7ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

7ος ΤΟΜΟΣΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Εκδότες

ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ

Σχεδιασµός Συντονισµός Δρ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ

Σύµβουλος Έκδοσης Δρ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ

Διευθυντής Ερευνών ΚΕΙΝΕ Ακαδηµίας Αθηνών

Υπεύθυνος ηλεκτρονικής έκδοσηςΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΤΣΚΑΣ

Υπεύθυνος εικονογραφικού υλικούΑΡΤΕΜΗΣ ΨΑΡΟΜΗΛΙΓΚΟΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΕΠΟΠΤΗΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ

Καθηγητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου

ΣυγγραφείςΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΚΟΡΔΩΣΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου ΙωαννίνωνΛΑΜΠΑΚΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ Κύριος Ερευνητής Βυζαντινής Ιστορίας Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών/ Εθνικού Ιδρύµατος ΕρευνώνΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ Δρ., Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστηµίου ΑιγαίουΜΩΥΣΕΙΔΟΥ ΓΙΑΣΜΙΝΑ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας ΝΕΡΑΝΤΖΗ - ΒΑΡΜΑΖΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστηµίου Λονδίνου, Διευθυντής περιοδικού «Ιστορικά Θέµατα»ΠΕΡΡΑ ΦΩΤΕΙΝΗ Υπ. Δρ. Ιστορίας Πανεπιστηµίου ΑιγαίουΣΤΑΥΡΙΔΟΥ – ΖΑΦΡΑΚΑ ΑΛΚΜΗΝΗ Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Τµήµα Ιστορίας – Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΤΣΑΠΟΓΑΣ ΠΑΝΟΣ Μ.Α. Βυζαντινής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΤΡΩΙΑΝΟΣ ΣΠΥΡΟΣ Οµότιµος καθηγητής Βυζαντινού Δικαίου Νοµικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών

Γλωσσική Επιµέλεια - ΔιόρθωσηΜΑΡΙΑΝΝΑ ΓΙΑΓΙΑ, ΑΛΕΚΑ ΣΦΥΡΗ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΣΙΩΚΟΥ

Εικονογραφική ΤεκµηρίωσηΟΛΓΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΖΩΓΡΑΦΙΑ ΜΠΙΔΙΚΟΥΔΗ, ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΙΚΥ ΤΣΑΜΗ

Δηµιουργικό ΑτελιέΗΡΩ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΑΜΒΑΚΑΡΗ ΜΑΡΙΝΕΖΑ, ΡΕΒΕΚΚΑ ΚΑΛΙΜΤΖΑΚΗ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ, ΟΛΓΑ ΚΟΝΤΟΝΗ,

ΝΙΚΗ ΞΕΝΙΚΑΚΗ, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΧΡΟΝΗ

Γραφικά ηλεκτρονικής έκδοσηςΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ

Προγραµµατισµός - ΥλοποίησηΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΙΛΙΤΣΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, ΒΕΡΟΝΙΚΑ ΤΡΟΥΠΟΣΚΙΑΔΗ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ

Μια φράση µε µεγάλη βαρύτητα αναφέρει πως «ένας λαός που δεν γνωρίζει την ιστορία του, είναι καταδικασµένος να αφανιστεί». Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι Έλληνες, ένας λαός µε ιστορία χιλιετιών και παρουσία σε όλα τα µήκη και τα πλάτη της Γης, αλλά συνδεδεµένοι άρρηκτα µε τις ρίζες τους, στην Ελλάδα και στην Κύπρο, είναι από τα πιο προοδευµένα έθνη του κόσµου και ασφαλώς έχουν αποδείξει ότι αγαπούν και µελετούν την ιστορία τους.Οι Εκδόσεις Δοµή, µε µια παρουσία δεκαετιών στον εκδοτικό χώρο, έχουν συµβάλει στη διατήρηση και στην ανάδειξη του ελλαδικού πολιτιστικού και ιστορικού πλούτου. Η ανανεωµένη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας Δοµή αγκαλιάστηκε από µια νέα γενιά αναγνωστών, που εξακολουθεί να δείχνει την εµπιστοσύνη της σε έναν εκπαιδευτικό τίτλο κύρους. Και τώρα, µε όλο τον σεβασµό προς το αναγνωστικό µας κοινό, προσφέρουµε άλλο ένα ανεκτίµητο έργο γνώσης: την «Ιστορία των Ελλήνων».Η 16τοµη «Ιστορία των Ελλήνων» προσφέρει µια συνολική εικόνα της ιστορικής πορείας του ελληνικού έθνους από τους προϊστορικούς χρόνους έως σήµερα, την αυγή του 21ου αιώνα.Το έργο αυτό είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας, συντεταγµένο από δεκάδες ειδικούς επιστήµονες και ιστορικούς. Ενσωµατώνει τις πιο σύγχρονες ιστοριογραφικές τάσεις, αλλά είναι γραµµένο σε απλή και εύληπτη γλώσσα. Ταυτόχρονα, συνταιριάζει αρµονικά σε ένα λειτουργικό σύνολο κείµενο και εικόνα, σε µια προσπάθεια να απευθυνθεί σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, τόσο στον αναγνώστη που αγαπά την ιστορία όσο και στον ειδικό επιστήµονα και στον εκπαιδευτικό που αναζητά έναν τίτλο αναφοράς, αλλά προπάντων στον µαθητή και στον φοιτητή που καλείται να γνωρίσει την ιστορία του, από µια πηγή έγκυρη και αξιόπιστη.Πιστεύουµε ότι ανταποκριθήκαµε στις απαιτήσεις αυτού του µεγάλου εγχειρήµατος και σας ευχόµαστε καλή ανάγνωση!

Οι εκδότεςΗλίας Μανιατέας - Ιωάννης Τεγόπουλος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στον 7ο τόµο της «Ιστορίας των Ελλήνων», τον τρίτο και τελευταίο από τους περί Βυζαντίου τόµους του συλλογικού αυτού έργου, καλύπτεται µια κρίσιµη περίοδος τεσσάρων περίπου αιώνων που θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως Υστεροβυζαντινή –η οποία οριοθετείται στα βασικά της χαρακτηριστικά από την πρώτη µεγάλη απώλεια µικρασιατικών εδαφών στους Σελτζούκους (1071) και από την οριστική άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωµανούς Τούρκους (1453). Η ιστορική αφήγηση όµως προχωρά λίγο περισσότερο εδώ, έως την περίοδο µεταξύ 1461 και 1479, αφού και µετά το 1453 παρέµειναν σηµαντικές ελληνικές εστίες αντίστασης και στον ελλαδικό (κρατίδια Ηπείρου-Θεσσαλίας, δεσποτάτο Μορέως) και στον µικρασιατικό χώρο (Μεγαλοκοµνηνοί Τραπεζούντας). Και στον τόµο αυτόν η βασική αφήγηση καλύπτεται από τα κεφάλαια 1ο-7ο , ενώ ειδικά θεµατικά κεφάλαια (8ο-16ο) ακολουθούν για τον υστεροβυζαντινό Ελληνισµό µετά το 1204 (πλην της κεντρικής αφήγησης των δυναστειών των Λασκαριδών και των Παλαιολόγων), για τη Λατινοκρατία του ελλαδικού χώρου, για τις σχέσεις της αυτοκρατορίας µε τη Δύση, τον σλαβοβαλκανικό και τον ανατολικό κόσµο, για την υστεροβυζαντινή και λατινοκρατούµενη Κύπρο, για τους πολιτικούς-κοινωνικούς-οικονοµικούς θεσµούς, για τον πνευµατικό βίο και πολιτισµό και για τους δικαϊκούς θεσµούς.Όπως και στους δύο προηγούµενους τόµους (5ο, 6ο) και εδώ παρέχεται στο τέλος ενηµερωµένη βιβλιογραφία αυτοτελών ελληνογλώσσων δηµοσιευµάτων, στα οποία συµπεριλαµβάνονται και αρκετές µεταφράσεις ξενογλώσσων έργων. Παράλληλα, οι συγγραφείς των κεφαλαίων παρέχουν τις δικές τους επιλογές βιβλιογραφίας στα κεφάλαιά τους.

Αλέξιος Σαββίδης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Alexios I Komnenos. Papers, ed. M. Mullett-D. Smythe, Belfast 1996.M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, µετάφραση Ε. Καργανιώτη, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1997.M. Angold, Church and society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 1995.R. Browning, Enlightenment and repression in Byzantium in the twelfth century, Past and Present 69 (1975).G. Buckler, Anna Comnena. A study, Oxford 1968.The Byzantine aristocracy IX to XIII centuries, ed. M. Angold, Oxford 1984.Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κοµνηνών, τ.1-2, εκδ. ΚΒΕ/ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1984.Σπ. Βρυώνης, Η παρακµή του Μεσαιωνικού Ελληνισµού στη Μικρά Ασία και η διαδι-κασία εξισλαµισµού (11ος - 15ος αιώνας), µετάφραση Κ. Γαλαταριώτου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996.F. Chalandon, Essai sur le regne d’Alexis 1er Comnène (1081-1118), Paris 1912.F. Chalandon, Jean II Comnene et Manuel I Comnène, Paris 1912.J.C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1990.L. Clucas, The trial of John Italos and the crisis of intellectual values in Byzantium in the eleventh century, Munich 1981.E.A.S. Dawes, The Alexiad of the princess Anna Comnena, being the history of the reign of her father, Alexius I, emperor of the Romans, 1081-1118, London 1928.Α. Γλαβίνας, Η επί Αλεξίου Κοµνηνού (1081-1118) περί ιερών σκευών, κειµηλίων και αγίων εικόνων έρις (1081-1095), ΚΒΕ/ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1972.J.M. Hussey, Church and learning in the Byzantine empire, 867-1185, New York 1937.Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, Γ΄1: 1081-1204, Αθήνα 2001.Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, Γ΄1: 1081-1204, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1990.A.P. Kazhdan- Ann Wharton Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισµό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, µετάφραση Α. Παππάς – Δ. Τσουγκαράκης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997.

R.-J. Lilie, Byzantium and the Crusader states, 1096-1204, Oxford 1993.R.-J. Lilie, Byzanz und die Kreuzzüge, Stuttgart 2004.P. Magdalino, The empire of Manuel I Komnenos 1143-1180, Cambridge 1993.D. Obolensky, The Bogomils. A study in Balkan neo-manichaesm, Cambridge 1948.Κ.Θ. Πολυζωίδης, Ο βασιλεύς και οι λαϊκοί εις το εν γένει διοικητικόν έργον της εκκλη-σίας επί Αλεξίου Κοµνηνού (1081-1118), Θεσσαλονίκη 1979.J. Prawer, The world of the crusaders, Jerusalem 1972.S. Runciman, Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α΄-Β΄, µτφρ. Ν. Παπαρρόδου, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα 1977-78.Α. Σαββίδης, Τα βυζαντινά Επτάνησα, 11ος – αρχές 13ου αι., εκδ. Σπανός, Αθήνα 1986.Α. Σαββίδης, Βυζαντινοτουρκικά µελετήµατα, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1990.Α. Σαββίδης, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, τόµ. Α΄, Προ-οθωµανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, εκδ. Δόµος, Αθήνα 1996 (ανατύπωση 2001).A. Simpson, “Byzantine latinophobia: some explanations concerning the central aspect of Byzantine popular attitudes towards the Latins in the 12th century”, Mésogeios 3 (1999).B. Skoulatos, Les personages byzantins de l’Alexiade. Analyse prosopographique et synthèse, Louvain 1980.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ε. Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µτφρ. Τ. Δρακοπού-λου, εκδ. Αργώ, Αθήνα 1977.E. Bradford, The great betrayal: Constantinople 1204, London 1967.Ch. M. Brand, Byzantium confronts the West, 1180-1204, Cambridge Mass. 1968.A. Carile, “Partitio Terrarum Imperii Romaniae“, Studi Veneziani 7 (1965).J.C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1990.Α. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία (1081-1204), τ. Γ1, Αθήνα 2001.A. Frolow, Recherches sur la déviation de la IV e croisade vers Constantinople, Paris 1955.

J. Godfrey, 1204: The unholy Crusade, Oxford 1980.J. Harris, Το Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες, µτφρ. Λ. Καρατζάς, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2004.J. Herrin, Realities of Byzantine Provincial Government: Hellas and Peloponnesos, 1180-1205, Dumbarton Oaks Papers 29 (1975).B. Hendrickx- C. Matzukis, “Alexios V Doukas Mourtzouphlos, His life, reign and death (?-1204)”, Ελληνικά 31 (1979).Π. Καλλιγάς, Μελέται βυζαντινής ιστορίας από της πρώτης µέχρι και της τελευταίας αλώσεως, 1204-1453, ανατύπ., εκδ. Δηµιουργία, Αθήνα 1997.Α. Kαζντάν, «Κεντροµόλες και κεντρόφυγες τάσεις στο βυζαντινό κόσµο 1081-1261. Η δοµή της βυζαντινής κοινωνίας», Βυζαντιανά 3 (1983).R.-J. Lilie, Handel und Politik zwischen dem byzantinischen Reich und den italienischen Kommunen Venedig, Pisa und Genua, 1081- 1204, Amsterdam 1984.E. Pears, Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Ιστορία της Δ΄ Σταυροφορίας, µετάφραση. Ι. και Χ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2003/4.D.E. Queller, The Fourth Crusade. The conquest of Constantinople, 1201-1204, Philadelphia 1977.G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, µτφρ. Ι. Παναγόπουλος, τ. Γ΄ (1081-1453), εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1993.A. Savvides, Byzantium in the Νear East: Its relations with the Seljuk sultanate of Rûm in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D. c. 1192-1237, εκδ. ΚΒΕ/ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1981.A. Savvides, “Constantine XI Lascaris, uncrowned and ephemeral basileus of the Rhomaioi after the fall of Constantinople to the 4th crusade, 1204-1205”, Βυζαντι-ανά 7 (1987).A. Σαββίδης, Mελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου-13ου αιώνα, 2η έκδ., εκδ. Καρδαµί-τσα, Αθήνα 1995.A. Σαββίδης, «Η πρώτη βυζαντινή άλωση. Η Σταυροφορία της προδοσίας (1204)», Μυριόβιβλος 8 (1985), 35-42.Α. Σαββίδης, Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονοµιστικά κινήµατα στα Δωδεκάνησα και

τη Μικρά Ασία 1189-c. 1240 µ.Χ., εκδ. Δόµος, Αθήνα 1987.A. Simpson, “Byzantine aristocrats and their perception of Latins in the century before the Latin conquest of Constantinople”, Mésogeios 2 (1998).Τ. Τalbot-Rice, The Seljuks in Asia Minor, London 1961.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 A. Angold, A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicaea 1204-1261, Oxford 1975. Φ. Βλαχόπουλου, Λέων Σγουρός, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002.A. Bon, La Morée franque, Paris 1969.A. Carile, Per una storia dell’ impero latino di Costantinopoli (1204-61), Bologne 1972.A. Carile, Partitio terrarum imperii Romaniae: Studi veneziani 7 (1965) 125-305.G. Fedalto, La chiesa Latina in Oriente, τ. Α΄, έκδ. Β΄, Verona 1981.B. Hendrickx, Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσµοί της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως κατά τους πρώτους χρόνους της υπάρξεώς της, Θεσσαλονίκη 1970 και 2η εκδ., Η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Δηµιουρ-γία, Αθήνα 1999.A. Karpozilos, The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicaea and the Principality of Epirus (1271-33), εκδ. ΚΒΕ/ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1973. Μ. Κορδώσης, Η κατάκτηση της Ν. Ελλάδας από τους Φράγκους. Ιστορικά και τοπογρα-φικά προβλήµατα: A. Ilieva, Frankish Morea, 1204-1262, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1991. Ιστορικογεωγραφικά 1 και αυτοτελώς, Θεσσαλονίκη 1986. Κ. Λαµπρόπουλος, Ιωάννης Απόκαυκος. Συµβολή στην έρευνα του βίου και του συγ-γραφικού έργου του, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1988.R.J. Loenertz, Byzantine et Franco-Graeca, Rome 1970.J. Longnon, L’ empire latin de Constantinople et la Principante de Morée, Paris 1949.Χ. Μαλτέζου, Λατινοκρατούµενη Ελλάδα. Βενετικές και γενουάτικες κτήσεις: ΙΕΕ τ. Θ΄ (1979).

Ου. Μίλλερ, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι (1204-1566), µετάφρ Σ. Λάµπρου Αθήνα 1909-10.D.M. Nicol, Από την άλωση ως την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως (1204-61): ΙΕΕ τ. Θ΄ (1979).G. Prinzing, Studien zur Provinz- und Zentralverwaltung im Machtbereich der epirotischen Herrschen Michael I. und Theodoros Ducas: Ηπειρ. Χρον. 24 (1982), σ. 73-120, 25 (1983), σ. 37-112.Α. Σαββίδη, Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονοµιστικά κινήµατα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία 1189-c. 1240 µ.Χ., εκδ. Δόµος, Αθήνα 1987. Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1990.Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Εκκλησία στην Ελλάδα κατά τη Φραγκοκρατία, 2η εκδ., Θεσσαλο-νίκη 1984.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1983.U. Bosch, Kaiser Andronikos III. Palaiologos. Versuch einer Darstellung der byzantinischen Geschichte in den Jahren 1321-1341, Amsterdam 1965.P. Charanis, “Internal strife in Byzantium during the 14th century”, Byzantion 15 (1940-41).V. Hrochova, “La révolte des Zelotes a Salonique et les communes italiennes”, Byzantinoslavica 22 (1961).P. Lemerle, L’ Emirat d’ Aydin, Byzance et l’ Occident. Recherches sur “La geste d’ Umur Pacha”, Paris 1957.P. Lemerle, “Recherches sur les institutons judiciaires a l’ époque des Paléologues”, Mélanges Henri Grégoire, Paris 1949.L. Maksimovic, The Byzantine Provincial Administration under the Palaiologoi, Amsterdam 1988.J. Meyendorff, Introduction a l’ etude de Gregoire Palamas, Paris 1959, (αγγλ. µτφρ. A Study of Gregory Palamas, London 1965).

Β. Νεράντζη–Βαρµάζη, Η βαλκανική επαρχία κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώ-νες, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1998.D. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, µτφρ. Στ. Κοµνηνός, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1996 (ανατύπ. 2001).D. Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos. A genealogical and prosopographical study (Dumbarton Oaks Studies XI) Washington D.C. 1968.D. Nicol, The reluctant emperor. A biography of John Cantacuzene, Byzantine emperor and monk, c. 1295-1383, Cambridge U.P. 1996.G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, Γ΄, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1993.Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, Wien 1976 κ.ε.A. Savvides, “Splintered medieval Hellenism: the semi-autonomous state of Thessaly (A.D. 1213/22 to 1454/70) and its place in history”, Byzantion 68 (1998).I. Sevcenko, “Nicolas Kavasilas’ “Anti-Zealot” Discourse: a reinterpretation”, Dumbarton Oaks Papers 11 (1957).O. Tafrali, Η Θεσσαλονίκη από τις απαρχές έως το 14ο αι., µτφρ. Α. Νικολοπούλου, βιβλιογρ. επιµέλ. Α. Σαββίδης, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1994.G. Weiss, Joannes Kantakuzenos – Aristokrat, Staatsmann, Kaiser und Moench – in der Gesellschaftsentwicklung von Byzanz im 14. Jahrhundert, Wiesbaden 1969.Ε. Ζαχαριάδου, «Εφήµερες απόπειρες για αυτοδιοίκηση στις ελληνικές πόλεις το ΙΔ΄ και ΙΕ΄ αιώνα», Αριάδνη 5 (1989).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 D. Nicol, The reluctant emperor. A biography of John Cantacuzene, Byzantine emperor and monk, c. 1295-1383, εκδ. Cambridge University Press, Καίµπριτζ 1996. Ρ. Ράντιτς, Η εποχή του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου (στα σερβικά, µε αγγλική περίληψη), Βελιγράδι 1993. Σ. Μεσάνοβιτς, Ιωάννης Ζ΄ Παλαιολόγος, (στα σερβικά, µε αγγλική περίληψη), Βελι-γράδι 1996. Γ. Βογιατζής, Η πρώιµη Οθωµανοκρατία στη Θράκη, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη

1998.Ε. Ζαχαριάδου, Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων (1300-1400), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991.Κ. Κύρρης, Τουρκία και Βαλκάνια, εκδ. Εστία, Αθήνα 1986.D. Nicol, Οι τελευταίοι αγώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, µτφρ. Στ. Κοµνηνός, Εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1996 (ανατυπ. 2001). Γ. Οστρογκόρσκυ, Η περιοχή των Σερρών µετά τον θάνατο του Ντουσάν (στα σερβικά), Βελιγράδι 1965.Α. Σαββίδης, Σελίδες από τη Βαλκανική αντίδραση στην οθωµανική επέκταση κατά τους 14ο-15ο αι., εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1991.Γ. Σούλης, The Serbs and Byzantium during the reign of tsar Stephen Dushan (1331-1355) and his successors, 2η έκδ., εκδ. Εταιρείας των φίλων του λαού, Αθήνα 1995.C. Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481, Εκδ. Isis Press, Κωνσταντινούπολη 1990. Ηalil Ιnalcik, Η Οθωµανική αυτοκρατορία, H κλασική εποχή: 1300-1600, µτφρ. Μ. Κοκολάκης, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995.Δ. Χατζόπουλος, Η πρώτη πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωµανούς (1394-1402), εκδ. Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2004. J.Barker, Manuel II Palaiologus, 1391-1425. A study in late Byzantine statesmanship, Νιού Τζέρσεϋ 1969.H. Hookham, Tamburlaine the Conqueror, Λονδίνο 1962. R. Grousset, L’ empire des steppes. Attila. Genghis Khan. Tamerlan, εκδ. Payot, Παρίσι 1939. Marie Mathilde Alexandrescu-Dersca, La campagne de Timur en Anatolie (1402), Βου-κουρέστι 1942. Beatrice Forbes-Manz, The rise and rule of Tamerlane, Cambridge Univerity Press, Καίµπριτζ 1991. N. Nicoloudis, Laonikos Chalkokondyles. A translation and commentary of the “Demonstrations of Histories” (Books I-III), Ιστορικές εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλου, Αθήνα 1996. [Μιχαήλ] Δούκας, Βυζαντινοτουρκική Ιστορία, µετάφραση-εισαγωγή-σχόλια: Β. Καρα-

λής, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Α΄. Οι σηµαντικότερες πρωτότυπες πηγές για την ΆλωσηA. Pertusi, Lα caduta di Constantinopoli, 2 τ., Βερόνα 1976 (µαρτυρίες συγχρόνων της Άλωσης σε ιταλική µετάφραση). J.R. Melville Jones, The siege of Constantinople, 1453. Seven contemporary accounts, Άµστερνταµ 1972. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Βυζαντίου Άλωσις (επιµέλεια και σχολιασµός: Ν. Νικολού-δης), εκδ. Δηµιουργία, Αθήνα 1997. Μιχαήλ Κριτόβουλος, Βυζαντίου Άλωσις (επιµέλεια και σχολιασµός: Φ. Καλαϊτζάκης), εκδ. Δηµιουργία, Αθήνα 1999 (για το πλήρες κείµενο του Κριτόβουλου βλ. Κριτόβου-λου του Ίµβριου, Ιστορία, εισαγωγή-µετάφραση-σχόλια: D. R. Reinsch και Φωτεινή Κολοβού, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 2005). [Μιχαήλ] Δούκας, Βυζαντίου Άλωσις (επιµέλεια και σχολιασµός: Π. Νιαβής), εκδ. Δηµιουργία, Αθήνα 2000 (για το πλήρες κείµενο του Δούκα βλ. [Μιχαήλ] Δούκας, Βυζαντινοτουρκική ιστορία, µετάφραση-εισαγωγή-σχόλια: Βρ. Καραλής, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1997). Η Πόλις εάλω, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1993 (περιέχει τα κείµενα για την Άλωση των «Ψευδο-Φραντζή» (δηλαδή την εκτενή µορφή του κειµένου του χρονικού του Γεώρ-γιου Σφραντζή) σε νεοελληνική απόδοση από τον Γ. Κουσουνέλο και του κειµένου του Νικολό Μπάρµπαρο, από τη Βανέσα Λάππα). Χρονικόν περί των Τούρκων σουλτάνων, επιµέλεια-σχολιασµός: Γ. Ζώρας, Αθήνα 1953. Η πολιορκία και η Άλωση της Πόλης. Το Ρωσικό Χρονικό του Νέστορα Ισκεντέρη, νεο-ελληνική απόδοση Μ. Αλεξανδρόπουλος, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1978 (αφορά το ρωσικό χρονικό του Νέστορα Ισκεντέρη, αυτόπτη µάρτυρα της τελευταίας πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από το τουρκικό στρατόπεδο). Konstantin Mihailovic, Memoirs of janissary, αγγλική µτφρ. B.A. Stolz-σχόλια S. Soucek, Ανν Άρµπορ (Μίσιγκαν) 1975 (τα αποµνηµονεύµατα από την Άλωση ενός

Σέρβου γενιτσάρου). Tursun Beg, The history of Mehmed the Conqueror, by Tursun Beg, έκδοση-αγγλική µετάφραση: H. Inalcik-Rh. Murphey, Μιννεάπολη-Σικάγο 1978. Sadeddin, The capture of Constantinople, αγγλ. µτφρ. E.J.W. Gibb, Γλασκώβη 1879 (το κείµενο για την Άλωση ενός σοβαρού Οθωµανού ιστοριογράφου).Β΄. Αντιπροσωπευτική βιβλιογραφία για τα γεγονότα της περιόδου 1422-1453S. Runciman, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, εισαγωγικά σχόλια-µετάφραση-επιµέ-λεια: Ν. Νικολούδης, εκδ. Δ. Παπαδήµα, Aθήνα 2002). Γ. Σλουµπερζέ, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων το 1453, Αθήνα 1914 (ανατύπωση: εκδ. Δηµιουργία, Αθήνα 1996).D. Nicolle, Constantinople 1453. The end of Byzantium, εκδ. Osprey Military, 2000 (στη σειρά Campaign, αρ. 78).D.M. Nicol, Ο αθάνατος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα.J. Gill, Η Σύνοδος της Φλωρεντίας, εκδ. Καλός Τύπος, Αθήνα 1962.F. Babinger, Mehmed the Conqueror and his time, Princeton University Press, 1978.Η Άλωση της Πόλης (συλλογικός τόµος), εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1994. E. Pears, Η καταστροφή της Ελληνικής αυτοκρατορίας. Η Άλωση της Κωνσταντινούπο-λης το 1453, µτφρ. Ι. και Χριστίνα Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2003-4.D. Stacton, The world on the last day, Λονδίνο 1965. A.D. Mordtmann, Die Belagerung und die Eroberung Constantinopels durch die Türken in Jahre 1453, Στουτγάρδη-Άουγκσµπουργκ 1858. C. Mijatovic, Constantine, last emperor of the Greeks, Λονδίνο 1892. Α. Πασπάτης, Πολιορκία και Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 1890. Α. Σαββίδης, Δοκίµια οθωµανικής ιστορίας, 2η έκδ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004.1453-1953, Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (ειδική έκδοση του περιοδικού L’ Hellénisme contemporaine), Αθήνα 1953.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Π. Γουναρίδης, Η τύχη της Ρόδου τον 13ο αιώνα, Σύµµεικτα 12 (2002).

Χρ. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου, 2η έκδ., Αθήνα 1994.Α. Σαββίδης, Η Βυζαντινή δυναστεία των Γαβαλάδων και η ελληνοϊταλική διαµάχη για τη Ρόδο τον 13ο αι., Βυζαντινά 12 (1983). Α. Σαββίδης, Η Ρόδος και οι Μουσουλµάνοι από τα µέσα του 7ου έως τις αρχές του 14ου αιώνα, 2η έκδ., Αθήνα, Τροχαλία, 1995.Ζ. Τσιρπανλής, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών 14ος -16ος αι., Ρόδος 1991.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Σ.Ν. Ασωνίτης, Ανδηγαυϊκή Κέρκυρα (13ος-14ος αι.), εκδ. Απόστροφος, Κέρκυρα 1999.Φ. Βλαχοπούλου, Λέων Σγουρός, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2002.A. Bon, La Morée franque, Παρίσι 1969.Σ. Δοανίδου, Η Φραγκοκρατία στην πόλη των Αθηνών 1205-1456, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1979._Το πριγκιπάτο της Αχαΐας (1205-1460), Αθήνα 1989.D. Jacoby, La feodalité en Grèce mediévale, Παρίσι-La Haye 1971.Κ. Καιροφύλλας, Το Γαλλικόν Δουκάτον των Αθηνών, Αθήναι 1933.Η. Κόλλιας, Οι Ιππότες της Ρόδου, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991.Μ.Σ. Κορδώσης, Η κατάκτηση της νότιας Ελλάδας από τους Φράγκους, Θεσσαλονίκη 1986.Α. Κωτσάκης, Οι Ενετοί στη Νάξο, Νάξος 2000.P. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο, 1204-1500, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 1998.W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα 1204-1566, µτφρ.-σηµ. Α. Φουριώ-της, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1977 (ανατύπ.).W. Miller, Essays on the Latin Orient, ανατύπ., Άµστερνταµ 1964.Μ. Ντούρου Ηλιοπούλου, Η ανδεγαυϊκή κυριαρχία στη Ρωµανία επί Καρόλου Α΄, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο, Αθήνα 1987.Δ. Ποτάρης, Φράγκοι και Βενετοί στην Πελοπόννησο, εκδ. εφηµερίδας «Ηχώ της Μεσ-σηνίας», Αθήνα 1959.

Ε. Σταµατιάδης, Οι Καταλανοί εν τη Ανατολή, τυπογρ. Κ. Αντωνιάδου, 1869.P. Topping, Studies on Latin Greece, Variorum Reprints, Λονδίνο 1977.Ζ. Τσιρπαυγής, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, 14ος-16ος αι., Ρόδος, Γραφείο Μεσαιωνικής Πόλης, 1991.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Μ. Άνγκολντ, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 ως 1204. Μια πολιτική ιστορία, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1997.Άννα Κοµνηνή, Αλεξιάς, τ. Α΄- Β΄ µετ. Αλόη Σιδέρη, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1990-91.M. Balard, La Mer Noir et la Romanie génoise, XII-XVe siècles, Variorum Reprints, London 1989.Κ. Γιαννακόπουλος, Emperor Michael Palaiologus and the West, 1258-1282: A study in Byzantine-Latin relations, Cambridge, Mass. 1959 και ελλην. µετάφρ., εκδ. Κορβιάς, Αθήνα 1969.G.W. Day, Genoa’s Response to Byzantium 1155-1204. Commercial Expansion and Factionalism in a Medieval City, University of Illinois Press, Urbana/Chicago 1988.S. Epstein, Genoa and the Genoese 958-1528, N. Carolina 1996.Αγγελική Λαΐου, Constantinople and the Latins, the foreign policy of Andronicus II, 1282-1328, Cambridge, Mass. 1972.Χ. Μαλτέζου (επιµ.), Όψεις της ιστορίας του βενετοκρατούµενου ελληνισµού, Ίδρυµα Ελληνικού Πολιτισµού, Αθήνα 1993.Β. Νεραντζή-Βαρµάζη, Το Βυζάντιο και η Δύση (1354-1369). Συµβολή στην ιστορία των πρώτων χρόνων της µονοκρατορίας του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, Θεσσαλονίκη 1993.D.M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου,1261-1453, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1996 (ανατύπ. 2001).D.M. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2004.D. Nicolle – Chr. Rothero, The Venetian Empire, 1200-1670, London 1989.J.J. Νorwich, Ιστορία της Βενετίας, εκδ. Φόρµιγξ, Αθήνα 1993.G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. Γ΄, εκδ. Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα

1993.Α. Σαββίδης, Σελίδες από τη βαλκανική αντίδραση στην οθωµανική επέκταση κατά τους 14ο και 15ο αιώνες. Ούγγλεσης-Ουνυάδης-Καστριώτης-Κλαδάς, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1991.Α. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου, τ. Γ΄, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2004.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Κ. Άµαντος , Ο Ελληνισµός της Μικράς Ασίας κατά τον Μεσαίωνα , Αθήνα 1919.Κ. Άµαντος , Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, τ. Α΄, 1071–1571, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1955.Γ. Αρνάκης-Γεωργιάδης, Οι πρώτοι Οθωµανοί. Συµβολή εις το πρόβληµα της πτώσεως του Ελληνισµού της Μικράς Ασίας, 1282-1337, Αθήνα 1947.Γ. Αρνάκης-Γεωργιάδης, «Η περιήγησης του Ιµπν Μπαττούτα ανά την Μικράν Ασίαν και η εκεί κατάστασις των ελληνικών πληθυσµών τον 14ον αι.», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 22 (1958).P. Wittek, Η γένεση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µετάφρ. Ευαγγελία Μπαλτά, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1988.J.P. Brown , The Dervishes, or Oriental Spiritualisme, Λονδίνο 21927, (ανατύπ. 1968).Σ. Βρυώνης, Η παρακµή του µεσαιωνικού Ελληνισµού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαµισµού (11ος-15ος αιώνας), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996.Cl. Cahen , Pre-Ottoman Turkey, A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History, 1071-1330, Sidgwick & Jackson, Λονδίνο 1968 (και στα γαλλικά La Turquie pre-ottomane, Ισταµπούλ – Παρίσι 1988).C.W. Ernst, The Shambala Guide To Sufism, Boston 1997, και σε ελληνική µετάφραση: Σουφισµός, Η Φιλοσοφία και η πρακτική της Μυστικής Παράδοσης του Ισλάµ, εκδ. Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη 2001.C. Ernst, F. de Jong, L. Massignon, B. Radtke, Françoise Aubin., λήµ. “Tasawwuf”, Encyclopaedia of Islam, 2η έκδ., Brill, Λέιντεν 2001. Ε. Ζαχαριάδου, Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων (1300-1400), ΜΙΕΤ, Αθήνα

1991.Ε. Ζεγκίνης, Ο Μπεκτασισµός στη Δυτική Θράκη. Συµβολή στην ιστορία της διαδόσεως του Μουσουλµανισµού στον ελλαδικό χώρο, Ι.Μ.Χ.Α., Αθήνα 1988.Γ. Ζιάκας, Ο µυστικός ποιητής Maulana Jalaladdin Rumi και η διδασκαλία του, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1996 (ανατ.).Χ. Ινάλτζικ, Η Οθωµανική Αυτοκρατορία. Η κλασική περίοδος 1300-1600, εκδ. Αλε-ξάνδρεια, Αθήνα 1995.Mehmed Fuad Köprülü, Οι απαρχές της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001.Β. Μιρµίρογλου, Οι Δερβίσσαι, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1989 (ανατ.).R.A. Nicholson, Selected Poems from the Divani Shamsi Tabriz , Edited and translated with an introduction, notes and appendices, Καίµπριτζ 1898.R.A. Nicholson , Rumi, Poet and Mystic, 1207-1273. Selections from his Writings, Translated from the Persian with introduction and notes, ed. A.J. Arberry , Λονδίνο 1950.Ν. Νικολούδης, Βυζαντινή Μικρά Ασία, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2004.Ν. Σαρρής, Οσµανική πραγµατικότητα, τόµ. Ι-ΙΙ, εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 1990.Α. Σαββίδης, Byzantium in the Near East: its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D.c. 1192-1237, ΚΒΕ/ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1981.Α. Σαββίδης, Βυζαντινοτουρκικά µελετήµατα, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 1991.Α. Σαββίδης, «Κοινωνικές, πολιτισµικές, καλλιτεχνικές και θεσµικές αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στους Μικρασιάτες Χριστιανούς και στους Σελτζούκους Τούρκους του Ικο-νίου», Πρακτικά ΙΑ΄ Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1991.Α. Σαββίδης, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, τ. Α’: Προ-οθωµανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, εκδ. Δόµος, Αθήνα 1996 (ανατ. 2001).Α. Σαββίδης, «Το µικρασιατικό σουλτανάτο της Ρωµανίας και οι χριστιανικοί του πλη-θυσµοί», Πρακτικά Στ΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου για τον ελληνισµό της Μικράς Ασίας, Θεσσαλονίκη 2002.Α. Σαββίδης, Δοκίµια Οθωµανικής Ιστορίας, 2η έκδ., εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004.

Γ.Κ. Σκαλιέρης, Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1990 (ανατ.).Τζελαλεντίν Ρούµι, Μεσνεβί, µετάφραση – εισαγωγή Λιάνας Μυστακίδου, εκδ. Σιδέρη, Αθήνα 2001.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 N. Anaxagorou, Narrative and stylistic structures in the Chronicle of Leontios Machairas, Nicosia 1998.Α. Αριστείδου, Ανέκδοτα έγγραφα της κυπριακής ιστορίας από το αρχείο της Βενετίας, τ.1, Λευκωσία 1990.Α. Αριστείδου, Η καλλιέργεια ζαχαροκάλαµου και η παραγωγή ζάχαρης στην Κύπρο από τον 10ο µέχρι τον 16ο αιώνα, Κυπριακός Λόγος 69-72 (1980).Βυζαντινή-Μεσαιωνική Κύπρος, επιµέλεια Δ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή- Μ. Ιακώβου, Λευκωσία 1997.Α. Δηµοσθένους, Η βυζαντινή Κύπρος (965-1191). Υλικός και πνευµατικός πολιτισµός, Θεσσαλονίκη 2002.Ρ.W. Edbury, Το βασίλειο της Κύπρου και οι Σταυροφορίες 1191-1374, µτφρ. Α. Νικο-λάου Κονναρή, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2003.Β. Εγγλεζάκης, Είκοσι µελέται διά την Εκκλησίαν Κύπρου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996. Μ.Β. Efthimiou, Greeks and Latins on Cyprus, Brookline–Massachusetts 1987.S. Frigerio-Zeniou, L’art “italo-byzantin” à Chypre au XVI e siècle, Venise 1998.Ν. Γκιολές, Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Λευκωσία 2003.G. Hill, A history of Cyprus, v.1-4, Cambridge 1948-52.Ιστορία της Κύπρου, εκδ. Θ. Παπαδόπουλλος (έχουν εκδοθεί οι δ΄ και ε΄ τόµος που αναφέρονται στις περιόδους της Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας), Λευκωσία 1995.Η Κύπρος και οι Σταυροφορίες, εκδ. Ν. Κουρέας- Τζ. Ράιλυ-Σµιθ, Λευκωσία 1995.Λεόντιος Μαχαιράς, Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η οποία λέγεται Κρόνακα τουτ’ έστιν χρονικόν, έκδ. Κ.Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 2 (Βενετία 1873).Medieval Cyprus, εκδ. Ν. Sevcenco-C. Moss, New Jersey 1999.Β. Νεράντζη-Βαρµάζη, Μεσαιωνική ιστορία της Κύπρου µέσα από τις βυζαντινές πηγές, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995.

Α. Nicolaou-Konnari, The conquest of Cyprus by Richard the Lionhard and its aftermath: a study of sources and legend, politics and attitudes in the year 1191-1192, Eπετηρίδα Kέντρου EπιστηµονικώνEρευνών Κύπρου 26 (2000).The sweet land of Cyprus, έκδ. A.A.M. Bryer- G. S. Georgallides, Nicosia 1993.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Χρήµα και αγορά στην εποχή των Παλαιολόγων, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, επιµ. Ν.Γ. Μοσχονάς, Αθήνα 2003.Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευµα και οι θεσµοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204, Αθήνα 2004.A. Harvey, Οικονοµική ανάπτυξη στο Βυζάντιο 900-1200, µετ. Ε. Σταµπόγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997.Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, 4η εκδ., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.Α. Λαΐου-Θωµαδάκη, Η αγροτική κοινωνία στην ύστερη βυζαντινή εποχή, µετ. Α. Κάσ-δαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987.Α. Λαΐου, Κοινωνία και οικονοµία (1204-1453), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδο-τική Αθηνών 1979, τ. Θ΄, 214-43.P. Lemerle, The agrarian history of Byzantium from the origins to the twelfth century, Galway 1979.L. Maksimovic, The byzantine administration system under the Palaiologoi, Amsterdam 1988.Β. Νεράντζη-Βαρµάζη, Αγροτική και αστική οικονοµία στο βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2002.N. Oikonomidès, Hommes d’ affaires grecs et latins a Constantinople (XIIIe–XVe), Montreal–Paris 1979.Ν. Σβορώνος, Πολιτεία, κοινωνία, οικονοµία (1071-1204), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 1979, τ. Θ΄, 50-61, 66-73.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 P. Agapitos – O. Smith, The study of Medieval Greek Romance: A reassessment of

Recent Work, Κοπεγχάγη 1992.Α. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η αναγέννησις των γραµµάτων κατά τον ΙΒ΄ αιώνα εις το Βυζάντιον και ο Όµηρος, Αθήνα 1972.R. Beaton, Η ερωτική µυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1996.C. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth centuries, Λευκωσία 1982. C. Delvoye, Βυζαντινή τέχνη, εκδ. Παπαδήµα, ανατύπ. Αθήνα 1994. E. Fryde, The Early Palaeologan Renaissance (1261-c. 1360), Leiden 2000.H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσµική γραµµατεία των Βυζαντινών, τοµ. Α΄-Γ΄, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991-4. A. Kazhdan, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelveth Centuries, Cambridge 1984. Στ. Λαµπάκης, Γεώργιος Παχυµέρης, Αθήνα, ΚΒΕ/ΕΙΕ, 2004. C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312-1453, New Jersey 1972.Β. Τατάκης, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, εκδ. Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1977. Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος Βυζαντινών Μελετών και κειµένων, Αθήνα 1961.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 H. Antoniadis-Bibicou, Recherches sur les douanes à Byzance, Paris 1963.Ι. Κονιδάρης, Νοµική θεώρηση των µοναστηριακών τυπικών, εκδ. Αντ. Σακκουλα, Αθήνα 1984.Γ. Μαριδάκης, Το αστικόν δίκαιον εν ταις Νεαραίς των βυζαντινών αυτοκρατόρων, Αθήνα 1922.Kl.-P. Matschke και Fr. Tinnefeld, Die Gesellschaft im späten Byzanz. Gruppen, Strukturen und Lebensformen, Köln-Weimar-Wien 2001.Πανεπιστήµιον Θεσσαλονίκης, Τόµος Κωνσταντίνου Αρµενοπούλου επί τη εξακοσιετη-ρίδι της Εξαβίβλου αυτού, Θεσσαλονίκη 1952.Ν. Πανταζόπουλος, Ρωµαϊκόν δίκαιον εν διαλεκτική συναρτήσει προς το ελληνικόν, τ. Β΄-Γ΄, Θεσσαλονίκη 1979.

Ελ. Παπαγιάννη, Η νοµολογία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων της βυζαντινής και µεταβυζαντινής περιόδου σε θέµατα περιουσιακού δικαίου, τ. Α΄. Ενοχικό δίκαιο-Εµπράγµατο δίκαιο, τ. Β΄. Οικογενειακό δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα 1992-1997.Δ. Παπαδάτου, Η συµβιβαστική επίλυση ιδιωτικών διαφορών κατά τη µέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1995.P.E. Pieler, Νοµική φιλολογία, στον Η. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, τ. Γ΄, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994.Κ.Ε. Πλακογιαννάκης, Τιµητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώµατα στο Βυζάντιο. Εθιµοτυπία, Διοίκηση, Στρατός, Θεσσαλονίκη 2001.Η. Saradi, Le notariat byzantin du IVe au XVe siècles, Αθήνα 1991.Σ. Τριαντάρη-Μαρά, Η πολιτική σκέψη στη Θεσσαλονίκη τον 14ο αιώνα, Αθήνα 2002.Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, 2η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1999.Σπ. Τρωιάνος και Ιωάννα Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Ιστορία Δικαίου, 3η έκδ., εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2002.Ν. Van der Wal και J.H.A. Lokin, Historiae iuris graeco-romani delineatio. Les sources du droit byzantin de 300 à 1453, Groningen 1985.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 7ου ΤΟΜΟΥ(Δεν επαναλαµβάνονται εδώ τίτλοι γενικών εγχειριδίων που βιβλιογραφούνται στους 5ο-6ο τόµους –περιλαµβάνονται τα γενικά περί Λατινοκρατίας και πρώιµης Οθωµα-νοκρατίας/ Τουρκοκρατίας έργα, ενώ από την πλούσια περί Σταυροφοριών, Αράβων, προ-Οθωµανών και Οθωµανών Τούρκων βιβλιογραφία αναφέρονται µόνο τα έργα που σχετίζονται µε το Βυζάντιο).Οι Αλβανοί στο µεσαίωνα, Αθήνα, Εθνικό΄Ιδρυµα Ερευνών, 1998 (συλλογικό έργο).Άλωση Κωνσταντινούπολης, 1453, Αθήνα, Περισκόπιο, 2001 (συλλογικό έργο).Ανοχή και καταστολή στους µέσους χρόνους, Αθήνα, Εθνικό΄Ιδρυµα Ερευνών, 2002

(συλλογικό έργο).Αχ. Ανθεµίδης, Η συµβολή του µεγάλου Βησσαρίωνα στη µετάδοση των κλασσικών γραµµάτων στη Δύση και οι αγώνες του για την ελευθερία του ελληνικού γένους, 1403-1472, Θεσσαλονίκη 1976.Ελένη Αντωνιάδη-Μπιµπίκου, Προβλήµατα ιστορίας, βυζαντινά-µεταβυζαντινά, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 1996.Σπ. Ασωνίτης, Ανδηγαβική Κέρκυρα, 13ος-14ος αι., Κέρκυρα, Απόστροφος, 1999.Σπ. Ασωνίτης, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον όψιµο µεσαίωνα. Κοµητεία Κεφαλληνίας, Δου-κάτο Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανία, Αθήνα, Ergo, 2005.Γ. Γεωργιάδης-Αρνάκης, Οι πρώτοι Οθωµανοί. Συµβολή εις το πρόβληµα της πτώσεως του Ελληνισµού της Μικράς Ασίας, 1282-1337, Αθήνα 1947.Σπ. Ασωνίτης, Συµβολή στην ιστορία της Αιτωλοακαρνανίας και των νησιών του νοτίου Ιονίου, 1325-1429, Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1987.Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία νέου Ελληνισµού, τόµοι Ι-ΙΙ-ΙΙΙ, Θεσσαλονίκη 1974 (2η έκδ.), 1976 (2η έκδ.), 1968 (ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, χ.χ. [2000]).Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία Μακεδονίας, 1354-1833, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονι-κών Σπουδών, 1969 (ανατύπ. Βάνιας 1992).Βαλκάνια και ανατολική Μεσόγειος, 12ος-17ος αι., Αθήνα, Εθνικό΄Ιδρυµα Ερευνών, 1998 (συλλογικό έργο).Ζ. Βαλτέρ (G.Walter), Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο στον αιώνα των Κοµνηνών, µετ. Κ.Παναγιώτου, ανατύπ. Αθήνα, Παπαδήµας, 1999.Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κοµνηνών, τόµοι Ι-ΙΙ, Θεσσαλονίκη, ΚΒΕ/ ΑΠΘ, 1984-1985.Σ. Βαρναλίδης, Ο θεσµός της χαριστικής (δωρεάς) των µοµαστηρίων εις τους Βυζαντι-νούς, Θεσσαλονίκη, ΚΒΕ/ ΑΠΘ, 1985.Ν. Βασιλειάδης, Μάρκος ο Ευγενικός και η ένωση των εκκλησιών, Αθήνα, Αποστολική Διακονία Ελλάδος, 1972.Α. Βασιλείου, Αι Θήβαι του µεσαίωνος. ΄Αγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης και η εποχή του, Θήβα 1967.Α. Βασίλιεφ (A.Vasiliev), Η ίδρυσις της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος, 1204-1222,

µετ. Ι. Παµπούκης, Αθήνα 1947.N. Βέης, Οι Χαµάρετοι, ιστορικόν και γενεαλογικόν σηµείωµα, Αθήνα 1903.Π. Βίττεκ (P.Wittek), Η γένεση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µετ. Ευαγγελία Μπαλτά, Αθήνα, Πορεία, 1988.Φωτεινή Βλαχοπούλου, Λέων Σγουρός. Βϊος και πολιτεία του Βυζαντινού άρχοντα της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, αρχές 13ου αι., Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002.Γ. Βογιατζής, Η πρώιµη Οθω,ανοκρατία στη Θράκη, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 1998.Ε. Βρανόπουλος, Ιστορία Ευβοίας, Αθήνα 1995.Έρα Βρανούση, Βυζαντινά έγγραφα Πάτµου, τόµος Ι: Αυτοκρατορικά, Αθήνα, Εθνικό΄Ιδρυµα Ερευνών, 1980 (περί οσίου Χριστοδούλου).Λ. Βρανούσης, Ιστορικά και τοπογραφικά του µεσαιωνικού κάστρου των Ιωαννίνων, Αθήνα 1968.Σπ. Βρυώνης, Παρακµή του µεσαιωνικού Ελληνισµού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαµισµού, 11ος-15ος αι., µετ. Κάτια Γαλαταριώτου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1996.Βυζαντινή µεσαιωνική Κύπρος, βασίλισσα στην Ανατολή και ρήγαινα στη Δύση (επιµ. Δήµητρα Παπανικόλα Μπακιρτζή-Μαρία Ιακώβου), Λευκωσία, Πολιτιστικό Ίδρυµα Τρα-πέζης Κύπρου, 1997 (συλλογικό έργο).Βυζάντιο και Σερβία το 14ο αι., Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 1996 (συλλογικό έργο).Χ. Γάσπαρης, Φυσικό και αγροτικό τοπίο στη µεσαιωνική Κρήτη, 13ος-14ος αι., Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994.Χ. Γάσπαρης, Η γη και οι αγρότες στη µεσαιωνική Κρήτη, 13ος-14ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 1997.Οι Γατελούζοι της Λέσβου (=Μεσαιωνικά Τετράδια/ Μελέτες 1), Αθήνα 1996 (συλλο-γικό έργο).Δ. Γέροντας - Ν. Νικολούδης, Αθήνα, 1456-1686. Η Προσωπογραφία µιας πόλης, Αθήνα, Τροχαλία, 1997.Κ. Γιαννακόπουλος, Αυτοκράτωρ Μιχαήλ [Η΄] Παλαιολόγος και η Δύσις, 1258-1282, Αθήνα, Καραβίας, 1969 (ανατύπ. Κουλτούρα 1991).Κ. Γιαννακόπουλος, Βυζαντινή Ανατολή και λατινική Δύση. Δύο κόσµοι της Χριστι-

ανοσύνης στο µεσαίωνα και στην Αναγέννηση, µετ. Κ.Κυριαζής, Αθήνα, Εστία, χ.χ. [1971].Κ. Γιαννακόπουλος, Βυζάντιο και Δύση. Η αλληλεπίδραση των αµφιθαλών πολιτισµών στο µεσαίωνα και στην ιταλική Αναγέννηση, 330-1600, µετ. Έµυ Βαρουξάκη, Αθήνα, Εστία, 1985.Τ. Γιοχάλας, Γεώργιος Καστριώτης-Σκεντέρµπεης στα νεοελληνικά γράµµατα, 2η έκδ., Αθήνα, εκδ. Δωδώνη, 1994.Τζ. Γκιλλ (J.Gill), Η Σϋνοδος της Φλωρεντίας, µετ. εκδόσεων «Καλού Τύπου», Αθήνα 1962.Α. Γλαβίνας, Η επί Αλεξίου Α΄Κοµνηνού (1081-1118) περί ιερών σκευών, κειµηλίων και αγίων εικόνων έρις, 1081-1095, Θεσσαλονίκη, ΚΒΕ/ ΑΠΘ, 1972.Δ. Γόνης, Ιστορία ορθοδόξων εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, 2η έκδ., Αθήνα, Παρουσία, 1999.Σ. Γουλούλης (επιµ.έκδ.), Τα αφιερωτήρια των Τουραχανιδών (η ελληνική µετάφραση), Λάρισα 2003.Π. Γουναρίδης, Γένος Ρωµαίων. Βυζαντινές και νεοελληνικές ερµηνείες, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1996.Π. Γουναρίδης, Το κίνηµα των Αρσενιατών, 1261-1310. Ιδεολογικές διαµάχες της επο-χής των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα, Δόµος, 1999.Φ. Γρηγορόβιος (F.Gregorovius), Μεσαιωνική ιστορία Αθηνών, µετ. Ά. Τσάρας, τόµοι ΙΙ-ΙΙ, Αθήνα, Κριτική, 1991, 1994 (περίοδος περ. 1200-1456/ 1458).Β. Δελβενακιώτης, Ο µητροπολίτης Ιωάννης ο Καλοκτένης και οι Θήβαι, 12ος µ.Χ. αι., Αθήνα 1970.Δεσποτάτο Ηπείρου – Πρακτικά Διεθνούς Συµποσίου (επιµ. Ευ. Χρυσός), Άρτα-Αθήνα 1992 (συλλογικό έργο).Β. Δηµητριάδης, Τοπογραφία Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, 1430-1012, Θεσσαλονίκη 1983.Α. Δηµοσθένους, Φιλία και οµοφυλοφιλία στον 11ο-12ο αι. στο Βυζάντιο, Θεσσαλο-νίκη, Α. Σταµούλης/ Ηρόδοτος, 2004.Σοφία Δοανίδου, Η Φραγκοκρατία στην πόλη των Αθηνών, 1205-1456, Αθήνα, Εστία,

χ.χ. [1979].Σοφία Δοανίδου, Το Πριγκιπάτο της Αχαϊας, 1205-1460, Αθήνα, Σύλλογος προς διάδο-σιν ωφελίµων βιβλίων, 1989.Σ. Δραγούµης, Χρονικών Μορέως τοπωνυµικά-τοπογραφικά-ιστορικά, ανατύπ. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1994.Ευγενία Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαντινή και µεταβυζαντινή εποχή, 12ος-16ος αι. Ιστορία-τέχνη-επιγραφές, Αθήνα, ΧΑΕ, 1997.Π. Έντµπιουρυ (P. Edbury), Το βασίλειο της Κύπρου και οι Σταυροφορίες, 1191-1374, µετ. Αγγελική Νικολάου-Κονναρή, Αθήνα, Παπαδήµας, 2003.Φλωρεντία Ευαγγελάτου-Νοταρά, Σεισµοί στο Βυζάντιο, 13ος-15ος αι. Ιστορική εξέ-ταση, Αθήνα 1993.Δ. Ζακυθηνός, Το Βυζάντιον από του 1071 µέχρι του 1453, Αθήνα 1972 (ανατύπ. 1980) (ανατύπ. από 2ο συµπληρωµατικό τόµο της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας «Πυρσού»).Δ. Ζακυθηνός, Η΄Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η Τουρκοκρατία, Αθήνα 1954 (συλλογή µελετών).Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων, 1300-1400, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1991.Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Εκκλησία στην Ελλάδα κατά τη Φραγκοκρατία, 2η έκδ., Θεσσαλο-νίκη 1984.Ε. Ζεγκίνης, Γενίτσαροι και µπεκτασισµός. Γενεσιουργοί παράγοντες του βαλκανικού Ισλάµ, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2002.Θ. Ζήσης, Γεννάδιος Β΄Σχολάριος, βίος-συγγράµµατα-διδασκαλία, Θεσσαλονίκη 1980.Ν. Ζιάγκος, Φεουδαρχική Ήπειρος και Δεσποτάτο της Ελλάδας. Συµβολή στο νέο Ελλη-νισµό, Αθήνα 1974.Γρ. Ζιάκας, Ο µυστικός ποιητής Maulana Jalaladdin Rumi και η διδασκαλία του, 2η ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1996.Ρ. Γκρουσσέ (R. Grousset), Ιστορία Σταυροφοριών, µετ. Α. Πάγκαλος, Αθήνα, Γκοβό-στης, χ.χ.Ν. Ζουδιανός, Ιστορία Κρήτης επί Ενετοκρατίας, τόµος Ι, Αθήνα 1960.

Γ. Ζώρας, Περί την Άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 1959 (συλλογή µελε-τών).Χ. Ινάλτζικ (H. Inalcik), Οθωµανική Αυτοκρατορία, κλασικοί χρόνοι, 1300-1600, µετ. Μ. Κοκολάκης, Αθήνα, εκδ.Αλεξάνδρεια, 1995.Ν. Ιόργκα (N. Iorga), Το Βυζάντιο µετά το Βυζάντιο, µετ. Ι. Καράς, Αθήνα, Gutenberg, 1985.Ιστορία ελληνικού έθνους (Εκδοτικής Αθηνών), τόµος Θ΄, 1071-1453, Αθήνα 1979 και τόµος Ι΄, 1453-1669, Αθήνα 1974 (συλλογικό έργο).Κ. Καιροφύλας, Το γαλλικόν δουκάτον των Αθηνών, Αθήνα 1933.Θ. Καλαϊτζάκης, Η ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο µεσαίωνα. Η µετάβαση από την ύστερη Φραγκοκρατία στην πρώιµη Τουρκοκρατία, περ. 1400-1500, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002.Π. Καλλιγάς, Μελέται βυζαντινής ιστορίας, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1997 (=Μελ-έται και λόγοι, 1882) (µέρος Ι: «Η εν Φλωρεντία Σύνοδος»).Π. Καλλιγάς, Μελέται βυζαντινής ιστορίας από της πρώτης µέχρι της τελευταίας αλώ-σεως, 1204-1453. Λασκαρίδαι-Παλαιολόγοι, ανατύπ.-πρόλ. Α. Σαββίδης, Αθήνα, Δηµι-ουργία, 1997.Δ. Καµπούρογλου(ς), Οι Χαλκοκονδύλαι, ανατύπ.-πρόλ. Α. Σαββίδης, Αθήνα, Δηµιουρ-γία, 1996.Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος ΙΙΙ.1, 1081-1204, Θεσσαλο-νίκη, Βάνιας, 1990 (ανατύπ. 1991).Α. Καρπόζηλος, Συµβολή στη µελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος, Παν/µιο Ιωαννίνων 1982.Κ. Κατερέλος, Η κανονική δικαιοδοσία του οικουµενικού πατριαρχείου επί των επαρ-χιών του Δεσποτάτου της Ηπείρου, 1204-1235, Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 1995.Μελποµένη Κατσαροπούλου, Ένα πρόβληµα της ελληνικής µεσαιωνικής ιστορίας. Η σερβική επέκταση στη δυτική κεντρική Ελλάδα στα µέσα του 14ου αι., Παν/µιο Θεσ-σαλονίκης 1989.Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταµονίτης, συµβολή στη µελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του, Θεσσαλονίκη, ΚΒΕ/ ΑΠΘ, 1988.

Δ. Κατσαφάνας, Το Πριγκιπάτο του Μορέως, Σπάρτη, Ιδιοµορφή, 2003.Τ. Κατσουγιάννης, Περί των Βλάχων των ελληνικών χωρών, τόµος Ι: Συµβολή εις την έρευναν περί της καταγωγής των Κουτσοβλάχων, Θεσσαλονίκη 1964.Πολύµνια Κατσώνη, Μια 7ετία κρισίµων γεγονότων. Το Βυζάντιο στα έτη 1366-1373 (Η διαµάχη Ανδρονίκου και Ιωάννη Ε΄των Παλαιολόγων), Θεσσαλονίκη, ΚΒΕ/ ΑΠΘ, 2002.Μ.Φ. Κιοπρουλού (M.F. Koprulu), Οι απαρχές της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µετ.-επιµ. Στ. Παπαγεωργίου, Αθήνα, Παπαζήσης, 2001.Αθηνά Κόλια-Δερµιτζάκη, Συνάντηση Ανατολής και Δύσης δτα εδάφη της Αυτοκρατο-ρίας. Οι απόψεις των Βυζαντινών για τους σταυροφόρους, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994.Η. Κόλιας, Οι Ιππότες της Ρόδου, το παλάτι και η πόλη, Εκδοτική Αθηνών 1991.Η. Κόλιας, Η µεσαιωνική πόλη της Ρόδου και το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, Αθήνα, ΥΠ.ΠΟ., 1994.Αθ. Κοµίνης (επιµ.), Θησαυροί µονής Πάτµου, Εκδοτική Αθηνών 1988 (συλλογικό έργο).Ν. Κοντογιάννης, Μεσαιωνικά κάστρα και οχυρώσεις της Κω, Αθήνα 2002.Ι. Κορδάτος, Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόµος ΙΙ, 1204-1453, Αθήνα 1959 (ανατύπ. 20ός αι., χ.χ.).Ι. Κορδάτος, Η κοµµούνα της Θεσσαλονίκης, 1342-1349, 2η έκδ., Αθήνα, Μπουκου-µάνης, 1975.Ι. Κορδάτος, Τα τελευταία χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 3η έκδ., Αθήνα, Μπουκουµάνης, 1975.Μ. Κορδώσης, Συµβολή στην ιστορία και τοπογραφία της περιοχής Κορίνθου στους µέσους χρόνους, Αθήνα, Καραβίας, 1981.Μ. Κορδώσης, Η κατάκτηση της νότιας Ελλάδας από τους Φράγκους. Ιστορικά και τοπο-γραφικά προβλήµατα, Θεσσαλονίκη 1986.Σ. Κουρούσης, Μανουήλ-Ματθαίος Γαβαλάς, είτα Ματθαίος µητροπολίτης Εφέσου, 1271/ 72-1355/ 60, τόµος Ι: Τα βιογραφικά, Αθήνα 1972Χ.Κουτελάκης-Α.Φωσκόλου, Πειραιάς και συνοικισµοί. Μαρτυρίες και γεγονότα από τον

14ο αι., Αθήνα, Εστία, 1991.Βαρβάρα Κουταβά-Δεληβοριά, «Χρονογραφική» και χαρτογραφική αποτύπωση της Αλώσεως, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 2003.Αλεξάνδρα Κραντονέλλη, Η κατά των Λατίνων ελληνοβουλγαρική σύµπτραξις εν Θράκη, 1204-1206, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1965.Αλεξάνδρα Κραντονέλλη, Ιστορία πειρατείας κατά την Τουρκοκρατία, τόµος Ι: 1390-1538, Αθήνα, Εστία, 1985.Σ. Κυριακίδης, Περί την ιστορίαν της Θράκης. Ιστορία Θράκης/Ιστορία Κοµοτηνής, ανατύπ. Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1993.Κ. Κύρρης, Το Βυζάντιον κατά τον 14ον αι., τόµος Ι: Η 1η φάσις του εµφυλίου πολέ-µου και η συνδιαλλαγή των δύο Ανδρονίκων (20.IV-φθινόπωρον 1321), Λευκωσία, Λάµπουσα, 1982.Δ. Κωνσταντέλλος, Πενία, κοινωνία και φιλανθρωπία στον µεταγενέστερο µεσαιωνικό ελληνικό κόσµο, µετ. Αθανασία Κοντογιαννακοπούλου, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1994.Σ. Λαγοπάτης, Γερµανός Β΄, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεων-Νικαίας, 1222-1240, Τρίπολις 1913.Αχ. Λαζάρου, Βαλκάνια και Βλάχοι, Αθήνα, Φ.Σ. Παρνασσός, 1993 (ανατύπωση συλ-λογής άρθρων).Αγγελική Λαϊου(-Θωµαδάκη), Η αγροτική κοινωνία στην ύστερη βυζαντινή εποχή, µετ. Αγλαϊα Κάσδαγλη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1987.Στ. Λαµπάκης, Γεώργιος Παχυµέρης, πρωτέκδικος και δικαιοφύλαξ. Εισαγωγικό δοκίµιο, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 2004.Κ. Λαµπρόπουλος, Ιωάννης Απόκαυκος. Συµβολή στην έρευνα του βίου και συγγραφι-κού έργου του, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1988.Σπ. Λάµπρος, Αι Αθήναι περί τα τέλη του 12ου αι. κατά πηγάς ανεκδότους, Αθήνα 1878.Σπ. Λάµπρος, Ιστορία Ελλάδος, τόµος VI, 1143-1453, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1998.Μ. Λαµπρυνίδης, Η Ναυπλία, 3η έκδ., Ναύπλιον 1975.Μ. Λαµπρυνίδης, Ιστορικαί σελίδες, 1320-1821. Οι Αλβανοί κατά την κυρίως Ελλάδα

και την Πελοπόννησον, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1987.Ο. Λαµψίδης, Δηµοσιεύµατα περί τον ελληνικόν Πόντον και τους ΄Ελληνας Ποντίους, τόµος Ι, Αθήνα, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, 1982.Γ. Λεβενιώτης, Το στασιαστικό κίνηµα του Νορµανδού Ουρσέλιου (Ursel de Bailleul) στη Μικρά Ασία, 1073-1076, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004.Ευτυχία Λιάτα, Η κυκλοφορία των νοµισµάτων στον βενετοκρατούµενο και τουρκοκρα-τούµενο ελληνικό χώρο, 15ος-19ος αι., Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 1996.Π. Λοκ (P. Lock), Οι Φράγκοι στο Αιγαίο, 1204-1500, µετ. Γ. Κουσουνέλος, Αθήνα, Ενάλιος, 1998.Χ. Λόουρυ (H. Lowry), Η φύση του πρώιµου οθωµανικού κράτους, µετ.-επιµ. Σ. Πανα-γεωργίου, Αθήνα, Παπαζήσης, 2004.Β. Λυµπερόπουλος, Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, 1204-1461. Χώρος-άνθρωποι-οικονοµία., Αθήνα, Δηµιουργία, 1999.Γιάννα Μαλιγκούδη, Ιστορία Ρωσίας, τόµος ΙΙ: Το κράτος της Μόσχας, 1240-1613, Θεσσαλονίκη 1996.Χρύσα Μαλτέζου, Ο θεσµός του εν Κωνσταντινουπόλει Βενετού βαϊλου, 1268-1453, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1970.Χρύσα Μαλτέζου, Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας, 1211-1669, Ηράκλειο Κρήτης, Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1990.Χρύσα Μαλτέζου, Βενετική παρουσία στα Κύθηρα, Αθήνα 1991 (συλλογή ανατύπωσης µελετών).Κυριακή Μαµώνη, Μάρκος ο Ευγενικός, βίος και έργον, Αθήνα 1954.Κ. Μανάφης (επιµ.), Σινά, οι θησαυροί της ιεράς µονής Αγίας Αικατερίνης, Εκδοτική Αθηνών 1990 (συλλογικό έργο).Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη-Κοκκίνη, Ο βυζαντινός θεσµός της πρόνοιας, Παν/µιο Θεσ-σαλονίκης 1990.Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη-Κοκκίνη, Αυτοκρατορικές και ηγεµονικές δωρεές προς ξένους και από ξένους στο βυζαντινό χώρο, 12ος-15ος αι., Αθήνα, Ίδρυµα Γουλαν-δρή-Χορν, 2003.Λ. Μαξίµοβιτς (L. Maksimovic), Η εθνογένεση των Σέρβων στο µεσαίωνα, Αθήνα,

Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994.Λ. Μαυροµάτης, Οι πρώτοι Παλαιολόγοι. Προβλήµατα πολιτικής πρακτικής και ιδεολο-γίας, Αθήνα 1983.Τζ. Μέγεντορφ (J. Meyendorff), Άγιος Γρηγόριας Παλαµάς και ορθόδοξη µυστική παρά-δοση, 2η έκδ., Αθήνα, Ακρίτας, 1989.Τζ. Μέγεντορφ, Βυζάντιο και Ρωσία. Μελέτη βυζαντινοροσικών σχέσεων κατά το 14ο αι., µετ. Ν. Φωκάς, Αθήνα, Δόµος, 1988.Ι. Μελάς, Το κοµµουνιστικό κίνηµα του σεϊχη Μπεντρεντίν Σιµαβναβή, καντασκέρ των Οθωµανών πριν από την Άλωση, 1416-1418, Αθήνα 1983.Γ. Μεταλληνός (πρωτοπρεσβ.), Τουρκοκρατία. Οι Έλληνες στην Οθωµανική Αυτοκρατο-ρία, ανατύπ. Αθήνα, Ακρίτας, 1993.Α. Μηλιαράκης, Η οικογένεια Μαµωνά, 1248-1902, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1988.Α. Μηλιαράκης, Ιστορία βασιλείου Νικαίας και δεσποτάτου Ηπείρου, 1204-1261, ανα-τύπ. Αθήνα-Ιωάννινα, Καραβίας-Λάζος/Δωδώνη, 1994.Ου. Μίλλερ (W. Miller), Iστορία Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι, 1204-1566, µετ.-επιµ. Σπ. Λάµπρος, τόµοι Ι-ΙΙ, ανατύπ. Αθήνα, Παπακωνσταντίνου, 1960, νέα µετ.-επιµ. Άγγ. Φουριώτης, Ιστορία Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, ανατύπ. Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 1997.Ου. Μίλλερ (µετ. Σπ. Λάµπρος), Ιστορία Νικαίας και ανάκτηση Κωνσταντινουπόλεως –Οι Φράγκοι εν Πελοποννήσω –Οι ηγεµόνες της Πελοποννήσου –Η υπό των Φράγκων κατάκτηση της Ελλάδος, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1994.Ου. Μίλλερ, Τραπεζούντα, η τελευταία ελληνική αυτοκρατορία της βυζαντινής εποχής, 1204-1461, πρόλ.-επιµ. A. Bandy, µετ. Σ. και Ξανθούλα Μαυραντώνη, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 2002.Μ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ιστορία νήσου Καρπάθου, τόµος Ι, επανέκδ. Αθήνα 1998.Α. Μοµφερράτος, Διπλωµατικαί ενέργειαι Μανουήλ Β΄, Αθήνα 1913.Α. Μόρντµανν (A. Mordtmann), Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων εν έτει 1453, µετ. Α. Βυζάντιος, ανατύπ. Κωνσταντινούπολη 1908.Ν. Μοσχονάς (επιµ.), Κύπρος, σταυροδρόµι της Μεσογείου, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 2001 (συλλογικό έργο).

Γ. Μοσχόπουλος, Ιστορία Κεφαλονιάς, τόµος Ι, Αθήνα 1985.Σ. Μουζάκης, Σχεδίασµα ιστορίας χωρίων λεκανοπεδίου Αττικής, Αθήνα 1994.Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Παναγία η Μαυριώτισσα, Αθήνα 1967.Ν. Μουτσόπουλος, Κάρπαθος. Σηµειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 1978.Ν. Μουτσόπουλος Βυζαντινά άρθρα και µελετήµατα, Θεσσαλονίκη, Πατριαρχικόν Ίδρυµα Πατερικών Μελετών, 1989.Χ. Μπαλόγλου, Πληθώνεια οικονοµικά µελετήµατα, Αθήνα, Ελέυθερη Σκέψις, 2001.Χ. Μπαλόγλου (επιµ. έκδ.), Γεωργίου Γεµιστού Πλήθωνος περί πελοποννησιακών πραγ-µάτων, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2002.Χρ. Μπαρτικιάν (Hr. Bartikian), Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων/ Γαβράδων, Αθήνα, Ηρόδοτος, 1993.Χ.-Γκ. Μπεκ (H.-G. Beck), Ιστορία Οροόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή Αυτοκρατο-ρία, µετ. Λ. Αναγνώστου, τόµος ΙΙ, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 2004 (περίοδος 11ος αι.-1453).Δ. Μπελέζος, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, Αθήνα, Περισκόπιο, 2004 (εκλαϊκευτικό).Δ. Μπελέζος, Σταυροφορίες, Αθήνα, Περισκόπιο, 2004 (εκλαϊκευτικό).Ρ. Μπήτον (R. Beaton), Η ερωτική µυθιστορία του ελληνικού µεσαίωνα, µετ. Νίκη Τσιρώνη, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1996.Κ. Μπόνης, Ιωάννης [Η΄] ο Ξιφιλίνος, Αθήνα 1938.Α. Μπούτσικας, Η Φραγκοκρατία στην Ηλεία, 1205-1428, τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα 1985-1990.Α. Μπούτσικας, Φραγκικά µνηµεία στην Ηλεία. Ανδραβίδα-Αγίας Σοφία-Χλουµούτσι-Γλαρέντσα, Αθήνα 1990.Τζ. Άζαρ Νάτζαρ, Η πολιτική ιστορία του 1ου µαµελουκικού κράτους κάτω από τη βασιλεία του αλ-Νάσερ Μουχάµµαντ µπιν Καλαούν (693-741 µ.Ε./1293-1341) βάσει των ιστορικών και χρονογραφικών πηγών της µαµελουκικής εποχής, Παν/µιο Αθηνών 1984.Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Βυζάντιο και Δύση, 1354-1369. Συµβολή στην ιστορία των πρώτων χρόνων της µονοκρατορίας του Ιωάννη Ε΄Παλαιολόγου, Θεσσαλονίκη,

Βάνιας, 1993.Βασιλική Νεράντζη-Βαρµάζη, Η βαλκανική επαρχία κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αι., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1998.Ντ. Νίκολ (D. Nicol), Το Δεσποτάτον της Ηπείρου, µετ. Π. Λεύκας, Ιωάννινα 1973 (περίοδος 1204-1267).Ντ. Νίκολ, Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, 1267-1479, µετ. (ανωνύµου), Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1991.Ντ. Νίκολ, Ο αθάνατος αυτοκράτορας. Η ζωή και ο µύθος του Κωνσταντίνου Παλαι-ολόγου, τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, µετ. (ανωνύµου), Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993.Ντ. Νίκολ, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, µετ. Σ. Κοµνηνός Αθήνα, Παπαδήµας, 1996 (ανατύπ. 2001).Ντ. Νίκολ, Οι Βυζαντινές δεσποσύνες. Δέκα πορτραίτα, 1250-1500, µετ. Σ.Κοµνηνός, Αθήνα, Παπαδήµας, 1996.Ντ. Νίκολ, Το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µετ. Μ. Μπλέτας, Αθήνα, Καρδα-µίτσα, 1997.Ντ. Νίκολ, Βυζάντιο και Βενετία. Μελέτη των διπλωµατικών και πολιτιστικών σχέσεων, µετ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, πρόλ. Ν. Νικολούδης, Αθήνα, Παπαδήµας, 2004. Θ. Νικολάου, Πληθωνικά, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004.Ντ. Νικόλλ (D. Nicolle), Οι στρατοί των Οθωµανών, 1300-1774, σχέδια A. McBride, µετ. Δ. Χριστοδούλου, Αθήνα, Αψίδα, 1995.Ντ. Νικόλλ, Η κατάληψις του Βυζαντίου και της ανατολικής Ευρώπης, 1000-1568, σχέ-δια A. McBride, µετ. Η. Παπαθανάσης, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1995.Ντ. Νικόλλ, Η Βενετική Αυτοκρατορία, 1200-1670, σχέδια Ch. Rothero, µετ. Μ. Μπλέ-τας, Αθήνα, Αψίδα, 1996.Ντ. Νικόλλ, Οι Σταυροφορίες, σχέδια R. Hook, µετ. Ν. Πρωτονοτάριος, Αθήνα, Αψίδα, 1996.Ν. Νικολούδης, Η Αττική και τα νησιά του Αιγαίου στο µεσαίωνα και την Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη, Α. Σταµούλης/Ηρόδοτος, 2004.Ν. Νικονάνος, Μετέωρα. Τα µοναστήρια και η ιστορία τους, Αθήνα 1987.

Χ. Νοµικός, Οι Σταυροφορίες, επανέκδ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1990.Τζ. Νόριτς (J. Norwich), Ιστορία Βενετίας, µετ. Δ. Παπαγεωργίου, Αθήνα, Φόρµιγξ, 1993.Τζ. Νόριτς, Βυζάντιο, τόµος ΙΙΙ: Παρακµή και πτώση, µετ. Ε. Πιέρρης, Αθήνα, Intered, 1999 (περίοδος 1071-1453).Χ. Ντάµπλιας, Ιστορία Θεσσαλίας το 13ο αι. µ.Χ. Ιστορικά γεγονότα, προσωπογραφική προσέγγιση και έγγεια ιδιοκτησία, 1204-1303, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002.Κ. Ντηλ (Ch. Diehl), Πριγκίπισσες της Δύσης και βυζαντινή πορφύρα (τόµος ΙΙ), µετ. Α. Εµµανουήλ, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2003 (περίοδος 11ος αι. και εξής).Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Η ανδεγαυική κυριαρχία στη Ρωµανία επί Καρόλου Α΄, 1266-1285, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 1987.Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Οι Βυζαντινοί στο φραγκικό Πριγκιπάτο της Αχαϊας, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 2000.Α. Ντυσελλιέ (A. Ducellier), Οι Αλβανοί στην Ελλάδα, 13ος-15ος αι. Η µετανάστευση µιας κοινότητας, µετ. Κατερίνα Νικολάου, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1994.Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Η εν Ταυρική Χερσονήσω πόλις Σουγδαία, 13ος-15ος αι. Συµβολή εις την ιστορίαν του Ελληνισµού της νοτίου Ρωσίας, Αθήνα 1965.Στ. Ξανθουδίδης, Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά των Ενετών αγώνες των Κρητών, επιµ. Ι. Καλιτσουνάκης, Αθήνα 1939.Ν. Οικονοµίδης (επιµ.), Το Βυζάντιο κατά το 12ο αι. Κανονικό δίκαιο, κράτος και κοι-νωνία, Αθήνα 1991 (συλλογικό έργο).Γκ. Οστρογκόρσκυ (G. Ostrogorsky), Ιστορία βυζαντινού κράτους, τόµος ΙΙΙ, 1081-1453, µετ. Ι. Παναγόπουλος, επιµ. Ευ. Χρυσός, Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1981 (ανατύπ. 1997)Ν./Ουίλσον (N. Wilson), Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Ελληνικές σπουδές κατά την ιταλική Αναγέννηση, µετ. Φωτεινή Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 1994.Θ. Παλιούγκας, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία, 1423-1881, τόµος Ι, Λάρισα 1996.Αθ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία, Αθήνα 1985.Ν. Παναγιωτάκης (επιµ.), Κρήτη, ιστορία και πολιτισµός, τόµοι Ι-ΙΙ, Ηράκλειο Κρήτης,

Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1987-1988 (συλλογικό έργο).Β. Παναγιωτόπουλος, Πληθυσµός και οικισµοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αι., Αθήνα 1985.Δ. Πάνου, Οι Καταλάνοι στη Βοιωτία, Λεβάδεια 1994.Ο Μανουήλ Πανσέληνος και η εποχή του, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 1999 (συλ-λογικό έργο).Ελευθερία Παπαγιάννη, Μορφές οικοδοµών κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Πλη-ροφορίες από νοµικά έγγραφα, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1995.Ελευθερία Παπαγιάννη, Ο Θρήνος της Αγίας Σοφίας, θρύλος ή πραγµατικότητα; Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1999.Θ. Παπαδόπουλλος (γεν. επιµ.), Ιστορία Κύπρου, τόµος IV-V.1-2: Μεσαιωνικόν βασί-λειον-Εενετοκρατία, Λευκωσία, Ίδρυµα Μακαρίου Γ΄, 1995-1996 (συλλογικό έργο).Π. Παπαδόπουλος, Φράγκοι, Βενετοί και Τούρκοι στην Πελοπόννησο, 1204-1821, Αθήνα 1969.I. Παπαδριανός, Διαβαλκανικά ιστορικά δοκίµια, τόµος ΙΙ: Οι βαλκανικοί λαοί από την εµφάνιση των Οθωµανών ως τη ναυµαχία της Ναυπάκτου, µέσα 14ου-τέλη 16ου αι., Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 2002.Θ. Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της, 11ος-18ος αι., Αθήνα, ΧΑΕ, 1994.Απ. Παπαθανασίου, Οι Μελισσηνοί της Δηµητριάδας, Αθήνα 1989 (περίοδος 1204-1423/70).Απ. Παπαθανασίου, Η βυζαντινή Δηµητριάδα, 431-1204, Βόλος, Όµηρος, 1995.Απ. Παπαθανασίου, Μαγνησία και Πήλιο στον ύστερο µεσαίωνα, 1204-1423, Βόλος 1998.Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία ελληνικού έθνους, 6η έκδ., επιµ. Π. Καρολίδης, τόµος VI.1, 1204-1453, Αθήνα 1932.Α. Πασπάτης, Πολιορκία και άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήνα 1890.Ε. Πέαρς (E. Pears), Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, 1204. Ιστορία της Δ΄Σταυροφορίας, µετ. Ι. και Χριστίνα Κασσεσιάν, Αθήνα, Στοχαστής, χ.χ. [2003-2004].Ε. Πέαρς, Η καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Η Άλωση της Κωνσταντινούπο-

λης το 1453, µετ. Ι. και Χριστίνα Κασσεσιάν, Αθήνα, Στοχαστής, χ.χ. [2003-2004].Πεντακοσιοστή επέτειος Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως, 1453-1953, έκδ. L’ Hellenisme Contemporain, Αθήνα 1953 (συλλογικό έργο).Κ. Πιτσάκης (επιµ. έκδ.), Κωνσταντίνου Αρµενοπούλου Πρόχειρον Νόµων ή Εξάβιβλος, Αθήνα 1971.Δ. Πολέµης, Ιστορία Άνδρου, Άνδρος 1981.Δ. Πόταρης, Φράγκοι και Βενετοί στην Πελοπόννησο, Αθήνα 1959.Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Ο Πλήθων και η εποχή του», (επιµ. Λ. Μπενάκης - Χρ. Μπαλόγλου), Αθήνα-Μυστράς, 2003 (συλλογικό έργο).Σ. Ράνσιµαν (S. Runciman), Ιστορία Σταυροφοριών, τόµοι Ι-ΙΙΙ, µετ. Ν. Παπαρρόδου, Αθήνα, ΓΕΣ, 1977, 1978, 1979.Σ. Ράνσιµαν, Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχµαλωσία, τόµος Ι, µετ. Ν. Παπαρρόδου, επιµ. Μ. Μπεργαδής, ανατύπ. Αθήνα, Μπεργαδής, 2000.Σ. Ράνσιµαν, Η τελευταία βυζαντινή Αναγέννηση, µετ. Λ. Καµπερίδης, Αθήνα, Δόµος, 1980.Σ. Ράνσιµαν, Μυστράς, η βυζαντινή πρωτεύουσα της Πελοποννήσου, µετ. Πέϊ Κορρέ, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1986.Σ. Ράνσιµαν, Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, 1453, µετ. Ν. Παπαρρόδου, Αθήνα, Μπεργαδής, 1979 και νέα µετ.-επιµ. Ν. Νικολούδης, Αθήνα, Παπαδήµας, 2002. Μ.Ρενιέρης, Ιστορικαί µελέται. Ο Έλλην πάπας Αλέξανδρος Ε΄, το Βυζάντιον και η εν Βασιλεία Σύνοδος, ανατύπ.-πρόλ.-επιµ. Χρ. Μπαλόγλου - Ρωξάνη Αργυροπούλου, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2004.Π. Ροντογιάννης, Ιστορία νήσου Λευκάδος, τόµος Ι, Αθήνα 1980.Α. Ρουβιό υ Λιούχ (A. Rubio y Lluch), Περί των καταλανικών φρουρίων της ηπειρωτι-κής Ελλάδος, επιµ. Κ. Κοτσίλης, ανατύπ. Αθήνα 1991.Μ. Ρούσσος-Μηλιδώνης, Syra Sacra. Θρησκευτική ιστορία της Σύρου, Αθήνα 1993.Φ. Ροχόντζης, Λουδοβίκος Θ΄της Γαλλίας και ο ακάνθινος στέφανος (Σταυροφόροι-Βυζάντιο-κειµήλια), Αθήνα, Σπάνια Βιβλία-Σπανός, 1989.Φ. Ροχόντζης, Γουλιέλµος Βιλλαρδουίνος ο Καλαµάτας, πρίγκιπας του Μορέως, Αθήνα, Βασιλείου, 1991.

Α. Σαββίδης, Το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι Τούρκοι τον 11ο αι., 2η έκδ., Αθήνα, Σπάνια Βιβλία-Σπανός, 1988.Α. Σαββίδης, Τα βυζαντινά Επτάνησα, 11ος-13ος αι., Αθήνα, Σπάνια Βιβλία-Σπανός, 1986.Α. Σαββίδης, Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονοµιστικά κινήµατα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία, 1189-περ. 1240, Αθήνα, Δόµος, 1987.Α. Σαββίδης, Βυζαντινοτουρκικά µελετήµατα, Αθήνα, Ηρόδοτος, 1991 (συλλογή ανα-τύπωσης µελετών).Α. Σαββίδης, Σελίδες από τη βαλκανική αντίδραση στην οθωµανική επέκταση, 14ος-15ος αι. Ουγγλέσης-Ουνυάδης-Καστριώτης-Κλαδάς, Αθήνα, Ηρόδοτος, 1991.Α. Σαββίδης, Η οθωµανική κατάκτηση της Θήβας και της Λεβάδειας, Αθήνα, Τροχαλία, 1993.Α. Σαββίδης, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, τόµος Ι: Προ-οθωµανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, Αθήνα, Δόµος, 1996 (ανατύπ. 2001).Α. Σαββίδης, Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία, Αθήνα, Δηµιουργία, 1997 (συλλογή ανατύπωσης µελετών).Α. Σαββίδης, Βυζαντινο ιστοριογραφικό πεντάπτυχο. Προκόπιος-Ψελλός-Άννα Κοµνηνή-Κίνναµος-Σφραντζής, Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2001.Α. Σαββίδης, Βυζαντινά, τουρκικά µεσαιωνικά, Θεσσαλονίκη, Ηρόσοτος, 2002 (συλ-λογή ανατύπωσης µελετών).Α. Σαββίδης, Δοκίµια οθωµανικής ιστορίας, 2η έκδ., Αθήνα, Παπαζήσης, 2004.Α. Σαββίδης, Η ίδρυση της Μογγολικής Αυτοκρατορίας, 1206-1294, Αθήνα, Ιωλκός, 2004 (βυζαντινο-µογγολικές σχέσεις).Α. Σαββίδης, Οι Μεγάλοι Κοµνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, 1204-1461, Αθήνα, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, 2005.Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει και αναγέννησις της ελληνικής τακτικής, επανέκδ.-εισαγ. Ν. Καραπιδάκης, Αθήνα, Φιλόµυθος, 1993.K. Σάθας, Τουρκοκρατούµενη Ελλάδα, νεοελλην. απόδοση Κ.Τσαούσης, τόµος Ι, 1453-1570, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 1995.Η Σάµος από τα βυζαντινά χρόνια µέχρι σήµερα, τόµος Ι, Αθήνα 1998 (συλλογικό

έργο).Θέκλα Σανσαρίδου-Χέντριξ (Hendrickx), Το Χρονικόν του Μορέως και η έννοια του εθνικισµού κατά το µεσαίωνα. Σχέσεις των Ελλήνων µε Φράγκους, Τούρκους και άλλους λαούς, Αθήνα, Δηµιουργία, 1999.Μ. Σέργης, Γεώργιος Σχολάριος-Γεννάδιος Β΄, Ο πρώτος µετά την ΄Αλωση οικουµενι-κός πατριάρχης. Εθνοϊστορική µελέτη, Αθήνα, Δηµιουργία, 1996.Κ. Σέττον (K.Setton), Το βυζαντινό υπόβαθρο της Ιταλικής Αναγέννησης, Αθήνα 1989.Δ. Σιγαλός, Σπάρτη και Λακεδαίµων, τόµος ΙΙ: Μεσαιωνική περίοδος –Το Δεσποτάτον του Μυστρά, Αθήνα 1962.Γ. Σλουµπερζέ (G. Schlumberger), Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η άλωσις της Κων-σταντινουπόλεως υπό των Τούρκων τω 1453, µετ. Σπ. Λάµπρος, πρόλ. Α. Σαββίδης, ανατύπ. Αθήνα, Δηµιουργία, 1996 (ανατύπ. 1999).Χρ. Σκουτέλας, Γεώργιος Γεµιστός-Πλήθων, Ο αναγεννησιακός Έλλην στα τελευταία χρόνια του Βυζαντίου, Αθήνα, Δηµιουργία, 1999.Π. Σούγκαρ (P. Sugar), Η νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωµανική κυριαρχία, 1354-1804, µετ. Παυλίνα Μπαλουξή, τόµος Ι, Αθήνα, Σµίλη, 1994.Γ. Σούλης, Ιστορικά µελετήµατα βυζαντινά, βαλκανικά, νεοελληνικά, Αθήνα 1980 (µεταθανάτια έκδοση).Β. Σπανός, Ιστορία-προσωπογραφία βορειοδυτικής Θεσσαλίας, 2ο µισό 14ου αι., Λάρισα 1995.Β. Σπανός, Οικισµοί βορειοδυτικής Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατία, 14ος-19ος αι., Θεσσαλονίκη, Α. Σταµούλης/Ηρόδοτος, 2004.Σ. Σπέντζας, Γεώργιος Γεµιστός-Πλήθων, ο φιλόσοφος του Μυστρά. Οικονοµικές, κοι-νωνικές και δηµοσιονοµικές του απόψεις, 4η έκδ., Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1996.Π. Σπυρόπουλος, Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, 29 Μαϊου 1453, Αθήνα, Καρδα-µίτσα, 1991 (εκλαϊκευτικό).Ε. Σταµατιάδης, Οι Καταλανοί εν τη Ανατολή, ανατύπ. Αθήνα, Καραβίας, 1970.Αλκµήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια και Ήπειρος το 13ο αι. Ιδεολογική αντιπαράθεση στην προσπάθειά τους να ανακτήσουν την Αυτοκρατορία, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1990

(ανατύπ. 1991).Ν. Στοϊτσέσκου (N. Stoicescu), Δράκουλας, µύθος και ιστορική αλήθεια. Βλαντ Τσέπες, πρίγκιπας Βλαχίας, µετ. Σ. Κωτολούλης, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992.Ι. Σφηκόπουλος, Τα µεσαιωνικά κάστρα του Μοριά, Αθήνα 1968.Ι. Ταρνανίδης, Ιστορία σερβικής εκκλησίας, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη 1985.Α. Τζαµαλής, Νοµίσµατα Φραγκοκρατίας, 1184-1566, Αθήνα, Νούµµιο, 1981.Κ. Τριανταφύλλου, Ιστορικόν λεξικόν Πατρών, τόµοι Ι-ΙΙΙ, 3η έκδ., Πάτρα 1995.Σ. Τρωιάνος-Κ.Πιτσάκης, Φυσικό και δοµηµένο περιβάλλον στις βυζαντινές νοµικές πηγές, Αθήνα, Ίδρυµα Γουλανδρή-Χορν, 1998.Ζ. Τσιρπανλής, Η Ρόδος και οι νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, 14ος-16ος αι., Ρόδος, Γραφείο Μεσαιωνικής Πόλης, 1991 (επανέκδοση µελετών).Ζ. Τσιρπανλής, Η µεσαιωνική Δύση, 5ος-15ος αι., νέα (5η) έκδ., Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2004 (εκτενές κεφάλαιο περί σχέσεων Βυζαντίου-σταυροφόρων).Ε. Τσολάκης, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι 11ου-12ου αι., 2η έκδ., Παν/µιο Θεσσαλονίκης 1984.Δ. Τσοποτός, Ιστορία του Βόλου, Βόλος 1991.Ν. Τωµαδάκης, Σύλλαβος βυζαντινών µεµετών και κειµένων, τόµος ΙΙ (µέσα 12ου αι. και εξής), Αθήνα 1961.Ν. Τωµαδάκης (επιµ. έκδ.), Περί Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως, 1453, ανατύπ. 2ης έκδ., Θεσσαλονίκη Πουρναράς, 1993 (κείµενα των Δούκα, Κριτόβουλου, Σφραντζή, Χαλκοκονδύλη και Ιωσήφ Βρυέννιου).Ν. Τωµαδάκης, Οι λόγιοι του δεσποτάτου της Ηπείρου και του βασιλείου της Νικαίας, ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1993 (από τον τόµο ΙΙ του Συλλάβου).Ι.-Φ. Φαλλµεράυερ (J.-Ph. Fallmerayer), Ιστορία Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας, µετ. Θ. Σερµπίνης, ανατύπ. Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 2003.Βλ. Φειδάς, Μεθοδολογικά προβλήµατα συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας, Αθήνα 1990.Γ. Φερεντίνος, Ιστορία Ακαρνανίας, τόµος ΙΙ, 31 π.Χ.-1479 µ.Χ., Αθήνα 1989.Τζ. Φίλλιπς (J. Phillips), Η 4η Σταυροφορία και η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης, µετ. Λ. Καρατζάς, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2005.Τζ. Φίνλαιυ (G.Finlay), Ιστορία Τουρκοκρατίας-Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, µετ. Μ.Γαρί-

δης, επιµ. Τ.Βουρνάς, Αθήνα, Αφοί Τολίδη, χ.χ. [1957].Κ. Φωτιάδης, Οι εξισλαµισµοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, µετ. Α.Καψάλης, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1988.Τζ. Χάρρις (J. Harris), Το Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες, µετ. Λ. Καρατζάς, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2004.Φ. Χάσλουκ (F. Hasluck), Χριστιανισµός και Ισλάµ την εποχή των σπουλτάνων, µετ. Φλώρα Καλογήρου - Μ. Μπλέτας, τόµοι Ι-ΙΙ, Αθήνα, Εκάτη, 2004.Μ. Χατζηδάκης, Μυστράς, ιστορία-τέχνη-µνηµεία, Αθήνα 1956.Ι.Μ. Χατζηφώτης, Βυζάντιο και Εκκλησία, Αθήνα, Αποστολική Διακονία Ελλάδος, 1978.Ι.Μ. Χατζηφώτης, Άγιος Ευστάθιος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Κατάφλωρος, 12ος αι., Αθήνα, Παρουσία,1995.Μπ. Χέντριξ (B. Hendrickx), Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσµοί της Λατινικής Αυτο-κρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως, 2η έκδ., πρόλ. Α. Σαββίδης, Αθήνα, Δηµιουργία, 1999.Ι. Χηθ (I. Heath), Οι τελευταίοι βυζαντινοί στρατοί, 1118-1461, µετ. Η. Παπαθανά-σης, σχέδια A. McBride, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1996.Γ. Χιονίδης, Ιστορία Βεροίας, τόµος ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1970.Χρήµα και αγορά στην εποχή των Παλαιολόγων (επιµ. Ν. Μοσχονάς), Αθήνα, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, 2003 (συλλογικό έργο).Κ. Χρήστου, Ο «Βασιλικός Ανδριάς» του Νικηφόρου Βλεµµύδη. Συµβολή στην πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, Κυροµάνος, 1996.Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, τόµος ΙΙΙ.1, 1081-1204, Αθήνα 2001.Ευ. Χρυσός (επιµ.), Άλωση Πόλης, Αθήνα, Ακρίτας, 1994 (συλλογικό έργο).

ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣΓεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1947. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήµιο Αθηνών (πτυχίο 1975) και παρακολούθησε µαθή-µατα στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1975 – 1977). Αναγορεύθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστηµίου Αθηνών το 1978. Ειδικεύτηκε στην Παθολογία. Εργάστηκε στην Πανεπιστηµιακή Κλινική του Νοσοκοµείου ο Ευαγγελισµός (1982) και στο Γενικό Νοσοκοµείο Αεροπορίας (1984). Το 1985 εκλέχτηκε λέκτορας στη Σχολή Επιστηµών Υγείας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, όπου δίδαξε αυτοδύναµα για µια τετρα-ετία (1985 – 1989). Επίσης εργάστηκε ως γιατρός στον ΕΟΦ και διετέλεσε τακτικό µέλος της Επιτροπής Εθνικού Συνταγολογίου (1988). Παράλληλα µε τη διδασκαλία και την άσκηση της ιατρικής (έως το 2000) ασχολείται µε το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και τον Τύπο µε τη διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας.ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ:«Γιατί το λέµε έτσι», Πρώτο Πρόγραµµα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, 1982-1988.«Κάθε µέρα και µια λέξη», «Αθήνα 9,84» 1988 – 1991. ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ: «Ιστορία µιας λέξης» Τηλεόραση ΕΤ-2 1995 – 1997«Οι λέξεις στη ζωή µας» MEGA 1998. ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ: Συντάκτης της Ελευθεροτυπίας από το 1990 σε θέµατα Γλώσσας και Ιστορίας. Συντονιστής – Επιµελητής του «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ.Αρχισυντάκτης του «ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ».Συντονιστής του «Ε» Ιστορικά – Πρωτοπόροι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΟ (Εκτός Ιατρικής): Στο Δηµοσιογραφικό Εργαστήρι (1994). Στην Σχολή Υποκριτικής του Κ. Καζάκου. (1996) (Μάθηµα Ελληνική γλώσσα και ιστο-ρία).ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ: Ιατρικό Ιστορικό (Εκδ. «Ηριδανός»)Ευρύλοχος (Εκδ. «Ηριδανός») Τειρεσίας (Εκδ. «Κέδρος»)Ετυµολογικό Αλφαβητάριο (Εκδ Α.Α Λιβάνη)

Ιστορία µιας Λέξης (διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας) Τόµοι. Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄ (Εκδ Α.Α. Λιβάνη)

ΑΛΕΞΙΟΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣΟ Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης (Aθήνα 1955) είναι καθηγητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αιγαίου (Ρόδος), του οποίου είναι και αναπληρωτής προέδρου. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήµιο Αθηνών (πτυχιούχος 1978) και Βυζαντινή Ιστορία στα Πανεπιστήµια Λονδίνου (Κing’s College –M.Phil. 1980) και Θεσσαλονίκης (διδακτορικό 1986). Υπήρξε ερευνητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Κέντρο (Ινστιτούτο) Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών (Αθήνα 1985-2001) και έχει συµµετάσχει µε επιστη-µονικές ανακοινώσεις σε πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ επίσης έχει διδάξει σε µεταπτυχιακά και προπτυχιακά προγράµµατα στα Πανεπιστήµια Αθη-νών (Παιδαγωγικό Τµήµα Δηµοτικής Εκπαίδευσης), Θράκης (Νοµική Σχολή Κοµοτηνής) και Rand Afrikaans του Johannesburg Νοτίου Αφρικής (Τµήµα Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών –Τµήµα Ισλαµικών Σπουδών). Είναι επιµελητής έκδοσης του επιστηµονικού περιοδικού Βυζαντινός Δόµος (Αθήνα 1987-98, Θεσσαλονίκη 1999-) και του Εγκυκλοπαιδικού προσωπογραφικού λεξικού βυζαντινής ιστορίας και πολιτισµού (Αθήνα 1996-), ενώ από το 2003 διευθύνει τη σειρά µονογραφιών «Θέµατα Ελληνικής και Παγκόσµιας Ιστορίας & Πολιτισµού» των εκδόσεων Ιωλκός (Αθήνα). Κύριοι τοµείς ερευνών του είναι οι σχέσεις του Βυζαντίου µε τους τουρκόφωνους λαούς της Ανατολής και των Βαλκανίων (ιδιαίτερα Σελτζούκους-Οθωµανούς), η βυζα-ντινή προσωπογραφία, ο ποντιακός Ελληνισµός και ο δυτικός καυκασιανός χώρος κατά το µεσαίωνα, η µεσαιωνική ιστορία του Αιγαίου, του Ιονίου και του ελλαδικού χώρου και η νοτιοανατολική Μεσόγειος την εποχή των Σταυροφοριών. Eίναι µέλος πολλών επιστηµονικών εταιρειών (µεταξύ άλλων Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Ελληνικής Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών, Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Society for the Study of the Crusades and the Latin East), έχει εκδόσει µονογραφίες και άρθρα σε επιστηµονικά περιοδικά, επετηρίδες και σύµµεικτους τόµους (ελληνικά-

αγγλικά) και έχει συνεργαστεί µε εκτεταµένη ληµµατογραφία σε διάφορα εγκυκλο-παιδικά έργα (ΜΓΕ «Υδρία», Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισµού, Encyclopaedia of Islam 2η και 3η έκδ., Lexikon der Byzantinistik, Encyclopaedia of the Crusades).Κύρια αυτοτελή δηµοσιεύµατα: Byzantium in the Near East, A.D. c. 1192-1237 (1981) – Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονοµιστικά κινήµατα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία, 1189-c. 1240 (1987) – Oι Τούρκοι και το Βυζάντιο, τόµος Α΄ (ανατύπ. 2001) - Ιστορία του Βυζαντίου, τόµοι Α΄ (3η έκδ. 2001) και Γ΄ (2004) – Ιntroducing Byzantine history (συνεργ. B. Hendrickx, 2001) – Οι Αλανοί του Καυκάσου (2003) - Δοκίµια οθωµανικής ιστορίας (2η έκδ. 2004) – Η ίδρυση της Μογγολικής Αυτοκρατο-ρίας (2004) - Γεώργιος Μανιάκης (2004) – Οι Μεγάλοι Κοµνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, 1204-1461 (2005)

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣΓεννήθηκε στη Λευκωσία (Κύπρος) το 1976 και σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Πήρε µεταπτυχιακό δίπλωµα ειδίκευσης (Μ.Α.) στη βυζαντινή ιστορία από το ίδιο Πανεπιστήµιο και κατόπιν εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Τµήµα Μεσο-γειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αιγαίου µε υποτροφία του Ιδρύµατος Α.Γ. Λεβέ-ντης.Έχουν εκδοθεί τρία βιβλία του και έχουν δηµοσιευθεί πολλές µελέτες του σε έγκριτα επιστηµονικά περιοδικά. Το πεδίο της έρευνάς του εστιάζεται χρονολογικά στη µέση βυζαντινή εποχή. Έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα µε τη βυζαντινή Κύπρο, ενώ µεγάλο µέρος του έργου του έχει επικεντρωθεί στην κοινωνία, τις συλλογικές νοοτροπίες, την καθηµερινότητα και τις διαπροσωπικές σχέσεις στο Βυζάντιο. Ειδικεύεται επίσης στην αγιολογία και τη µελέτη της παιδείας στο βυζαντινό κράτος.Εδώ και αρκετά χρόνια είναι ενεργό µέλος πολλών µεσαιωνολογικών και κυπρολογικών επιστηµονικών εταιρειών, ενώ συµµετέχει τακτικά σε συνέδρια και δίνει διαλέξεις.Τέλος, έχει εργαστεί σε εκπαιδευτικά προγράµµατα του Υπουργείου Παιδείας και Πολι-τισµού της Κύπρου και είναι συνεργάτης του Πολιτισµικού Ιδρύµατος της Λαϊκής Τρα-πέζης.

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΡΔΩΣΗΣΚαθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο τµήµα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστη-µίου Ιωαννίνων. Γεννήθηκε το 1948. Σπούδασε στα Ιωάννινα και το King’s College του Λονδίνου Βυζα-ντινή Ιστορία και Ιστορική Γεωγραφία. Διδάσκει στο Τµήµα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Βυζαντινή Ιστορία (και Ιστορική Γεωγραφία). Έχει δηµοσιεύσει άρθρα και µονογραφίες, ιδιαίτερα Ιστορικής Γεωγραφίας και Ιστο-ρίας της Γεωγραφίας, για περιοχές της Ελλάδας (κυρίως Πελοποννήσου και Ηπείρου), στους µέσους χρόνους, (Ιστορία και Τοπογραφία της περιοχής Κορίνθου στους µέσους χρόνους, Αθήνα 1981 – Η κατάκτηση της Ν. Ελλάδας από τους Φράγκους, Αθήνα 1986 – Southern Greece under the Franks (1204-62), Ιωάννινα 1987 - Τα Βυζαντινά Γιάν-νενα, Αθήνα 2003 κ.λ.π.), καθώς και για περιοχές της Ανατολής, µε βάση δυτικές και ανατολικές (ιδιαίτερα κινεζικές) πηγές. Από τις εργασίες αυτές, σηµαντικότερες είναι εκείνες που σχετίζονται µε το δρόµο του µεταξιού, κυρίως µε τη δυτική του απόληξη, καθώς και µε τις σχέσεις του ελλη-νικού κόσµου µε την Κεντρική Ασία και την Άπω Ανατολή, από τις πληροφορίες που παρέχουν τα κινέζικα χρονικά ή Κινεζικές δυναστικές ιστορίες. (China and the Greek World: Hellenistic – Roman – Early Byzantine Period, Αθήνα 1991 – Πρεσβείες µεταξύ fu-lin (Βυζάντιο) και Κίνας κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και η ιστορικογεωγραφική πραγµατικότητα «Δωδώνη» ΚΓ/1 (1994), Ιωάννινα 1995, σ. 111-260). Είναι εκδότης του περιοδικού «Ιστορικογεωγραφικά», µέσα από τις σελίδες του οποίου βλέπουν το φως της δηµοσιότητας και εργασίες που έχουν ως αντικείµενο τις ινδοελ-ληνικές ή σινοελληνικές σπουδές, µε ιδιαίτερα τεύχη, που επιγράφονται Graecoindica – Graecoserica.

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ K. ΛΑΜΠΑΚΗΣ Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1955 και σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή Aθηνών/Τµήµα Φιλολογίας (1973-1977). Yποστήριξε την διδακτορική του διατριβή στην Φιλοσοφική Σχολή Iωαννίνων (1982). Tα κύρια ενδιαφέροντά του περιστρέφονται γύρω από την βυζαντινή και την µεταβυζαντινή λογοτεχνία. Eργάζεται στο Iνστιτούτο Bυζαντινών

Eρευνών του Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών. Eχει γράψει τρία βιβλία και σειρά άρθρων σε επιστηµονικά περιοδικά του κλάδου του. Tακτικός συνεργάτης του ενθέτου E-Iστορικά. Δηµοσιεύµατα: Α)Bιβλία: 1) Oι καταβάσεις στον κάτω κόσµο στη βυζαντινή και στη µεταβυζαντινή λογοτεχνία. Διδακτορική διατριβή, Iωάννινα 1982. 2) (σε συνεργασία µε τον Στ. Kακλαµάνη ): Mανουήλ Γρηγορόπουλος, νοτάριος Xάνδακα 1506-1532. Δια-θήκες-απογραφές-εκτιµήσεις, Hράκλειο 2003. 3) Γεώργιος Παχυµέρης, πρωτέκδικος και δικαιοφύλαξ. Eισαγωγικό δοκίµιο, Aθήνα 2004. B) Kυριότερα Άρθρα: 1) Yπερ-φυσικές δυνάµεις, φυσικά φαινόµενα και δεισιδαιµονίες στην Iστορία του Γεωργίου Παχυµέρη, Σύµµεικτα 7, 1987, 77-100. 2) Tο ποίηµα του Tζαµπλάκου, Aρχές της Nεο-ελληνικής Λογοτεχνίας. Πρακτικά B΄ Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, τόµ. B΄, Bενετία 1993, 485-500. 3) Ελπίζειν τα χείρω και έτι ξυµβαίνειν: Η παραλλαγή της Θουκυδίδειας πρόγνωσης στο προοίµιο των Συγγραφικών Iστοριών του Γεωργίου Παχυµέρη, Ενθύµησις Νικ. Μ. Παναγιωτάκη, Ηράκλειο 2000, 371-377.4) Some considerations on the historiographical work of Georgios Pachymeris, Σύµ-µεικτα 16, 2003-2004, 133-138.

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΣ Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964. Είναι φιλόλογος και τα τελευταία 12 χρόνια εργά-ζεται ως καθηγητής ελληνικής φιλολογίας στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Από το 2004 είναι αποσπασµένος στο Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου του Αιγαίου. Εκπονεί στο ίδιο τµήµα διδακτορική διατριβή (από το 2002) σχετικά µε τον µεγάλο Πέρση, ανθρωπιστή ποιητή και φιλόσοφο του 13ου αιώνα, τον Τζελαλεντίν Ρούµι και τον γιο του, που έζησαν στο Ικόνιο του Σελτζουκικού Σουλτανάτου της Μ. Ασίας. Έχει δώσει οµιλίες-διαλέξεις για την προσωπικότητα του Ρούµι και τη συµβολή του στην παγκόσµια ιστορία, λογοτεχνία και φιλοσοφία, καθώς και σεµιναριακά µαθήµατα στο Πανεπιστήµιο του Αιγαίου στα πλαίσια των σχετικών µαθηµάτων. Eίναι µέλος της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας και έχει συµµετάσχει µε ανακοινώσεις του σε συνέδριά της. Έχουν δηµοσιευτεί µελέτες και βιβλιοκριτικές του στα επιστηµονικά περιοδικά Βυζα-ντιακά, Βυζαντινός Δόµος και Ιστορικά Θέµατα, ενώ παράλληλα είναι συνεργάτης -

ληµµατογράφος του Εγκυκλοπαιδικού προσωπογραφικού λεξικού βυζαντινής ιστορίας και πολιτισµού.

ΓΙΑΣΜΙΝΑ ΜΩΥΣΕΙΔΟΥΗ Γιασµίνα Μωυσείδου γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος των Τµηµάτων Μεσαι-ωνικής-Νεοελληνικής Φιλολογίας (ΜΝΕΦ) και Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων και διδάκτωρ του Τµήµατος Ιστορίας του ίδιου Πανεπιστηµίου [θέµα διδακτορικής διατριβής «Το Βυζάντιο και οι Βόρειοι γείτονές του τον 10ο αιώνα»]. Έχει διδάξει στα Πανεπιστήµια Κρήτης (1997-2000), Κύπρου (1997, 1999), στο Τµήµα Ελληνικής Φιλολογίας του Δηµοκριτείου Πανεπιστηµίου Θράκης (2001-2004), στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο (2001-2004) και στη Σχολή Ξεναγών Αθηνών (2004-2006). Από τον Νοέµβριο του 2004 εκτελεί χρέη ιστορικού συµβούλου και είναι υπεύθυνη για το Γραφείο Επιστηµονικών Εκδόσεων στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΕΡΑΝΤΖΗ – ΒΑΡΜΑΖΗ, Είναι καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, Τµήµα Ιστορίας Αρχαιολογίας (1962) και διδάκτορας της ίδιας Σχολής (1983). Από το 1973 υπηρετεί στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, όπου διδάσκει Βυζαντινή Ιστορία ως σήµερα. Μέλος της Association Internationale des Etudes Byzantines, της Ελληνικής Επιτροπής Βυζαντι-νών Σπουδών, της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, της Ελληνικής Επιτροπής Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΕΕΣΝΑΕ) κ.ά. Έχει πάρει µέρος σε όλα τα Διεθνή Βυζαντι-νολογικά Συνέδρια από το 1976 κ.ε., στα Συνέδρια της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρίας και σε πολλά τοπικά συνέδρια στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Δηµοσιεύσεις: 1. Το Βυζάντιο και η Δύση 1354-1369. Συµβολή στην ιστορία των πρώτων χρόνων της µονοκρατορίας του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, Θεσσαλονίκη 1995 2. Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου µέσα από τις βυζαντινές πηγές, Θεσσαλονίκη 1996, και ισπανική µετάφραση V. Nerantsi-Barmasi, Historia Medieval de Chipre segun las Fuentes Bizantinas, µεταφρ. Eva Latorre – Broto, έκδ. Asociacion Cultural Hispano-Helenica, Madrid 2003

3. Σύνταγµα Βυζαντινών πηγών Κυπριακής Ιστορίας, έκδ. Κέντρου Επιστηµονικών Ερευνών Κύπρου, Λευκωσία 1996 4. Η Βαλκανική Επαρχία κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, Θεσσαλονίκη 1998 5. Αγροτική και αστική οικονοµία στο Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 2002 6. Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Τα εγκώµια της πόλης. Θεσσαλονίκη 2005 Περί τις σαράντα µελέτες δηµοσιευµένες σε πρακτικά συνεδρίων και επιστηµονικά περιοδικά, καθώς και πολλές βιβλιοκρισίες.

ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣΟ Νίκος Νικολούδης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1960. Αποφοίτησε από το Κολλέ-γιο Αθηνών µε έπαινο στην Ιστορία. Φοίτησε στο τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών και το 1992 έλαβε διδακτορικό δίπλωµα στην Ιστορία (µε ειδίκευση στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου) από το Πανεπιστήµιο του Λονδίνου (King’s College). Έχει συµµετάσχει σε πολλά ιστορικά συνέδρια, σε επιστηµονικές αποστολές στο Άγιον Ορος και σε επιστηµονικά προγράµ-µατα του Εθνικού Αστεροσκοπείου. Παράλληλα έχει διδάξει στη Σχολή Ξεναγών Αθη-νών (το µάθηµα «Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα»), στη ΧΕΝ (το µάθηµα «Ο Ελληνισµός και οι βόρειοι γείτονές του») και στο Διεθνές Κέντρο Μεσογειακών Σπουδών-ΔΙΚΕΜΕΣ (το µάθηµα «Βυζαντινή Ιστορία»). Επιπλέον έχει δώσει διαλέξεις για ιστορικά θέµατα, έχει δηµοσιεύσει ποικίλες ιστορικές µελέτες και έχει συνεργασθεί στη συγγραφή των ιστορικών εγχειριδίων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου. Άρθρα του έχουν δηµο-σιευθεί στην εφηµερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Σήµερα εργάζεται ως διευθυντής σύνταξης του µηνιαίου περιοδικού «Ιστορικά Θέµατα». -Κυριότερα έργα: 1. Laonikos Chalkokondyles. A Translation and Commentary of the «Demonstrations of Histories», books I-III, Aθήνα 1996. 2. Η προσωπογραφία µίας πόλης: Αθήνα 1456-1686 (σε συνεργασία µε τον Δηµήτριο Γέροντα), Αθήνα 1997. 3. Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, Bυζαντίου άλωσις, Αθήνα 1997. 4. Βυζαντινή Μικρά Ασία. Ακµή και παρακµή (330-1461 µ.Χ.), Αθήνα 2004. -Επιστηµονικές επιµέλειες:

1. Λεξικόν της Βυζαντινής Πελοποννήσου, Αθήνα 1998. 2. Byzance (=ειδικός τόµος/αφιέρωµα του περιοδικού Mésogeios στο Βυζάντιο).

ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΕΡΡΑΗ Φωτεινή Πέρρα γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε στο τµήµα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου (Κέρκυρα). Είναι υποψήφια διδάκτωρ του τµήµατος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αιγαίου (Ρόδος). Τίτλος εκπονούµενης διατριβής: «Ο βενετο-οθωµανικός ανταγωνισµός για την κατάκτηση του ελλαδικού χώρου. Ο πρώτος βενετοτουρκικός πόλεµος και ο κόσµος της νοτιοανατολικής λεκάνης της Μεσογείου (1463-1479)». Είναι συνεργάτιδα του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών στα πλαίσια του προγράµµατος Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου, 1784-1996. Επίσης του Εγκυκλοπαιδικού Προσωπογραφικού Λεξικού Βυζαντι-νής Ιστορίας και Πολιτισµού και του περιοδικού Ιστορικά Θέµατα. Είναι µέλος της Ελληνικής Νοµισµατικής Εταιρείας καθώς και της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας.

ΑΛΚΜΗΝΗ ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑΚαθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1939. Αριστούχος πτυχιούχος και αριστούχος Διδά-κτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Έκανε µεταπτυχιακές σπουδές ως υπότροφος του Ι.Κ.Υ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο και στο King’s College του Λονδίνου. Διδάσκει Βυζαντινή Ιστορία και Βυζαντινή Διπλωµατική, εσωτερική οργάνωση του Βυζαντίου-θεσµούς. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα αφορούν στην πολιτική ιδεολο-γία των Βυζαντινών, το φορολογικό σύστηµα, τις σλαβικές επιδροµές και εγκαταστά-σεις, τον θεµατικό θεσµό, τις βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις, την ιστορία της Θεσσα-λονίκης και της Μακεδονίας, την πολιτική ιδεολογία και την κοινωνία του κράτους της Ηπείρου, τοπογραφικά και άλλα ζητήµατα της Κωνσταντινούπολης, ιστορία πόλεων και επαρχιών του ελλαδικού χώρου. Είναι συγγραφέας των βιβλίων: 1) Η συνάντηση Συµεών και Νικολάου Μυστικού (Αύγουστος 913) στα πλαίσια του βυζαντινοβουλγαρικού ανταγωνισµού, Θεσσαλονίκη 1972,

2) Νίκαια και ΄Ηπειρος τον 13ο αιώνα. Ιδεολογική αντιπαράθεση στην προσπάθειά τους να ανακτήσουν την αυτοκρατορία. Θεσσαλονίκη 1989• και µελετών: 1) Η αγγαρεία στο Βυζάντιο. Βυζαντινά 11 (1982) 21-54, 2) Η κοινωνία της Ηπείρου στο κράτος του Θεόδωρου Δούκα. Διεθνές Συνέδριο «Tο Δεσποτάτο της Ηπείρου», Αθήνα 1993, σ. 313-333, 3) Τα «θέµατα» του µακεδονικού χώρου. Το «θέµα» Στρυµόνος. Διεθνές Συνέδριο «Βυζαντινή Μακεδονία 324-1430», Θεσσαλονίκη 1995, σ. 307-319, 4) Τα θέµατα του µακεδονικού χώρου, Το θέµα Θεσσαλονίκης ως τις αρχές του 10ου αι. Βυζαντινά 19 (1998) 157-170, 5) Το αξίωµα του «Δεσπότη» και τα δεσποτικά έγγραφα της Ηπείρου, Συµπόσιο «Μεσαι-ωνική Ήπειρος», Ιωάννινα 2001, σ. 73-97.

ΣΠΥΡΟΣ Ν. ΤΡΩΙΑΝΟΣΟ Σπύρος Ν. Τρωιάνος, οµότιµος καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, γεννήθηκε στην Αθήνα (1933) και σπούδασε στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών (1951-1956) και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου του Μονάχου (1960-1965). Διδακτική δραστηριότητα: 1. Εκκλησιαστικό δίκαιο, 2. Ιστορία του βυζαντινού και νεότερου δικαίου. Ερευνητικό έργο: Συνεργάτης της Βαυαρικής Ακαδηµίας Επιστηµών (1963-1965), Ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας Δικαίου της Ακαδηµίας Αθη-νών (1966-1976), στέλεχος (από το 1976) ερευνητικού προγράµµατος επανέκδοσης βυζαντινών νοµικών πηγών (Max-Planck-Institut Ιστορίας Δικαίου της Φρανκφούρ-της/Ακαδήµία του Gottingen). Διοικητικό έργο: Γενικός διευθυντής Θρησκευµάτων Υπουργείου Παιδείας (1978-1982), Πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστηµίου (1993-1998), Κοσµήτορας της Νοµικής Σχολής και µέλος της Συγκλήτου του Πανεπιστηµίου Αθηνών (1994-2000), µέλος της διοικήσεως της Επιτροπής Ερευνών από το 1994. Διακρί-σεις: Επίτιµος διδάκτωρ Πανεπιστηµίου Βιέννης (1999). Συγγραφέας µεγάλου αριθ-µού βιβλίων και µελετών. 70 ξενόγλωσσα δηµοσιεύµατά του περιέχονται στο Historia et Ius, I-II (Αθήνα, Αντ. Σάκκουλας 2004). Άλλα βασικά έργα: Ο «Ποινάλιος» του Εκογαδίου. Συµβολή εις την ιστορίαν της εξελίξεως του ποινικού δικαίου από του Corpus iuris civilis µέχρι των Βασιλικών (Φρανκφούρτη, Klostermann 1980), Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου (Αθήνα, Αντ. Σάκκουλας 1999), Η ελληνική νοµική γλώσσα

(Αθήνα, Αντ. Σάκκουλας 2000), Ιστορία Δικαίου (µε Ι. Βελισσαροπούλου-Καράκωστα) (Αθήνα, Αντ. Σάκκουλας 2002).

ΠΑΝΟΣ ΤΣΑΠΟΓΑΣΓεννήθηκε το 1975 στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος του Τµήµατος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου της Κέρκυρας και κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώµατος Ειδίκευσης του τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Ειδικεύεται στη Βυζαντινή Ιστορία. Από το 2005 εργάζεται ως καθηγητής στη µέση εκπαίδευση.