκε

Η γκενιζά τησ ςυναγωγήσ του Κααρου ανακαλγφθηκε κατά το δεγτερο μιςβ του ιθ΄

μΧ αιώνα και τα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφά τησ φυλάςςονται ςήμερα ςτην

Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ και ςτην Bodleian Βιβλιοθήκη τησ

Οξφβρδησ תק ה ו

Η επικράτηςη του τιβεριαδικογ ςυςτήματοσ επιςήμανςησ είχε ωσ αποτέλεςμα

να ςώζονται ςήμερα ελάχιςτα χειρβγραφα με βαβυλωνιακή επιςήμανςη και μβνον

αποςπαςματικά101 Σα περιςςβτερα χειρβγραφα τησ τιβεριαδικήσ παράδοςησ

προέρχονται απβ την οικογένεια Μπεν Αςέρ το έργο τησ οποίασ εκτείνεται ςε πέντε

97

Ernst Wuumlrthw_in Der Text des Alten Testaments Ein_ Einfuumlhrung in ^i_ Bili[ H_r[i][ D_uts]h_

Bibelgesellschaft Stuttgart 1952 51988 ςελ 27-30

98 Σο κείμενο των παραπάνω περικοπών διαφοροποιείται ελαφρώσ απβ το αντίςτοιχο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

99 Η λέξη ldquoγκενιζάrdquo προέρχεται απβ την αραμαΰκή ldquoז נה rdquoπου ςημαίνει ldquoκργβω (γκενάζ) rdquoגו

100 Σο κτήριο ήταν αρχικά χριςτιανική εκκληςία αφιερωμένη ςτον αρχάγγελο Μιχαήλ και το 882 μΧ μετατράπηκε ςε

ςυναγωγή 101

Σα ςπουδαιβτερα απβ αυτά είναι τα εξήσ

α) Ο Κώδικασ τησ Γερμανικήσ Κρατικήσ Βιβλιοθήκησ του Βερολίνου or qu 680 (Ec 1) Αποτελείται απβ 94 φγλλα

περγαμηνήσ και περιέχει εκτεταμένα αποςπάςματα απβ τα Αγιβγραφα Ο κώδικασ επιςημάνθηκε αρχικά με το

βαβυλωνιακβ ςγςτημα αλλά ςτη ςυνέχεια γνώριςε νέα επεξεργαςία ςτην Τεμένη με το ιςχγον εκεί εξελιγμένο ςγςτημα επιςήμανςησ

β) Codex Babylonicus Petropolitanus B3 (P) Βρέθηκε το 1839 ςε ςυναγωγή τησ Κριμαίασ και φυλάςςεται ςτη

Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σο κείμενο η επιςήμανςη και οι μαςοριτικέσ παρατηρήςεισ

ακολουθογν την παλαιςτινιακή παράδοςη διατηρογνται βμωσ τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογνταν ςτη ςχολή τησ Βαβυλώνασ

4

ή έξι γενιέσ102 Για την οικογένεια Μπεν Ναφταλί δεν υπάρχουν αςφαλείσ

μαρτυρίεσ Σο έργο τησ είναι γνωςτβ κυρίωσ απβ καταλβγουσ που καταγράφουν τισ

διαφορέσ ανάμεςα ςτα κείμενα τησ ςχολήσ τησ και εκείνησ των Μπεν Αςέρ103

Η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια και ςτίχουσ είναι έργο των

εκδοτών του κατά τα νεβτερα χρβνια Αντίθετα πολγ αρχαιβτερη είναι η διαίρεςη

ςε ldquo תשור rdquo (παραςβθ = περικοπέσ)104 και μαρτυρείται ήδη απβ το τέλοσ τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ ςε χειρβγραφα που ανακαλγφθηκαν ςτη δυτικά τησ

Νεκράσ Θάλαςςασ περιοχή Η διαίρεςη βμωσ ςε κεφάλαια που ιςχγει ςήμερα

εφαρμβςτηκε για πρώτη φορά ςε εβραΰκά χειρβγραφα γγρω ςτο 1330 μΧ κατrsquo

επίδραςη τησ αντίςτοιχησ πρακτικήσ που είχε ςτο μεταξγ επικρατήςει ςτη λατινική

μετάφραςη τησ Βίβλου Ση διαίρεςη αυτήν είχε ειςηγηθεί ο Stephan Langton

ένασ Άγγλοσ κληρικβσ που υπηρετογςε κατά την περίοδο 1204 - 1206 μΧ ωσ

canonicus ςτην εκκληςία τησ Notre Dame του Παριςιογ και ωσ καθηγητήσ ςτο

102

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά προέρχονται απβ τουσ δγο τελευταίουσ γβνουσ τησ οικογένειασ τον Μοςέ μπεν Αςέρ και τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ και είναι τα εξήσ

α) Codex Cairensis (C) Βρέθηκε ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου και περιέχει τα βιβλία των Προγενέςτερων και

Μεταγενέςτερων Προφητών ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ γμφωνα με τον κολοφώνα του (ςημείωμα ςτο τέλοσ

των μεςαιωνικών χειρογράφων ςτο οποίο περιέχονται ςχετικέσ με αυτά πληροφορίεσ) ο κώδικασ γράφτηκε το 895 μΧ απβ τον Μοςέ μπεν Αςέρ ε άλλον κολοφώνα του χειρογράφου αναφέρεται βτι αυτβ δωρίςτηκε ςτην καραΰτική

κοινβτητα τησ Ιερουςαλήμ απβ βπου αφαιρέθηκε το 1099 μΧ απβ τουσ ςταυροφβρουσ για να καταλήξει αργβτερα ςτην

καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου βπου φυλάςςεται μέχρι ςήμερα

β) Ο Κώδικασ τησ Πεντατεγχου του Λονδίνου or 4445 Φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο και περιέχει τα βιβλία του Νβμου Χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα και ςυνιςτά ένα απβ τα πρώτα έργα του Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν

Αςέρ

γ) Aleppo Codex (A) Περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ Ο κώδικασ γράφτηκε ςτισ

αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντίςτηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ με ςκοπβ να αποτελέςει πρβτυπο για την παραγωγή άλλων χειρογράφων Βριςκβταν

αρχικά ςτην Ιερουςαλήμ μεταφέρθηκε αργβτερα ςτο Κάιρο και κατά τα τέλη του ιδ΄ μΧ αιώνα ςτο Χαλέπι βπου

κινδγνεψε το 1947 να καταςτραφεί κατά τη διάρκεια αντιιουδαΰκών ταραχών αλλά τελικά ςώθηκε με απώλεια του frac14

του περιεχομένου του ήμερα βρίςκεται ςτην Ιερουςαλήμ και αποτελεί τη βάςη για την κριτική έκδοςη τησ ΣαΝάΧ απβ το Εβραΰκβ Πανεπιςτήμιο

δ) Codex Leningradensis B 19a (L) Βρέθηκε ςτο Κάιρο και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ

Πετρογπολησ Γράφτηκε το 1008 μΧ απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ χωρίσ βμωσ να ακολουθεί κατά πάντα το

πρβτυπο κείμενο του Κώδικα του Χαλεπίου και περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ Σο χειρβγραφο αυτβ αποτελεί τη βάςη για τισ ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

ε) Ο Κώδικασ του Νβμου του 930 μΧ Φυλάςςεται ςτην Αγία Πετρογπολη Ο κώδικασ αποτελείται απβ 241 φγλλα με

κείμενο ςε τρεισ ςτήλεσ γραμμένο απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντιςμένο απβ τον αδελφβ του

Εφρααμ μπεν Μπουγιαά Χρονολογείται απβ το 930 μΧ και περιέχει τα βιβλία του Νβμου 103

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα τησ ςχολήσ Μπεν Ναφταλί είναι τα εξήσ

α) Erfurtensis 1 (E1) Erfurtensis 2 (E2) Erfurtensis 3 (E3) Φυλάςςονται ςτη Γερμανική Κρατική Βιβλιοθήκη του

Βερολίνου Χρονολογογνται αντίςτοιχα απβ τον ιδ΄ ιγ΄ και ια΄ μΧ αιώνα και περιέχουν ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε μικτβ

κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςυνοδευβμενο απβ παραφράςεισ ςτα αραμαΰκά και μαςοριτικέσ ςημειώςεισ

β) Codex Reuchlinianus (Reuchlin 3) Φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Κρατιδίου τησ Βάδησ ςτην Καρλςρογη τησ

Γερμανίασ Χρονολογείται απβ το 1105 μΧ και περιέχει τα βιβλία των Προφητών ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν

Αςέρ και Μπεν Ναφταλί 104

Κάθε ldquoπερικοπήrdquo χαρακτηρίζεται ανάλογα με την έκταςή τησ ωσ ldquoμεγάληrdquo ή ldquo ה ות ו rdquo (πεθουχά = ανοιχτή) και ωσ

ldquoμικρήrdquo ή ldquo ת מהוסו rdquo (ςεθουμά = κλειςτή) Οι ldquoανοιχτέσrdquo περικοπέσ επιςημαίνονται ςτο κείμενο με το γράμμα ldquoפrdquo ενώ οι

ldquoκλειςτέσrdquo με το γράμμα ldquoסrdquo Οι περικοπέσ του Νβμου που διαβάζονται ςτη ςυναγωγή λέγονταιldquo יםסו דרנ rdquo (ςεδαρίμ =

τάξεισ) ενώ οι αντίςτοιχεσ περικοπέσ απβ τα βιβλία των Προφητών ldquo ר ת פו rdquo (χαφταρβθ = απολγςεισ)

5

νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ Σο 1206 μΧ ο Stephan Langton

τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄

αρχιεπίςκοποσ του Canterbury κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη

τησ διαίρεςήσ του Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ

υιοθετήθηκε τελικά ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ

απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel

Bomberg ςτην Βενετία (151617 και 152425 μΧ) και για τισ οποίεσ θα γίνει

ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά

παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ

κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ

ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ΄ μΧ

αιώνα105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία ldquoΡαβινικέσ Βίβλοιrdquo ή ldquo תמקרא ת גד ל rdquo

(Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα) Σο κέντρο τησ ςελίδασ των

ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου απβ τισ οποίεσ η

μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την

παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ) ενώ περιμετρικά του κειμένου

τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων βπωσ του Ραςί του Ιμπν Εζρά του Κιμχί κά Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 151617 ςτην

Βενετία ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg απβ τον Felix Pratensis106 ο

οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει

μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε

τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου

που έγινε απβ τον Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah107 το 152425 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoBombergianardquo Σο τετράτομο

αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε

αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο

δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ

105

Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477 πιθανβτατα ςτην

Μπολβνια των Προφητών το 148586 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο) των Αγιογράφων το 148687 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την

εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που

εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί Παροιμίαι Ιώβ και Δανιήλ Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 149193 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια 106

Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο

ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου 107

Ο Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία ο οποίοσ βπωσ και

ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

2

τισ προςπάθειεσ των μαςοριτών για τη διαφγλαξη και τη διαμβρφωςη

ομοιβμορφου κειμένου ανήκει και η επινβηςη και εφαρμογή διάφορων ςυμββλων

που ςυνέβαλαν ςτην ορθή προφορά των λέξεων και διευκβλυναν την εμμελή

ανάγνωςη του κειμένου κατά τισ λατρευτικέσ ςυνάξεισ υγκεκριμένα επειδή το

εβραΰκβ αλφάβητο δεν διαθέτει φωνήεντα η γραπτή μορφή των λέξεων

περιλαμβάνει μβνο ςγμφωνα Όςο η αρχαία εβραΰκή γλώςςα ήταν ζωντανή αυτβ

δεν δημιουργογςε πρββλημα καθώσ οι λέξεισ μπορογςαν εγκολα να αναγνωριςτογν

απβ τη ςγνταξη ή τη ςυνάφειά τουσ Όταν βμωσ οι Ιουδαίοι έπαψαν να μιλογν την εβραΰκή και την αντικατέςτηςαν με την αραμαΰκή ή την ελληνική η ορθή

ανάγνωςη και αναγνώριςη πολλών λέξεων κατέςτη ακβμη και για τουσ

μορφωμένουσ ιδιαίτερα δγςκολη Η ςυμβολή των μαςοριτών υπήρξε ςτο ςημείο

αυτβ πολγτιμη καθώσ με τα διάφορα ςυςτήματα ςυμββλων που κατά καιρογσ

επινβηςαν και εφάρμοςαν για την αναπαράςταςη των φωνηέντων των ςημείων

τονιςμογ και των ςημείων ςτίξησ πέτυχαν τελικά τη διαμβρφωςη ενβσ

ομοιβμορφου και γενικά αποδεκτογ κειμένου (textus receptus)

Σο ιδιαίτερα πολγπλοκο ςγςτημα ςυμββλων που χρηςιμοποιείται ςήμερα ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου άρχιςε να εφαρμβζεται κατά τον ζ΄ μΧ

αιώνα και καθιερώθηκε κατά τον ιδ΄ μΧ αιώνα Αναλυτικβτερα απβ τον ζ΄ μΧ αιώνα άρχιςε η ldquoεπιςήμανςηrdquo96 του κειμένου η τοποθέτηςη δηλαδή διάφορων

ςημαδιών πάνω ή κάτω απβ τα γράμματα ή και ανάμεςα ςε αυτά για τη

διευκβλυνςη τησ ανάγνωςησ Με το πέραςμα του χρβνου αναπτγχθηκαν διάφορα

ςυςτήματα επιςήμανςησ ςτην Ανατολή (Βαβυλώνα) και ςτη Δγςη (Παλαιςτίνη)

Σο ldquoβαβυλωνιακβrdquo ςγςτημα με επιςήμανςη αρχικά πάνω απβ τα γράμματα γνώριςε διάφορεσ φάςεισ εξέλιξησ Μία απβ τισ φάςεισ αυτέσ κατά τον η΄ - θ΄ μΧ

αιώνα ςυνδέεται πιθανβτατα με την εμφάνιςη των ldquoΚαραΰτώνrdquo μια κίνηςη που

ιδργθηκε γγρω ςτα 760 μΧ απβ τον cΑνάν μπεν Νταβίδ Επειδή οι Καραατεσ

απέρριπταν τισ ταλμουδικέσ ερμηνείεσ προτιμώντασ την κατά λέξη κατανβηςη τησ Βίβλου η κίνηςή τουσ προκάλεςε μια ανανέωςη του ενδιαφέροντοσ για το βιβλικβ

κείμενο και την κατά το δυνατβν ακριβέςτερη προφορά του Η βαβυλωνιακή

παράδοςη επιςήμανςησ του κειμένου μεταλαμπαδεγτηκε και ςυνεχίςτηκε μέχρι τον

ιβ΄ - ιγ΄ μΧ αιώνα ςτην Τεμένη βπου διαμορφώθηκε το λεγβμενο ldquoυεμενικβrdquo

ςγςτημα επιςήμανςησ Σο ldquoπαλαιςτινιακβrdquo ςγςτημα με επιςήμανςη επίςησ πάνω απβ τα γράμματα

ακολογθηςε ανάλογη προσ το βαβυλωνιακβ πορεία εξέλιξησ Η παρατηρογμενη

μεταξγ 780 και 930 μΧ άνθιςη των μαςοριτικών εργαςιών ςτην περιοχή τησ Παλαιςτίνησ ςυνδέεται επίςησ με την εμφάνιςη τησ κίνηςησ των Καραΰτών Έτςι

με κέντρο την Σιβεριάδα διαμορφώνεται απβ το ldquoπαλαιςτινιακβrdquo ςγςτημα ένα

95

Εκτενείσ παρατηρήςεισ γραμμένεσ ςτα περιθώρια δίπλα και κάτω κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Βαβυλώνασ ή πάνω και κάτω απβ το κείμενο κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Παλαιςτίνησ 96

Ο βροσ ldquoεπιςήμανςηrdquo προκγπτει απβ τον εβραΰκβ βρο ldquo ד ק ננ rdquo (νικκέδ = βάζω ςημάδια) με τον οποίο δηλώνεται η

διαδικαςία τοποθέτηςησ ςημαδιών ςτο κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

3

εντελώσ νέο ςγςτημα επιςήμανςησ το ldquoτιβεριαδικβrdquo το οποίο τελικά επικράτηςε

ημαντικβτατο ρβλο ςτην εξέλιξη αυτήν έπαιξαν οι οικογένειεσ των Μπεν Αςέρ και

Μπεν Ναφταλί97

Σα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

Εβραΰκήσ Βίβλου προέρχονται απβ τη μετά τον θ΄ μΧ αιώνα περίοδο Αρχαιβτερα

χειρβγραφα εκτβσ απβ εκείνα που βρέθηκαν ςτην περιοχή δυτικά τησ Νεκράσ

Θάλαςςασ και για τα οποία θα γίνει ειδικβσ λβγοσ παρακάτω ςώζονται μβνον

αποςπαςματικά Σο αρχαιβτερο απβ τα αποςπάςματα αυτά είναι ο ldquoΠάπυροσ Nashrdquo που ανακαλγφθηκε το 1902 απβ τον W L Nash ςτην Αίγυπτο και

δωρίςτηκε ςτην Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ Δεν πρβκειται για

βιβλικβ χειρβγραφο αλλά για λειτουργικβ κείμενο που χρονολογείται πιθανβτατα

απβ τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχει τισ περικοπέσ Εξο 207-12 (Δεκάλογοσ) και Δευ

64-998 Η απουςία αρχαιβτερων χειρογράφων οφείλεται ςτη ςυνήθεια των

Ιουδαίων να αποςγρουν έγκαιρα τα παλιά και φθαρμένα αντίγραφα τησ Βίβλου απβ

τη χρήςη ςτη δημβςια λατρεία να τα ςυγκεντρώνουν ςε ειδική κργπτη (γκενιζά99)

τησ ςυναγωγήσ και τελικά να τα θάβουν ώςτε να διαςφαλίζεται η διατήρηςη του κειμένου τησ ςε καλή κατάςταςη Απβ τη γενική αυτήν καταςτροφή διαςώθηκε

ένασ μεγάλοσ αριθμβσ αποςπαςματικών χειρογράφων προερχβμενων κυρίωσ απβ την περίοδο μεταξγ σ΄ και η΄ μΧ αιώνα που φυλάςςονταν ςτη γκενιζά τησ

ςυναγωγήσ του Κααρου100 επειδή η είςοδβσ τησ χτίςτηκε και αργβτερα ξεχάςτηκε

Η γκενιζά τησ ςυναγωγήσ του Κααρου ανακαλγφθηκε κατά το δεγτερο μιςβ του ιθ΄

μΧ αιώνα και τα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφά τησ φυλάςςονται ςήμερα ςτην

Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ και ςτην Bodleian Βιβλιοθήκη τησ

Οξφβρδησ תק ה ו

Η επικράτηςη του τιβεριαδικογ ςυςτήματοσ επιςήμανςησ είχε ωσ αποτέλεςμα

να ςώζονται ςήμερα ελάχιςτα χειρβγραφα με βαβυλωνιακή επιςήμανςη και μβνον

αποςπαςματικά101 Σα περιςςβτερα χειρβγραφα τησ τιβεριαδικήσ παράδοςησ

προέρχονται απβ την οικογένεια Μπεν Αςέρ το έργο τησ οποίασ εκτείνεται ςε πέντε

97

Ernst Wuumlrthw_in Der Text des Alten Testaments Ein_ Einfuumlhrung in ^i_ Bili[ H_r[i][ D_uts]h_

Bibelgesellschaft Stuttgart 1952 51988 ςελ 27-30

98 Σο κείμενο των παραπάνω περικοπών διαφοροποιείται ελαφρώσ απβ το αντίςτοιχο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

99 Η λέξη ldquoγκενιζάrdquo προέρχεται απβ την αραμαΰκή ldquoז נה rdquoπου ςημαίνει ldquoκργβω (γκενάζ) rdquoגו

100 Σο κτήριο ήταν αρχικά χριςτιανική εκκληςία αφιερωμένη ςτον αρχάγγελο Μιχαήλ και το 882 μΧ μετατράπηκε ςε

ςυναγωγή 101

Σα ςπουδαιβτερα απβ αυτά είναι τα εξήσ

α) Ο Κώδικασ τησ Γερμανικήσ Κρατικήσ Βιβλιοθήκησ του Βερολίνου or qu 680 (Ec 1) Αποτελείται απβ 94 φγλλα

περγαμηνήσ και περιέχει εκτεταμένα αποςπάςματα απβ τα Αγιβγραφα Ο κώδικασ επιςημάνθηκε αρχικά με το

βαβυλωνιακβ ςγςτημα αλλά ςτη ςυνέχεια γνώριςε νέα επεξεργαςία ςτην Τεμένη με το ιςχγον εκεί εξελιγμένο ςγςτημα επιςήμανςησ

β) Codex Babylonicus Petropolitanus B3 (P) Βρέθηκε το 1839 ςε ςυναγωγή τησ Κριμαίασ και φυλάςςεται ςτη

Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σο κείμενο η επιςήμανςη και οι μαςοριτικέσ παρατηρήςεισ

ακολουθογν την παλαιςτινιακή παράδοςη διατηρογνται βμωσ τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογνταν ςτη ςχολή τησ Βαβυλώνασ

4

ή έξι γενιέσ102 Για την οικογένεια Μπεν Ναφταλί δεν υπάρχουν αςφαλείσ

μαρτυρίεσ Σο έργο τησ είναι γνωςτβ κυρίωσ απβ καταλβγουσ που καταγράφουν τισ

διαφορέσ ανάμεςα ςτα κείμενα τησ ςχολήσ τησ και εκείνησ των Μπεν Αςέρ103

Η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια και ςτίχουσ είναι έργο των

εκδοτών του κατά τα νεβτερα χρβνια Αντίθετα πολγ αρχαιβτερη είναι η διαίρεςη

ςε ldquo תשור rdquo (παραςβθ = περικοπέσ)104 και μαρτυρείται ήδη απβ το τέλοσ τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ ςε χειρβγραφα που ανακαλγφθηκαν ςτη δυτικά τησ

Νεκράσ Θάλαςςασ περιοχή Η διαίρεςη βμωσ ςε κεφάλαια που ιςχγει ςήμερα

εφαρμβςτηκε για πρώτη φορά ςε εβραΰκά χειρβγραφα γγρω ςτο 1330 μΧ κατrsquo

επίδραςη τησ αντίςτοιχησ πρακτικήσ που είχε ςτο μεταξγ επικρατήςει ςτη λατινική

μετάφραςη τησ Βίβλου Ση διαίρεςη αυτήν είχε ειςηγηθεί ο Stephan Langton

ένασ Άγγλοσ κληρικβσ που υπηρετογςε κατά την περίοδο 1204 - 1206 μΧ ωσ

canonicus ςτην εκκληςία τησ Notre Dame του Παριςιογ και ωσ καθηγητήσ ςτο

102

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά προέρχονται απβ τουσ δγο τελευταίουσ γβνουσ τησ οικογένειασ τον Μοςέ μπεν Αςέρ και τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ και είναι τα εξήσ

α) Codex Cairensis (C) Βρέθηκε ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου και περιέχει τα βιβλία των Προγενέςτερων και

Μεταγενέςτερων Προφητών ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ γμφωνα με τον κολοφώνα του (ςημείωμα ςτο τέλοσ

των μεςαιωνικών χειρογράφων ςτο οποίο περιέχονται ςχετικέσ με αυτά πληροφορίεσ) ο κώδικασ γράφτηκε το 895 μΧ απβ τον Μοςέ μπεν Αςέρ ε άλλον κολοφώνα του χειρογράφου αναφέρεται βτι αυτβ δωρίςτηκε ςτην καραΰτική

κοινβτητα τησ Ιερουςαλήμ απβ βπου αφαιρέθηκε το 1099 μΧ απβ τουσ ςταυροφβρουσ για να καταλήξει αργβτερα ςτην

καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου βπου φυλάςςεται μέχρι ςήμερα

β) Ο Κώδικασ τησ Πεντατεγχου του Λονδίνου or 4445 Φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο και περιέχει τα βιβλία του Νβμου Χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα και ςυνιςτά ένα απβ τα πρώτα έργα του Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν

Αςέρ

γ) Aleppo Codex (A) Περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ Ο κώδικασ γράφτηκε ςτισ

αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντίςτηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ με ςκοπβ να αποτελέςει πρβτυπο για την παραγωγή άλλων χειρογράφων Βριςκβταν

αρχικά ςτην Ιερουςαλήμ μεταφέρθηκε αργβτερα ςτο Κάιρο και κατά τα τέλη του ιδ΄ μΧ αιώνα ςτο Χαλέπι βπου

κινδγνεψε το 1947 να καταςτραφεί κατά τη διάρκεια αντιιουδαΰκών ταραχών αλλά τελικά ςώθηκε με απώλεια του frac14

του περιεχομένου του ήμερα βρίςκεται ςτην Ιερουςαλήμ και αποτελεί τη βάςη για την κριτική έκδοςη τησ ΣαΝάΧ απβ το Εβραΰκβ Πανεπιςτήμιο

δ) Codex Leningradensis B 19a (L) Βρέθηκε ςτο Κάιρο και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ

Πετρογπολησ Γράφτηκε το 1008 μΧ απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ χωρίσ βμωσ να ακολουθεί κατά πάντα το

πρβτυπο κείμενο του Κώδικα του Χαλεπίου και περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ Σο χειρβγραφο αυτβ αποτελεί τη βάςη για τισ ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

ε) Ο Κώδικασ του Νβμου του 930 μΧ Φυλάςςεται ςτην Αγία Πετρογπολη Ο κώδικασ αποτελείται απβ 241 φγλλα με

κείμενο ςε τρεισ ςτήλεσ γραμμένο απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντιςμένο απβ τον αδελφβ του

Εφρααμ μπεν Μπουγιαά Χρονολογείται απβ το 930 μΧ και περιέχει τα βιβλία του Νβμου 103

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα τησ ςχολήσ Μπεν Ναφταλί είναι τα εξήσ

α) Erfurtensis 1 (E1) Erfurtensis 2 (E2) Erfurtensis 3 (E3) Φυλάςςονται ςτη Γερμανική Κρατική Βιβλιοθήκη του

Βερολίνου Χρονολογογνται αντίςτοιχα απβ τον ιδ΄ ιγ΄ και ια΄ μΧ αιώνα και περιέχουν ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε μικτβ

κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςυνοδευβμενο απβ παραφράςεισ ςτα αραμαΰκά και μαςοριτικέσ ςημειώςεισ

β) Codex Reuchlinianus (Reuchlin 3) Φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Κρατιδίου τησ Βάδησ ςτην Καρλςρογη τησ

Γερμανίασ Χρονολογείται απβ το 1105 μΧ και περιέχει τα βιβλία των Προφητών ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν

Αςέρ και Μπεν Ναφταλί 104

Κάθε ldquoπερικοπήrdquo χαρακτηρίζεται ανάλογα με την έκταςή τησ ωσ ldquoμεγάληrdquo ή ldquo ה ות ו rdquo (πεθουχά = ανοιχτή) και ωσ

ldquoμικρήrdquo ή ldquo ת מהוסו rdquo (ςεθουμά = κλειςτή) Οι ldquoανοιχτέσrdquo περικοπέσ επιςημαίνονται ςτο κείμενο με το γράμμα ldquoפrdquo ενώ οι

ldquoκλειςτέσrdquo με το γράμμα ldquoסrdquo Οι περικοπέσ του Νβμου που διαβάζονται ςτη ςυναγωγή λέγονταιldquo יםסו דרנ rdquo (ςεδαρίμ =

τάξεισ) ενώ οι αντίςτοιχεσ περικοπέσ απβ τα βιβλία των Προφητών ldquo ר ת פו rdquo (χαφταρβθ = απολγςεισ)

5

νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ Σο 1206 μΧ ο Stephan Langton

τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄

αρχιεπίςκοποσ του Canterbury κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη

τησ διαίρεςήσ του Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ

υιοθετήθηκε τελικά ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ

απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel

Bomberg ςτην Βενετία (151617 και 152425 μΧ) και για τισ οποίεσ θα γίνει

ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά

παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ

κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ

ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ΄ μΧ

αιώνα105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία ldquoΡαβινικέσ Βίβλοιrdquo ή ldquo תמקרא ת גד ל rdquo

(Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα) Σο κέντρο τησ ςελίδασ των

ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου απβ τισ οποίεσ η

μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την

παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ) ενώ περιμετρικά του κειμένου

τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων βπωσ του Ραςί του Ιμπν Εζρά του Κιμχί κά Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 151617 ςτην

Βενετία ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg απβ τον Felix Pratensis106 ο

οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει

μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε

τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου

που έγινε απβ τον Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah107 το 152425 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoBombergianardquo Σο τετράτομο

αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε

αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο

δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ

105

Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477 πιθανβτατα ςτην

Μπολβνια των Προφητών το 148586 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο) των Αγιογράφων το 148687 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την

εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που

εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί Παροιμίαι Ιώβ και Δανιήλ Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 149193 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια 106

Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο

ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου 107

Ο Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία ο οποίοσ βπωσ και

ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

3

εντελώσ νέο ςγςτημα επιςήμανςησ το ldquoτιβεριαδικβrdquo το οποίο τελικά επικράτηςε

ημαντικβτατο ρβλο ςτην εξέλιξη αυτήν έπαιξαν οι οικογένειεσ των Μπεν Αςέρ και

Μπεν Ναφταλί97

Σα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

Εβραΰκήσ Βίβλου προέρχονται απβ τη μετά τον θ΄ μΧ αιώνα περίοδο Αρχαιβτερα

χειρβγραφα εκτβσ απβ εκείνα που βρέθηκαν ςτην περιοχή δυτικά τησ Νεκράσ

Θάλαςςασ και για τα οποία θα γίνει ειδικβσ λβγοσ παρακάτω ςώζονται μβνον

αποςπαςματικά Σο αρχαιβτερο απβ τα αποςπάςματα αυτά είναι ο ldquoΠάπυροσ Nashrdquo που ανακαλγφθηκε το 1902 απβ τον W L Nash ςτην Αίγυπτο και

δωρίςτηκε ςτην Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ Δεν πρβκειται για

βιβλικβ χειρβγραφο αλλά για λειτουργικβ κείμενο που χρονολογείται πιθανβτατα

απβ τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχει τισ περικοπέσ Εξο 207-12 (Δεκάλογοσ) και Δευ

64-998 Η απουςία αρχαιβτερων χειρογράφων οφείλεται ςτη ςυνήθεια των

Ιουδαίων να αποςγρουν έγκαιρα τα παλιά και φθαρμένα αντίγραφα τησ Βίβλου απβ

τη χρήςη ςτη δημβςια λατρεία να τα ςυγκεντρώνουν ςε ειδική κργπτη (γκενιζά99)

τησ ςυναγωγήσ και τελικά να τα θάβουν ώςτε να διαςφαλίζεται η διατήρηςη του κειμένου τησ ςε καλή κατάςταςη Απβ τη γενική αυτήν καταςτροφή διαςώθηκε

ένασ μεγάλοσ αριθμβσ αποςπαςματικών χειρογράφων προερχβμενων κυρίωσ απβ την περίοδο μεταξγ σ΄ και η΄ μΧ αιώνα που φυλάςςονταν ςτη γκενιζά τησ

ςυναγωγήσ του Κααρου100 επειδή η είςοδβσ τησ χτίςτηκε και αργβτερα ξεχάςτηκε

Η γκενιζά τησ ςυναγωγήσ του Κααρου ανακαλγφθηκε κατά το δεγτερο μιςβ του ιθ΄

μΧ αιώνα και τα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφά τησ φυλάςςονται ςήμερα ςτην

Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ και ςτην Bodleian Βιβλιοθήκη τησ

Οξφβρδησ תק ה ו

Η επικράτηςη του τιβεριαδικογ ςυςτήματοσ επιςήμανςησ είχε ωσ αποτέλεςμα

να ςώζονται ςήμερα ελάχιςτα χειρβγραφα με βαβυλωνιακή επιςήμανςη και μβνον

αποςπαςματικά101 Σα περιςςβτερα χειρβγραφα τησ τιβεριαδικήσ παράδοςησ

προέρχονται απβ την οικογένεια Μπεν Αςέρ το έργο τησ οποίασ εκτείνεται ςε πέντε

97

Ernst Wuumlrthw_in Der Text des Alten Testaments Ein_ Einfuumlhrung in ^i_ Bili[ H_r[i][ D_uts]h_

Bibelgesellschaft Stuttgart 1952 51988 ςελ 27-30

98 Σο κείμενο των παραπάνω περικοπών διαφοροποιείται ελαφρώσ απβ το αντίςτοιχο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

99 Η λέξη ldquoγκενιζάrdquo προέρχεται απβ την αραμαΰκή ldquoז נה rdquoπου ςημαίνει ldquoκργβω (γκενάζ) rdquoגו

100 Σο κτήριο ήταν αρχικά χριςτιανική εκκληςία αφιερωμένη ςτον αρχάγγελο Μιχαήλ και το 882 μΧ μετατράπηκε ςε

ςυναγωγή 101

Σα ςπουδαιβτερα απβ αυτά είναι τα εξήσ

α) Ο Κώδικασ τησ Γερμανικήσ Κρατικήσ Βιβλιοθήκησ του Βερολίνου or qu 680 (Ec 1) Αποτελείται απβ 94 φγλλα

περγαμηνήσ και περιέχει εκτεταμένα αποςπάςματα απβ τα Αγιβγραφα Ο κώδικασ επιςημάνθηκε αρχικά με το

βαβυλωνιακβ ςγςτημα αλλά ςτη ςυνέχεια γνώριςε νέα επεξεργαςία ςτην Τεμένη με το ιςχγον εκεί εξελιγμένο ςγςτημα επιςήμανςησ

β) Codex Babylonicus Petropolitanus B3 (P) Βρέθηκε το 1839 ςε ςυναγωγή τησ Κριμαίασ και φυλάςςεται ςτη

Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σο κείμενο η επιςήμανςη και οι μαςοριτικέσ παρατηρήςεισ

ακολουθογν την παλαιςτινιακή παράδοςη διατηρογνται βμωσ τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογνταν ςτη ςχολή τησ Βαβυλώνασ

4

ή έξι γενιέσ102 Για την οικογένεια Μπεν Ναφταλί δεν υπάρχουν αςφαλείσ

μαρτυρίεσ Σο έργο τησ είναι γνωςτβ κυρίωσ απβ καταλβγουσ που καταγράφουν τισ

διαφορέσ ανάμεςα ςτα κείμενα τησ ςχολήσ τησ και εκείνησ των Μπεν Αςέρ103

Η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια και ςτίχουσ είναι έργο των

εκδοτών του κατά τα νεβτερα χρβνια Αντίθετα πολγ αρχαιβτερη είναι η διαίρεςη

ςε ldquo תשור rdquo (παραςβθ = περικοπέσ)104 και μαρτυρείται ήδη απβ το τέλοσ τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ ςε χειρβγραφα που ανακαλγφθηκαν ςτη δυτικά τησ

Νεκράσ Θάλαςςασ περιοχή Η διαίρεςη βμωσ ςε κεφάλαια που ιςχγει ςήμερα

εφαρμβςτηκε για πρώτη φορά ςε εβραΰκά χειρβγραφα γγρω ςτο 1330 μΧ κατrsquo

επίδραςη τησ αντίςτοιχησ πρακτικήσ που είχε ςτο μεταξγ επικρατήςει ςτη λατινική

μετάφραςη τησ Βίβλου Ση διαίρεςη αυτήν είχε ειςηγηθεί ο Stephan Langton

ένασ Άγγλοσ κληρικβσ που υπηρετογςε κατά την περίοδο 1204 - 1206 μΧ ωσ

canonicus ςτην εκκληςία τησ Notre Dame του Παριςιογ και ωσ καθηγητήσ ςτο

102

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά προέρχονται απβ τουσ δγο τελευταίουσ γβνουσ τησ οικογένειασ τον Μοςέ μπεν Αςέρ και τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ και είναι τα εξήσ

α) Codex Cairensis (C) Βρέθηκε ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου και περιέχει τα βιβλία των Προγενέςτερων και

Μεταγενέςτερων Προφητών ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ γμφωνα με τον κολοφώνα του (ςημείωμα ςτο τέλοσ

των μεςαιωνικών χειρογράφων ςτο οποίο περιέχονται ςχετικέσ με αυτά πληροφορίεσ) ο κώδικασ γράφτηκε το 895 μΧ απβ τον Μοςέ μπεν Αςέρ ε άλλον κολοφώνα του χειρογράφου αναφέρεται βτι αυτβ δωρίςτηκε ςτην καραΰτική

κοινβτητα τησ Ιερουςαλήμ απβ βπου αφαιρέθηκε το 1099 μΧ απβ τουσ ςταυροφβρουσ για να καταλήξει αργβτερα ςτην

καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου βπου φυλάςςεται μέχρι ςήμερα

β) Ο Κώδικασ τησ Πεντατεγχου του Λονδίνου or 4445 Φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο και περιέχει τα βιβλία του Νβμου Χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα και ςυνιςτά ένα απβ τα πρώτα έργα του Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν

Αςέρ

γ) Aleppo Codex (A) Περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ Ο κώδικασ γράφτηκε ςτισ

αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντίςτηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ με ςκοπβ να αποτελέςει πρβτυπο για την παραγωγή άλλων χειρογράφων Βριςκβταν

αρχικά ςτην Ιερουςαλήμ μεταφέρθηκε αργβτερα ςτο Κάιρο και κατά τα τέλη του ιδ΄ μΧ αιώνα ςτο Χαλέπι βπου

κινδγνεψε το 1947 να καταςτραφεί κατά τη διάρκεια αντιιουδαΰκών ταραχών αλλά τελικά ςώθηκε με απώλεια του frac14

του περιεχομένου του ήμερα βρίςκεται ςτην Ιερουςαλήμ και αποτελεί τη βάςη για την κριτική έκδοςη τησ ΣαΝάΧ απβ το Εβραΰκβ Πανεπιςτήμιο

δ) Codex Leningradensis B 19a (L) Βρέθηκε ςτο Κάιρο και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ

Πετρογπολησ Γράφτηκε το 1008 μΧ απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ χωρίσ βμωσ να ακολουθεί κατά πάντα το

πρβτυπο κείμενο του Κώδικα του Χαλεπίου και περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ Σο χειρβγραφο αυτβ αποτελεί τη βάςη για τισ ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

ε) Ο Κώδικασ του Νβμου του 930 μΧ Φυλάςςεται ςτην Αγία Πετρογπολη Ο κώδικασ αποτελείται απβ 241 φγλλα με

κείμενο ςε τρεισ ςτήλεσ γραμμένο απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντιςμένο απβ τον αδελφβ του

Εφρααμ μπεν Μπουγιαά Χρονολογείται απβ το 930 μΧ και περιέχει τα βιβλία του Νβμου 103

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα τησ ςχολήσ Μπεν Ναφταλί είναι τα εξήσ

α) Erfurtensis 1 (E1) Erfurtensis 2 (E2) Erfurtensis 3 (E3) Φυλάςςονται ςτη Γερμανική Κρατική Βιβλιοθήκη του

Βερολίνου Χρονολογογνται αντίςτοιχα απβ τον ιδ΄ ιγ΄ και ια΄ μΧ αιώνα και περιέχουν ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε μικτβ

κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςυνοδευβμενο απβ παραφράςεισ ςτα αραμαΰκά και μαςοριτικέσ ςημειώςεισ

β) Codex Reuchlinianus (Reuchlin 3) Φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Κρατιδίου τησ Βάδησ ςτην Καρλςρογη τησ

Γερμανίασ Χρονολογείται απβ το 1105 μΧ και περιέχει τα βιβλία των Προφητών ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν

Αςέρ και Μπεν Ναφταλί 104

Κάθε ldquoπερικοπήrdquo χαρακτηρίζεται ανάλογα με την έκταςή τησ ωσ ldquoμεγάληrdquo ή ldquo ה ות ו rdquo (πεθουχά = ανοιχτή) και ωσ

ldquoμικρήrdquo ή ldquo ת מהוסו rdquo (ςεθουμά = κλειςτή) Οι ldquoανοιχτέσrdquo περικοπέσ επιςημαίνονται ςτο κείμενο με το γράμμα ldquoפrdquo ενώ οι

ldquoκλειςτέσrdquo με το γράμμα ldquoסrdquo Οι περικοπέσ του Νβμου που διαβάζονται ςτη ςυναγωγή λέγονταιldquo יםסו דרנ rdquo (ςεδαρίμ =

τάξεισ) ενώ οι αντίςτοιχεσ περικοπέσ απβ τα βιβλία των Προφητών ldquo ר ת פו rdquo (χαφταρβθ = απολγςεισ)

5

νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ Σο 1206 μΧ ο Stephan Langton

τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄

αρχιεπίςκοποσ του Canterbury κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη

τησ διαίρεςήσ του Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ

υιοθετήθηκε τελικά ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ

απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel

Bomberg ςτην Βενετία (151617 και 152425 μΧ) και για τισ οποίεσ θα γίνει

ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά

παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ

κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ

ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ΄ μΧ

αιώνα105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία ldquoΡαβινικέσ Βίβλοιrdquo ή ldquo תמקרא ת גד ל rdquo

(Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα) Σο κέντρο τησ ςελίδασ των

ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου απβ τισ οποίεσ η

μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την

παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ) ενώ περιμετρικά του κειμένου

τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων βπωσ του Ραςί του Ιμπν Εζρά του Κιμχί κά Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 151617 ςτην

Βενετία ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg απβ τον Felix Pratensis106 ο

οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει

μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε

τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου

που έγινε απβ τον Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah107 το 152425 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoBombergianardquo Σο τετράτομο

αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε

αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο

δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ

105

Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477 πιθανβτατα ςτην

Μπολβνια των Προφητών το 148586 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο) των Αγιογράφων το 148687 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την

εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που

εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί Παροιμίαι Ιώβ και Δανιήλ Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 149193 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια 106

Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο

ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου 107

Ο Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία ο οποίοσ βπωσ και

ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

4

ή έξι γενιέσ102 Για την οικογένεια Μπεν Ναφταλί δεν υπάρχουν αςφαλείσ

μαρτυρίεσ Σο έργο τησ είναι γνωςτβ κυρίωσ απβ καταλβγουσ που καταγράφουν τισ

διαφορέσ ανάμεςα ςτα κείμενα τησ ςχολήσ τησ και εκείνησ των Μπεν Αςέρ103

Η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια και ςτίχουσ είναι έργο των

εκδοτών του κατά τα νεβτερα χρβνια Αντίθετα πολγ αρχαιβτερη είναι η διαίρεςη

ςε ldquo תשור rdquo (παραςβθ = περικοπέσ)104 και μαρτυρείται ήδη απβ το τέλοσ τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ ςε χειρβγραφα που ανακαλγφθηκαν ςτη δυτικά τησ

Νεκράσ Θάλαςςασ περιοχή Η διαίρεςη βμωσ ςε κεφάλαια που ιςχγει ςήμερα

εφαρμβςτηκε για πρώτη φορά ςε εβραΰκά χειρβγραφα γγρω ςτο 1330 μΧ κατrsquo

επίδραςη τησ αντίςτοιχησ πρακτικήσ που είχε ςτο μεταξγ επικρατήςει ςτη λατινική

μετάφραςη τησ Βίβλου Ση διαίρεςη αυτήν είχε ειςηγηθεί ο Stephan Langton

ένασ Άγγλοσ κληρικβσ που υπηρετογςε κατά την περίοδο 1204 - 1206 μΧ ωσ

canonicus ςτην εκκληςία τησ Notre Dame του Παριςιογ και ωσ καθηγητήσ ςτο

102

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά προέρχονται απβ τουσ δγο τελευταίουσ γβνουσ τησ οικογένειασ τον Μοςέ μπεν Αςέρ και τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ και είναι τα εξήσ

α) Codex Cairensis (C) Βρέθηκε ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου και περιέχει τα βιβλία των Προγενέςτερων και

Μεταγενέςτερων Προφητών ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ γμφωνα με τον κολοφώνα του (ςημείωμα ςτο τέλοσ

των μεςαιωνικών χειρογράφων ςτο οποίο περιέχονται ςχετικέσ με αυτά πληροφορίεσ) ο κώδικασ γράφτηκε το 895 μΧ απβ τον Μοςέ μπεν Αςέρ ε άλλον κολοφώνα του χειρογράφου αναφέρεται βτι αυτβ δωρίςτηκε ςτην καραΰτική

κοινβτητα τησ Ιερουςαλήμ απβ βπου αφαιρέθηκε το 1099 μΧ απβ τουσ ςταυροφβρουσ για να καταλήξει αργβτερα ςτην

καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου βπου φυλάςςεται μέχρι ςήμερα

β) Ο Κώδικασ τησ Πεντατεγχου του Λονδίνου or 4445 Φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο και περιέχει τα βιβλία του Νβμου Χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα και ςυνιςτά ένα απβ τα πρώτα έργα του Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν

Αςέρ

γ) Aleppo Codex (A) Περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ Ο κώδικασ γράφτηκε ςτισ

αρχέσ του ι΄ μΧ αιώνα απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντίςτηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ με ςκοπβ να αποτελέςει πρβτυπο για την παραγωγή άλλων χειρογράφων Βριςκβταν

αρχικά ςτην Ιερουςαλήμ μεταφέρθηκε αργβτερα ςτο Κάιρο και κατά τα τέλη του ιδ΄ μΧ αιώνα ςτο Χαλέπι βπου

κινδγνεψε το 1947 να καταςτραφεί κατά τη διάρκεια αντιιουδαΰκών ταραχών αλλά τελικά ςώθηκε με απώλεια του frac14

του περιεχομένου του ήμερα βρίςκεται ςτην Ιερουςαλήμ και αποτελεί τη βάςη για την κριτική έκδοςη τησ ΣαΝάΧ απβ το Εβραΰκβ Πανεπιςτήμιο

δ) Codex Leningradensis B 19a (L) Βρέθηκε ςτο Κάιρο και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ

Πετρογπολησ Γράφτηκε το 1008 μΧ απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ χωρίσ βμωσ να ακολουθεί κατά πάντα το

πρβτυπο κείμενο του Κώδικα του Χαλεπίου και περιέχει ολβκληρη την ΣαΝάΧ Σο χειρβγραφο αυτβ αποτελεί τη βάςη για τισ ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

ε) Ο Κώδικασ του Νβμου του 930 μΧ Φυλάςςεται ςτην Αγία Πετρογπολη Ο κώδικασ αποτελείται απβ 241 φγλλα με

κείμενο ςε τρεισ ςτήλεσ γραμμένο απβ τον ελομβ χα-Λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντιςμένο απβ τον αδελφβ του

Εφρααμ μπεν Μπουγιαά Χρονολογείται απβ το 930 μΧ και περιέχει τα βιβλία του Νβμου 103

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα τησ ςχολήσ Μπεν Ναφταλί είναι τα εξήσ

α) Erfurtensis 1 (E1) Erfurtensis 2 (E2) Erfurtensis 3 (E3) Φυλάςςονται ςτη Γερμανική Κρατική Βιβλιοθήκη του

Βερολίνου Χρονολογογνται αντίςτοιχα απβ τον ιδ΄ ιγ΄ και ια΄ μΧ αιώνα και περιέχουν ολβκληρη την ΣαΝάΧ ςε μικτβ

κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςυνοδευβμενο απβ παραφράςεισ ςτα αραμαΰκά και μαςοριτικέσ ςημειώςεισ

β) Codex Reuchlinianus (Reuchlin 3) Φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Κρατιδίου τησ Βάδησ ςτην Καρλςρογη τησ

Γερμανίασ Χρονολογείται απβ το 1105 μΧ και περιέχει τα βιβλία των Προφητών ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν

Αςέρ και Μπεν Ναφταλί 104

Κάθε ldquoπερικοπήrdquo χαρακτηρίζεται ανάλογα με την έκταςή τησ ωσ ldquoμεγάληrdquo ή ldquo ה ות ו rdquo (πεθουχά = ανοιχτή) και ωσ

ldquoμικρήrdquo ή ldquo ת מהוסו rdquo (ςεθουμά = κλειςτή) Οι ldquoανοιχτέσrdquo περικοπέσ επιςημαίνονται ςτο κείμενο με το γράμμα ldquoפrdquo ενώ οι

ldquoκλειςτέσrdquo με το γράμμα ldquoסrdquo Οι περικοπέσ του Νβμου που διαβάζονται ςτη ςυναγωγή λέγονταιldquo יםסו דרנ rdquo (ςεδαρίμ =

τάξεισ) ενώ οι αντίςτοιχεσ περικοπέσ απβ τα βιβλία των Προφητών ldquo ר ת פו rdquo (χαφταρβθ = απολγςεισ)

5

νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ Σο 1206 μΧ ο Stephan Langton

τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄

αρχιεπίςκοποσ του Canterbury κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη

τησ διαίρεςήσ του Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ

υιοθετήθηκε τελικά ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ

απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel

Bomberg ςτην Βενετία (151617 και 152425 μΧ) και για τισ οποίεσ θα γίνει

ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά

παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ

κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ

ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ΄ μΧ

αιώνα105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία ldquoΡαβινικέσ Βίβλοιrdquo ή ldquo תמקרא ת גד ל rdquo

(Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα) Σο κέντρο τησ ςελίδασ των

ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου απβ τισ οποίεσ η

μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την

παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ) ενώ περιμετρικά του κειμένου

τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων βπωσ του Ραςί του Ιμπν Εζρά του Κιμχί κά Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 151617 ςτην

Βενετία ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg απβ τον Felix Pratensis106 ο

οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει

μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε

τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου

που έγινε απβ τον Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah107 το 152425 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoBombergianardquo Σο τετράτομο

αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε

αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο

δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ

105

Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477 πιθανβτατα ςτην

Μπολβνια των Προφητών το 148586 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο) των Αγιογράφων το 148687 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την

εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που

εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί Παροιμίαι Ιώβ και Δανιήλ Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 149193 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια 106

Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο

ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου 107

Ο Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία ο οποίοσ βπωσ και

ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

5

νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ Σο 1206 μΧ ο Stephan Langton

τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄

αρχιεπίςκοποσ του Canterbury κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη

τησ διαίρεςήσ του Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ

υιοθετήθηκε τελικά ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ

απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel

Bomberg ςτην Βενετία (151617 και 152425 μΧ) και για τισ οποίεσ θα γίνει

ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά

παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ

κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ

ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ΄ μΧ

αιώνα105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία ldquoΡαβινικέσ Βίβλοιrdquo ή ldquo תמקרא ת גד ל rdquo

(Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα) Σο κέντρο τησ ςελίδασ των

ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου απβ τισ οποίεσ η

μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την

παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ) ενώ περιμετρικά του κειμένου

τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων βπωσ του Ραςί του Ιμπν Εζρά του Κιμχί κά Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 151617 ςτην

Βενετία ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg απβ τον Felix Pratensis106 ο

οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει

μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε

τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου

που έγινε απβ τον Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah107 το 152425 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoBombergianardquo Σο τετράτομο

αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε

αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο

δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ

105

Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477 πιθανβτατα ςτην

Μπολβνια των Προφητών το 148586 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο) των Αγιογράφων το 148687 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την

εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που

εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί Παροιμίαι Ιώβ και Δανιήλ Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 149193 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια 106

Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο

ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου 107

Ο Yacaqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία ο οποίοσ βπωσ και

ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

6

μεταγενεςτέρουσ βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι

και τον κ΄ αιώνα108

Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη΄ μΧ αιώνα

και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου109 Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή

του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών

ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία110

Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ΄ μΧ αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών

Εταιρειών Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf

Kittel 1906 και 1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ

Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν βπωσ αναφέρθηκε ςτο

κείμενο του Y[c[qov _n H[yyim κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη

διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ3 = Biblia Hebraica

Kittel - 3η έκδοςη) η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων

Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N S Snaith η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or

2626-2628 or 2375 καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μΧ Σο

κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ3 αλλά δεν

διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων Απβ το 1967 οι

καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tuumlbingen Karl Elliger και Wilhelm

108

το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel 1906 και

1909 που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y

b Hayyim έγινε απβ τον M H Goshen-Gottstein Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition

Jerusalem 1972 109

Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι

α) Johannes Heinrich Michelis Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus

item Masora tam edita quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc Halle 1720

τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ υποςημ 67 Φρβςω) β) B_nj[min K_nni]ott Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus 2 Vol Oxford 1776-1780

τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά

γ) J B ^_ Rossi V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti ex immensa MSS Editorumq Codicum Congerie

haustae et ad Samar Textum ad vetustiss Versiones ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern de Rossi 4 Vol Parma 178488 Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε

προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και

παλιβτερων εκδβςεων

δ) S B[_r Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit 1869εξ Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και

χειρβγραφα ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων

ε) Chr D Ginsurg Th_ Ol^ T_st[m_nt ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions

with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions 1908εξ 21926 Πρβκειται για ανατγπωςη του

κειμένου του Y b Hayyim ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον

χειρβγραφα κυρίωσ του ιγ΄ μΧ αιώνα προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο και απβ 19 προ

του 1524 μΧ εκδβςεισ Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society 110

Ernst Wuumlrthwein Der Text des Alten Testaments Eine Einfuumlhrung in die Biblia Hebraica Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart 1952

51988 ςελ 47-50

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

7

Rudolph με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για

λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ

ΒΗΚ3 το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977 οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία

ldquoBiblia Hebraica Stuttgartensiardquo (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα

έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα και απβ τβτε

γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται

βπωσ και η προηγογμενη ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί

τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία ldquoBiblia Hebraica Quintardquo (BHQ)

Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ ΣαΝάΧ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ

ιουδαΰκήσ υναγωγήσ ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ

αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην

παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ Πρβκειται για τα

βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του

Κουμράν

Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ

ldquoαμαρείτεσrdquo ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ΄ πΧ αιώνασ) και εξήσ οι

απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ

που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 πΧ μετά

τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει

ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 πΧ οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του

πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Οι ςχέςεισ του

βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που

είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 πΧ απβ τουσ

Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην

περιοχή τησ Μεςοποταμίασ Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων

κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο

βαςιλείων Όταν μετά το 538 πΧ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ

δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ η

παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά

τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο

και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των

αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

8

Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία

του Νβμου Η ldquoαμαρειτική Πεντάτευχοσrdquo εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ

το μαςοριτικβ κείμενο οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή

γλωςςικέσ ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε

προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική

κοινβτητα111 Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά

χειρβγραφα τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ Σα περιςςβτερα απβ

τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ΄ μΧ αιώνασ και εξήσ) αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα μεταξγ των οποίων και το

αρχαιβτερο βλων που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ

Σα Κείμενα του Κουμράν

Απβ τα μέςα του β΄ πΧ αιώνα εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή

πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ΄ του Επιφανογσ (175-164 πΧ)

προκάλεςε τη γνωςτή ωσ ldquoΜακκαβαΰκή Επανάςταςηrdquo εξέγερςη ςυντηρητικών

ιουδαΰκών κγκλων (166 πΧ) εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ

εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ γμφωνα με τα κείμενα τησ

κοινβτητασ η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ

προςωπικβτητασ του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με

τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον ldquoαςεβή ιερέαrdquo

Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν Ο ldquoαςεβήσ ιερέασrdquo ταυτίζεται ςγμφωνα με την επικρατέςτερη

υπβθεςη με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ Ιωνάθαν

(161-143 πΧ) ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153

πΧ αλλά το βνομα του ldquoΔιδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησrdquo παραμένει άγνωςτο Ο τελευταίοσ ήταν πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ ο οποίοσ διακήρυττε την

επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ και δημιογργηςε

με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ μια ομάδα οπαδών η οποία τον θεωρογςε

αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών Μετά τη ςγγκρουςή του με το

ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ112 οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του

111

Μετά το Εξο 2017 για παράδειγμα προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την

Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ 112

Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του ldquoΔιδαςκάλου τησ

Δικαιοςγνησrdquo ενβσ νέου ημερολογίου γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ Κατ αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι

άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο ώςτε να προβάλλεται

εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την

Κοινβτητα του Κουμράν καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

9

Κουμράν βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα113 και ζογςαν κοινοβιακά

τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου ιδιαίτερα εκείνεσ που

αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ

Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν

έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ

βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε

ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ

κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή

αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο καθώσ και ένα

χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ

Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι

τεράςτια καθώσ το frac14 περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα

αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ΄ πΧ

και α΄ μΧ αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ

διαμβρφωςησ του textus receptus Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ

κανβνα με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ Για οριςμένα απβ αυτά βπωσ Δανιήλ Ψαλμοί Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα

Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ

κανβνα εκτβσ απβ τα Ιουδίθ Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών

περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά

Ακβμη βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν

Αριθμοί) καθώσ και απβκρυφα κείμενα Έμμεςο αλλά επίςησ μεγάλο ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν τέλοσ και τα ερμηνευτικά ςγμφωνα

με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα114 Σο γενικβ

113

Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R de Vaux και G L

Harding Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ Προσ τη νβτια

πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και

ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 πΧ απβ

ςειςμβ και φωτιά για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 πΧ πάνω ςτα παλιά ςχέδια Απβ αυτήν

τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μΧ) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου καθώσ το 68

μΧ το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του

Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ υγκρίνοντασ τον

μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου ςτη γγρω περιοχή Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη

μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά 3 χιλιβμετρα νβτια του

ςυγκροτήματοσ βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ 114

Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ α΄ και β΄ του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί Ηςααασ Ωςηέ Μιχαίασ Ναογμ και οφονίασ την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

10

ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι

πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν

διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το

ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών

εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ

κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων

Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να

αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων Λίγο

αργβτερα η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την

ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ

τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ

αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε

αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά

Σα Σαργκουμίμ

Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν

αρχικά προφορικά καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να

αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ Αργβτερα

προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά οι οποίεσ

ονομάςτηκαν ldquoΣαργκουμίμrdquo (ενικβσ ταργκογμ = μετάφραςη ερμηνεία) και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο

κείμενο

Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμmiddot ένασ τγποσ

που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου και ένασ

δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη

ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια

γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον

β΄ μΧ αιώνα ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του

κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε΄ μΧ αιώνα με βάςη

παλιβτερεσ μεταφράςεισ Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το

πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά

που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ ldquoTestimoniardquo (Μαρτυρίεσ) και ldquoFlorilegiumrdquo (Ανθολβγιο) τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

11

ταργκουμίμ του Νβμου το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α΄ ή Σαργκογμ του (ψευδο)Ιωνάθαν το ταργκογμ που ςώζεται ςτον ldquoCodex Neofiti 1rdquo τησ

Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά

Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β΄ και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ΄ Σαργκουμίμ τέλοσ

υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων εκτβσ των

Έςδρασ Νεεμίασ και Δανιήλ τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ

αυθεντικών μεταφράςεων

Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα

Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η

ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ

κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ

η οποία μιλογςε ελληνικά Φαίνεται μάλιςτα πολγ πιθανβ βτι για την

εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να

κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ

Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται ldquoΕπιςτολή Αριςτέαrdquo115 ςγμφωνα

με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου (285-246 πΧ) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72

μεταφραςτέσ Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ ςτο περιεχβμενο του οποίου

αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ αμφιςβητείται

απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ116 είναι βέβαιο βτι τον γ΄ πΧ αιώνα η

115

Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη προκειμένου να

τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά γμφωνα με την επιςτολή ο βαςιλιάσ

Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου Όταν πληροφορήθηκε απβ το

βιβλιοθηκάριβ του Δημήτριο Φαληρέα βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ Ελεάζαρο ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6

απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή) προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά την επιςτολή περιέχονται και

διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα ςχβλια για

τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ κά Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ

ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη Σο έργο τουσ

εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ

εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς αυτβ Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ

ίδιουσ και για τον αρχιερέα 116

Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που

γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β΄ ή τισ αρχέσ του α΄ πΧ αιώνα Αν για παράδειγμα ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β΄ Φιλάδελφοσ τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι

βιβλιοθηκάριβσ του αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β΄ αμέςωσ μετά την

ανάρρηςή του ςτον θρβνο Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν

μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β΄ Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ

πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ Με βάςη τα

παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα

ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

12

ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα

ελληνικά Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην

εκπβνηςή του το έργο ονομάςτηκε ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και δηλώνεται

ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα ldquoΟ΄rdquo και ldquoLXXrdquo

αντίςτοιχα τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο

ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ ενώ νέα έργα έκαναν την

εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά Έτςι με τον βρο

ldquoΜετάφραςη των Εβδομήκονταrdquo και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο΄ και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη

ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα

τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα

Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα

πρββλημα Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που

παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ η

προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ

κείμενο η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά

καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του

κειμένου των Ο΄ υγκεκριμένα ήδη απβ τον ιη΄ μΧ υποςτηρίχθηκε η άποψη117

που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F X Wutz (1833-1935 μΧ) βτι η

μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ

διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο΄ καθώσ

οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών

χαρακτήρων ςε ελληνικογσ118 δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ Αντίθετα ευργτερα

αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A de Lagarde (1827-1891 μΧ)

και των μαθητών του ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄

προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ

τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του ldquoαρχικογ κειμένουrdquo (Urtext ή

Urseptuaginta)119 Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται

καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή τέλοσ ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ

προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων 117

Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O G Tychsen (1734-1815 μΧ) 118

Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των

εβραΰκών γραμμάτων ldquoדrdquo (δ) και ldquoרrdquo (ρ) τα οποία ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο μοιάζουν μορφολογικά Έτςι το

βνομα ldquoד הדה ]rdquo (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο΄ ωσ ldquoΆδερrdquo λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου ldquoדrdquo ωσ ldquoרrdquo 119

Η αναζήτηςη του Urtext των Ο΄ ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

13

ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ

του Ιδργματοσ ldquoSeptuaginta-Unternehmenrdquo του Πανεπιςτημίου του Goumlttingen

του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη

του κειμένου των Ο΄120 Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη

ένταςη ο Paul Kahle ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των

Ο΄ προέκυψε κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο απβ την αναθεώρηςη

προηγογμενων βχι πολγ αξιβπιςτων μεταφράςεων Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα

βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο΄ (βπωσ για παράδειγμα οι δυο παραλλαγέσ του

κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα) Ο

παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να

ευςταθεί καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα

εβραΰκά οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων ενώ δεν

ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ Ελάχιςτη αποδοχή απβ την

επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H St John Thackeray βτι

προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και

τα υπβλοιπα κείμενα Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε τέλοσ και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov121 ςγμφωνα με την

οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο΄ προέκυψε βπωσ υποςτήριξε και ο de

Lagarde απβ ένα αρχικβ κείμενο που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη

το εβραΰκβ για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α΄ και β΄ μΧ

αιώνα που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι

τγποι κειμένου Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την

γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου με βάςη το

οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ Έτςι το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια

πρβκληςη για την έρευνα

υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον

οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί

απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ κτβ Έτςι

υποςτηρίχτηκε για παράδειγμα βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη

προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι

μεταφραςτών β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ 120

Σο Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen

τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de

Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs Βλ αναλυτικά παρακάτω 121

Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bili][l R_s_[r]h J_rus[l_m 1981 ςελ 42

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

14

η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα

προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M

Harl)122 βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ χωρίσ

κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή

Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των

Εβδομήκοντα η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα

είναι τεράςτια Κατrsquo αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ

ιουδαΰκήσ ςκέψησ το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του το κείμενο των Ο΄ ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου

παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ

προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ

βιβλίων Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και

για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ

κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου

τησ Βίβλου Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η

Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ χεδβν

κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ ldquoθεβπνευςτεσ Γραφέσrdquo με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο΄ και

ςrsquo αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ και βχι ςτο εβραΰκβ Και

αργβτερα κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ βταν οι εκκληςιαςτικοί

ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ ςτο κείμενο των

Ο΄ ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο Έτςι η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και

αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών

ςυγγραφέων

Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο΄ ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β΄ πΧ μέχρι τον α΄ μΧ αιώνα και περιέχουν μικρά

αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα123 Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και

αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο

122

M Harl ndash G Dorival ndash E L Munnich La Bible Grecque des Septante P[ris 1988 ςελ 66-78 123

Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική

έκδοςη του κειμένου των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen είναι

Χειρ 957 (αρχέσ β΄ πΧ αι) Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ΄ - λη΄ Πρβκειται για το

αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458) Χειρ 819 (β΄ πΧ αι) Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια΄ 4

Χειρ 801 (τέλη β΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ΄ 2-16

Χειρ 805 (περί το 100 πΧ) Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη΄ 4-7

Χειρ 802 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β΄ - ε΄ Χειρ 803 (α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ΄ 30 ndash δ΄ 14

Χειρ 941 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ΄ και λη΄

Χειρ 848 (τέλη α΄ πΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ΄ - λγ΄

Χειρ 943 (τέλη α΄ πΧ ndash αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον Χειρ 847 (αρχέσ α΄ μΧ αι) Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια΄ και λα΄ - λγ΄

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

15

Κουμράν124 Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ

παπγρουσ οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ

ςυλλογήσ Chester Beatty125 (κατά την αρίθμηςη του Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen χειρ 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ΄ και γ΄ μΧ

αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 ndash 46 του

βιβλίου Γένεςισ ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Goumlttingen Septuaginta-

Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β΄ ή

τισ αρχέσ του γ΄ μΧ αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον

Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο΄ αλλά και τησ

Βίβλου γενικβτερα έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ΄ και ε΄ μΧ αιώνα

που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex

Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα ldquoΒrdquo) που χρονολογείται απβ τον δ΄ μΧ

αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μΧ)126 Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο

γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη

του Βατικανογ (Co^ Gr 1209)128 Περιέχει με μερικά κενά129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων

Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή

που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א

Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ΄ μΧ αιώνα ςτη Μονή Αγίασ

Αικατερίνησ του ινά αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον

πρώτο βροφο τησ British Library ςτο British Museum ένα μικρβτερο τμήμα του

βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ) κάποια

αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ130 Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ

περικοπέσ καθώσ και ολβκληρα βιβλία131

124

Βλ αναλυτικά F M Cross ndash S Talmon (εκδ) Qumran and the History of Biblical Text Cambridge MA

1975 125

Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968) ο οποίοσ

εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ 126

Cavallo G Ricerche sulla maiuscola biblica Florence 1967 ςελ 56 Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου

παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ γιατί κατά τον ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και

αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του 127

Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ) με 3 ςτήλεσ κειμένου

των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα 128

Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ

αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μΧ [T C Skeat The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century JTS ns 35 1984 ςελ 454ndash465 (463)] ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του

Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μΧ 129

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 11 ndash 4628 Β΄Βα 25-710-13 και Ψαλ 10527 ndash 1376 130

Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

16

Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus

(A) ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε΄ μΧ αιώνα132 Ανήκε ςτη

βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο133 αλλά ςήμερα

φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο134 Περιέχει με ελάχιςτα κενά135 ολβκληρη τη

χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων τον

Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα136

Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο

των Ο΄ υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi

Syrus Rescriptus (C) ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε΄ ή τον σ΄ μΧ137 αιώνα αλλά

οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ΄ μΧ αιώνα το αρχικβ κείμενο

που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον

μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του

γρου Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ

για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη)138 και περιείχε ολβκληρη τη

χριςτιανική Βίβλο αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του139 που φυλάςςεται

τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα) το οποίο κατέληξε ςτο British Museum Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ

τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του

Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ Σέλοσ το 1975 κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά

ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που

φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ 131

Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ Αριθμοί Α΄ Παραλειπομένων Β΄ Έςδρασ Εςθήρ ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ Λευιτικβν και Βαςιλειών 132

Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων ςτη ςτίξη ςτη διακβςμηςη και ςτα

προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί H J M Milne - T C

Skeat Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus London 1938 ςελ 31 133

Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ΄ ή ιδ΄ μΧ αιώνα ςτα αραβικά που

υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του 134

Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν

ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J Finegan Encountering NT Manuscripts Grand Rapids 1974 ςελ 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την

έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά τησ Authorized King James Version) το

παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627 το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757 135

Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1414-17 151-516-19 Α΄Βα 1217 ndash 149 και Ψαλ 4920 ndash 7911 γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ το οποίο βμωσ

χάθηκε 136

Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51

γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ) 137

Για τη χρονολβγηςη βλ G Cavallo Richerche sulla maiuscola biblica 2 vols Studi e testi di papirologia 2

Florence 1967 138

Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ

ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ΄ μΧ

και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ΄ μΧ αιώνα 139

208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 256ndash264 Χ 314ndash325 cm με μία

ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

17

ςτην Bibliothegraveque Nationale του Παριςιογ (Gr 9)140 Άλλοι κώδικεσ που

διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο΄

αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων

κριτικών εκδβςεων141

ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο΄ εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το

πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ΄ μΧ αιώνα ςτο

πλαίςιο των λεγβμενων ldquoπολγγλωςςων εκδβςεωνrdquo Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο

τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά αραμαΰκά ελληνικά λατινικά

ςυριακά κά) Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μΧ

υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ

και ονομάςτηκε ldquoComplutensisrdquo απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ

(Complutum)142 Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε

προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον

καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και

ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μΧ) την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μΧ) την

Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μΧ) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ)

Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas

Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που ςτηρίχτηκε βμωσ

ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μΧ ςτο τυπογραφείο

Aldine τησ Βενετίασ απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ ldquoΆλδειοσrdquo Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο΄

κυκλοφβρηςε το 1587 μΧ υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε΄ ςτον οποίο οφείλει

και το βνομά τησ ldquoSixtina Romanardquo Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ

Κώδικα τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων

140

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ

των Μεδίκων η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι βπου παραμένει μέχρι ςήμερα 141

Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα

ακβλουθα Codex Cottonianus (D) του ε΄ ή σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο Bodleianus Geneseos (E) του θ΄ ή ι΄ μΧ αιώνα Codex Ambrosianus (F) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο Codex Colberto-

Sarravianus (G) του δ΄ ή ε΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden ςτο Παρίςι και ςτην Αγία

Πετρογπολη Codex Lipsiensis (K) του ζ΄ ή η΄ μΧ αιώνα Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε΄ σ΄ μΧ αιώνα

που φυλάςςεται ςτην Βιέννη Codex Coislinianus (M) του ζ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η΄ μΧ αιώνα Codex Marchalianus (Q) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη

(Vat gr 2125) Codex Veronensis (R) του σ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα Codex Turicensis (T) του ζ΄

μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη Codex Venetus (V) του η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα τμήματα του οποίου

φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ 44) και περιέχει τα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του

η΄ μΧ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον 142

Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη το κείμενο των

Ο΄ επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ παρακάτω) καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

18

Σέλοσ η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο΄ άρχιςε να ετοιμάζεται

το 1707 μΧ ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720

μΧ μετά τον θάνατβ του Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα ενώ οι

διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα

Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών

εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο

Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο΄ άρχιςε επίςησ

ςτην Οξφβρδη το 1788 μΧ απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μΧ143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν

αυτβ τησ Sixtina αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300

περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα) μαρτυρίεσ απβ

άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική κοπτική αραβική ςλαβονική αρμενική και

γεωργιανή) καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ ενώ

προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ

Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ η έκδοςη των Holmes και

Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο΄ Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο΄ ξεκίνηςε λίγα χρβνια

αργβτερα το 1883 μΧ ςτο Cambridge144 Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μΧ απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια

έκδοςη που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ

ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ

έκδοςησ που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β εκδβθηκαν απβ τουσ A

E Brooke και N McLean και οι επβμενοι απβ τον H St John Thackeray145 αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν

πραγματοποιήθηκαν146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μΧ

Σο βραμα του Paul A de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο΄

με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ΄ μΧ αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls με την υποςτήριξη του Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε

143

Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή

επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη Ο πρώτοσ τβμοσ Γένεςισ κυκλοφβρηςε το 1798 μΧ επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes 144

Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο΄ που θα περιείχε ςτο

κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων

αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ 145

A E Brooke - N McLean - H St J Thackeray (eds) The Old Testament in Greek according to the Text of

Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts Cambridge 1906ndash1940 υνολικά εκδβθηκαν οι

εξήσ τβμοι G_n_sis (1906) Exo^us Leviticus (1909) Numbers and Deuteronomy (1911) Joshua Judges Ruth (1917) 1 and 2 Samuel (1927) 1 and 2 Kings (1930) 1 and 2 Chronicles (1932) I Esdras Ezra Nehemiah

(1935) και Esth_r Ju^ith Toit (1940) 146

Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα αλλά το κριτικβ υπβμνημα ιδιαίτερα ςε βτι αφορά ςτισ

αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

19

το βιβλίο Ρουθ και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931147

Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ

μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935 λίγο πριν απβ το θάνατβ

του148 Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και

ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο΄

Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ

Βίβλου τησ την οποία ερμήνευε χριςτολογικά ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ

αναξιβπιςτη Έτςι επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το

δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να

προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου καθώσ και

νέεσ μεταφράςεισ με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου

Η Μετάφραςη του Ακγλα

Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β΄

μΧ αιώνα γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον

ιουδαΰςμβ149 πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ μεταξγ των

οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον

Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου αλλά δεν υπάρχουν

αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ

για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το

αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του

ελληνικογ κειμένου τησ ΣαΝάΧ προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το

147

Septuaginta Vetus Testamentum Graecum Auctoritate Academiae Scientiarum Goumlttingensis editum

Goumlttingen 1931εξ Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι Genesis (21974 εκδ J W Wevers) Leviticus

(1986 εκδ J W W_v_rs) Numeri (1982 εκδ J W Wevers) Deuteronomium (1977 εκδ J W Wevers) Isdrae liber I (1974 εκδ R H[nh[rt) Esther (1966 και

21983 εκδ R H[nh[rt) Judith (1979 εκδ R H[nh[rt) Tobit

(1983) Maccabaeorum liber I (1936 και 21967 εκδ K[ppl_r) Maccabaeorum liber II (1959 και

21976 εκδ

K[ppl_r και R H[nh[rt) Maccabaeorum liber III (1960 και 21980 εκδ R H[nh[rt) Psalmi cum Odis (1931 και

21979 εκδ R[hlfs) Iob (1982 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia Salomonis (1962 και

21980 εκδ J Zi_gl_r) Sapientia

Jesu Filii Sirach (1965 και 21980 εκδ J Zi_gl_r) Duodecim Prophetae (1943 και

31984 εκδ J Zi_gl_r) Isaias

(1939 και 31983 εκδ J Zi_gl_r) Jeremias Baruch Threni Epistula Jeremiae (1957 και

21976 εκδ J Zi_gl_r)

Ezechiel (1952 εκδ J Zi_gl_r και 21977 ςυμπληρωμένη απβ τον D Fraumlnk_l) Daniel Susanna Bel et Draco

(1954 εκδ J Ziegler) Exodus (1989) και 2 Esdras (1990) 148

A Rahlfs Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes Stuttgart 1935 149

Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων καὶ Ἕλλην ὤν ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν

ϊθετήςασ καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ

τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ΄ ἔτη τῆσ τῶν οβ΄ ἑρμηνείασ (Ψευδο-)Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843332-38

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

20

εβραΰκβ πρωτβτυπο150 υγκεκριμένα ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το

δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να

αναζητά βπου μπορογςε ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με

τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ

το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα

ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά Παρrsquo βλα αυτά το

έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ οι οποίοι ςτήριζαν ςrsquo αυτβ

την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών βςο και απβ χριςτιανογσ βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ151 και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την

ιςτορία του βιβλικογ κειμένου Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα

μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε

ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων152 Πιθανολογείται ακβμη βτι το

κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο΄ προέρχεται απβ τον Ακγλα

Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα

Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο

προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ) Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και

μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή

απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα

μετάφραςη τησ Βίβλου αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων

ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου οι οποίοι εργάςτηκαν πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ

ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο τη

ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια ςτην οποία

φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα ldquoΠρωτο-Θεοδοτίωνrdquo153 ή ldquoΑναθεώρηςη καί γεrdquo154 Η παραπάνω υπβθεςη

ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον

Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (ΚΔ Κλήμησ Ρώμησ

Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953

150

D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 151

(Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ

ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ Ωριγένουσ Epistula ad Africanum

TLG 115221-24 152

Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ S Jellicoe The Septuagint and Modern Study Oxford 1968 153

Πρβλ D B[rtheacutel_my L_s D_v[n]i_rs ^rsquoAquil[ VTSup 10 Leiden 1963 Ο Bartheacutelemy προςπάθηςε να

ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ 154

ldquoKaige revisionrdquo ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ

προςπάθειασ που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ = επίςησ) rdquoגה

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

21

ςτο Νάχαλ-Χεβέρ (κοντά ςτη Νεκρά Θάλαςςα) ενβσ παπγρου (Goumlttingen

Septuaginta-Unternehmen 943) που περιείχε αποςπάςματα απβ το

Δωδεκαπρβφητον ςε ελληνική μετάφραςη155

τβχοσ του έργου του Θεοδοτίωνα ήταν η ςυνέπεια ςτην απβδοςη του

πρωτοτγπου χαρακτηριςτικέσ λέξεισ και φράςεισ του εβραΰκογ κειμένου

αποδίδονται πάντοτε κατά τον ίδιο τρβπο156 ενώ οι τεχνικοί βροι ή λέξεισ με αςαφέσ

περιεχβμενο μεταγράφονται με ελληνικογσ χαρακτήρεσ Γενικά ο Θεοδοτίων

προςπάθηςε να αποδώςει πιςτά το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο ςεββμενοσ ταυτβχρονα το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα Για τη ςυνεπή αυτήν προςπάθειά του

το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και μάλιςτα η Εκκληςία αναγνώριςε τη

μετάφραςή του ςτο βιβλίο Δανιήλ ωσ κανονικβ κείμενο παραμερίζοντασ το

αντίςτοιχο κείμενο των Ο΄

Η Μετάφραςη του υμμάχου

Σην ίδια περίπου εποχή αλλά λίγο μεταγενέςτερα απβ τουσ δγο πρώτουσ

εργάζεται και ο τρίτοσ ιουδαίοσ μεταφραςτήσ ο γμμαχοσ για τη ζωή και το έργο του οποίου επίςησ δεν υπάρχουν αςφαλείσ πληροφορίεσ Οι αρχαίεσ παραδβςεισ τον

αναφέρουν ωσ Εβιονίτη ή ωσ αμαρείτη που προςηλυτίςτηκε ςτον ιουδαΰςμβ ενώ η ςγγχρονη έρευνα ανιχνεγει ςτο έργο του ςτοιχεία που φαίνεται να επιβεβαιώνουν

και τισ δγο παραδβςεισ157 Ανάλογη αςυμφωνία μεταξγ των ερευνητών επικρατεί

και για το χρβνο που εκπβνηςε τη μετάφραςή του καθώσ οριςμένοι την τοποθετογν

ςτο τρίτο τέταρτο του β΄ μΧ και άλλοι ςτο δεγτερο τέταρτο του γ΄ μΧ αιώνα

Σο έργο του υμμάχου τοποθετείται ςτον αντίποδα εκείνου του Ακγλα καθώσ ςτοχεγει ςτην ελεγθερη απβδοςη του πρωτοτγπου με απβλυτο ςεβαςμβ ςτην

ελληνική γλώςςα Αν και φαίνεται να γνωρίζει και να χρηςιμοποιεί το έργο του

Θεοδοτίωνα διαφοροποιείται επίςησ απβ αυτβν καθώσ αποφεγγει την τεχνική τησ

ςτερεβτυπησ απβδοςησ των χαρακτηριςτικών εβραΰκών λέξεων και φράςεων προτιμώντασ την ποικιλία για λβγουσ καλλιέπειασ ή ερμηνευτικογσ και ακβμη

προτιμά να αποδώςει έςτω και υποθετικά μια εβραΰκή λέξη παρά να τη

μεταγράψει ε αντίθεςη επίςησ με τον Θεοδοτίωνα ο οποίοσ αναθεώρηςε ένα

155

D Bartheacutelemy Redeacutecouverte drsquoun chainon manquant de lrsquohistoire de la Septante RB 70 1953 ςελ 18ndash29 156

Χαρακτηριςτικά παραδείγματα εκτβσ απβ την απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ ldquoם laquoμε την έκφραςη laquoκαί γε (γκαμ) rdquoגה

αποτελογν η απβδοςη τησ λέξησ ldquo שיאנ rdquo (ισ) ωσ ldquoϊνήρrdquo αντί του ldquoἕκαςτοσrdquo των Ο΄ η απβδοςη του ldquoל עה ωσ (μεάλ) rdquoמק

ldquoἐπάνωθενrdquo ή ldquoϊπάνωθενrdquo αντί του ldquoϊπβrdquo ή ldquoἐπάνωrdquo των Ο΄ η διαφορετική απβδοςη των δγο τγπων τησ προςωπικήσ

αντωνυμίασ ldquoי יldquo και (ανοχί) rdquoאנכנ ωσ ldquoἐγώ εἰμιrdquo και ldquoἐγώrdquo αντίςτοιχα προσ τονιςμβ τησ μεταξγ τουσ (ανί) rdquoאננ

μορφολογικήσ διαφοράσ η απβδοςη του ldquo יןאק rdquo (έιν) με την έκφραςη ldquoοὐκ ἔςτιrdquo προσ τονιςμβ τησ απουςίασ ρηματικογ

χρβνου η αποφυγή τησ χρήςησ του ιςτορικογ ενεςτώτα κατά την αφήγηςη και η προτίμηςη του αορίςτου προσ απβδοςη

τησ προθηματικήσ κλίςησ τησ ακολουθίασ των εβραΰκών ρημάτων κλπ 157

Βλ ενδεικτικά τισ απβψεισ των H J Schoeps (Symmachusstudien ςτο Aus fruumlchristlicher Zeit Religionsgeschichtliche Untersuchungen Tuumlbingen 1950 ςελ 82ndash119) ο οποίοσ διαπιςτώνει ςτο έργο του

υμμάχου χαρακτηριςτικά ςτοιχεία τησ εβιονιτικήσ ερμηνευτικήσ και διδαςκαλίασ και D Bartheacutelemy (Qui est

Symmaque CBQ 36 1974 ςελ 451ndash465) ο οποίοσ επιχειρεί να ταυτίςει τον γμμαχο με κάποιον ομώνυμο μαθητή του ραβίνου Μεαρ ο οποίοσ αναφέρεται ςτο Σαλμογδ

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

22

υπάρχον ελληνικβ κείμενο ο γμμαχοσ εκπβνηςε νέα μετάφραςη ςτηριζβμενοσ

βέβαια και ςτο έργο των αρχαιβτερών του μεταφραςτών ή αναθεωρητών Σο

κείμενο που τελικά παρήγαγε με την ελευθερία του γφουσ και την ποικιλία των

αποδβςεων έγινε αποδεκτβ απβ ευργτερο κγκλο ελληνβφωνων αναγνωςτών απβ

βτι οι μεταφράςεισ των προηγουμένων και επηρέαςε ςημαντικά το μεταφραςτικβ

έργο του Ιερωνγμου για το οποίο θα γίνει λβγοσ παρακάτω Βέβαια το έργο του

υμμάχου λβγω ακριβώσ τησ ελευθερίασ του δεν προςφέρεται για την

αποκατάςταςη του εβραΰκογ πρωτοτγπου τησ εποχήσ του αποτελεί βμωσ πολγτιμη πηγή πληροφοριών για την ιςτορία τησ ερμηνείασ

Εφβςον υναγωγή και Εκκληςία ςτήριζαν κατά τουσ δγο πρώτουσ μΧ αιώνεσ την πίςτη τουσ ςτην ερμηνεία των ίδιων κειμένων ήταν επβμενο κάθε διαφορετική

ερμηνεία τησ μίασ πλευράσ να γεννά υποψίεσ ςτην άλλη για παραχάραξη των ιερών

κειμένων Έτςι ανάλογο ενδιαφέρον προσ εκείνο τησ υναγωγήσ για αξιβπιςτεσ

ελληνικέσ μεταφράςεισ των βιβλικών κειμένων επέδειξε και η Εκκληςία

Σα ldquoΕξαπλάrdquo του Ωριγένη

Σο πιο χαρακτηριςτικβ παράδειγμα του ενδιαφέροντοσ τησ Εκκληςίασ για την αξιοπιςτία των κειμένων που χρηςιμοποιογςε ςτη λατρεία και ςτη θεολογία τησ

αποτελεί το έργο του Ωριγένη Εξαπλά τβχοσ του Ωριγένη βπωσ αυτβσ

περιγράφεται ςε επιςτολή του προσ τον Ιογλιο Αφρικανβ158 ήταν να ςυγκρίνει το

κείμενο των Ο΄ με το εβραΰκβ πρωτβτυπο και τισ ιουδαΰκέσ ελληνικέσ μεταφράςεισ

του και να καταγράψει βλεσ τισ διαφορέσ laquoἵνα μῆ τι παραχαράττειν δοκοίημεν ταῖσ ὑπὸ τὸν οὐρανὸν Ἐκκληςίαισraquo και ακβμη laquoπρὸσ Ἰουδαίουσ διαλεγβμενοι μὴ

προφέρωμεν αὐτοῖσ τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖσ ϊντιγράφοισ αὐτῶν καὶ ἵνα

ςυγχρηςώμεθα τοῖσ φερομένοισ παρrsquo ἐκείνοισ εἰ καὶ ἐν τοῖσ ἡμετέροισ οὐ κεῖται

βιβλίοισ τοιαγτησ γὰρ οὔςησ ἡμῶν τῆσ πρὸσ αὐτοὺσ ἐν ταῖσ ζητήςεςι παραςκευῆσ οὐ καταφρονήςουςιν οὐδrsquo ὡσ ἔθοσ αὐτοῖσ γελάςονται τοὺσ ϊπὸ ἐθνῶν πιςτεγοντασ

ὡσ τrsquo ϊληθῆ καὶ παρrsquo αὐτοῖσ ϊναγεγραμμένα ϊγνοοῦντασraquo Για να πετγχει τον ςτβχο

του αυτβν ο Ωριγένησ παρέθεςε ςε παράλληλεσ ςτήλεσ βλα τα βιβλικά κείμενα που

είχε ςτη διάθεςή του Η πρώτη ςτήλη περιλάμβανε το πρωτβτυπο εβραΰκβ κείμενο

η δεγτερη το ίδιο κείμενο μεταγραμμένο με ελληνικογσ χαρακτήρεσ η τρίτη τη

μετάφραςη του Ακγλα η τέταρτη τη μετάφραςη του υμμάχου η πέμπτη το

κείμενο των Ο΄ και η έκτη παρέθετε για τα περιςςβτερα βιβλία τη μετάφραςη του

Θεοδοτίωνα Για οριςμένα βιβλία χρηςιμοποιήθηκαν και άλλεσ μεταφράςεισ οι οποίεσ αναφέρονται ςτη διεθνή βιβλιογραφία με τουσ λατινικογσ βρουσ ldquoQuintardquo

ldquoSextardquo και ldquoSeptimardquo Σο τεράςτιο αυτβ έργο που άρχιςε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου το 230 ή το 238 μΧ και ολοκληρώθηκε ςτην Καιςάρεια τησ

158

ΒΕΠΕ 16350-362

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

23

Παλαιςτίνησ κατά το 245 μΧ ονομάςτηκε ldquoΕξαπλάrdquo επειδή ςτο μεγαλγτερο

μέροσ του αποτελείτο απβ έξι ςτήλεσ τισ πηγέσ αναφέρονται ακβμη οι βροι

ldquoΣετραπλάrdquo ldquoΕπταπλάrdquo και ldquoΟκταπλάrdquo Οι δγο τελευταίοι περιγράφουν

προφανώσ τα τμήματα του έργου που περιλάμβαναν επιπλέον ςτήλεσ με κάποια ή

κάποιεσ απβ τισ άλλεσ τρεισ μεταφράςεισ αλλά δεν είναι ςαφέσ το αν ο πρώτοσ βροσ

δηλώνει κάποια επιτομή των Εξαπλών που δημοςιεγτηκε μετά την ολοκλήρωςη του

έργου και περιλάμβανε μβνον τισ τέςςερεισ τελευταίεσ ςτήλεσ ή ένα διαφορετικβ

έργο με τέςςερεισ ςτήλεσ που προηγήθηκε τησ έκδοςησ των Εξαπλών Σο ενδιαφέρον του Ωριγένη εςτιαζβταν κυρίωσ ςτο κείμενο των Ο΄ καθώσ ήθελε

να προςφέρει ςτουσ χριςτιανογσ μια αξιβπιςτη μετάφραςη ςτην οποία θα

μπορογςαν να ςτηρίζονται κατά τισ αντιπαραθέςεισ τουσ με τουσ ιουδαίουσ Επειδή

μάλιςτα πίςτευε -προφανώσ λανθαςμένα- βτι το εβραΰκβ κείμενο τησ εποχήσ του

το οποίο εκτιμογςε ιδιαίτερα ήταν απολγτωσ βμοιο με το εκείνο που μετέφραςαν οι

Ο΄ βπου διαπίςτωνε διαφορέσ προςπαθογςε να προςαρμβςει το ελληνικβ κείμενο

προσ το εβραΰκβ αλλάζοντασ τη ςειρά των λέξεων ή ειςάγοντασ ςτο κείμενο των Ο΄

αποδβςεισ απβ τισ άλλεσ ελληνικέσ μεταφράςεισ Φρβντιςε βμωσ να επιςημάνει βλεσ τισ επεμβάςεισ του με τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογςαν οι αλεξανδρινοί φιλβλογοι

τησ εποχήσ του ςτισ εκδβςεισ των κλαςικών κειμένων (αριςτάρχεια ςγμβολα) Έτςι λέξεισ των Ο΄ που απουςίαζαν απβ το εβραΰκβ κείμενο επιςημάνθηκαν με την

τοποθέτηςή τουσ ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoοβελβσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo ενώ επιπλέον

υλικβ του εβραΰκογ προςτέθηκε ςτο κείμενο των Ο΄ απβ άλλεσ μεταφράςεισ και

τοποθετήθηκε ανάμεςα ςτα ςγμβολα ldquoαςτερίςκοσrdquo και ldquoμετββελοσrdquo

Δυςτυχώσ ένα τβςο τεράςτιο έργο που υπολογίζεται βτι περιλάμβανε 6500 περίπου ςελίδεσ ςε 15 τβμουσ δεν μπορογςε να αντιγραφεί ολβκληρο και να

κυκλοφορήςει ςε πολλά αντίγραφα Παρέμεινε ςτην Καιςάρεια βπου κάποιοι

εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ βπωσ ο Ευςέβιοσ Καιςαρείασ και ο Ιερώνυμοσ το

ςυμβουλεγτηκαν για να καεί τελικά κατά την αραβική ειςβολή ςτην περιοχή τον ζ΄ μΧ αιώνα ήμερα ςώζονται μβνον αποςπάςματα του έργου ςε ελάχιςτα

χειρβγραφα159 Αντίθετα η πέμπτη ςτήλη που περιείχε το κείμενο των Ο΄ γνώριςε

αλλεπάλληλεσ αντιγραφέσ Σα αντίγραφα βμωσ αυτά δεν περιλάμβαναν τα

αριςτάρχεια ςγμβολα που επιςήμαιναν τισ αναθεωρητικέσ παρεμβάςεισ του

159

Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα είναι οι κώδικεσ Sarravianus (G) και Coislianus (M) που περιέχουν την Πεντάτευχο και οριςμένα απβ τα Ιςτορικά Βιβλία και τα χειρβγραφα Chigi (86 και 88) που περιέχουν αποςπάςματα απβ τα Προφητικά Βιβλία Ένα άλλο απβςπαςμα 150 περίπου ςτίχων ανακαλγφθηκε ωσ κάτω γραφή ςε ένα παλίμψηςτο

χειρβγραφο του ι΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο και περιέχει τισ ςτήλεσ 2-6 απβ τισ οποίεσ η έκτη παραθέτει

τη μετάφραςη Quinta Ένα μικρβτερο απβςπαςμα που περιέχει τον Ψαλμβ 22 ςε έξι ςτήλεσ βρέθηκε ςτη Γκενιζά τησ

υναγωγήσ του Κααρου Η πέμπτη ςτήλη του έργου μεταφράςτηκε μεταξγ 613 και 617 μΧ ςτα ςυριακά απβ τον επίςκοπο Σέλλησ Παγλο ςε κάποιο μοναςτήρι κοντά ςτην Αλεξάνδρεια Η μετάφραςη αυτή περιλάμβανε και τα

αριςτάρχεια ςγμβολα και αποτελεί παρά τισ αμφιςβητήςεισ που εγείρονται απβ οριςμένουσ ερευνητέσ για την

αξιοπιςτία τησ πολγτιμο μάρτυρα του αναθεωρητικογ έργου του Ωριγένη ε έντυπη μορφή τα ςωζβμενα αποςπάςματα

των Εξαπλών παρατίθενται ςτο έργο του F Field [Origenis Hexaplorum quae supersunt 2 vols Oxford 1875] και ςτην PG 1141-48

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

24

Ωριγένη ςτο αρχικβ κείμενο με αποτέλεςμα να προκληθεί ςγγχυςη ςτη

χειρβγραφη παράδοςη του κειμένου των Ο΄

Η Αναθεώρηςη του Λουκιανογ

Ση ςγγχυςη που προκλήθηκε απβ την κυκλοφορία διάφορων τγπων ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ανέλαβε να περιορίςει με το αναθεωρητικβ του

έργο ο πρεςβγτεροσ απβ την Αντιβχεια Λουκιανβσ ο οποίοσ μαρτγρηςε ςτην

Νικομήδεια το 312 μΧ Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναφέρονται με ιδιαίτερα κολακευτικά λβγια ςτην προςωπικβτητά του160 δεν δίνουν βμωσ ςαφείσ

πληροφορίεσ για το είδοσ και την έκταςη του έργου του161 Έτςι ςτη ςγγχρονη

έρευνα μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά Οι υποθέςεισ αυτέσ ςτηρίζονται

ςτη διαπίςτωςη βτι αντιοχειανοί εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ ιδιαίτερα ο Ιωάννησ

Χρυςβςτομοσ και ο Θεοδώρητοσ Κγρου παραθέτουν ςυχνά ςτα ςυγγράμματά τουσ

βιβλικά αποςπάςματα που θεωρογνται επηρεαςμένα απβ το έργο του Λουκιανογ

καθώσ και ςτην παρατήρηςη βτι ςτο περιθώριο οριςμένων ελληνικών και ςυριακών

χειρογράφων ςημειώνονται κάποιεσ διαφορετικέσ αναγνώςεισ οι οποίεσ επιςημαίνονται με το ελληνικβ γράμμα ldquoλάμδαrdquo ή αντίςτοιχα με το ςυριακβ

ldquoλομάδrdquo που πιςτεγεται βτι παραπέμπει ςτον Λουκιανβ Η έλλειψη αςφαλών πληροφοριών για το έργο του Λουκιανογ προκάλεςε πλήθοσ

ςυζητήςεων μεταξγ των ερευνητών καθώσ οριςμένοι υποθέτουν κατά ανάλογο

προσ την περίπτωςη του Θεοδοτίωνα τρβπο βτι η αναθεώρηςή του βαςίζεται ςε

αρχαιβτερεσ ςχετικέσ προςπάθειεσ που χαρακτηρίζονται με τον βρο ldquoΠρωτο-

Λουκιανβσrdquo162 Απβ τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκγπτει βτι το έργο του Λουκιανογ ςυνίςταται ςτην προςπάθεια υφολογικήσ βελτίωςησ του κειμένου των Ο΄ με την

απάλειψη των ελληνιςτικών ςτοιχείων και ςτην προςαρμογή του κειμένου ςτισ

ανάγκεσ τησ δημβςιασ ανάγνωςησ με την αντικατάςταςη των αντωνυμιών με κγρια

ονβματα και τη μετάφραςη των μεταγραμμένων λέξεων163 Γενικά πιςτεγεται βτι το ελληνικβ κείμενο των βιβλίων των Βαςιλειών που παραθέτουν οι τέςςερεισ

μεγάλοι κώδικεσ των Ο΄ αντικατοπτρίζει το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ

160

Λουκιανβσ τε ϊνὴρ τὰ πᾶντα ϋριςτοσ βίῳ τε ἐγκρατεῖ καὶ τοῖσ ἱεροῖσ μαθήμαςιν ςυγκεκροτημένοσ Ευςεβίου Καιςαρείασ Eccl Hist TLG 9631-3 161

Ἑβδβμη πάλιν καὶ τελευταία ἑρμηνεία ἡ τοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τοῦ μεγάλου ϊςκητοῦ καὶ μάρτυροσ ὅςτισ καὶ αὐτὸσ

ταῖσ προγεγραμμέναισ ἐκδβςεςι καὶ τοῖσ Ἑβραΰκοῖσ ἐντυχών καὶ ἐποπτεγςασ μετὰ ϊκριβείασ τὰ λείποντα ἢ καὶ περιττὰ

τῆσ ϊληθείασ ῥήματα καὶ διορθωςάμενοσ ἐν τοῖσ οἰκείοισ τῶν Γραφῶν τβποισ ἐχέδοτο τοῖσ Χριςτιανοῖσ ϊδελφοῖσ ἥτισ δὴ καὶ ἑρμηνεία μετὰ τὴν ϋθληςιν καὶ μαρτυρίαν τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Λουκιανοῦ τὴν γεγονυῖαν ἐπὶ Διοκλητιανοῦ καὶ

Μαξιμιανοῦ τῶν τυράννων ἤγουν τὸ ἰδιβχειρον αὐτοῦ τῆσ ἐκδβςεωσ βιβλίον εὑρέθη ἐν Νικομηδείᾳ ἐπὶ Κωνςταντίνου

βαςιλέωσ τοῦ μεγάλου παρὰ Ἰουδαίοισ ἐν τοίχῳ πυργίςκῳ περικεχριςμένῳ κονιάματι εἰσ διαφγλαξιν (Ψευδο-)

Αθαναςίου Synopsis scripturae sacrae TLG 2843619-32 162

γνοψη των ςχετικών ςυζητήςεων βλ N Fernaacutendez-Marcos The Lucianic Text in the Books of Kingdoms ςτο

A Pietersma and C Cox (eds) De Septuaginta Mississauga Ontario 1984 ςελ 163-174 και E Tov The

Septuagint ςτο Mikra Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum 22 Assen amp Philadelphia

1988 ςελ 161-187 (186-187) 163

S P Brock The Recensions of the Septuagint Version of I Samuel PhD diss Oxford 1966

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

25

αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ αποδείξεισ για ανάλογη επίδραςη του έργου του ςτα

υπβλοιπα βιβλία

Η Αναθεώρηςη του Ηςυχίου

το χώρο τησ Αιγγπτου ανάλογη αναθεωρητική προςπάθεια προσ εκείνη του

Λουκιανογ ανέλαβε ο Ηςγχιοσ Δυςτυχώσ για τη ςυγκεκριμένη αναθεώρηςη δεν

είναι τίποτε με βεβαιβτητα γνωςτβ και οι υποθέςεισ που διατυπώθηκαν απβ

οριςμένουσ ερευνητέσ δεν τυγχάνουν ευργτερησ αποδοχήσ164

Η ραγδαία εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ και ςε μη

ελληνβφωνουσ πληθυςμογσ που κατοικογςαν μέςα και έξω απβ τα βρια τησ Ρωμαΰκήσ Αυτοκρατορίασ κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςε

άλλεσ αρχαίεσ γλώςςεσ

Λατινικέσ Μεταφράςεισ

Οι Εκκληςίεσ των λατινβφωνων περιοχών τησ Ββρειασ Αφρικήσ απέκτηςαν μετάφραςη του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά ήδη απβ τον β΄ μΧ αιώνα Ο

Σερτυλλιανβσ (160-220 μΧ) για παράδειγμα κάνει ςυχνά χρήςη χωρίων απβ κάποια λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου ενώ ςτα μέςα περίπου του γ΄ μΧ αιώνα

ο επίςκοποσ Καρχηδβνασ Κυπριανβσ παραθέτει μεγάλα βιβλικά αποςπάςματα απβ

μια λατινική μετάφραςη η οποία φαίνεται βτι είχε ήδη υποςτεί αρκετέσ

αναθεωρήςεισ Όπωσ προκγπτει απβ τη μελέτη των βιβλικών παραθεμάτων των

λατινβφωνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων μέχρι τα μέςα του δ΄ μΧ αιώνα (οπβτε εκλατινίςτηκε πλήρωσ και η χριςτιανική κοινβτητα τησ Ρώμησ)

κυκλοφορογςαν ςτη Ββρεια Αφρική και ςτην Ευρώπη διάφορεσ μεταφράςεισ των

βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το κείμενο των Ο΄ ςτα λατινικά οι οποίεσ

γνώριςαν αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ Όλεσ αυτέσ οι αρχαίεσ λατινικέσ μεταφράςεισ και οι αναθεωρήςεισ που κυκλοφορογςαν κατά τουσ τέςςερεισ πρώτουσ

μεταχριςτιανικογσ αιώνεσ δηλώνονται ςτη ςγγχρονη έρευνα με τον βρο ldquoVetus

Latinardquo (= Αρχαία Λατινική) ενώ οι μετά τον δ΄ μΧ αιώνα μεταφράςεισ με τον

βρο ldquoVulgatardquo (= Κοινή)165

Μάρτυρεσ τησ Vetus Latina ςυνιςτογν κατά κγριο λβγο τα βιβλικά παραθέματα

ςτα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων ιδιαίτερα των

Κυπριανογ Καρχηδβνοσ Λογςιφερ Καλλάρεωσ (Cagliari) Ιερωνγμου και

164

Ο S Jellicoe [The Hesychian Recension Reconsidered JBL 82 1963 ςελ 409-418] για παράδειγμα υποθέτει βτι το κείμενο του κώδικα Β αντικατοπτρίζει την αναθεώρηςη του Ηςυχίου 165

Ο βροσ ldquoVulgatardquo χρηςιμοποιείται απβ τουσ αρχαίουσ λατίνουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ γενικά για τη δήλωςη

των μεταφράςεων τησ Βίβλου αλλά ςτη ςγγχρονη έρευνα η χρήςη του βρου περιορίςτηκε χαρακτηρίζοντασ το τελικβ

προΰβν τησ απβ τον δ΄ μΧ αιώνα και εξήσ εξέλιξησ του λατινικογ βιβλικογ κειμένου προσ διάκριςή του απβ τισ αρχαιβτερεσ μεταφράςεισ

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

26

Αυγουςτίνου καθώσ και οριςμένα ανθολβγια βιβλικών χωρίων βπωσ το Liber de Divinis Scripturis166 ώζονται επίςησ αρκετά χειρβγραφα τα περιςςβτερα απβ

τα οποία είναι αποςπαςματικά ή παλίμψηςτα167 ενώ χωρία απβ τη Vetus Latina

παρατίθενται ωσ προςθήκεσ ή ςημειώςεισ ςε μεταγενέςτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ

τησ Βίβλου ή βρίςκονται ενςωματωμένα ςε λειτουργικογσ γμνουσ τησ Δυτικήσ

Εκκληςίασ Η ςημαςία τησ Vetus Latina για τη ςγγχρονη βιβλική έρευνα είναι

τεράςτια καθώσ ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ διαςώζει αναγνώςεισ του ελληνικογ

κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που είναι αρχαιβτερεσ των γνωςτών ςήμερα χειρογράφων των Ο΄

ημαντικβτατο ρβλο ςτην ιςτορία των λατινικών μεταφράςεων τησ Βίβλου

έπαιξε ο Ιερώνυμοσ (345-420 μΧ) ο οποίοσ με την ιδιαίτερη προτίμηςή του ςτο

εβραΰκβ κείμενο (veritas hebraica) τησ Παλαιάσ Διαθήκησ υπήρξε ο ειςηγητήσ

ενβσ νέου τγπου μετάφραςησ που οδήγηςε ςτη δημιουργία τησ Vulgata Ο

Ιερώνυμοσ ξεκίνηςε το έργο του κατά τη διάρκεια τησ παραμονήσ του ςτη Ρώμη

(382-385 μΧ) βταν κατrsquo εντολή του πάπα Δαμάςου Α΄ (366-384 μΧ) ανέλαβε

την αναθεώρηςη τησ λατινικήσ μετάφραςησ των Ευαγγελίων Σην ίδια περίπου εποχή ανέλαβε την αναθεώρηςη με βάςη το κείμενο των Ο΄ του λατινικογ κειμένου

του βιβλίου Ψαλμοί168 Μετά το 387 μΧ εγκαταςτάθηκε ςτη Βηθλεέμ βπου άρχιςε να μεταφράζει ςτα λατινικά διάφορα βιβλικά έργα απβ το κείμενο των Ο΄

κατά την έκδοςη των Εξαπλών του Ωριγένη ξεκινώντασ επίςησ απβ το βιβλίο

Ψαλμοί169 Λίγο αργβτερα το 390 μΧ ο Ιερώνυμοσ ςτηριζβμενοσ ςτο έργο του

Ακγλα και ιδιαίτερα του υμμάχου ανέλαβε να μεταφράςει τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ απβ το εβραΰκβ κείμενο Ξεκινώντασ και πάλι απβ το βιβλίο Ψαλμοί (iuxta Hebraeos) είχε ολοκληρώςει μέχρι περίπου το 407 μΧ τη

μετάφραςη του ςυνβλου ςχεδβν των βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ170

Σελικά το μεταφραςτικβ και αναθεωρητικβ έργο του Ιερωνγμου βπωσ και

εκείνο του Ωριγένη αν και είχε ωσ ςτβχο τον περιοριςμβ τησ κυκλοφορίασ

166

Όλο το προερχβμενο απβ τα ςυγγράμματα των λατίνων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων υλικβ βρίςκεται ςήμερα

ςυγκεντρωμένο και καταχωρημένο ςε φακέλουσ ανάλογα με την κατά προςέγγιςη χρονολβγηςή του και τη ςυνάφεια απβ την οποία προέρχεται ςτο Vetus Latina Institut του Beuron τησ Γερμανίασ το οποίο άρχιςε απβ το 1949 την

κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Vetus Latina 167

E A Lowe Codices Latini Antiquiores 12 vols Oxford 1934ndash1972 168

Η μετάφραςη αυτή ταυτίζεται πιθανβτατα με το κείμενο του Psalterium Romanum (ονομάζεται έτςι γιατί ήταν ςε χρήςη ςτη ρωμαΰκή λατρεία μέχρι το 1570 μΧ περίπου) 169

Απβ το εξαπλικβ κείμενο των Ο΄ ο Ιερώνυμοσ μετέφραςε ςτα λατινικά τα βιβλία Ψαλμοί (γνωςτβ ωσ Psalterium Gallicanum) Ιώβ Παροιμίαι (χάθηκε) Άςμα Αςμάτων Εκκληςιαςτήσ και Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων (ςώζονται μβνον

οι πρβλογοι των βιβλίων) αλλά δεν είναι γνωςτβ το αν ςυνέχιςε το έργο του αυτβ μεταφράζοντασ και άλλα βιβλία 170

Μετά το βιβλίο Ψαλμοί ο Ιερώνυμοσ ςυνέχιςε με τη μετάφραςη των Προφητικών Βιβλίων ςυμπεριλαμβανομένων

των ελληνικών προςθηκών ςτο βιβλίο Δανιήλ την οποία ολοκλήρωςε περί το 392 μΧ Σον επβμενο χρβνο ολοκλήρωςε

τη μετάφραςη των βιβλίων Α΄ - Β΄ αμουήλ και Α΄ - Β΄ Βαςιλείσ και ςυνέχιςε με τη μετάφραςη του Ιώβ και των

Έςδρασ ndash Νεεμίασ (ςε ένα βιβλίο υπβ την επωνυμία ldquoΈςδρασrdquo) Ακολογθηςαν οι μεταφράςεισ των βιβλίων Α΄ - Β΄ Χρονικών (395-396 μΧ) Παροιμίαι Εκκληςιαςτήσ Άςμα Αςμάτων (398 μΧ) Πεντάτευχοσ (περί το 400 μΧ)

Εςθήρ ςυμπεριλαμβανομένων των ελληνικών προςθηκών (λίγο πριν απβ το 404 μΧ) και Ιηςογσ Ναυή Κριταί και

Ρουθ (405-406 μΧ) Μετάφραςε ακβμη απβ τα ελληνικά ςτηριζβμενοσ ςε παλαιβτερεσ λατινικέσ μεταφράςεισ τα

βιβλία Σωβίτ και Ιουδίθ (λίγο πριν απβ το 407 μΧ) αλλά δεν φαίνεται να αςχολήθηκε με τα βιβλία οφία ειράχ οφία ολομώντοσ Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων Βαρογχ και Επιςτολή Ιερεμίου

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

27

διαφορετικών μεταξγ τουσ μεταφράςεων ςυνέβαλε ςτον πολλαπλαςιαςμβ τησ

ποικιλομορφίασ των βιβλικών κειμένων Άλλωςτε το έργο του Ιερωνγμου

προφανώσ και λβγω τησ προτίμηςήσ του ςτον ιουδαΰκβ κανβνα δεν έτυχε αρχικά

επίςημησ εκκληςιαςτικήσ αναγνώριςησ ογτε ο ίδιοσ φρβντιςε ποτέ για μια

ςυνολική έκδοςη τησ λατινικήσ Βίβλου Η αναφορά βμωσ ςτον πρβλογο τησ

αναθεώρηςησ του κειμένου των Ευαγγελίων του ονβματοσ του πάπα Δαμάςου Α΄

είχε ωσ ςυνέπεια το να προςλάβει βαθμιαία ολβκληρο το έργο του Ιερωνγμου το

απαιτογμενο εκκληςιαςτικβ κγροσ Έτςι απβ τα μέςα περίπου του ε΄ μΧ αιώνα οι μεταφράςεισ του αρχίζουν να εκτοπίζουν εκείνεσ τησ Vetus Latina ςτα διάφορα

χειρβγραφα τησ λατινικήσ Βίβλου171

Αυτή η διαδικαςία τησ βαθμιαίασ επικράτηςησ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου

ςυνεχίςτηκε μέχρι τον θ΄ μΧ αιώνα καθώσ μέχρι την εποχή εκείνη η λατινική

Βίβλοσ δεν κυκλοφορογςε ςυνήθωσ ςε έναν κώδικα αλλά ςυνιςτογςε μια

ldquoBibliothecardquo αποτελογμενη απβ εννέα ή και περιςςβτερουσ κώδικεσ οι οποίοι

ςυχνά δεν περιείχαν ομοιογενέσ κείμενο παραθέτοντασ κατά περίπτωςη και

ανάλογα με την κάθε φορά τοπική παράδοςη διάφορησ προέλευςησ μεταφράςεισ ςυμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Ιερωνγμου Βίβλοι ςε έναν τβμο

(Pandectes) ήταν αρχικά ςπάνιεσ172 μέχρι την καθιέρωςή τουσ ςτισ αρχέσ του θ΄ μΧ αιώνα κατά την περίοδο τησ λεγβμενησ Καρολίνειασ Αναγέννηςησ απβ τα

εργαςτήρια αντιγραφήσ χειρογράφων (scriptoria) του ηγουμένου τησ Μονήσ

Fleury και επιςκβπου τησ Orleacuteans Theodulf (750-821 μΧ) και του ηγουμένου

τησ Μονήσ St Martin τησ Tours Alcuin (735-804 μΧ) Η έκδοςη του Alcuin

παρουςιάςτηκε ςτον Καρλομάγνο κατά την ενθρβνιςή του το 800 μΧ και άςκηςε βαθγτατη επίδραςη ςτην εξέλιξη του λατινικογ βιβλικογ κειμένου τισ Βίβλουσ

αυτέσ παρατίθεται κατά κγριο πλέον λβγο η μετάφραςη του Ιερωνγμου173

171

Σο καλγτερα διατηρημένο χειρβγραφο που διαςώζει αυτβν τον ςυνδυαςμβ τησ μετάφραςησ του Ιερωνγμου με άλλεσ

μεταφράςεισ είναι η Βίβλοσ του Saint-Germain-des Preacutes (Paris BN lat 11553 γγρω ςτο 800 μΧ) 172

Η πρώτη αναφορά ςε ldquoΠανδέκτηrdquo γίνεται απβ τον ιδρυτή τησ Μονήσ Vivarium ςτην Ν Ιταλία Καςςιβδωρο (490-583 μΧ) ο οποίοσ ςυγκέντρωςε γγρω του μια ομάδα μορφωμένων μοναχών που αςχολήθηκε με την αντιγραφή και

έκδοςη βιβλικών κειμένων Απβ τισ τρεισ εκδβςεισ τησ Βίβλου που προήλθαν απβ το Vivarium η δεγτερη ο Codex

grandior littera clariore conscriptus περιλάμβανε ολβκληρη τη Βίβλο ςε έναν τβμο Ο κώδικασ αυτβσ μεταφέρθηκε

κατά τα τέλη του ζ΄ μΧ ςτη Μονή Wearmouth-Yarrow ςτη Northumbria τησ Αγγλίασ απβ τον ηγογμενβ τησ Ceolfrith αλλά χάθηκε Απβ την ίδια μονή βμωσ προέρχεται ο Codex Amiatinus που γράφτηκε μεταξγ 689 και 716

μΧ και αποτελεί μαζί με την παλίμψηςτο Βίβλο τησ Leacuteon (Catedral 15 ζ΄ μΧ αιώνασ) έναν απβ τουσ αρχαιβτερουσ

γνωςτογσ πανδέκτεσ 173

Οι Βίβλοι που προέρχονταν απβ τα εργαςτήρια των Alcuin και Theodulf περιείχαν α) Σισ μεταφράςεισ του Ιερωνγμου απβ τα εβραΰκά καθώσ και τισ μεταφράςεισ του απβ τα ελληνικά των βιβλίων Ιουδίθ Σωβίτ και τισ

ελληνικέσ προςθήκεσ ςτα βιβλία Εςθήθ και Δανιήλ β) Για το βιβλίο των Ψαλμών ο Alcuin προτιμογςε το Psalterium Gallicanum (τη μετάφραςη του Ιερωνγμου απβ το εξαπλικβ κείμενο) ενώ ο Theodulf τη μετάφραςη iuxta Hebraeos γ) Για τα βιβλία οφία ολομώντοσ οφία ειράχ και Α΄ - Β΄ Μακκαβαίων άλλεσ μεταφράςεισ ενώ απουςιάζει ςυνήθωσ το βιβλίο Βαρογχ το οποίο ςτη Vetus Latina είναι ενωμένο με το βιβλίο Ιερεμίασ Σο βιβλίο Α΄ Έςδρασ των Ο΄ τίθεται μετά τα βιβλία Έςδρασ - Νεεμίασ (τα οποία αριθμογνται ωσ 1 - 2 Έςδρασ) ωσ 3 Έςδρασ ενώ

παρατίθεται και το απβκρυφο έργο 4 Έςδρασ Σέλοσ το απβκρυφο έργο Προςευχή Μαναςςή τίθεται μετά το Β΄ Χρονικών δ) Σην αναθεώρηςη των Ευαγγελίων απβ τον Ιερώνυμο ενώ για τα υπβλοιπα βιβλία τησ Καινήσ Διαθήκησ άλλεσ μεταφράςεισ

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

28

Παρrsquo βλα αυτά η ποικιλομορφία ςτη χειρβγραφη παράδοςη του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ςυνεχίςτηκε καθώσ εξακολουθογςαν να υφίςτανται οι κατά

τβπουσ διαφορέσ ςτην προτίμηςη διάφορων τγπων μεταφράςεων ενώ κατά καιρογσ

καταβάλλονταν και νέεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ των μεταφράςεων που

κυκλοφορογςαν με βάςη το εβραΰκβ κείμενο Η ποικιλομορφία αυτή περιορίςτηκε

ςημαντικά με την κυκλοφορία ςτισ αρχέσ του ιγ΄ μΧ αιώνα απβ το Πανεπιςτήμιο

του Παριςιογ τησ Biblia Parisiensia η οποία παρέθετε έναν τγπο λατινικογ

κειμένου βαςιςμένου κατά κγριο λβγο ςτη μετάφραςη του Ιερωνγμου που ήταν ενπολλοίσ παρβμοιο με το ςήμερα γνωςτβ κείμενο τησ Vulgata και τελικά

καθιερώθηκε Σην ίδια περίπου εποχή ο Stephen Langton (1150-1228 μΧ)

ειςήγαγε τη διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια η οποία επίςησ

καθιερώθηκε και ιςχγει μέχρι ςήμερα

Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η ιςτορία τησ εξέλιξησ του λατινικογ

κειμένου τησ Βίβλου ειςέρχεται ςε νέα φάςη Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ Vulgata

έγινε απβ τον ίδιο τον Γουτεμβέργιο κατά τα έτη 1450-1455 μΧ και μέχρι το

1500 μΧ είχαν γίνει περιςςβτερεσ απβ εκατβ εκδβςεισ Η πρώτη προςπάθεια για μια βαςιςμένη ςε αρχαία χειρβγραφα έκδοςη του κειμένου τησ Vulgata έγινε απβ

τον Robert Estienne ςτο Παρίςι με την τέταρτη έκδοςη τησ Βίβλου του το 1540 μΧ η οποία διέθετε κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορετικέσ γραφέσ 17

χειρογράφων τον ίδιο οφείλεται και η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε ςτίχουσ

(1553 και 1555 μΧ) η οποία ιςχγει μέχρι ςήμερα Ακολογθηςαν η έκδοςη του

Hentenius ςτη Louvain το 1547 μΧ που παρέθετε 31 επιπλέον χειρβγραφα και

η αναθεώρηςή τησ απβ τον Arianus Montanus το 1583 μΧ η οποία ςτηριζβταν ςε περιςςβτερα απβ 60 χειρβγραφα

το μεταξγ η γνοδοσ του Σριδέντου (1545-1563 μΧ) με το θέςπιςμα

ldquoSacrosanctardquo του 1546 μΧ είχε καθορίςει ακριβώσ τον αριθμβ των βιβλίων του

κανβνα τησ ρωμαιοκαθολικήσ Εκκληςίασ και ανέθεςε ςε επιτροπή ειδικών την έκδοςη ενβσ νέου κειμένου τησ Vulgata Η έκδοςη αυτή που ςτηρίχτηκε τβςο ςε

αρχαία χειρβγραφα βςο και ςτισ εκδβςεισ τησ Louvain ολοκληρώθηκε το 1590

μΧ επί πάπα ίξτου Ε΄ και ονομάςτηκε ldquoSixtinardquo γντομα βμωσ η έκδοςη αυτή

αντικαταςτάθηκε απβ μια δεγτερη την ldquoClementinardquo η οποία κυκλοφβρηςε το

1592 μΧ επί πάπα Κλήμεντα Η΄ Διορθωμένεσ εκδβςεισ τησ ldquoClementinardquo κυκλοφβρηςαν κατά τα αμέςωσ επβμενα χρβνια (1593 και 1598 μΧ) για να

αποτελέςουν πλέον το επίςημο κείμενο τησ Vulgata για τη λατινβφωνη

ρωμαιοκαθολική Εκκληςία Σο 1907 μΧ ο πάπασ Πίοσ Ι΄ βριςε μια επιτροπή με ςκοπβ την επιςτημονική

αναθεώρηςη του κειμένου τησ Vulgata Σο έργο ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί του San Girolamo τησ Ρώμησ με πρώτο εκδβτη τον Dom Henri Quentin και το

1926 κυκλοφβρηςε ο τβμοσ Genesis για να ακολουθήςουν αργβτερα και οι

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

29

υπβλοιποι174 ε εγχειρίδια έκδοςη το κείμενο τησ Vulgata κυκλοφβρηςε απβ την

Γερμανική Βιβλική Εταιρεία τησ τουτγκάρδησ το 1969 με κγριο εκδβτη τον

Robert Weber175 Παράλληλα το 1965 ο πάπασ Παγλοσ τ΄ βριςε την

ldquoΠοντιφική Επιτροπή για την Νέο-Vulgatardquo με ςκοπβ την παραγωγή μιασ νέασ

επίςημησ μετάφραςησ του βιβλικογ κειμένου ςτα λατινικά η οποία ολοκληρώθηκε

και παρουςιάςτηκε το 1979 απβ τον πάπα Ιωάννη Παγλο Β΄

υριακέσ Μεταφράςεισ

Η μετάφραςη βιβλικών κειμένων ςτα ςυριακά για τισ ανάγκεσ των χριςτιανών τησ

Ανατολήσ άρχιςε πιθανβτατα ήδη απβ τα τέλη του α΄ μΧ αιώνα Αν και ο ακριβήσ

χρβνοσ και ο τβποσ εκπβνηςησ των μεταφράςεων αυτών παραμένει άγνωςτοσ

φαίνεται βτι τον γ΄ μΧ αιώνα οι ανατολικέσ Εκκληςίεσ διέθεταν μια πλήρη

μετάφραςη του κειμένου τησ Αγίασ Γραφήσ ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε

ldquoΠεςιττάrdquo (= Απλή)176 Η μετάφραςη των περιςςβτερων απβ τα βιβλία τησ

Παλαιάσ Διαθήκησ ςτηρίχτηκε ςτο εβραΰκβ κείμενο αλλά ςε αρκετέσ περιπτώςεισ

διαπιςτώνεται εξάρτηςη των μεταφραςτών τβςο απβ τα ταργκουμίμ βςο και απβ τουσ Ο΄ ενώ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλία χρηςιμοποιήθηκε ωσ

πρωτβτυπο το κείμενο των Ο΄177 Σα αρχαιβτερα χειρβγραφα τησ Πεςιττά προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα178

και περιέχουν μεμονωμένα βιβλία ή αποςπάςματα Περίπου 60 χειρβγραφα

προέρχονται απβ τουσ σ΄ και ζ΄ μΧ αιώνεσ μβνον ένα βμωσ απβ αυτά που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου179 είναι πλήρεσ

Αξιοςημείωτο είναι το βτι τα περιςςβτερα απβ τα μετά τον η΄ μΧ αιώνα χειρβγραφα περιλαμβάνουν ένα ςγςτημα διαίρεςησ του κειμένου ςε κεφάλαια

διαφορετικβ απβ εκείνο που επικράτηςε αργβτερα ςτην Ευρώπη ώζονται επίςησ

χειρβγραφα εκλογάδια απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και εξήσ καθώσ και οριςμένα

εικονογραφημένα χειρβγραφα απβ διάφορεσ εποχέσ180

174

H Quentin R Weber J Gribomont H de Sainte-Marie J Mallet A Thibaut Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad codicum fidem iussu Pii PP XI 17 τβμοι Rome 1926-1987 175

R Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem Stuttgart 1969 21973

31984

176 Ο βροσ μαρτυρείται απβ τον θ΄ μΧ αιώνα και χρηςιμοποιήθηκε προσ διάκριςη τησ ςυγκεκριμένησ μετάφραςησ απβ

άλλεσ επίςησ ςτη ςυριακή γλώςςα 177

Απβ εβραΰκβ πρωτβτυπο μεταφράςτηκε και το βιβλίο οφία ειράχ καθώσ και οριςμένοι απβκρυφοι ψαλμοί (152 ndash 155) που περιέχονται ςτη μετάφραςη Ο ακριβήσ αριθμβσ των εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα βιβλίων που περιείχε η

Πεςιττά δεν είναι γνωςτβσ Σο αρχαιβτερο ςωζβμενο πλήρεσ χειρβγραφο (B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα που

φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου) περιέχει εκτβσ των βιβλίων του ιουδαΰκογ κανβνα και τα

βιβλία οφία ολομώντοσ Επιςτολή Ιερεμία Επιςτολή Βαρογχ Βαρογχ Βηλ και Δράκων ουςάνα Ιουδίθ οφία ειράχ Β΄ Βαρογχ Δ΄ Έςδρασ Α΄ - Δ΄ Μακκαβαίων και το έργο του Ιωςήπου Ιουδαΰκβσ Πβλεμοσ Η ςειρά των βιβλίων

ποικίλλει αλλά το βιβλίο Ιώβ ακολουθεί ςυνήθωσ την Πεντάτευχο ςγμφωνα με την ιουδαΰκή παράδοςη που θεωρεί ωσ

ςυγγραφέα του βιβλίου με τον Μωυςή και ταυτίζει τον Ιώβ με τον αναφερβμενο ςτο Γεν 3633-34 Ιωβάβ 178

Σα ςημαντικβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά φυλάςςονται ςτην British Library και είναι το παλίμψηςτο Add 14512 του 45960 μΧ που περιέχει το βιβλίο Ηςααασ και το Add 14425 του 4634 που περιέχει το βιβλίο

Πεντάτευχοσ 179

B 21 Inf του σ΄ - ζ΄ μΧ αιώνα 180

Σα ςημαντικβτερα είναι τα Sinai 1046 (πιθανβτατα του σ΄ μΧ αιώνα) Paris syr 341 (του ζ΄ η΄ μΧ αιώνα) και Cambridge Oo 11-2 (του ιβ΄ μΧ αιώνα)

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

30

Απβ τισ παλαιβτερεσ έντυπεσ εκδβςεισ του κειμένου τησ Πεςιττά οι πιο αξιβλογεσ

είναι εκείνεσ που περιέχονται ςτην Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μΧ) και

ςτην Πολγγλωςςη του Λονδίνου (1657 μΧ) η έκδοςη του S Lee του 1823 μΧ

και οριςμένεσ εκδβςεισ που πραγματοποιήθηκαν ςτη Μέςη Ανατολή181 Οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρείεσ εξέδωςαν το κείμενο τησ Πεςιττά το 1979182 ενώ

απβ το 1966 το Leiden Peshitta Institute έχει ξεκινήςει την κριτική έκδοςη του

κειμένου τησ με βάςη το χειρβγραφο τησ Αμβροςιανήσ Βιβλιοθήκησ του Μιλάνου

Κατά τον ζ΄ μΧ αιώνα εκπονήθηκε μια δεγτερη μετάφραςη ςτα ςυριακά που ονομάςτηκε ldquoυροεξαπλικήrdquo επειδή ωσ πρωτβτυπο χρηςιμοποιήθηκε το

παρατιθέμενο ςτην πέμπτη ςτήλη του έργου του Ωριγένη Εξαπλά κείμενο των Ο΄

Η μετάφραςη εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου πατριάρχη

Αντιοχείασ Αθαναςίου βταν αυτβσ μετά την αραβική κατάκτηςη τησ υρίασ

κατέφυγε ςτην Αλεξάνδρεια τησ Αιγγπτου Μεταξγ των επιςκβπων που ςυνβδευαν

τον Αθανάςιο ήταν και οι Παγλοσ Σέλλησ και Θωμάσ Ηρακλείασ οι οποίοι

ανέλαβαν να μεταφράςουν αντίςτοιχα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη Η

μετάφραςη εκπονήθηκε ςτο μοναςτήρι Ένατον που βριςκβταν ςτο ένατο μίλι έξω απβ την Αλεξάνδρεια και ολοκληρώθηκε το 617 μΧ τβχοσ των μεταφραςτών

ήταν να επιτγχουν χρηςιμοποιώντασ ςυχνά αρκετά εξεζητημένεσ μεταφραςτικέσ τεχνικέσ την πλήρη αντιςτοιχία μεταξγ ελληνικογ και ςυριακογ κειμένου ε

οριςμένα μάλιςτα χειρβγραφα διατηρογνται τα εξαπλικά ςγμβολα καθώσ και

αρκετέσ ςημειώςεισ ςτα περιθώρια με αναγνώςεισ απβ τισ μεταφράςεισ των Ακγλα

υμμάχου και Θεοδοτίωνα183 πράγμα που τα καθιςτά πολγτιμα για τη ςγγχρονη

κριτική του κειμένου των Ο΄ Σο πιο αξιβλογο χειρβγραφο τησ υροεξαπλικήσ Μετάφραςησ προέρχεται απβ

τον η΄ ή θ΄ μΧ αιώνα και φυλάςςεται ςτην Αμβροςιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου

Σο χειρβγραφο περιείχε ςε δγο τβμουσ ολβκληρη την Παλαιά Διαθήκη και

αποτέλεςε τη βάςη για την πρώτη έκδοςη του κειμένου απβ τον Andrew Du Maes (Masius) το 1574 μΧ αλλά ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε την Πεντάτευχο και τα

Ιςτορικά Βιβλία χάθηκε μετά την έκδοςη οπβτε ςήμερα ςώζεται μβνον ο δεγτεροσ

Απβ την ίδια περίοδο ςώζονται 20 περίπου χειρβγραφα που περιέχουν μεμονωμένα

βιβλία ή ομάδεσ έργων184 Γενικά πάντωσ η μετάφραςη αυτή δεν γνώριςε ιδιαίτερη

181

Urmiah (1852) Μοςογλη (1887-92) και Βηρυτβ (1951) 182

Η έκδοςη βαςίςτηκε ςτο κείμενο του S Lee και ςτην έκδοςη τησ Μοςογλησ για τα εκτβσ του ιουδαΰκογ κανβνα

βιβλία 183

Η διαπίςτωςη αυτή θα μπορογςε να οδηγήςει ςτην υπβθεςη βτι ο Παγλοσ μετέφραςε απβ το ιδιβχειρο κείμενο του

Ωριγένη αλλά δεν υπάρχει άλλη ςχετική μαρτυρία για μεταφορά των Εξαπλών ςτην Αλεξάνδρεια Έτςι περιςςβτερο

αξιβπιςτη φαίνεται η περιεχβμενη ςτον κολοφώνα του (χαμένου ςήμερα) χειρογράφου που χρηςιμοποιήθηκε ωσ βάςη

για την πρώτη έκδοςη του ςυροεξαπλικογ κειμένου πληροφορία ςγμφωνα με τη οποία η μετάφραςη έγινε απβ ένα αντίγραφο που ldquoείχε καταςκευαςτεί απβ τον Ευςέβιο με τη βοήθεια του Παμφίλου απβ τα βιβλία του Ωριγένη ςτη

βιβλιοθήκη τησ Καιςάρειασrdquo 184

Μεταξγ αυτών ςυγκαταλέγονται ένα χειρβγραφο που περιέχει το Δ΄ Βαςιλειών και φυλάςςεται ςτο Παρίςι και μια

ομάδα χειρογράφων απβ την έρημο τησ Νιτρίασ που φυλάςςονται ςτην British Library και περιέχουν τα βιβλία Έξοδοσ και Ρουθ ολβκληρα και αποςπάςματα απβ άλλα Ιςτορικά Βιβλία καθώσ και δγο αντίγραφα του βιβλίου Ψαλμοί

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

31

διάδοςη καθώσ η προςπάθεια των μεταφραςτών να αποδώςουν πιςτά το ελληνικβ

πρωτβτυπο είχε ωσ ςυνέπεια το να θυςιαςτεί το ςυριακβ γλωςςικβ αίςθημα

Εκτβσ απβ τισ δγο παραπάνω μεταφράςεισ ςτα ςυριακά μαρτυρογνται ςτη

χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ δγο μεταφράςεισ απβ τισ οποίεσ βμωσ ςώζονται

μβνον αποςπάςματα Η πρώτη απβ αυτέσ αναφέρεται ςτο κριτικβ υπβμνημα τησ

έκδοςησ των Ο΄ απβ το Goumlttingen Septuaginta-Unternehmen ωσ

ldquoυρολουκιάνειαrdquo και αποδίδεται ςτον χωρεπίςκοπο Πολγκαρπο ο οποίοσ εκπβνηςε

και την Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινήσ Διαθήκησ185 Απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη ςώζεται μβνον ένα χειρβγραφο που φυλάςςεται ςτην British Library

(Add 17106) και περιέχει αποςπάςματα απβ το βιβλίο Ηςααασ τον Πολγκαρπο

αποδίδεται και η μετάφραςη του βιβλίου Ψαλμοί αλλά δεν φαίνεται να έχει

διαςωθεί κάποιο ίχνοσ απβ το κείμενο αυτβ

Η δεγτερη απβ τισ αποςπαςματικά ςωζβμενεσ μεταφράςεισ εκπονήθηκε απβ τον

επίςησ προχαλκηδβνιο επίςκοπο Εδέςςησ Ιάκωβο λίγο πριν απβ τον θάνατβ του ςτισ

αρχέσ του η΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτο κείμενο τησ Πεςιττά

ςτη υροεξαπλική και ςε οριςμένα χειρβγραφα που περιείχαν το αναθεωρημένο απβ τον Λουκιανβ κείμενο των Ο΄ Απβ τη μετάφραςη αυτή ςώζονται μβνον

αποςπάςματα απβ τα βιβλία Πεντάτευχοσ Α΄ Β΄ και Γ΄ Βαςιλειών Ηςααασ Ιεζεκιήλ και Δανιήλ

Μια επιπλέον μετάφραςη που εκπονήθηκε για να καλγψει τισ ανάγκεσ των

χριςτιανικών κοινοτήτων τησ Παλαιςτίνησ που μιλογςαν αραμαΰκά και

ακολογθηςαν τισ αποφάςεισ τησ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (Μελχίτεσ) είναι γνωςτή

ωσ ldquoυροπαλαιςτίνιαrdquo Η μετάφραςη ςτη διάλεκτο των Μελχιτών έγινε απβ το κείμενο των Ο΄ και μαρτυρείται απβ χειρβγραφα τα περιςςβτερα παλίμψηςτα και

αποςπαςματικά που χρονολογογνται απβ τον σ΄ ωσ τον ιγ΄ μΧ αιώνα (εποχή κατά

την οποία η διάλεκτοσ εξαφανίζεται και αντικαθίςταται απβ τα αραβικά) και

ςυνιςτογν αποκλειςτικά ςχεδβν εκλογάδια παρά ςυνεχέσ βιβλικβ κείμενο

Κοπτικέσ Μεταφράςεισ

Η ίδρυςη μετά τον θάνατο του Μ Αλεξάνδρου του Βαςιλείου των Πτολεμαίων

και η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ ςε διεθνέσ πολιτιςτικβ κέντρο είχαν ωσ

αποτέλεςμα τη διάδοςη τησ ελληνικήσ γλώςςασ ςτην Αίγυπτο ιδιαίτερα ςτα αςτικά κέντρα Η επικράτηςη τησ ελληνικήσ ωσ γλώςςασ τησ διοίκηςησ και του

εμπορίου δεν εξαφάνιςε βέβαια τισ διάφορεσ αιγυπτιακέσ διαλέκτουσ οι οποίεσ

παρέμεναν ζωντανέσ ςτισ αγροτικέσ περιοχέσ επέδραςε βμωσ ςημαντικά ςτη γραπτή έκφραςή τουσ Η επίδραςη αυτή είχε ωσ αποτέλεςμα τη ςταδιακή

διαμβρφωςη απβ τον β΄ μΧ αιώνα και εξήσ ενβσ αλφαβήτου που ςτηριζβταν κατά βάςη ςτο ελληνικβ και ήταν κατάλληλο για τη γραφή των αιγυπτιακών διαλέκτων

185

Η Φιλοξένεια Μετάφραςη τησ Καινή Διαθήκησ εκπονήθηκε κατά παραγγελία του προχαλκηδβνιου επιςκβπου

Μαββογγου Φιλοξένου ο οποίοσ ανέθεςε ςτισ αρχέσ του σ΄ μΧ αιώνα ςτον χωρεπίςκοπβ του Πολγκαρπο την αναθεώρηςη του κειμένου τησ Πεςιττά

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

32

Με το αλφάβητο αυτβ που ονομάζεται ldquoκοπτικβrdquo εγκαινιάζεται μια νέα περίοδοσ

τησ αιγυπτιακήσ λογοτεχνίασ Φαίνεται πολγ πιθανβ βτι η εξέλιξη αυτή ςχετίζεται

άμεςα με την επέκταςη τησ χριςτιανικήσ ιεραποςτολήσ ςε περιοχέσ τησ Αιγγπτου

που κατοικογνταν απβ πληθυςμογσ με ελάχιςτη έωσ καθβλου γνώςη τησ ελληνικήσ

γεγονβσ που γέννηςε την ανάγκη μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτισ τοπικέσ διαλέκτουσ

βπωσ προκγπτει απβ τη διαπίςτωςη βτι τα αρχαιβτερα ςωζβμενα κοπτικά

χειρβγραφα (απβ τον γ΄ και δ΄ μΧ αιώνα) περιέχουν μεταφράςεισ βιβλικών

κειμένων Η κοπτική γλώςςα διαθέτει περιςςβτερεσ απβ δώδεκα διαλέκτουσ με

επικρατέςτερεσ τη ςαχιδική και τη βοχαΰρική Αποςπάςματα μεταφράςεων

βιβλικών κειμένων ςώζονται ςε βλεσ τισ κοπτικέσ διαλέκτουσ Απβ τη μελέτη των

αρχαιβτερων χειρογράφων προκγπτει βτι η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα κοπτικά δεν

ήταν το αποτέλεςμα μιασ κεντρικά ςχεδιαςμένησ και οργανωμένησ επιχείρηςησ

αλλά φαίνεται βτι αρχικά υπήρξαν διάφορεσ μεμονωμένεσ μεταφραςτικέσ

προςπάθειεσ επιμέρουσ βιβλικών έργων απβ το κείμενο των Ο΄ και μβνον αργβτερα

οι μεταφράςεισ αυτέσ αναθεωρήθηκαν με ςκοπβ τη διαμβρφωςη ενβσ περιςςβτερο επίςημου κειμένου Αποςπάςματα μεταφράςεων ςτη ςαχιδική διάλεκτο

μαρτυρογνται ήδη απβ τον γ΄ μΧ αιώνα αλλά πλήρη χειρβγραφα ςώζονται μβνον απβ τη μετά τον ια΄ μΧ αιώνα περίοδο Μεταφράςεισ ςτη βοχαΰρική διάλεκτο

φαίνεται να είναι κάπωσ μεταγενέςτερεσ εκείνων ςτη ςαχαδική και εκπονήθηκαν

ανεξάρτητα απβ εκείνεσ Η υιοθέτηςη τησ βοχαΰρικήσ διαλέκτου ωσ λειτουργικήσ

γλώςςασ τησ Κοπτικήσ Εκκληςίασ ςυνετέλεςε ςτην ανάδειξη τησ μετάφραςησ τησ

Βίβλου ςτη διάλεκτο αυτήν ωσ επίςημου κειμένου τησ ςυγκεκριμένησ Εκκληςίασ

Η Αιθιοπική Μετάφραςη

Η εξάπλωςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νοτιβτερα τησ Αιγγπτου περιοχέσ γέννηςε την

ανάγκη για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αιθιοπικά Η αιθιοπική γλώςςα διαθέτει δγο ομάδεσ διαλέκτων τη βορειοαιθιοπική με επικρατέςτερη διάλεκτο τη γκεέζ και

τη νοτιοαιθιοπική με επικρατέςτερη την αμχαρική Μεταξγ του δ΄ και σ΄ μΧ

αιώνα μεταφράςτηκαν απβ τα ελληνικά ςτη διάλεκτο γκεέζ βλα τα βιβλικά έργα

αλλά και μεγάλοσ αριθμβσ απβκρυφων κειμένων Ακβμη περιςςβτερα απβκρυφα

κείμενα μεταφράςτηκαν κατά την περίοδο του ιδ΄ και ιε΄ μΧ αιώνα απβ τα αραβικά Σην ίδια περίοδο το αρχικβ βιβλικβ κείμενο που φαίνεται βτι ήταν κατά

λέξη μετάφραςη απβ τουσ Ο΄ αναθεωρήθηκε επανειλημμένα με βάςη αραβικέσ

μεταφράςεισ ενώ διαπιςτώνεται ςε οριςμένα χειρβγραφα και κάποια επίδραςη τησ Πεςιττά Σο αποτέλεςμα αυτήσ τησ αναθεωρητικήσ εργαςίασ ήταν η λεγβμενη

ldquoΛαΰκή Αναθεώρηςηrdquo ενώ μια άλλη αναθεωρητική προςπάθεια με βάςη το εβραΰκβ κείμενο γνωςτή ωσ ldquoΑκαδημαΰκή Αναθεώρηςηrdquo αναλήφθηκε κατά τον ιζ΄ μΧ

αιώνα

Δυςτυχώσ το μεγαλγτερο μέροσ των αιθιοπικών χειρογράφων είναι μεταγενέςτερα του ιε΄ μΧ αιώνα με αποτέλεςμα αρκετά ςημεία τησ ιςτορίασ του

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

33

βιβλικογ κειμένου ςτην αιθιοπική γλώςςα να παραμένουν ςκοτεινά Αν και έντυπεσ

εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά έκαναν ήδη απβ

τισ αρχέσ του ισ΄ μΧ αιώνα την εμφάνιςή τουσ και παρά τισ αξιβλογεσ

προςπάθειεσ κριτικήσ έκδοςησ οριςμένων κειμένων δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα μια

ολοκληρωμένη κριτική έκδοςη τησ αιθιοπικήσ Βίβλου 186

Η Αρμενική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτισ νβτιεσ επαρχίεσ τησ Αρμενίασ άρχιςε ήδη απβ τον α΄ μΧ αιώνα ο πλήρησ βμωσ εκχριςτιανιςμβσ τησ χώρασ επιτεγχθηκε ςτισ αρχέσ

του δ΄ μΧ αιώνα βταν μετά απβ μακροχρβνια ιεραποςτολική δράςη του

Γρηγορίου του Φωτιςτή ο βαςιλιάσ Σιριδάτησ Γ΄ (plusmn287 ndash 314 μΧ) ανακήρυξε το

304 μΧ τον χριςτιανιςμβ επίςημη θρηςκεία του κράτουσ του Όμωσ ςγντομα το

πρώτο αυτβ χριςτιανικβ βαςίλειο αντιμετώπιςε τον κίνδυνο του αφανιςμογ καθώσ

έγινε αντικείμενο διεκδίκηςησ απβ τισ δγο μεγάλεσ δυνάμεισ τησ εποχήσ το

Βαςίλειο των αςςανιδών τησ Περςίασ και τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία Σελικά το

387 μΧ Κωνςταντινογπολισ και Κτηςιφών πέτυχαν τον διαμελιςμβ τησ χώρασ αλλά παρά την πολιτική κρίςη ο αρμενικβσ λαβσ κατβρθωςε να επιβιώςει

πολιτιςτικά χάρισ ςτη φωτιςμένη καθοδήγηςη του καθολικογ (= πατριάρχησ) αχάκ (plusmn350-439 μΧ) και του μορφωμένου κληρικογ Μεςρβπ Μαςτβτζ (plusmn361-

440 μΧ) ο οποίοσ περί το 406 μΧ δημιογργηςε ένα αλφάβητο για τη γραφή τησ

αρμενικήσ γλώςςασ Με βάςη το αλφάβητο αυτβ οι αχάκ και Μεςρβπ μαζί με

τουσ μαθητέσ τουσ μετέφραςαν τη Βίβλο διάφορα λειτουργικά κείμενα καθώσ και

πλήθοσ άλλων εκκληςιαςτικών και κοςμικών βιβλίων απβ τα ςυριακά και τα ελληνικά εγκαινιάζοντασ έτςι μια περίοδο πνευματικήσ αναγέννηςησ του αρμενικογ

λαογ

Η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά απβ τουσ αχάκ και Μεςρβπ

βαςίςτηκε βπωσ προκγπτει τβςο απβ μαρτυρίεσ Αρμενίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων βςο και απβ εςωτερικέσ μαρτυρίεσ του κειμένου τησ ςε ςυριακά και

ελληνικά κείμενα και ολοκληρώθηκε ςε δγο ςτάδια γγρω ςτο 435 μΧ Πιθανβτατα

ςε πρώτο ςτάδιο το βιβλικβ κείμενο μεταφράςτηκε απβ τα ςυριακά και ςχεδβν

αμέςωσ αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα και ςε δεγτερο ςτάδιο έγινε νέα

αναθεώρηςη ή νέα μετάφραςη βαςιςμένη αποκλειςτικά ςε ελληνικά κείμενα που μεταφέρθηκαν απβ την Κωνςταντινογπολη μετά την Γ΄ Οικουμενική γνοδο

(Έφεςοσ 431 μΧ)

Απβ τον ε΄ μέχρι τον η΄ μΧ αιώνα η μετάφραςη τησ Βίβλου ςτα αρμενικά γνώριςε αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ με ςκοπβ την πληρέςτερη προςαρμογή τησ

186

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά ήταν το Psalterium Chaldaeum που

εκδβθηκε απβ τον J Potken το 1513 μΧ ςτην Ρώμη και η πρώτη κριτική έκδοςη ήταν το Psalterium Davidis που

εκδβθηκε το 1701 μΧ απβ τον J Ludolf Κριτική έκδοςη του κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αιθιοπικά κατά τη

ςγγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε απβ τον A Dillmann (Biblia Veteris Testamenti Aethiopica 5 τβμοι Lipsiae 1853-1894) ενώ αρκετέσ κριτικέσ εκδβςεισ επιμέρουσ βιβλίων πραγματοποιήθηκαν κατά τον κ΄ αιώνα

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

34

ςτο ελληνικβ πρωτβτυπο για να πάρει μια πιο οριςτική μορφή κατά την περίοδο

μεταξγ θ΄ και ια΄ μΧ αιώνα εποχή πολιτικήσ και πνευματικήσ αναγέννηςησ τησ

Αρμενίασ και εποχή απβ την οποία προέρχονται τα αρχαιβτερα χειρβγραφα Οι

επιθέςεισ των ελτζογκων Σογρκων απβ τα ανατολικά και των Βυζαντινών απβ τα

δυτικά είχαν ωσ ςυνέπεια τη μεταφορά του πολιτικογ και θρηςκευτικογ κέντρου

των Αρμενίων ςτην περιοχή τησ Κιλικίασ βπου κατά την περίοδο μεταξγ ια΄ και ιδ΄

μΧ αιώνα το κείμενο τησ μετάφραςησ γνώριςε και νέεσ αναθεωρήςεισ

ήμερα ςώζονται περιςςβτερα απβ 2500 βιβλικά χειρβγραφα ςτα αρμενικά αλλά μβνον 90 περίπου απβ αυτά περιέχουν ολβκληρη τη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Σο αρχαιβτερο χειρβγραφο παλαιοδιαθηκικογ κειμένου είναι ένασ

κώδικασ του ι΄ ή ια΄ μΧ αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βενετία και περιέχει το

βιβλίο Ψαλμοί ενώ το αρχαιβτερο πλήρεσ χειρβγραφο τησ αρμενικήσ Βίβλου

φυλάςςεται επίςησ ςτην Βενετία και χρονολογείται απβ 1220 μΧ187 Απβ τον ισ΄

μΧ αιώνα και εξήσ έχουν πραγματοποιηθεί αρκετέσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ

αρμενικήσ Βίβλου και κατά τα τελευταία χρβνια ετοιμάζεται μια ςγγχρονη κριτική

έκδοςη ενώ έχουν γίνει και αρκετέσ μεταφράςεισ απβ τα κλαςικά αρμενικά ςτισ ςγγχρονεσ αρμενικέσ διαλέκτουσ188

Η Γεωργιανή Μετάφραςη

Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτην περιοχή τησ Ιβηρίασ189 που ταυτίζεται με τη

ςημερινή Γεωργία απβ αρμένιουσ και έλληνεσ ιεραποςτβλουσ πιθανβτατα κατά τα

τέλη του δ΄ μΧ αιώνα Εκκληςιαςτικά οι χριςτιανοί τησ Γεωργίασ ακολογθηςαν

τουσ Αρμενίουσ απορρίπτοντασ τον χριςτολογικβ βρο τησ Δ΄ Οικουμενικήσ υνβδου τησ Χαλκηδβνασ (451 μΧ) καθώσ και τισ ςυμβιβαςτικέσ προςπάθειεσ που

ανέλαβε αργβτερα ο αυτοκράτορασ Ζήνων με το Ενωτικβν (505-506 μΧ) Κατά

το 600 μΧ βμωσ η Εκκληςία τησ Γεωργίασ αποδέχτηκε τισ αποφάςεισ τησ υνβδου

τησ Χαλκηδβνασ και αποκατέςτηςε τισ ςχέςεισ τησ με την Εκκληςία τησ Κωνςταντινογπολησ

Σα αρχαιβτερα κείμενα ςτη γεωργιανή γλώςςα η οποία είναι ιδιβμορφη και

εντελώσ διαφορετική απβ βλεσ τισ άλλεσ γλώςςεσ που μιλιογνται ςτην περιοχή

είναι χριςτιανικά και προέρχονται απβ τον ε΄ μΧ αιώνα εποχή απβ την οποία

187

Σο μεγαλγτερο μέροσ των χειρογράφων φυλάςςεται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη Χειρογράφων του Ερεβάν ςτη βιβλιοθήκη του Αρμενικογ Πατριαρχείου τησ Ιερουςαλήμ και ςτην Βενετία 188

Η πρώτη έντυπη έκδοςη κάποιου βιβλίου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα αρμενικά πραγματοποιήθηκε το 1565 μΧ

ςτην Ρώμη και περιείχε το βιβλίο Ψαλμοί Σο 1666 μΧ εκδβθηκε ςτο Άμςτερνταμ ολβκληρη η Βίβλοσ απβ τον

επίςκοπο Oskan Η έκδοςη αυτή βαςίςτηκε ςτο χειρβγραφο 180 του 1225 μΧ που φυλάςςεται ςτο Εριβάν αλλά ο εκδβτησ το προςάρμοςε ςε πολλά ςημεία ςτο κείμενο τησ Vulgata Σο 1805 μΧ πραγματοποιήθηκε ςτην Βενετία απβ

τον μοναχβ Y Zohrabian μια έκδοςη του κειμένου τησ αρμενικήσ Βίβλου βπωσ αυτβ διαμορφώθηκε ςτην περιοχή τησ

Κιλικίασ βαςιςμένη κατά κγριο λβγο ςτο χειρβγραφο 1508 του έτουσ 1319 μΧ με υποςημειώςεισ απβ τισ αναγνώςεισ

και άλλων χειρογράφων 189

Η ομοιβτητα του ονβματοσ τησ ςυγκεκριμένησ περιοχήσ με εκείνο τησ χερςονήςου που ςήμερα κατέχουν τα κράτη τησ

Ιςπανίασ και τησ Πορτογαλίασ είναι πιθανβτατα τυχαία Σο βνομα ldquoΓεωργία Georgiardquo δεν ςχετίζεται με το χριςτιανικβ

βνομα ldquoΓεώργιοσrdquo αλλά είναι απβδοςη του περςικογ ldquoGurğistanrdquo

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

35

προέρχονται και τα αρχαιβτερα αποςπάςματα βιβλικών κειμένων μεταφραςμένων

ςτα γεωργιανά190 Απβ τη μελέτη των αποςπαςμάτων αυτών βπωσ και των

πληρέςτερων μεταγενέςτερων χειρογράφων του θ΄ και ι΄ μΧ αιώνα προκγπτει βτι

η μετάφραςη τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά βαςίςτηκε πιθανβτητα ςτην

αρμενική μετάφραςη και ςγντομα αναθεωρήθηκε με βάςη ελληνικά κείμενα που

ήταν επηρεαςμένα κυρίωσ απβ το αναθεωρητικβ έργο του Λουκιανογ αλλά

διέςωζαν και ίχνη τησ αναθεώρηςησ του Ωριγένη τον Ευθγμιο τον Αθωνίτη (963-

1028 μΧ) ο οποίοσ μαζί με τον πατέρα του Ιωάννη ίδρυςε την Μονή των Ιβήρων ςτο Άγιον Όροσ αποδίδεται μια νέα μετάφραςη ςτα γεωργιανά του βιβλίου

Ψαλμοί η οποία βμωσ δεν ςώζεται το ίδιο μοναςτήρι λίγο αργβτερα (περί το

1040 μΧ) ο Γεώργιοσ ο Αθωνίτησ εκπβνηςε άλλεσ δγο μεταφράςεισ του βιβλίου

Ψαλμοί μία ςε αρχαιοπρεπή γλώςςα και μία ςτη ςγγχρονή του γεωργιανή Μια

πιο ολοκληρωμένη αναθεωρητική προςπάθεια που είχε ωσ ςτβχο τη δουλική

αναπαραγωγή του ελληνικογ κειμένου τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ςτα γεωργιανά

μαρτυρείται απβ ένα χειρβγραφο του ιβ΄ μΧ αιώνα Η αναθεώρηςη αποδίδεται

ςτον Εφραίμ τον Μικρβ (Mcire) ο οποίοσ εργάςτηκε κατά το β΄ μιςβ του ια΄ μΧ αιώνα ωσ μεταφραςτήσ βιβλικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ υρίασ ή

ςτον Ιωάννη Petrici ο οποίοσ εργάςτηκε λίγο αργβτερα (τέλη του ια΄ με αρχέσ του ιβ΄ μΧ αιώνα) ωσ μεταφραςτήσ κλαςικών έργων ςε ένα γεωργιανβ μοναςτήρι τησ

Βουλγαρίασ

Η πρώτη έντυπη έκδοςη τησ γεωργιανήσ Βίβλου πραγματοποιήθηκε ςτην

Μβςχα περί τα μέςα του ιη΄ μΧ αιώνα δεν διαςώζει βμωσ αξιβπιςτο κείμενο191

ενώ δεν υπάρχει μέχρι ςήμερα κάποια κριτική έκδοςη

Η λαβονική Μετάφραςη

Η διάδοςη του χριςτιανιςμογ ςτουσ ςλαβικογσ πληθυςμογσ τησ Μεγάλησ Μοραβίασ

υπήρξε το επίτευγμα των Θεςςαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου Για την εξυπηρέτηςη των ιεραποςτολικών τουσ ςτβχων οι δγο αδελφοί επινβηςαν ένα

αλφάβητο για τη γραφή τησ γλώςςασ των λαών τησ περιοχήσ τη ςλαβονική Σο

αλφάβητο αυτβ αποτέλεςε το βαςικβ εργαλείο για τη μετάφραςη απβ τουσ ίδιουσ

τησ Βίβλου ή του μεγαλγτερου μέρουσ τησ απβ τα ελληνικά ςτα ςλαβονικά κατά

τον θ΄ μΧ αιώνα Η μετάφραςη αυτή έπαιξε ςημαντικβτατο ρβλο καθώσ η ςλαβονική γλώςςα

ακβμη και βταν έπαψε να είναι ζωντανή παρέμεινε για πολλογσ αιώνεσ η γλώςςα

τησ λατρείασ των Εκκληςιών τησ Ρωςίασ τησ Βουλγαρίασ τησ ερβίασ κά Κατά τη μακραίωνη χρήςη τησ υπέςτη αρκετέσ αναθεωρήςεισ που αντικατοπτρίζουν ωσ

190

Απβ την περίοδο μεταξγ ε΄ και η΄ μΧ αιώνα ςώζονται χειρβγραφα ςτην πλειονβτητά τουσ παλίμψηςτα που

περιέχουν αποςπάςματα απβ τα βιβλία Γένεςισ Δευτερονβμιον Κριταί Α΄ Έςδρασ Παροιμίαι και Ιερεμίασ 191

Η έκδοςη έγινε το 1742-43 μΧ και βαςίςτηκε ςε ένα χειρβγραφο γνωςτβ ωσ Βίβλοσ Mcxeta που καταςκευάςτηκε

για λογαριαςμβ του περιηγητή και διπλωμάτη Sulxan-Saba Orbeliani και περιείχε εκλεκτικβ κείμενο προερχβμενο απβ διάφορεσ πηγέσ και επηρεαςμένο απβ το ςλαβονικβ λειτουργικβ κείμενο τησ Ρωςικήσ Εκκληςίασ

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146

36

ένα βαθμβ τισ τοπικέσ εξελίξεισ των διάφορων ςλαβικών γλωςςών και αποτέλεςε

τη βάςη για μεταφράςεισ ςε νεβτερεσ ςλαβικέσ γλώςςεσ βπωσ τα τςέχικα (1475

μΧ) και τα βουλγάρικά (1840 μΧ) ή επηρέαςε μεταφράςεισ ςε άλλεσ ςλαβικέσ

γλώςςεσ

Αραβικέσ Μεταφράςεισ

Οι πληροφορίεσ για μετάφραςη τησ Βίβλου ςτην αραβική γλώςςα πριν απβ την

εξάπλωςη του Ιςλάμ είναι ελάχιςτεσ και αςαφείσ Φαίνεται πάντωσ βτι υπήρξαν μεταφράςεισ ςτα αραβικά που βαςίζονταν κυρίωσ ςτο ςυριακβ κείμενο ή και ςτο

ελληνικβ

Η Γοτθική Μετάφραςη

Οι Γβτθοι προερχβμενοι απβ τη κανδιναβία εγκαταςτάθηκαν κατά τουσ πρώτουσ

χριςτιανικογσ αιώνεσ ςε περιοχέσ τησ νοτιοανατολικήσ Ευρώπησ χωριςμένοι

γεωγραφικά απβ τον ποταμβ Δνείςτερο ςε Οςτρογβτθουσ (ανατολικοί) και

Βηςιγβτθουσ (δυτικοί) Ο χριςτιανιςμβσ διαδβθηκε ςτουσ Γβτθουσ απβ αιχμαλώτουσ που μετέφεραν ςτην περιοχή τησ Μοιςίασ το 264 μΧ επιςτρέφοντασ απβ κάποια

ειςβολή τουσ ςτην Καππαδοκία192 Απβγονοσ των αιχμαλώτων εκείνων υπήρξε και ο επίςκοποσ Ουλφίλασ ο οποίοσ

χειροτονήθηκε το 341 μΧ και ο οποίοσ κατά την παράδοςη μετέφραςε τη Βίβλο

απβ τα ελληνικά ςτα γοτθικά

Σο μεταφραςτικβ έργο τβςο τησ υναγωγήσ βςο και τησ Εκκληςίασ δεν ςταμάτηςε ποτέ ενώ απβ τα τέλη του ιη΄ μΧ αιώνα και εξήσ ιδργονται ανά τον κβςμο

διάφορεσ εταιρίεσ με ςτβχο τη μετάφραςη τησ Βίβλου ςε βςο το δυνατβν

περιςςβτερεσ γλώςςεσ Ηγετικβ ρβλο ςτην παγκβςμια αυτή προςπάθεια παίζουν οι

Ηνωμένεσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ ςτισ οποίεσ μετέχουν 150 περίπου εθνικέσ Βιβλικέσ Εταιρίεσ διαφβρων χωρών τησ υφηλίου193

192

Μεταξγ των επιςκβπων που πήραν μέροσ ςτην Α΄ Οικουμενική γνοδο τησ Νικαίασ το 325 μΧ αναφέρεται και

κάποιοσ Γβτθοσ επίςκοποσ 193

γμφωνα με τον απολογιςμβ τησ 8ησ

Παγκβςμιασ υνδιάςκεψησ των Ηνωμένων Βιβλικών Εταιριών που

πραγματοποιήθηκε ςτη εογλ Κορέα απβ 20 ωσ 24 επτεμβρίου 2010 ο αριθμβσ των εθνικών Βιβλικών Εταιριών που μετέχουν ςτην αδελφβτητα ανέρχεται ςτισ 146