ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ FICHTE

Ι. ΓΙΑΤΙ ΣΠΟΥΔΑΖΟΥΜΕ ΤΟΝ FICHTE

1. Διαρκές ενδιαφέρον: Ο Fichte θεωρείται μια από τις σημαντικότερες μορφές

στη Γερμανική φιλοσοφία κατά την περίοδο μεταξύ Kant και Hegel. Μάλιστα δε, χαρακτηρίζεται ως ένας από τους πιο ταλαντούχους συνεχιστές τής κληρονομιάς τού Kant. Στην ιστορία της φιλοσοφίας, η σκέψη Fichte χαρακτηρί-ζει ένα κρίσιμο μεταβατικό στάδιο μεταξύ της φιλοσοφί-ας Kant και μετα- kantian.

Θεωρείται ως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του γερμα-νικού Ιδεαλισμού.

Ο Fichte άσκησε μεγάλη επιρροή στους συγχρόνους του ειδικά κατά τη διάρκεια των ετών του στο πανεπιστήμιο της Ιένας. Η επιρροή του εξασθένισε προς το τέλος της ζωής του, με την επόμενη κυριαρχία τού Hegel στη γερ-μανική φιλοσοφία.

2. Διεθνές ενδιαφέρον:Στη Β. Αμερική υπάρχει μια ομάδα στοχαστών, που επιδίδονται στη με-λέτη των έργων τού Fichte (North American Fichte Society). Μάλιστα δε, έχουν και ειδικό Site στο Διαδίκτυο.

3. Επικαιρότητα:Η φιχτιανή φιλοσοφία είναι επίκαιρη, γιατί κάνει λόγο α) για την προσω-πική ζωή, β) για την κοινωνική ζωή, γ) για τη θρησκεία και δ) για την

Επιστημολογία. Πολιτική Φιλοσοφία: «ρομαντικός πατριωτισμός», Φιλο-

σοφία του Δικαίου (όπου πίσω της βρίσκεται η ιδέα τού Εγώ, που τείνει προς πλήρη αυτο-προσδιορισμό), πολιτι-κή ελευθερία (το δικαίωμα για ελευθερία είναι αδιαχώρι-στα συνυφασμένο με την ίδια την ύπαρξη τού ανθρώπου ως νοήμονος υποκειμένου τής πράξης) και ανθρώπινα δι-καιώματα, ιδιοκτησία, οι συμβάσεις, ιδρύματα της σύγ-χρονης πολιτικής οργάνωσης κ.λπ.

Κοινωνικές και οικογενειακές σχέσεις (ο Fichte είναι ο πρώτος φιλόσοφος, που έχει υποστηρίξει ότι οι άνθρωποι είναι κοινωνικά ζώα υπό τη ριζικότερη τού όρου έννοια, ότι δηλ. δεν μπορούν να είναι ακόμα και ενσυνείδητα όντα, αν δεν λειτουργούν στα πλαίσια ενός ορισμένου

συνόλου κοινωνικών σχέσεων, ήτοι αμοιβαίας αναγνώρι-σης).

Φιλοσοφία τής Αγωγής και παιδαγωγικά ζητήματα. Φιλοσοφία της Φύσης [πρβλ. Οικολογία. Στον Fichte,

ίσως κατ’ επίδραση τού Ρουσσώ, υπάρχει μια συνάφεια μεταξύ των δύο σχέσεων: ανθρώπου και Φύσης απ’ τη μια, και ανθρώπου και κοινωνίας απ’ την άλλη. Σχετική δε με αυτές τις δυο συνάφειες είναι και η σχέση ανθρώπου – Θεού].

4. Τα θέματα που πραγματεύεται σχετίζονται με τη Θεολογία: Σπούδασε αρχικά Θεολογία στο Πανεπιστήμιο της Ιέ-

νης. Φιλοσοφία της Θρησκείας. Με το έργο του <Versuch

einer Kritik aller Offenbarung>, 1792 (Δοκίμιο κριτικής κάθε Αποκάλυψης) ο Fichte επιχείρησε να συμπληρώσει τον Kant (Κριτική τού Καθαρού Λόγου και Κριτική τού Πρακτικού Λόγου) ως προς τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες ήταν δυνατή η εξ Αποκαλύψεως θρησκευτική πίστη. Εδώ ο Fichte αντιστρατεύεται τον ηθικό νόμο τού Kant, ο οποίος τον θεωρούσε ως την ουσία κάθε θρη-σκείας. Κατά τον Fichte, η ίδια η θρησκεία είναι η πίστη στον ηθικό νόμο ως θεϊκό και όχι ως περιέχον τής θρη-σκείας. Μια τέτοια θρησκευτική πίστη είναι πρακτικό αί-τημα, απαραίτητο για την ενίσχυση τού νόμου. Η αποκά-λυψη του θεϊκού αυτού χαρακτήρα τής ηθικής είναι δυ-νατή μόνο στο ον εκείνο, στο οποίο οι κατώτερες ορμές κατόρθωσαν ή κατορθώνουν να υπερνικήσουν τον σεβα-σμό τού νόμου. Έτσι, η θρησκεία βασίζεται στον πρακτι-κό λόγο και ικανοποιεί τις ανάγκες τού ανθρώπου, στο μέτρο που αυτός υπόκειται στον ηθικό νόμο.

Σκοπός τής ζωής είναι η γνώση και η αγάπη τού Θεού (πρβλ. κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο)1.

Διάκριση θρησκείας (κάτι που μας δεσμεύει < religio) α-πό Θεολογία.

Ο Johann Fichte (Περί των βάσεων τής Πίστεώς μας σε μια Θεία διακυβέρνηση τού Σύμπαντος, 1798) υποστηρί-ζει ότι η ηθική διαταγή στον κόσμο είναι η πιο καθοριστική απόδειξη για την ύπαρξη του Θεού. Χρεια-ζόμαστε τον Θεό απλώς ως καθολική ηθική. τίποτα άλλο από διαταγή και ανάγκη. Ο Θεός ορίζεται ως η ηθική τά-ξη τού σύμπαντος, ο αιώνιος νόμος τού Δικαίου, η ύψι-

1 ΠΛΜ, τ. 59, σ. 379- 380.

2

στη όψη τής ζωής τού Λόγου, που αποτελεί το θεμέλιο όλου τού «είναι» μας. Ηθικά πράττει ο άνθρωπος, όταν συναισθάνεται τον εαυτό του ως μέλος τής καθόλου ηθι-κής τάξης τού κόσμου, όταν το σχετικό εγώ (άνθρωπος) πραγματοποιείται μέσα στο απόλυτο Εγώ (θεό).

Πέρα και επάνω από αυτήν την καθολική ηθική διαταγή, σύμφωνα με Fichte, δεν υπάρχει καμία βάση για να ανα-γνωρίσει μια ειδική ύπαρξη ως (μηχανική, αποδοτική) αιτία αυτού του κόσμου. Καθένας που προσπαθεί να α-ναγνωρίσει και να αποδώσει μια ορισμένη "συνείδηση" και ένα "πρόσωπο" σε αυτήν την ειδική ύπαρξη, κάνει τον Θεό μάλλον μια πεπερασμένη ύπαρξη. Ο Θεός δεν είναι πράγμα, ούτε ουσία, αλλά μόνο η ζώσα και ενερ-γούσα ηθική τάξη, η οποία δεν έχει την ανάγκη κανενός άλλου θεού. Ο μόνος που έχει συνείδηση είναι, σύμφω-να με Fichte, ένα πεπερασμένο, περιορισμένο, μεμονω-μένο εγώ, ενώ ο θεός είναι απόλυτα αδιάγνωστος. Ο Θε-ός είναι το Παν, ταυτίζεται με το άπειρο, το απόλυτο Ε-γώ τού κόσμου, την μέσα στον κόσμο απόλυτη φρόνη-ση, που είναι μια καθαρή ενέργεια2. Το απόλυτο Εγώ ή η απόλυτη Ζωή ή το απόλυτο Εν (θεός), μέσα στο οποίο ε-νυπάρχουν όλα τα ατομικά Εγώ, διαιρείται σε ένα μεγά-λο αριθμό σχετικών εγώ, μέσω των οποίων αυτό αποκτά συνείδηση τού εαυτού του, δρα και κινείται. Ενώ το ά-πειρο ή απόλυτο Εγώ ή η άπειρη βούληση (ο Θεός) βρί-σκεται υπεράνω τής διάκρισης υποκειμένου και αντικει-μένου, ο κόσμος των ανεξάρτητων αντικειμένων είναι το αποτέλεσμα στοχασμού ή αυτοσυνειδησίας, με την οποί-α η άπειρη ενότητα διαλύεται.

Σχέση θρησκευτικότητας (Θ. Πρόνοιας) και (ελεύθερης) ηθικής συνείδησης (κατηγορική προσταγή, I. Kant): «Μό-νο οι πράξεις σας καθορίζουν την αξία σας». Έτσι, η πράξη συνιστά για τον Fichte την ουσία όλης της ανθρώ-πινης αξίας.

ΙΙ. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ (18ος αι.)

2 Θ. Β ο ρ έ α, Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν, σ. 442.

3

1. Θέματα που απασχολούσαν τη φιλοσοφική σκέψη τού 18ου αι.

Ιστορικό background : Έ κρυθ μη πο λι τι κή κα τά στα ση στην Ευ ρώ πη

Κατά τον 18ο αι. η Πρωσία κατέστη αυτόνομο βασίλειο, ξέσπασε ο επτα-ετής πόλεμος (1756-1763) μεταξύ Γαλλίας και Αυστρίας απ’ τη μια και Πρωσίας και Αγγλίας από την άλλη και επαναστάτησε το Βέλγιο.

Ο Δια φω τι σμός Φιλόσοφοι (Τζων Λοκ, Βολταίρος, Μοντεσκιέ, Εγκυκλοπαιδιστές και ο Ρουσσώ) και οικονομολόγοι (Κουέσνεϊ, Γκουρναί, Α. Σμιθ), συγγραφείς (Φρειδερίκος Κλόπστοκ, Βίνκελμαν, Λέσσινγκ, Χέρντερ, Γκαίτε, Σίλ-λερ), φωτεινή δεσποτεία (Μαρία Θηρεσία, Ιωσήφ, Μεγάλη Αικατερίνη, Φρειδερίκος ο Μέγας κ.ά.): πίστη στον Ορθό Λόγο. Ως προς την Επιστή-μη (Λαπλάς, Φαρενάϊτ, Ρεωμύρος, Κέλσιος, Ουάτ, Φραγκλίνος Ρούσβελ-τ, Λαβουαζιέ, Λιννέ, Μπυφφόν κ.ά.). Ως προς την Τέχνη επικρατεί το Ροκοκό (χαρακτηρίζεται από το ελαφρύ, κομψό και εύθυμο): ζωγράφοι Βαττώ, Δαβίδ και οι γλύπτες Κανόβα, Τορβάλδσεν.

Ο Ι δε α λι σμός Εγω-κρατία και υποκειμενισμός. Ο Ιδεαλισμός απολυτοποιεί και θεοποιεί το Εγώ, το υποκείμενο, το οποίο εκλαμβάνει ως τη μόνη πραγματικότη-τα. Πραγματικότητα είναι μόνο ο έσω κόσμος (Εγώ, πνεύμα, σκέψη, συ-νείδηση). Όλα τα έξω πράγματα προέρχονται δια του έσω κόσμου. Η σκέψη είναι η πηγή παντός «είναι» και πάσης πραγματικότητας, την ο-ποία φαντάζομαι.

2. Οι σημαντικότεροι φιλόσοφοι του 18ου αι. και τα κύρια σημεία τής διδασκαλίας τους.

Ο Fichte γνώρισε, μεταξύ των άλλων, το έργο του Σπινόζα, του Γκαίτε, Schlegel και Schleiermacher. Αλλά, εκείνοι που κατ’ εξοχή άσκησαν μια σημαντική επιρροή σ’ αυτόν, φαίνεται ότι ήσαν οι κορυφαίοι φιλόσοφοι του γερμανικού Ιδεαλισμού (Kant και Schelling).

Θα ξεκινήσουμε χρονολογικά με τον Rousseau.

I. Rousseau (1712-1778):Όπως για τον Rousseau, έτσι και για τον Fichte, στόχος είναι η μεταμόρ-φωση της κοινωνίας και η επιστροφή της ανθρωπότητας στον κύριο προ-ορισμό της, δηλ. στην αληθινή «φύση» της.

II. Pestalozzi (1746-1827):

4

Ο Fichte επηρεάστηκε από τον Pestalozzi, όπως και ο Pestalozzi επηρεά-στηκε από τον Fichte. Όπως για τον Pestalozzi, έτσι και για τον Fichte, ενδιαφέρον έχει η παιδαγωγία του ανθρώπου. Κατά τον Reiss, ο Fichte είχε μια παθολογική πίστη στη δύναμη τής αγωγής. Η έννοια τής αγωγής αποτελεί για τον Fichte συνδετικό κρίκο Δικαίου και Ηθικής. Όλη η Ι-στορία κατανοείται στη σχέση της ως προς τον τελικό σκοπό του αν-θρώπου, που είναι η αγωγή τού ανθρωπινου γένους προς επίτευξη τού τε-λικού του προορισμού μέσα στο σύμπαν. Λόγιος, κατά τον Fichte, δεν εί-ναι ο καταρτισμένος, αλλ’ αυτός που ζει μέσα του βαθύτερα την αίσθηση τής πνευματικής αξίας, θέτει ως αποστολή του να παιδαγωγήσει τους άλ-λους, το λαό του, το έθνος του και δια μέσου τούτου ολόκληρη την αν-θρωπότητα3. Η δε μάθηση θα πρέπει να κατευθύνεται από τις έμφυτες τά-σεις τού παιδιού (βλ. αξίωμα τής αυτενέργειας) και όχι από τις επιθυμίες τού περιβάλλοντος. Ο προορισμός τού ανθρώπου ευρίσκεται στην ανέλι-ξη της εσωτερικής του φύσης. Ρυθμιστής τής ζωής είναι το εσωτερικό «είναι» τού ανθρώπου. Θέματα, όπως Θεός, οικογένεια, αγωγή, κρατική εξουσία, που πραγματεύεται ο φιλόσοφος και παιδαγωγός Pestalozzi, α-πασχολούν και τον Fichte.

III. Schiller (1759-1805):Όπως για τον φιλόσοφο και ποιητή Schiller, έτσι και για τον Fichte, το ι-δανικό τέλος τού ανθρώπου είναι η αρμονία τού πνεύματος και της φύσε-ως, δηλ. η εξύψωση τού ανθρώπου εκ φυσικού όντος που ζει σύμφωνα με τις ορμές του σε λογικό ον, στο οποίο η φύση είναι υποτελής στο πνεύμα.

IV. Schelling (1775-1854):Όπως για τον ποιητή και φιλόσοφο Schelling, που στα τελευταία του στράφηκε στη θεοσοφία, έτσι και για τον Fichte, το Εγώ απολυτοποιείται ως το μόνο πραγματικό. Όπως εκείνος, έτσι και αυτός ασχολείται με τη φιλοσοφία της Φύσης και την ουσία τής ανθρώπινης ελευθερίας με βάση την υπερβατική Ιδεοκρατία. Εντούτοις, και ο Schelling επηρεάστηκε απόν τον Fichte. Την αντίθεση Εγώ και μη Εγώ τού Fichte ο Schelling ερμη-νεύει ως αντίθεση μεταξύ υποκειμένου (πνεύματος, πέρατος, ενθάδε) και αντικειμένου (φύσεως, απείρου, επέκεινα), λέει δε ότι οι αντιθέσεις αυτές αποτελούν μια σειρά εξελίξεως του Απολύτου (πρβλ. αναπτυχθείσα αρ-γότερα εγελιανή διαλεκτική), δηλ. της μιας πραγματικότητας (τ.έ. διανοί-ας), που περιλαμβάνει μέσα της, παντελώς αδιάφορα, πνεύμα και φύση, υποκείμενο και αντικείμενο: κάθε τι που υπάρχει, είναι η απόλυτη ταυτό-τητα καθ’ εαυτήν. Έτσι, η διάνοια αναιρεί μέσα της τη συμβατική ετερό-τητα νόησης και αντικειμένου, δηλ. μέσα στο Εγώ το ιδανικό (απόλυτο) βρίσκεται πάντα συνενωμένο με το πραγματικό (πεπερασμένο): «το γαρ 3 ΘΗΕ, τ. 11, στ. 1170.

5

αυτό νοείν εστίν τε και είναι» (Παρμενίδης). Εντούτοις, κατά τον Hegel, υφίσταται σοβαρή διαφορά μεταξύ του συστήματος τού Fichte και τού Schelling (1801).

V. Schopenhauer (1788-1860): Όπως για τον Γερμανό φιλόσοφο Schopenhauer, έτσι και για τον Fichte, η υποκειμενικότητα και, κατ’ ακολουθία, όλος ο κόσμος είναι άλογη, τυ-φλή, αδιαίρετη και αιώνια βούληση.

Άφησα στο τέλος τις επιδράσεις από τον Kant (1724-1804), αν και όχι χρονολογικά τελευταίον από τους φιλοσόφους τού 18ου αι.

Η βύθιση τού Fichte στα κείμενα τού Kant, σύμφωνα με την κατά-θεσή του, ξεσήκωσε τη σκέψη του και άλλαξε τη ζωή του. Ο Fichte απο-φάσισε να ταξιδέψει στο Königsberg για να συναντήσει τον ίδιο τον Kant, και στις 4 Ιουλίου1791 ο μαθητής είχε την πρώτη του συνάντηση με τον δάσκαλο. Δυστυχώς για τον Fichte τα πράγματα δεν πήγαν καλά, και ο Kant δεν εντυπωσιάστηκε πολύ από τον επισκέπτη του.

Τον Kant απασχολούσε το πρόβλημα αν το λογικό μας είναι σε θέ-ση να λύσει τα μεγάλα προβλήματα, όπως της προέλευσης τού κόσμου, της αρχής και της ουσίας τής ψυχής κ.λ.π. Το σύστημα του Kant ονομά-στηκε Κριτική Φιλοσοφία, γιατί ασκεί κριτική στην ανθρώπινη λογική, θέτοντας τα όριά της. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα ότι ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να φθάσει στην πραγματική γνώση (βλ. Φαινομενοκρατί-α ή Φαινομεναλισμός: τα αισθητά είναι μόνο φαινόμενα, σε αυτά δε τα αισθητά υπόκεινται τα τελείως άγνωστα «πράγματα καθευτά». Έτσι, τα πράγματα τα γνωρίζουμε όχι όπως πραγματικά είναι, αλλ’ όπως εμφανί-ζονται στη συνείδησή μας).

Γνωσιολογία / γνώση = καθαρή (στηριζόμενη στο λόγο) + εμπειρι-κή (εκ των κατ’ αίσθηση αντιλήψεων).

Κατηγορική προστακτική (εντολή ή επιταγή που ισχύει καθολικά και απόλυτα) = πράττε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι αρχές τής πράξης σου να χρησιμεύουν ως καθολική νομοθεσία.

Δύναμαι, άρα οφείλω (καθήκον).Ο Fichte άσκησε κριτική στον Καντιανισμό ως Σχετικισμό: Ο Κα-

ντιανισμός από τη μια μεριά, περιορίζοντας τη δραστηριότητα της γνω-στικής συνείδησης στον κόσμο των φαινομένων, άφηνε αναμφίβολη την ύπαρξη τού κόσμου καθ’ εαυτόν. Από την άλλη μεριά, με εκείνη την αό-ριστη έννοια τού Επέκεινα δεν διέκρινε αρκετά σαφώς την ιδέα τού κό-σμου από εκείνην τού Θεού, η οποία, στη συνέχεια, επιζητείτο να επανα-κερδηθεί επί τού ηθικού πεδίου, όπου πάντως έμενε (όπως είχε ήδη προη-γουμένως διακηρυχθεί) μάλλον σαν ένα ιδεώδες, το οποίο είχε θέσει ο καθαρός λόγος, παρά σαν μια πραγματικότητα4.4 ΘΗΕ, τ. 11, στ. 1168.

6

IV. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Η φιλοσοφία τού Fichte, μπορούμε να πούμε, έφερε μια πνευματοκρατι-κή πνοή στα προβλήματα τού Δικαίου, τής Ηθικής, τής Πολιτικής και τής ανθρώπινης Ιστορίας, που ο Διαφωτισμός με το υλιστικό του πνεύμα είχε καταβυθίσει. Η πρώτη περίοδος τής φιλοσοφίας τού Fichte (περίοδος τής Ιένας) χαρακτηρίζεται από την ηθική της έμφαση. Η δεύτερη (περίοδος Βερολίνου) χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση μιας μυστικής και θεολο-γικής μεταφυσικής τού «είναι». Η μετατόπιση αυτή τού Fichte οφείλεται στη διαπίστωσή του ότι η θρησκευτική πίστη υπερβαίνει τον ηθικό λόγο.

1. Υπερβατικός Ιδεαλισμός και απόλυτο Εγώ.

Ο Fichte ανέπτυξε το σύστημα τού υπερβατικού Ιδεαλι-σμού, για το οποίο την άνοιξη του 1794 έπλασε το όνομα Wissenschaftslehre, που θα το μεταφράζαμε «Επιστημο-λογία». Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη μας ότι η "Wissenschaftslehre" δεν είναι το όνομα οποιασδήποτε ιδιαίτερης πραγματείας, αλλά το όνομα για ένα ολόκληρο σύστημα ή πρόγραμμα. Ο αρχικός στόχος τού συστήμα-τος της φιλοσοφίας τού Fichte (το Wissenschaftslehre) εί-ναι να συμφιλιωθεί η ελευθερία με την ανάγκη, ή, με άλ-λα λόγια, η υπερβατικότητα με τη φυσική συνείδηση. Ξε-κινώντας από την ιδεαλιστική θέση τού Kant, προσπάθη-σε να υπερνικήσει το δυϊσμό τής διδασκαλίας τού Kant (μεταξύ πράγματος καθαυτού και συνείδησης), με το να εισαγάγει την έννοια της πραγματικότητας μέσα στη συ-νείδηση. Έτσι, ο Fichte ξέγραψε το σκοτεινό καθαυτό του Kant και υπέθεσε τον κόσμο σαν επέκταση του Εγώ, το οποίο εξέλαβε ως την αρχική ουσία. Οι νόμοι, συνεπώς, του εξωτερικού κόσμου δεν είναι διαφορετικοί από τους νόμους του νου. Έτσι, με καθαρό συλλογισμό μπορούμε να κάνουμε Επιστήμη του εξωτερικού κόσμου και να βρούμε τους νόμους του. Εγκαταλείποντας την Καντιανή διάκριση μεταξύ πρακτικού και θεωρητικού λόγου, εισή-γαγε τον απόλυτο νου ή Εγώ ως τον ηθικό λόγο. Το σύ-στημα τού Fichte, που περιλάμβανε φιλοσοφία της Επι-στήμης, Ηθική, φιλοσοφία του Δικαίου και φιλοσοφία της Θρησκείας, οικοδομείται επάνω στη γυμνή έννοια της υποκειμενικότητας, ή, του «καθαρού Εγώ». Πρόκει-ται για μια απόλυτη τάση προς το απόλυτο. Απόλυτη δηλ. α-προσδιοριστία, τ.έ. τίποτε άλλο έξω από τον εαυ-

7

τό. Μια τάση προσδιορισμού του εαυτού απολύτως χωρίς οποιαδήποτε εξωτερική επιρροή5.

Έτσι, όλη η ύπαρξη ερμηνεύεται ψυχικά. Η μοναδική πραγματικότητα είναι η ψυχική. Όλες οι υποκειμενικές ε-νέργειες τής ψυχής (αίσθημα, εποπτεία, συναίσθημα, νους, κρίση, λόγος) παράγονται από το θεωρητικό Εγώ. Υπάρχει μόνο η συνείδηση, το πνεύμα, το Εγώ (πρβλ. Solipsismus: το περιεχόμενο τής συνείδησης είναι η μόνη δυνατή και υπαρκτή πραγματικότητα). Ο πυρήνας της πραγματικότητας κείται στην ανθρώπινη προσωπικότη-τα, στον πεπερασμένο νου. Η ουσία και η πηγή τής πραγ-ματικότητας είναι η συνείδηση. Το ανθρώπινο μυαλό εί-ναι μόνο μια εκδήλωση του απόλυτου εγώ: «η συνείδηση είναι η μόνη ρίζα όλης της αλήθειας». Έτσι, και το τελευ-ταίο ίχνος μιας άγνωστης υπερβατικής πραγματικότητας εξαλείφεται.

Οι σκέψεις αυτές αποτελούν τον σπόρο κάθε Μυστικι-σμού: η συνταύτιση ανθρώπου και Θεού ανάγεται στο α-ξίωμα της απόλυτης ταυτότητας τού ενός Πνεύματος με τον εαυτό του6, γι’ αυτό και ο Fichte, που παραπέμπει στον πατέρα τού γερμανικού Μυστικισμού, Meister Eckhart, έχει χαρακτηρισθεί ως ο «επιστημονικός θεμε-λιωτής τού Μυστικισμού»7.

Επειδή το Εγώ δεν είναι ένα πράγμα που κάποιος μπορεί να γνωρίζει, όπως ένα εξωτερικό αντικείμενο, μπορώ να είμαι ενσυνείδητος, μόνο κατά τη διάρκεια μιας δ ρ ά - σ η ς / π ρ ά ξ η ς, σαν κάτι δηλ. που ενεργεί εδώ και τώρα, ενώ όλη η πράξη περιλαμβάνει την πρόσκρουση πάνω σε κάποιο είδος εξωτερικού αντικειμένου.

Το Εγώ στην ανάπτυξή του, καθώς δηλ. οι σκέψεις τού καθενός μας εξαπλώνονται, συναντά εμπόδια, σκοντά-φτει σε δυσκολίες, και έτσι κάνει έναν εσωτερικό χωρι-σμό, θέτει ένα «όχι Εγώ», δηλ. διαχωρίζεται από τον ε-ξωτερικό κόσμο. Από τη δημιουργική ενεργητικότητα τού απόλυτα εννοούμενου προέρχεται όλος ο αντικειμε-νικός κόσμος (πρβλ. εμμονοκρατική τάση, προερχόμενη από τον Σπινόζα). Επειδή η αισθητότητα είναι ασύλλη-πτη, η κριτική σκέψη που παρεμβαίνει να αποκαλύψει τι είναι ο αισθητός κόσμος που συλλαμβάνουμε με την α-συνείδητη λειτουργία τής υπερβατικής φαντασίας (μέσω

5 J. F i c h t e, Science of Ethics, 1798, p. 33.6 Σ. Κ υ ρ ι α ζ ό π ο υ λ ο υ, Προλεγόμενα εις την ερώτησιν περί Θεού, σ. 95.7 D. H. K e r l e r, Weltwille und Wertwille, 1925, S. 77.

8

των μορφών και των κατηγοριών της αισθήσεως και της διανοίας), περιορίζεται / εμποδίζεται (Anstoss). Έτσι, ο ε-ξωτερικός κόσμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια λει-τουργία, μια συνάρτηση τού Εγώ μας. Ό,τι υπάρχει, είναι προβολή τού Εγώ. Τούτο θυμίζει τον υποκειμενικό Ιδε-αλισμό (Berkeley), αλλ’ ωστόσο πρόκειται για έναν αντι-κειμενικό Ιδεαλισμό (το «είναι» εκλαμβάνεται ως υποκεί-μενο τής συνείδησης, όχι όμως τής προσωπικής, αλλά τής καθολικής και απρόσωπης): α) το Εγώ νοεί εαυτό και θέτει απόλυτα την ύπαρξή του, άρα είναι αιτία τού εαυ-τού του, β) το Εγώ καθορίζεται από την αντίθεσή του με το «όχι Εγώ», δηλ. το αντικείμενο. Αλλά, και αυτό το «α-ντικείμενο» δεν νοηματοδοτείται έξω από τη συνείδηση, αλλά μέσα σ’ αυτή, εξαρτώμενο από την αυτενέργεια του Εγώ, και γ) επειδή δυο αντίθετα αλληλο-ακυρώνονται, το δε Εγώ με το αντίθετό του (όχι Εγώ) δεν μπορούν πλή-ρως να αλληλο-ακυρωθούν, αλληλο-περιορίζονται μόνο όσο αίρεται η αντίφασή τους μέσα σε μια ανώτερη και α-πόλυτη συνείδηση, η οποία αντιτάσσει στο μη διαιρετό (αδιαίρετο) Εγώ το διαιρετό «όχι Εγώ».

Το ερώτημα που τίθεται εδώ, είναι: γιατί το Εγώ δη-μιουργεί καθ’ εαυτό, διερχόμενο μέσα από το εμπειρικό Εγώ, τον κόσμο αυτόν, που αντιτίθεται σε αυτό το ίδιο; Ο Fichte απαντά ότι το Εγώ είναι δραστηριότητα, απόλυ-τη ελευθερία. Αν στο Εγώ δημιουργείται μια αντίθεση, είναι μόνο για να υπερπηδηθεί. Όχι το γινώσκον Εγώ, αλλά το πρακτικό Εγώ μάς αποκαλύπτει τον αληθινό λό-γο τής ύπαρξής μας μέσα στον κόσμο. Το «γινώσκειν» είναι δια το «ενεργείν». Στο «ενεργείν» ό,τι έχει σημασί-α, είναι η προσπάθεια τής πραγματοποίησης σταδιακά (λόγω τής ανεξάντλητης διαδικασίας τού πεπερασμένου) τής απειρότητας τού πνεύματος. Έτσι, εδώ η μορφή, και όχι ο ηθικός νόμος (τού Kant), καθορίζει την πρόθεση και το περιεχόμενο τής πράξης.

Η όλη αυτή πιο πάνω φιλοσοφική σκέψη τού Fichte κι-νείται μεταξύ ηθικού Ιδεαλισμού [δηλ. ενός ιδεώδους Ε-γώ, όπως είναι ο Θεός ή ενός αποπροσωποποιημένου «Είναι» (παγκόσμια ζωή και δραστηριότητα, που υπερ-βαίνει και τον κόσμο τής ανθρώπινης ηθικότητας και τής Καντιανής κοσμικής διάταξης)] και υπερβατικού Πραγ-ματισμού (δηλ. ενός πεπερασμένου Εγώ, που, μέσω τής διαδικασίας τής προσωποποιήσεως τού κόσμου από τον φυσικό κόσμο στον κοινωνικό και ιστορικό κόσμο, ενερ-

9

γεί για να φθάσει, αλλά ουδέποτε το κατορθώνει, σε ση-μείο πραγματοποιήσεως τής απειρότητας). Η εναρμόνιση αυτή συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος, με την πίστη και την αγάπη, δημιουργεί τον κόσμο τής θρησκευτικότητας, και, «ομοιούμενος» με τον Θεό, ευρίσκει τέλος τη μακα-ριότητά του σε μια πράξη, που είναι συνάμα απόλυτη ε-λευθερία και απόλυτη αυτοσυνείδηση. Ο Fichte8 υποστη-ρίζει ότι προκειμένου να είμαι ένα Εγώ, ή να είμαι ενσυ-νείδητος, ή να είμαι λογικός (χρησιμοποιεί τους τρεις ό-ρους εναλλακτικά), πρέπει να είμαι ο συνειδητός μου ε-αυτός, που μετέχω της ελευθερίας αλλά και που αυτοπε-ριορίζομαι ως προς την πρακτική μου δραστηριότητα.

2. Ανθρώπινη λογική και Θείος Νόμος.

Σαν τον Kant ο Fichte υποστηρίζει την πίστη στην ύπαρξη τού Θεού. Αλ-λά εάν πιστεύουμε στο Θεό, αυτό οδηγεί στο πρόβλημα ως προς το αν θα πρέπει να υπακούμε στη θέληση τού Θεού ή στις εντολές του καθαρού (ανθρώπινου) λόγου. Δεδομένου ότι ο Θεός είναι ο Λόγος, οι εντολές τού ανθρώπινου και του Θείου Λόγου θα πρέπει να ταυτίζονται. Έτσι, η θέ-ληση του Θεού που καθορίζεται από τον ηθικό νόμο, θα πρέπει να είναι απολύτως ίδια με το νόμο, που δίνεται σε μας από τον ίδιο λόγο9. Ωστό-σο, εδώ παραμένει το ερώτημα: οι εντολές αντλούνται από τη θέληση τού Θεού ή από το Λόγο του, που, όπως είπαμε, ταυτίζεται με τη δική μας λογική; Έχουμε, με άλλα λόγια, ταυτότητα ή ετερονομία του Λόγου; Πά-ντως, εδώ ο Fichte συμφωνεί με τον Kant ότι η ηθικά άξια πράξη, τ.έ. η πράξη που υποκινείται από την καθαρή πρακτική λογικότητα είναι το ί-διο πράγμα με την πράξη που καθορίζεται ελεύθερα: «τα ηθικά όντα σαν τέτοια, τ.έ. σε σχέση με τη θέλησή τους, δεν μπορεί να καθορίζονται όπως η άλογη φύση δηλ. από τη θέληση του παγκόσμιου νομοθέτη». Ο λόγος, γράφει ο Kant, πρέπει να θεωρηθεί ως συντάκτης των αρχών του, ανε-ξάρτητα από τις ξένες του επιρροές10.

ΙΙΙ. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

8 Foundations of Naural Right, Ι, 1796.9 Versuch einer Kritik aller Offenbarung, 1792, Critique of All Revelation, pp. 69-70 (Δοκίμιο κριτικής κάθε Απο-κάλυψης).10 Βάση της μεταφυσικής των ηθών, 1785, 448.

10

Ο Johann (Γιόχαν) Fichte γεννήθηκε στις 19 Μαΐου 1762 στο μικρό χω-ριό Rammenau τής Άνω Λουσατίας τής Σαξωνίας (στην Α. Γερμανία) και πέθανε στο Βερολίνο το 1814. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος σε μια οικο-γένεια φτωχών και ευσεβών υφαντών κορδελλών. Όταν ήταν παιδί, έμα-θε πώς να υφάνει τις χήνες κορδελλών και ρολογιών και βοήθησε την οι-κογένειά του. Νωρίς στη ζωή εντυπωσίασε της καθεμίας με τη μεγάλη νοημοσύνη του, αλλά οι γονείς του ήταν πάρα πολύ φτωχοί για να πλη-ρώσουν για την εκπαίδευσή του. Ο Johann ήταν πολύ ασυνήθιστο παιδί (εννιά ετών) και ήταν σε θέση να επαναλάβει το κήρυγμα όπως πολύ προσεκτικά άκουσε τη συζήτηση ιεροκηρύκων. Μια ημέρα, ένας πλού-σιος αγρότης από το γειτονικό χωριό δεν ήταν ικανός να είναι να παρα-κολουθηθεί η υπηρεσία εκκλησιών εγκαίρως μια Κυριακή. Έτσι κάποιος του είπε ότι πρέπει να ρωτήσει εκείνο το παιδί που παρευρέθηκε στις χή-νες. Δεδομένου ότι ο πλούσιος αγρότης άκουσε ότι το παιδί εκθέτει το κήρυγμα πίσω σε τον ακριβώς χωρίς οποιοδήποτε πρόβλημα σε τον, ε-ντυπωσιάστηκε έτσι με τη δυνατότητά του ότι υποστήριξε την εκπαίδευ-ση αυτού του παιδιού. Μέσω της προστασίας ενός τοπικού παράγοντα το εξαιρετικό διανοητικό ταλέντο του τον έφερε σύντομα στην προσοχή ε-νός τοπικού βαρώνου (Miltitz), ο οποίος υποστήριξε την εκπαίδευσή του, πρώτα στο σπίτι ενός τοπικού πάστορα, έπειτα στο διάσημο σχολείο τρο-φής Pforta, και τελικά στα πανεπιστήμια της Ιένας και της Λειψίας, ήταν σε θέση να παρακολουθήσει το σχολείο Pforta, το οποίο προετοίμασε τους σπουδαστές για μια πανεπιστημιακή εκπαίδευση, και έπειτα τα πα-νεπιστήμια της Ιένας και της Λειψίας. Ξέρουμε ότι σκόπευε να λάβει ένα πτυχίο στη θεολογία, και ότι έπρεπε να διακόψει τις μελέτες του για οικο-νομικούς λόγους περίπου 1784, χωρίς λήψη ενός βαθμού οποιουδήποτε είδους. Αρκετά έτη απόκτησης της διαβίωσής του ως πλανόδιο δάσκαλο

Με το θάνατο του προστάτη του, Fichte αναγκάστηκε να διακόψει τις με-λέτες του και να επιδιώξει τους οικονομικούς πόρους του ως ιδιωτικό δά-σκαλο, ένα επάγγελμα που ήρθε γρήγορα να απεχθανθεί.

[Το 1806 και το 1807 η Πρωσία πάλεψε ενάντια στον Ναπολέοντα και έ-χασε τον πόλεμο, και το Βερολίνο καταλήφθηκε από το γαλλικό στρατό. Το Fichte έδωσε μια σειρά διαλέξεων που απευθύνονται στον πατριωτι-σμό για τους Γερμανούς: ]

Johanna Fichte εργαζόταν ως νοσοκόμα στο στρατιωτικό νοσοκομείο και συμβλήθηκε μια μολυσματική ασθένεια από τους στρατιώτες που ήταν α-σθενείς εκεί. Από τη σύζυγό του, που εχρησίμευε ως μια εθελοντική νο-σοκόμα σε ένα στρατιωτικό νοσοκομείο του Βερολίνου, συμβλήθηκε μια μοιραία μόλυνση (τύφο) της οποίας πέθανε στις 29 Ιανουαρίου, 1814.

11

12