Η ΑΡΧΗ ΜΙΑΣ ΣΚΛΗΡΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Η ΕΛΛΑΔΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ

Οι τρεις κυρίαρχοιΗ νικηmicroένη από τις στρατιές του Άξονα Ελλάδα είχε microόνο στρατηγικά πλεονεκτήmicroατα να προσφέρει στους κατακτητές της Χώρα φτωχή αγροτική microε ανεπαρκείς υποδο-microές ακόmicroα και στους ειρηνικούς καιρούς δεν παρουσίαζε κανένα ειδικό οικονοmicroικό ή παραγωγικό ενδιαφέρον για τη Νέα Ευρώπη που ο Άξονας δηmicroιουργούσε Με αυτά τα δεδοmicroένα διαmicroοιράστηκε η κληρονοmicroιά της χώρας Οι Γερmicroανοί ως ουσιαστικοί νικητές του πολέmicroου αυτού φρόντισαν να κρατήσουν για τον εαυτό τους τις πιο ενδιαφέρουσες στρατηγικά περιοχές και να θέσουν υπό τον οικονοmicroικό τους έλεγχο τις πλέον χρήσι-microες παραγωγικές microονάδες τα εργοστάσια τσιmicroέντου microερικά microηχανουργεία κλπ Τα υπό-λοιπα τα άφησαν στους Ιταλούς Οι τελευταίοι διψασmicroένοι για πρώτες ύλες θεώρησαν εξαιρετικά laquoευmicroενήraquo την πρώτη παραχώρηση που τους έκαναν οι σύmicromicroαχοί τους την άδεια δηλαδή να περισυλλέξουν τα παλιοσίδερα που είχαν αφήσει πίσω τους οι microάχες στο ελληνικό έδαφος για να τα χρησιmicroοποιήσουν ως πρώτη ύλη στην δοκιmicroαζόmicroενη σιδηρουργία τους Οι Βούλγαροι ήσαν εξαιρετικά ευτυχείς microε την υλική επιβράβευση της στάσης τους των διευκολύνσεων δηλαδή που προσέφεραν στον γερmicroανικό στρατό Απέκτησαν την πολυπόθητη έξοδο στο Αιγαίο ndashαποκαθιστώντας εν microέρει τα σύνορα του 1914ndash και απέκτησαν τον πρώτο λόγο στα ελληνικά καπνά προϊόν πολύτιmicroο σε πολεmicroι-κές περιόδουςΚατά τα άλλα η χώρα microοιράστηκε σε ζώνες στρατιωτικής κατοχής υπό την ευθύνη των στρατευmicroάτων της κάθε χώρας Οι Γερmicroανοί εξασφάλισαν για τον εαυτό τους τον στρα-τηγικά σηmicroαντικό διάδροmicroο του Αξιού microε το λιmicroάνι και την πόλη της Θεσσαλονίκης τη συνοριακή ζώνη του Έβρου τη Χίο τη Λήmicroνο τη Λέσβο τη Σκύρο το λιmicroάνι του Πειραιά και τις προσβάσεις σε αυτό τις ακτές και τα νησιά του Σαρωνικού τη Μήλο τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα στον δρόmicroο προς την Κρήτη και το microεγαλύτερο microέρος

Η Ελλάδα διέθετε microόνο στρα-τηγικά πλεονεκτήmicroατα για

του νησιού αυτού αφήνοντας microόνο τον νοmicroό Λασιθίου στους Ιταλούς Λίγο περισσό-τερο από το 70 της ελληνικής επικράτειας πέρασε στην ευθύνη των Ιταλών στους οποίους και αναγνωριζόταν πάντοτε το laquoδικαίωmicroα προτίmicroησηςraquo στη ρύθmicroιση των υπο-θέσεων της κατεχόmicroενης Ελλάδας Ήταν ένα άχαρο και πονηρό δώρο Ουσιαστικά η Ιταλία ανέλαβε να διαχειριστεί τα ποικίλα ελληνικά προβλήmicroατα και αδιέξοδα ndashκαι σηmicroαντικό microέρος των βαλκανικών αντίστοιχωνndash τη στιγmicroή που οι σύmicromicroαχοί της θα κατακτούσαν και θα διένειmicroαν τα πλούσια λάφυρα της Ρωσίας Επρόκειτο για microία καταστροφική προοπτική Το ιταλικό ναυτικό αδυνατούσε να κρατήσει ανοικτούς τους ζωτικούς θαλάσσιους δρόmicroους προς τη βόρεια Αφρική και φυσικά ήταν αδύνατο να εξυπηρετήσει επισιτιστικές και συγκοι-νωνιακές ανάγκες της Ελλάδας και να microεταφέρει τα απαραίτητα στα λιmicroάνια της Εξάλ-λου η πικρία των ιθυνόντων του φασισmicroού ενίσχυε την αδιαφορία τους Η Γερmicroανία ουσιαστικά απαγόρευσε τις βιαστικές κινήσεις αλλαγής συνόρων ακόmicroα και εκείνες που θα είχαν ορατό προπαγανδιστικό αποτέλεσmicroα στην Ιταλία όπως για παράδειγmicroα την προσάρτηση της Σάmicroου και των νησιών του Ιονίου Το άλλοθι για τη γερmicroανική αδιαφορία και την ιταλική απραξία ήταν η παρουσία microιας ελληνικής κυβέρνησης στην Αθήνα στην οποία microπορούσαν να χρεωθούν τα αδιέξοδα που προκάλεσε από τις πρώτες κιόλας ηmicroέρες το νέο καθεστώς Στην πραγmicroατικότητα επρόκειτο για ένα ανάπηρο κυβερνητικό σχήmicroα πλαισιωmicroένο από αυστηρούς παραστά-τες στους οποίους συνεχώς έπρεπε να αναφέρεται Ο Γερmicroανός πρέσβης στην Ελλάδα αναβαθmicroισmicroένος σε πληρεξούσιο της Γερmicroανίας Γκύντερ Άλτεmicroπουργκ και ο αντίστοι-χος πληρεξούσιος της Ιταλίας Γκίζι ασκούσαν ουσιαστικό έλεγχο επί των πραγmicroάτων που τους ενδιέφεραν ξεχνώντας πολλές φορές να ενηmicroερώσουν την laquoεπίσηmicroη κυβέρ-νηση της χώραςraquo για τις πράξεις και τις αποφάσεις τους Σε τελευταία ανάλυση εκείνο που τους ενδιέφερε ήταν το τι θα πάρουν και όχι το τι θα δώσουν Από την πρώτη στιγmicroή παρrsquo όλα τα πιεστικά προβλήmicroατα που καθηmicroερινά ανέκυπταν η κυβέρνηση της Αθήνας επωmicroίστηκε την υποχρέωση να καταβάλει τα τεράστια laquoέξοδα Κατοχήςraquo για τη χρηmicroατοδότηση των στρατευmicroάτων που βρίσκονταν στη χώρα και να προωθεί το νοmicroικό πλαίσιο που θα εξυπηρετούσε τόσο τη microεταφορά στον έλεγχο του Άξονα των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας ή να διευκολύνει τα microεγάλα δηmicroόσια έργα στρατιωτικού ενδιαφέροντος (αεροδρόmicroια στρατόπεδα δρόmicroοι κλπ) για τα οποία

Κιλκίς

Φλώρινα Έδεσσα

Νάουσα

ΒέροιαΚαστοριά

Ιωάννινα

Ν Κέρκυρα

Ν Λευκάδα

Ν Κεφαλλονιά

Ν Ζάκυνθος

Ν Κύθηρα

Ν Αντικύθηρα

Ν Μήλος

ΧανιάΡέθυmicroνο Ηράκλειο

Ν ΙκαρίαΝ Σάmicroος

Ν Χίος

Ν ΛέσβοςΝ Σκύρος

Ν Λήmicroνος

Ν ΣαmicroοθράκηΝ Θάσος

ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ

Κρήτη

ΑΘΗΝΑ

ΣΠΟΡΑ∆ΕΣ

∆Ω∆ΕΚΑΝΗΣΑ

ΤρίκαλαΛάρισα

ΚαρδίτσαΒόλος

Γερmicroανική ζώνη

ΖΩΝΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941)

Ιταλική ζώνη

Ιταλική προσάρτηση

Βουλγαρική ζώνη κατοχής

Βουλγαρική στρατιωτική παρουσία

Λαmicroία

ΑγρίνιοΛιβαδειά

ΘήβαΧαλκίδα

ΠάτραΚόρινθος

Πύργος

Τρίπολη

ΆργοςΝαύπλιο

Καλαmicroάτα Σπάρτη

Σέρρες

Θεσσαλονίκη

∆ράmicroα

Καβάλα

Ξάνθη Κοmicroοτηνή

ΑλεξανδρούποληΤΟΥΡΚΙΑ

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΝΟΤΙΑ ΓΙΟΥΚΟΣΛΑΒΙΑ

(βουλγαρική κατοχή)

ΑΛΒΑΝΙΑ(Ιταλικό

Προτεκτοράτο)

Οι πληρεξούσιοι της Γερmicroανίας και της Ιταλίας στην Ελλάδα

αποφάσιζε η στρατιωτική διοίκηση ndash η γερmicroανική ειδικά Ελάχιστος χρόνος και ελά-χιστα microέσα περίσσευαν για την εξυπηρέτηση των αναγκών του ελληνικού λαού Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτόν είχε εmicroφανώς ατονήσει

Το πολιτικό κενό και η γερmicroανική σπουδήΟ Γεώργιος Βrsquo microαζί microε τα microέλη της κυβέρνησης που microόλις είχε διορίσει και αρκετά στε-λέχη του καθεστώτος και αξιωmicroατούχους του κρατικού microηχανισmicroού και του Παλατιού αναχώρησαν από την Αθήνα για την Κρήτη στις 24 και 25 Απριλίου 1941 Ο διορισmicroός εξάλλου ως πρωθυπουργού του καταγόmicroενου από το νησί αυτό Εmicromicroανουήλ Τσουδε-ρού microάλλον είχε σχέση microε την προοπτική microετεγκατάστασης εκεί Πίσω τους άφηναν ένα ασαφές πολιτικό σκηνικό πάνω στο οποίο οι κατακτητές microπορούσαν κατά τη βούλησή τους να εγγράψουν τις δικές τους επιλογές Πραγmicroατικά οι τελευταίοι οι Γερmicroανοί δηλαδή καθώς οι Ιταλοί προσπαθούσαν ακόmicroα χωρίς επιτυχία να καρπωθούν οφέλη από microία νίκη που δεν τους ανήκε βιάζονταν να καλύψουν το κυβερνητικό κενό που δηmicroιουργήθηκε Τόσο ο γερmicroανικός στρατός όσο και η γερmicroανική κυβέρνηση δεν επιθυmicroούσαν να εmicroπλακούν στην Ελλάδα ndashmicroία χώρα στην οποία παρά τις πρόσφατες εξελίξεις έβλεπαν να ανήκει στην ιταλική σφαίρα επιρροήςndash περισσότερο απrsquo ότι ήταν αναγκαίο για την εξασφάλιση των στρατιωτικών τους θέσεων καθώς και ορισmicroένων οικονοmicroικών συmicroφερόντων που σχετίζονταν microε microερικά laquoστρατηγικάraquo microεταλλεύmicroατα που υπήρχαν στη χώρα Σε αντίθεση όmicroως microε ότι συνέβαινε microε τους Ιταλούς η ναζιστική Γερmicroανία έχαιρε κάποιας εκτίmicroησης και υποστήριξης στην Ελλάδα Στα πλαίσια της 4ης Αυγούστου ή των οργανώσεων της Ακροδεξιάς υπήρχε microία microικρή αλλά δραστήρια κίνηση Ελλήνων Ναζί Οι εmicroπορικές και πνευmicroατικές σχέσεις microε την προπολεmicroική Γερmicroανία καθώς και οι αρχαιολογικές δραστηριότητες της τελευταίας που εξιδανίκευαν τον αρχαίο ελληνικό κόσmicroο είχαν επηρεάσει επίσης αρκετούς Η εικόνα της υποδοχής των γερmicroανικών στρατευmicroάτων από γνωστούς καθηγητές του Πανεπιστηmicroίου της Θεσσαλονίκης στις 9 Απριλίου 1941 ήταν ενδεικτική για το πνεύmicroα ορισmicroένων από τους ταγούς του έθνους Παρrsquo όλα αυτά οι Γερmicroανοί δεν αναζήτησαν στους φίλους και τους πιστούς τους τα microέλη της κυβέρνησης συνεργασίας που επείγονταν να εγκαταστήσουν Θα έλεγε κανείς ότι επέλεξαν τους πρώτους που βρήκαν microπροστά τους και αυτοί δεν ήσαν άλλοι από τους

στρατηγούς που υπέγραψαν τη συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού της Αλβανίας Η κίνηση δεν ήταν αφελής πολιτικά Οι στρατηγοί είχαν δύο σηmicroαντικά για τους Γερmicroανούς προσόντα Πρώτον ήταν διοικητές ενός στρατού που είχε νικήσει και ταπεινώσει τους Ιταλούς και ως εκ τούτου θα ήταν απίθανο να αποκαταστήσουν ποτέ ειλικρινείς θερ-microές σχέσεις microε τους τελευταίους Ήταν σαφές ακόmicroα ότι προσήλθαν στο τραπέζι των διαπραγmicroατεύσεων microε την προσδοκία να αναγνωρίσουν την ήττα από τους Γερmicroανούς αφήνοντας τους Ιταλούς στην άβολη θέση του νικηmicroένου Το δεύτερο προσόν τους ήταν ότι για να αναλάβουν την πρωτοβουλία και την ευθύνη της συνθηκολόγησης οι ίδιοι στρατηγοί ήρθαν σε ρήξη microε το Παλάτι δηλαδή microε τους Βρετανούς και τους εξαρτηmicroέ-νους από αυτούς πολιτικούς που τους ακολούθησαν στην εξορία Η τοmicroή δηλαδή που ανέδειξε αυτούς τους κύκλους ήταν στα microέτρα των Γερmicroανών τόσο στον πόλεmicroό τους microε τους Βρετανούς όσο και στις ισορροπίες που διαmicroορφώνονταν στα πλαίσια του ΆξοναΠραγmicroατικά οι Γερmicroανοί αφού κατέλαβαν την Αθήνα στις 27 Απριλίου ξεκίνησαν αmicroέ-σως τις διαδικασίες για σχηmicroατισmicroό νέας ελληνικής κυβέρνησης Η τελευταία σχηmicroα-τίστηκε και ορκίστηκε στις 30 Απριλίου τρεις microόλις ηmicroέρες αργότερα Πρωθυπουργός ορίστηκε ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου πρώην διοικητής του Τmicroήmicroατος Στρα-τιάς Δυτικής Μακεδονίας της microεγαλύτερης δηλαδή microονάδας του στρατού της Αλβανίας ο οποίος και πήρε κυρίως την πρωτοβουλία της συνθηκολόγησης Υπουργός Εσωτερι-κών έγινε ο αντιστράτηγος Δεmicroέστιχας πρώην διοικητής του Αrsquo Σώmicroατος Στρατού Το Υπουργείο Εθνικής Αmicroύνης ανέλαβε ο υποστράτηγος Γ Μπάκος πρώην διοικητής του Βrsquo Σώmicroατος Στρατού ενώ ο υποστράτηγος Κατσιmicroήτρος ανέλαβε το Υπουργείο Εργασίας και Γεωργίας Ο Κατσιmicroήτρος στην αρχή του πολέmicroου της Αλβανίας είχε διακριθεί ως διοικητής της 8ης microεραρχίας που προάσπιζε το microέτωπο της Ηπείρου θέση που διατήρησε και στη συνέχεια Ο υποστράτηγος Μάρκου ανέλαβε το κρίσιmicroο Υπουργείο Ασφαλείας ο υποστράτηγος Μουτούσης το Υπουργείο Συγκοινωνιών Σιδηροδρόmicroων και ΤΤΤ ο πλοίαρχος Παπαδόπουλος το Υπουργείο Ναυτιλίας Ως συmicroπλήρωmicroα στην κυβέρνηση αυτή που έmicroοιαζε περισσότερο microε Γενικό Επιτελείο ανέλαβαν υπουργεία microερικοί microη στρατιωτικοί Ο Αντώνιος Λιβιεράτος το Δικαιοσύνης και Αγορανοmicroίας ο Νικόλαος Λούβαρης κοσmicroήτορας της Θεολογικής Σχολής το Παιδείας ο γερmicroανόφιλος Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος καθηγητής γυναικολόγος το Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας και ο Π Χατζηmicroιχάλης το Υπουργείο Οικονοmicroικών και Εθνικής Οικονοmicroίας

Στις 27 Απριλίου 1941 τα γερ-microανικά στρατεύmicroατα κατέλαβαν

στρατηγούς που υπέγραψαν τη συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού της Αλβανίας Η κίνηση δεν ήταν αφελής πολιτικά Οι στρατηγοί είχαν δύο σηmicroαντικά για τους Γερmicroανούς προσόντα Πρώτον ήταν διοικητές ενός στρατού που είχε νικήσει και ταπεινώσει τους Ιταλούς και ως εκ τούτου θα ήταν απίθανο να αποκαταστήσουν ποτέ ειλικρινείς θερ-microές σχέσεις microε τους τελευταίους Ήταν σαφές ακόmicroα ότι προσήλθαν στο τραπέζι των διαπραγmicroατεύσεων microε την προσδοκία να αναγνωρίσουν την ήττα από τους Γερmicroανούς αφήνοντας τους Ιταλούς στην άβολη θέση του νικηmicroένου Το δεύτερο προσόν τους ήταν ότι για να αναλάβουν την πρωτοβουλία και την ευθύνη της συνθηκολόγησης οι ίδιοι στρατηγοί ήρθαν σε ρήξη microε το Παλάτι δηλαδή microε τους Βρετανούς και τους εξαρτηmicroέ-νους από αυτούς πολιτικούς που τους ακολούθησαν στην εξορία Η τοmicroή δηλαδή που ανέδειξε αυτούς τους κύκλους ήταν στα microέτρα των Γερmicroανών τόσο στον πόλεmicroό τους microε τους Βρετανούς όσο και στις ισορροπίες που διαmicroορφώνονταν στα πλαίσια του ΆξοναΠραγmicroατικά οι Γερmicroανοί αφού κατέλαβαν την Αθήνα στις 27 Απριλίου ξεκίνησαν αmicroέ-σως τις διαδικασίες για σχηmicroατισmicroό νέας ελληνικής κυβέρνησης Η τελευταία σχηmicroα-τίστηκε και ορκίστηκε στις 30 Απριλίου τρεις microόλις ηmicroέρες αργότερα Πρωθυπουργός ορίστηκε ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου πρώην διοικητής του Τmicroήmicroατος Στρα-τιάς Δυτικής Μακεδονίας της microεγαλύτερης δηλαδή microονάδας του στρατού της Αλβανίας ο οποίος και πήρε κυρίως την πρωτοβουλία της συνθηκολόγησης Υπουργός Εσωτερι-κών έγινε ο αντιστράτηγος Δεmicroέστιχας πρώην διοικητής του Αrsquo Σώmicroατος Στρατού Το Υπουργείο Εθνικής Αmicroύνης ανέλαβε ο υποστράτηγος Γ Μπάκος πρώην διοικητής του Βrsquo Σώmicroατος Στρατού ενώ ο υποστράτηγος Κατσιmicroήτρος ανέλαβε το Υπουργείο Εργασίας και Γεωργίας Ο Κατσιmicroήτρος στην αρχή του πολέmicroου της Αλβανίας είχε διακριθεί ως διοικητής της 8ης microεραρχίας που προάσπιζε το microέτωπο της Ηπείρου θέση που διατήρησε και στη συνέχεια Ο υποστράτηγος Μάρκου ανέλαβε το κρίσιmicroο Υπουργείο Ασφαλείας ο υποστράτηγος Μουτούσης το Υπουργείο Συγκοινωνιών Σιδηροδρόmicroων και ΤΤΤ ο πλοίαρχος Παπαδόπουλος το Υπουργείο Ναυτιλίας Ως συmicroπλήρωmicroα στην κυβέρνηση αυτή που έmicroοιαζε περισσότερο microε Γενικό Επιτελείο ανέλαβαν υπουργεία microερικοί microη στρατιωτικοί Ο Αντώνιος Λιβιεράτος το Δικαιοσύνης και Αγορανοmicroίας ο Νικόλαος Λούβαρης κοσmicroήτορας της Θεολογικής Σχολής το Παιδείας ο γερmicroανόφιλος Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος καθηγητής γυναικολόγος το Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας και ο Π Χατζηmicroιχάλης το Υπουργείο Οικονοmicroικών και Εθνικής Οικονοmicroίας

Στις 27 Απριλίου 1941 τα γερ-microανικά στρατεύmicroατα κατέλαβαν

Λίγο αργότερα περίπου ως εκπρόσωπος των ιταλικών συmicroφερόντων προστέθηκε στην κυβέρνηση ο Σωτήριος Γκοτζαmicroάνης αρχικά υπουργός Οικονοmicroικών και έναν χρόνο microετά υπερυπουργός (Επισιτισmicroού Εργασίας Γεωργίας κλπ) Πολλοί αξιωmicroατικοί πλαισίωσαν το νέο κυβερνητικό σχήmicroα σε διοικητικές θέσεις του κρατικού microηχανισmicroού Την ιδιαί-τερα κρίσιmicroη θέση του επικεφαλής των ελληνικών σωmicroάτων ασφαλείας ndashπου αποτε-λούσαν πλέον τη microοναδική ένοπλη δύναmicroη υπό τις κυβερνητικές εντολέςndash ανέλαβε ο υποστράτηγος Π ΣπηλιωτόπουλοςΑπό τον παλαιό ελληνικό στρατό διατηρήθηκε microόνο το Τάγmicroα των Ευζώνων της ανα-κτορικής φρουράς που είχε ndashκαι έχει έως σήmicroεραndash το στρατόπεδό του στη γωνία του Εθνικού Κήπου Η διατήρηση αυτής της στρατιωτικής microονάδας είχε φυσικά καθαρά συmicroβολικό χαρακτήρα αλλά και κατά κάποιον τρόπο συντηρούσε θεσmicroικά την ύπαρξη ελληνικού στρατού και ως εκ τούτου της ελληνικής κρατικής υπόστασης και εξουσίας Για τον λόγο αυτό οι Ιταλοί ήταν αντίθετοι στη διατήρησή του Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι το τάγmicroα αυτό αποτέλεσε αργότερα επί κυβέρνησης Ράλλη τον πυρήνα τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ανάπτυξη των ταγmicroάτων ασφαλείας Για τον λόγο αυτό τα τελευταία πήραν την microορφή και τον τίτλο των ΕυζώνωνΤον ίδιο καιρό στις αρχές της Κατοχής σε αντιστάθmicroισmicroα των ιταλικών αντιρρήσεων ως προς τη διατήρηση ενόπλων δυνάmicroεων από τη νεοσύστατη κυβέρνηση της Αθή-νας ενισχύθηκε η χωροφυλακή η οποία microάλιστα microερικούς microήνες αργότερα απέκτησε microονάδες περίπου στρατιωτικής διάρθρωσης τις Εκατονταρχίες στην προσπάθειά της να επιβληθεί στην ταραγmicroένη ύπαιθρο

Η αντίδραση του αρχιεπισκόπου ΧρύσανθουΣτη διαδικασία της ορκωmicroοσίας της νέας κυβέρνησης σηmicroειώθηκε microία απρόσmicroενη εmicroπλοκή Ο αρχιεπίσκοπος της Αθήνας Χρύσανθος ο παλαιός microητροπολίτης Τραπε-ζούντας αρνήθηκε να ορκίσει microία κυβέρνηση η οποία όφειλε τη δηmicroιουργία της στην υποδούλωση της χώρας και πήρε ουσιαστικές αποστάσεις από οποιαδήποτε νοmicroιmicroο-ποίηση του καθεστώτος της Κατοχής Η άρνηση αυτή προκάλεσε microία σχετική δυσπρα-γία η οποία όmicroως ξεπεράστηκε γρήγορα microε την αντικατάσταση του Χρύσανθου από τον microεγάλο του αντίπαλο στην εκκλησιαστική ιεραρχία τον Δαmicroασκηνό Ο τελευταίος το πλέον πολιτικό πρόσωπο ανάmicroεσα στους ιεράρχες επρόκειτο να διαδραmicroατίσει

Μετά την παράδοση της χώρας στα γερmicroανικά στρατεύmicroατα

κεντρικό ρόλο στη διάρκεια της Κατοχής και να ανέβει έως και το ανώτατο αξίωmicroα του αντιβασιλέα στη διάρκεια των γεγονότων του Δεκεmicroβρίου του 1944 Μία άλλη δευτερεύουσα εmicroπλοκή ήταν η απειλή παραίτησης των microη στρατιωτικών υπουργών σε περίπτωση ιταλικής κατοχής απειλή που υλοποίησε microόνο ο Λούβαρης Οι στρατηγοί της Αλβανίας παρά τις διακηρύξεις τους παρέmicroειναν προσκολληmicroένοι στις γερmicroανικές επιθυmicroίες και στην εξουσία

Τα laquoεθνικάraquo ζητήmicroαταΔύο ζητήmicroατα απασχόλησαν την κυβέρνηση Τσολάκογλου στους πρώτους microήνες της Κατοχής Το πρώτο από αυτά ήταν το ζήτηmicroα της ρύθmicroισης της αγοράς ειδών πρώτης ανάγκης και η αποφυγή της επισιτιστικής κρίσης Για λόγους που αναλύονται αναλυτι-κότερα αλλού οι κυβερνητικές δυνατότητες στον τοmicroέα αυτό υπήρξαν περιορισmicroένες και τα αποτελέσmicroατα πενιχρά Το δεύτερο στο οποίο επικέντρωσε ο Tσολάκογλου τη δραστηριότητά του επιδιώκοντας παράλληλα να δικαιολογήσει την αδυναmicroία του στο πρώτο ήταν η διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της χώραςΣτο πεδίο αυτό υπήρχαν δύο ειδών απειλές η πρώτη αφορούσε στις ιταλικές προθέσεις που απέβλεπαν όχι microόνο στη σταδιακή προσάρτηση στην Ιταλία περιοχών ολόκληρων όπως τα νησιά του Ιονίου ή η Σάmicroος αλλά και στην έmicromicroεση προσάρτηση περιοχών είτε διαmicroέσου της laquoΜεγάλης Αλβανίαςraquo ndashη οποία Αλβανία θυmicroίζουmicroε ανήκε στο ιταλικό στέmicromicroα από την εποχή της στρατιωτικής της κατάληψης στις 7 Απριλίου 1939ndash είτε διαmicroέσου της δηmicroιουργίας αυτόνοmicroων περιοχών microε πρόσχηmicroα αληθινές ή φανταστικές microειονότητες της χώρας Η έντονη ανακίνηση του βλάχικου ζητήmicroατος λόγου χάρη από τις πρώτες ηmicroέρες της Κατοχής ήταν microέρος αυτής της πολιτικής Η δεύτερη ήταν η βουλγαρική φιλοδοξία να αποκαταστήσει όχι microόνο την έξοδο στο Αιγαίο πάγιο αίτηmicroα της βουλγαρικής πολιτικής αλλά και τη διεκδίκηση ρόλου σε ευρύτερες περι-οχές της ελληνικής Μακεδονίας Η βουλγαρική ζώνη κατοχής που αρχικά περιλάmicroβανε τη Θράκη και microικρό τmicroήmicroα της Ανατολικής Μακεδονίας αποτελούσε εφαλτήριο για ευρύτερες επιδιώξεις Η εκστρατεία αφελληνισmicroού αυτής της ζώνης πήρε αmicroέσως microεγάλες διαστάσεις Στη θέση του γενικού διοικητή Μακεδονίας τοποθετήθηκε ένας ακόmicroα σηmicroαντικός αξιωmicroατικός του στρατού της Αλβανίας ο συνταγmicroατάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου

Ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσο-λάκογλου πρωθυπουργός της

Ήδη από τους πρώτους microήνες της Κατοχής έγιναν εmicroφανείς οι

πρώην αρχηγός του επιτελείου του Τmicroήmicroατος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας ενώ σε όλες τις ευαίσθητες νοmicroαρχίες τοποθετήθηκαν δυναmicroικά πρόσωπα Το ζήτηmicroα του αν διασφάλισε σε τίποτα η δραστηριότητα αυτή την εδαφική ακεραιότητα της χώρας θα microπορούσε να αποτελέσει αντικείmicroενο microεγάλης συζήτησης Στα σοβαρά αυτά ζητήmicroατα η ουσιαστική εξουσία ανήκε στις δυνάmicroεις κατοχής και για την ακρίβεια η microορφή και τα σύνορά της υπό τον ζυγό του Άξονα Ελλάδας εξαρτιόνταν άmicroεσα από τις σχέσεις microεταξύ των microελών του πρώτου Η αντίθεση του Γερmicroανού επιτετραmicromicroένου στη χώρα του πανίσχυρου Άλτεmicroπουργκ προς τις ιταλικές φιλοδοξίες που κινδύνευαν να δηmicroι-ουργήσουν εστίες αναταραχής στα Βαλκάνια ήταν ίσως πιο σηmicroαντικός παράγοντας απrsquo ότι οι όποιες προσπάθειες της κυβέρνησης Τσολάκογλου Παρrsquo όλα αυτά η πολυδιαφη-microιζόmicroενη κυβερνητική προσπάθεια για την ακεραιότητα της χώρας αποτέλεσε ελλείψει άλλου πιο ουσιαστικού επιχειρήmicroατος το άλλοθι του δωσιλογισmicroού και της συνεργασίας microε τον Άξονα Παρατηρήθηκε δηλαδή το παράξενο πολιτικά και ιδεολογικά φαινόmicroενο να προσφέρεται συνεργασία και διευκόλυνση στους κατακτητές της πατρίδας στο όνοmicroα ακριβώς του πατριωτισmicroού Οπωσδήποτε υπήρχαν ενδείξεις πολιτικής σχιζοφρένειας στη στάση αυτή

Η θεσmicroική laquoνοmicroιmicroοποίησηraquo Η ελληνική πολιτείαΗ νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης συνεργασίας ήταν ένα ζήτηmicroα που απασχόλησε τόσο τους συγχρόνους όσο και τους microεταγενέστερους Στη λογική της εγκαθίδρυσής της δέσποζε το επιχείρηmicroα του κενού εξουσίας Η προηγούmicroενη κυβέρνηση δηλαδή εκείνη που είχε διορίσει ο ανώτατος άρχων ο Γεώργιος διέφυγε στο εξωτερικό microαζί microε τον τελευταίο αφήνοντας πίσω της ένα πλήρες κυβερνητικό και θεσmicroικό κενό Το κενό αυτό microπορούσε laquoνόmicroιmicroαraquo να καταληφθεί από ανθρώπους που ως αρχηγοί του στρατού σε microία εmicroπόλεmicroη χώρα είχαν οπωσδήποτε αυξηmicroένη ευθύνη Η εντολή και στήριξη των de facto ισχυρών της χώρας των κατακτητών της δηλαδή κρινόταν επιπρόσθετο θεmicroέλιο για την ισχύ της νέας εξουσίας Η απουσία ανώτατου άρχοντα και εκπροσώπων του έθνους ndashεκλεγmicroένων ή microηndash ξεπεράστηκε laquoνοmicroικάraquo microε την ανακήρυξη της laquoελληνικής πολιτείαςraquo ενός microορφώmicroατος όπου το υπουργικό συmicroβούλιο microπορούσε να νοmicroοθετεί και να ασκεί εκτελεστικά καθήκοντα ταυτόχρονα Και δεν ήταν λίγοι οι νόmicroοι και τα διατάγmicroατα που εκδόθηκαν στα τρισήmicroισι χρόνια της Κατοχής Μερικά microάλιστα από αυτά

ndashο περίφηmicroος νόmicroος για την αφισοκόλληση αποτελεί το πιο γνωστό και γραφικό παρά-δειγmicroαndash διατηρήθηκαν σχεδόν έως τις microέρες microας οδηγώντας πολίτες στα δικαστήρια πολλά χρόνια microετά την πτώση και την καταδίκη του δωσιλογισmicroού Η ακύρωση δε άλλων αποφάσεων της κατοχικής εξουσίας αποδείχθηκε αδύνατη στη συνέχεια Οι αναγκα-στικές απαλλοτριώσεις για παράδειγmicroα που προηγήθηκαν της κατασκευής των microεγά-λων έργων της κατοχικής περιόδου δεν ήταν δυνατό να ανακληθούν ή να θεωρηθούν αυθαίρετες και microη γενόmicroενες Πάνω σε τέτοιας microορφής απαλλοτριώσεις ndashολόκληρο χωριό το Ελληνικό βρέθηκε microέσα σε αυτέςndash κατασκευάστηκε το αεροδρόmicroιο του Ελλη-νικού έργο της Κατοχής στο microεγαλύτερο microέρος του που εξυπηρέτησε την πρωτεύουσα microέχρι τα τελευταία χρόνια Αυτό ήταν ένα microόνο από τα έργα της περιόδου Όσον αφορά την ευρύτερη αποδοχή της κυβέρνησης Tσολάκογλου συνήθως λαmicroβά-νουmicroε ως πάγιο δεδοmicroένο την ανυποληψία στην οποία περιήλθε microετά την τροmicroερή επισιτιστική κρίση του χειmicroώνα 1941-1942 Στις πρώτες εβδοmicroάδες της Κατοχής τα πράγmicroατα δεν φαίνονταν microε τον ίδιο τρόπο Η νεοσχηmicroατισθείσα κυβέρνηση κατα-κλύστηκε από laquoσυγχαρητήρια τηλεγραφήmicroαταraquo από κάθε πλευρά από πνευmicroατικούς θρησκευτικούς και οικονοmicroικούς ταγούς της χώρας Πολλά από αυτά είχαν ισχυρή δόση ειλικρίνειας Με βασικό επιχείρηmicroα ότι η χώρα δεν microπορούσε να microείνει χωρίς κυβέρ-νηση στις δύσκολες εκείνες ώρες ο Tσολάκογλου επιδίωξε να αποκτήσει αν όχι την ανοικτή στήριξη και τη συmicromicroετοχή τουλάχιστον την ανοχή ή την laquoευmicroενή ουδετερό-τηταraquo του παλαιού πολιτικού κόσmicroου Δηλώνοντας προς όλες τις κατευθύνσεις ότι το παλαιό φαύλο καθεστώς της βασιλι-κής δικτατορίας είχε παρέλθει ο στρατηγός-πρωθυπουργός έκανε ανοίγmicroατα προς τους παλαιούς πολιτικούς Ύστερα από πολλές προσωπικές επαφές και κάποιες πιο επίσηmicroες συσκέψεις όπως αυτή στις 7 Μαΐου microε εκπροσώπους των παλαιών κοmicromicroάτων ndashΛαϊκών και Φιλελεύθερωνndash ο Tσολάκογλου εξασφάλισε τη σιωπηλή έστω συναίνεσή τους απέ-φυγε δηλαδή κάθε εκδήλωση ανοικτής αντιπαράθεσης microε την κυβέρνησή του Πάντως το κύριο χαρακτηριστικό της στάσης των παλαιών πολιτικών ήταν η αναmicroονή και η απραξία πριν εκδηλωθούν οριστικά οι δυνατότητες και οι προοπτικές της νέας κατά-στασης Η microάχη της Κρήτης τα πρώτα αντίποινα των κατακτητών και η έκδηλη κυβερ-νητική αδυναmicroία στα εσωτερικά ζητήmicroατα κατέστησαν τους πολιτικούς περισσότερο προσεκτικούς

Το αεροδρόmicroιο του Ελληνικού που εξυπηρέτησε την Αθήνα

Το βασικό επιχείρηmicroα του στρατηγού-πρωθυπουργού

ndashο περίφηmicroος νόmicroος για την αφισοκόλληση αποτελεί το πιο γνωστό και γραφικό παρά-δειγmicroαndash διατηρήθηκαν σχεδόν έως τις microέρες microας οδηγώντας πολίτες στα δικαστήρια πολλά χρόνια microετά την πτώση και την καταδίκη του δωσιλογισmicroού Η ακύρωση δε άλλων αποφάσεων της κατοχικής εξουσίας αποδείχθηκε αδύνατη στη συνέχεια Οι αναγκα-στικές απαλλοτριώσεις για παράδειγmicroα που προηγήθηκαν της κατασκευής των microεγά-λων έργων της κατοχικής περιόδου δεν ήταν δυνατό να ανακληθούν ή να θεωρηθούν αυθαίρετες και microη γενόmicroενες Πάνω σε τέτοιας microορφής απαλλοτριώσεις ndashολόκληρο χωριό το Ελληνικό βρέθηκε microέσα σε αυτέςndash κατασκευάστηκε το αεροδρόmicroιο του Ελλη-νικού έργο της Κατοχής στο microεγαλύτερο microέρος του που εξυπηρέτησε την πρωτεύουσα microέχρι τα τελευταία χρόνια Αυτό ήταν ένα microόνο από τα έργα της περιόδου Όσον αφορά την ευρύτερη αποδοχή της κυβέρνησης Tσολάκογλου συνήθως λαmicroβά-νουmicroε ως πάγιο δεδοmicroένο την ανυποληψία στην οποία περιήλθε microετά την τροmicroερή επισιτιστική κρίση του χειmicroώνα 1941-1942 Στις πρώτες εβδοmicroάδες της Κατοχής τα πράγmicroατα δεν φαίνονταν microε τον ίδιο τρόπο Η νεοσχηmicroατισθείσα κυβέρνηση κατα-κλύστηκε από laquoσυγχαρητήρια τηλεγραφήmicroαταraquo από κάθε πλευρά από πνευmicroατικούς θρησκευτικούς και οικονοmicroικούς ταγούς της χώρας Πολλά από αυτά είχαν ισχυρή δόση ειλικρίνειας Με βασικό επιχείρηmicroα ότι η χώρα δεν microπορούσε να microείνει χωρίς κυβέρ-νηση στις δύσκολες εκείνες ώρες ο Tσολάκογλου επιδίωξε να αποκτήσει αν όχι την ανοικτή στήριξη και τη συmicromicroετοχή τουλάχιστον την ανοχή ή την laquoευmicroενή ουδετερό-τηταraquo του παλαιού πολιτικού κόσmicroου Δηλώνοντας προς όλες τις κατευθύνσεις ότι το παλαιό φαύλο καθεστώς της βασιλι-κής δικτατορίας είχε παρέλθει ο στρατηγός-πρωθυπουργός έκανε ανοίγmicroατα προς τους παλαιούς πολιτικούς Ύστερα από πολλές προσωπικές επαφές και κάποιες πιο επίσηmicroες συσκέψεις όπως αυτή στις 7 Μαΐου microε εκπροσώπους των παλαιών κοmicromicroάτων ndashΛαϊκών και Φιλελεύθερωνndash ο Tσολάκογλου εξασφάλισε τη σιωπηλή έστω συναίνεσή τους απέ-φυγε δηλαδή κάθε εκδήλωση ανοικτής αντιπαράθεσης microε την κυβέρνησή του Πάντως το κύριο χαρακτηριστικό της στάσης των παλαιών πολιτικών ήταν η αναmicroονή και η απραξία πριν εκδηλωθούν οριστικά οι δυνατότητες και οι προοπτικές της νέας κατά-στασης Η microάχη της Κρήτης τα πρώτα αντίποινα των κατακτητών και η έκδηλη κυβερ-νητική αδυναmicroία στα εσωτερικά ζητήmicroατα κατέστησαν τους πολιτικούς περισσότερο προσεκτικούς

Το αεροδρόmicroιο του Ελληνικού που εξυπηρέτησε την Αθήνα

Το βασικό επιχείρηmicroα του στρατηγού-πρωθυπουργού

Οικονοmicroικές και πολιτικές διαmicroάχεςΗ εσωτερική λειτουργία της πρώτης κατοχικής κυβέρνησης κάθε άλλο παρά ήπια και οmicroαλή ήταν Στο εσωτερικό της εκδηλώνονταν οι πολιτικές αλλά και οικονοmicroικές αντι-θέσεις microεταξύ των δύο εταίρων του Άξονα των Γερmicroανών και των Ιταλών καθώς και προοδευτικά των επιχειρηmicroατιών και εργολάβων που συνέδεαν τα συmicroφέροντά τους microε τη microία ή την άλλη πλευρά Οι συγκρούσεις ήταν σκληρές καθώς τα συmicroφέροντα ήταν microεγάλα Οι οικονοmicroικές δραστηριότητες που εκπορεύονταν από την παρουσία στη χώρα πολλών δεκάδων χιλιάδων ξένων στρατιωτών ndashτροφοδοσία προmicroήθειες εγκαταστά-σεις κλπndash συmicroπληρώθηκαν από το ξεκίνηmicroα σειράς σηmicroαντικών έργων στρατιωτικού ή πολιτικού χαρακτήρα που σε microεγάλο βαθmicroό χρηmicroατοδοτούσε η ελληνική κυβέρνηση και εκτελούσαν Έλληνες εργολάβοι ή υπεργολάβοι Τη microερίδα του λέοντος σε αυτά είχαν οι Γερmicroανοί ενώ η ιταλική αγωνία για τον εξοβελισmicroό τους από την οικονοmicroική εκmicroε-τάλλευση microιας χώρας στην οποία ασκούσαν την laquoπρωτοκαθεδρίαraquo εκφραζόταν microε την επιθετικότητα του laquoανθρώπου τους στην κυβέρνησηraquo του Γκοτζαmicroάνη Οι εσωτερικές τριβές και η αποτυχία επίλυσης του επισιτιστικού οδήγησαν γρήγορα την κυβέρνηση Τσολάκογλου σε πλήρη ανυποληψία Οι εντολές της τα διατάγmicroατα και οι νόmicroοι της εφαρmicroόζονταν ολοένα και πιο δύσκολα παρά τη συνεχή στρατολόγηση νέων χωροφυλάκων και τη microαζική χρησιmicroοποίηση αξιωmicroατικών σε διοικητικές θέσεις laquoγια να προαχθεί το κυβερνητικό έργοraquo Η παραmicroονή της στην εξουσία για σχετικά microεγάλο χρο-νικό διάστηmicroα οφειλόταν περισσότερο στην αδυναmicroία των κατακτητών να βρουν αντικα-ταστάτες των στρατηγών ndash microε τρόπο ώστε να αποκατασταθεί το κυβερνητικό κύρος και να διατηρηθούν ταυτόχρονα οι ενδο-αξονικές ισορροπίες Μόνο η προϊούσα εξασθένιση της ιταλικής πλευράς στην πορεία του πολέmicroου επέτρεψε την αντικατάσταση της πρώ-της αυτής κυβέρνησης microε την αντίστοιχη του Λογοθετόπουλου στις 2 Δεκεmicroβρίου 1942 Η τελική όmicroως laquoσταθεροποίησηraquo του κυβερνητικού συστήmicroατος συνεργασίας ήρθε microερι-κούς microήνες αργότερα τον Απρίλιο του 1943 microε την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Ιωάννη Ράλλη

Μία κυβέρνηση χωρίς χώρα και χωρίς λαόΗ πρώτη επίπτωση της ήττας και των εξελίξεων που ακολούθησαν την κατάληψη της

Η παρουσία στη χώρα δεκάδων χιλιάδων ξένων στρατιωτών

Ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώρ-γιος Βrsquo σε επίσηmicroη τελετή στον

χώρας από τις δυνάmicroεις του Άξονα ήταν ένα laquoσυνταγmicroατικόraquo θεσmicroικό παράδοξο Υπήρχε microία αντίφαση στο γεγονός ότι η χώρα ndashόπως ο βασιλιάς Γεώργιος και η τελευταία κυβέρνηση στην ελεύθερη Αθήνα είχε αποφασίσειndash συνέχιζε τον πόλεmicroο στο πλευρό της Μεγάλης Βρετανίας ενώ από την άλλη το έδαφος οι πλουτοπαραγωγικές πηγές και το σύνολο των πολιτών της βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του εχθρού Ο τελευταίος όπως είδαmicroε δεν είχε ειδικά σχέδια για την Ελλάδα δεν απέβλεπε δηλαδή στην κατάτmicroησή της σύmicroφωνα microε το γιουγκοσλαβικό πρότυπο και δεν επιθυmicroούσε να κρατήσει για λογαριασmicroό του το σύνολο των διοικητικών και κυβερνητικών ευθυνών Ως εκ τούτου η αντίφαση οδήγησε όπως ήταν φυσικό σε δύο κυβερνητικά σχήmicroατα σε δύο κυβερνή-σεις των οποίων οι δυνατότητες ήταν εκ των πραγmicroάτων περιορισmicroένη Η πρώτη εκείνη της εξορίας ήταν κυβέρνηση χωρίς έδαφος και χωρίς λαό στηριγmicroένη αποκλειστικά στη διπλωmicroατική αναγνώριση από τη Μεγάλη Βρετανία και τα υπόλοιπα συmicromicroαχικά κράτη Οι χώροι επί των οποίων microπορούσε να ασκήσει την εξουσία της ήταν εξαιρετικά περιο-ρισmicroένοι Ο ελληνικός στρατός της Μέσης Ανατολής εξαρτιόταν πολύ περισσότερο από το βρετανικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ή της Μεσογείου παρά από την ελληνική κυβέρνηση το εmicroπορικό ναυτικό microε ελληνική ή microη σηmicroαία ακολουθούσε τους συmicromicroα-χικούς κανόνες στις θαλάσσιες microεταφορές ενώ οι κοινότητες των ξενιτεmicroένων Ελλήνων ndashτο ισχυρό ελληνικό λόmicroπι των ΗΠΑ λόγου χάρηndash αναφέρονταν πολύ περισσότερο στην κυβέρνηση της νέας τους πατρίδας παρά στην αντίστοιχη της παλιάςΣτο Λονδίνο ή αργότερα στο Κάιρο microέσα σε αυτήν την ιδιαίτερη κατάσταση όπου κυρι-αρχούσε η αβεβαιότητα και η απραξία οι εσωτερικές διαmicroάχες ταλαιπώρησαν από την αρχή αυτό το κυβερνητικό σχήmicroα Το γεγονός ότι αποτελούσε ουσιαστικό διάδοχο του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και βάσιζε τη νοmicroιmicroότητά του αποκλει-στικά και microόνο στη βασιλική εντολή το καθιστούσε ιδιαίτερα ευάλωτο σε πιέσεις και γενικά αναξιόπιστο στο εσωτερικό της χώρας Ο απογαλακτισmicroός από πολλά χαρακτη-ριστικά της δικτατορίας και η απαλλαγή από πρόσωπα που διαδραmicroάτισαν σηmicroαντικούς ρόλους σε αυτή αποδείχθηκε δύσκολη και επίπονη υπόθεση και απαίτησε προσπάθειες πολλών microηνών Μόνο προς το τέλος της Κατοχής καθώς πλησίαζε η απελευθέρωση η κυβέρνηση του εξωτερικού άρχισε προοδευτικά να αποκαθιστά το κύρος της καθώς πρόβαλε ως η πιθανότερη κυβερνητική λύση για την απελευθερωmicroένη από τον Άξονα Ελλάδα

Μια κυβέρνηση χωρίς εξουσίαΤο δεύτερο κυβερνητικό σχήmicroα που προέκυψε microέσα από τις τότε συνθήκες διέθετε έδαφος και λαό ήταν όmicroως συζητήσιmicroο κατά πόσο διέθετε κύρος και εξουσία Οι κατο-χικοί στρατιωτικοί διοικητές ο Ιταλός ο Γερmicroανός ο Βούλγαρος στη δική του ζώνη είχαν σαφώς microεγαλύτερη εξουσία από τους κατά τόπους κυβερνητικούς εκπροσώπους της Αθήνας τους διοικητές περιφερειών και τους νοmicroάρχες Επιπλέον microε σταθερά παρούσα την εναντίον τους κατηγορία για προδοσία και δωσιλογισmicroό οι κατοχικές κυβερνήσεις βρίσκονταν υπό διαρκή πίεση και ένιωθαν την ανάγκη να αποδείξουν ότι η επισφαλής θέση τους οφειλόταν στην επιθυmicroία τους να βοηθήσουν τους δει-νοπαθούντες πολίτες της χώρας αλλά και τα εθνικά συmicroφέροντα στη δύσκολη αυτή συγκυρία Στον προπαγανδιστικό τους λόγο κατηγορούσαν την κυβέρνηση του βασιλιά ως κυβέρνηση laquoφυγάδωνraquo που έφυγαν αδιαφορώντας για τον λαό τους αφήνοντάς τον έρmicroαιο των διαθέσεων του κατακτητή Αυτοί οι στρατηγοί της Αλβανίας και οι στρατιώτες επέλεξαν σύmicroφωνα microε τη δική τους λογική να παραmicroείνουν στη θέση τους και να συmicroβάλουν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής του λαού και στην προστασία των ορίων της ελληνικής επικράτειας Πολύ γρήγορα οι διακηρύξεις αυτές άρχισαν να ακούγονται κούφιες και ανούσιες Οι δραmicroατικοί microήνες της Κατοχής οι στερήσεις η πείνα η βία των κατακτητών ο αφελληνισmicroός της Θράκης και τα laquoαυτονοmicroιστικά κινήmicroαταraquo που δηmicroιούργησαν οι Ιτα-λοί έδειξαν ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος σκοπός microπορούσε να γίνει πιστευτός Η κυβέρνηση της Αθήνας έδειξε γρήγορα αυτό που πραγmicroατικά ήταν ένας απλός εντολο-δόχος των συmicroφερόντων των κατακτητών του οποίου η microοναδική microέριmicroνα ήταν να microη δυσαρεστήσει τους αφέντες του Οι εσωτερικές διαmicroάχες στο κυβερνητικό σχήmicroα του Τσολάκογλου αντικατόπτριζαν microάλλον τις συγκρούσεις συmicroφερόντων στο επίπεδο των κατακτητών ndashτην προβολή των γερmicroανικών ή των ιταλικών επιδιώξεωνndash και ελάχιστα έως καθόλου πραγmicroατικά προβλήmicroατα λειτουργικότητας ή τυχόν τύψεις για την οικτρή κατάσταση στην οποία περιέπεσε η χώρα Κανείς κυβερνητικός ή διοικητικός παράγο-ντας δεν παραιτήθηκε στον καιρό της πείνας όπως άλλωστε δεν παραιτήθηκε τον καιρό της εξόντωσης των Εβραίων πολιτών της χώρας τον καιρό των microαζικών εκτελέσεων τον καιρό της πυρπόλησης των χωριών στην ύπαιθρο Ένας ανυποψίαστος παρατηρη-

Η πραγmicroατικότητα όσον αφορά την κυβέρνηση της Αθήνας δεν

Στιγmicroιότυπο από την παρέλαση των γερmicroανικών στρατευmicroάτων

Μια κυβέρνηση χωρίς εξουσίαΤο δεύτερο κυβερνητικό σχήmicroα που προέκυψε microέσα από τις τότε συνθήκες διέθετε έδαφος και λαό ήταν όmicroως συζητήσιmicroο κατά πόσο διέθετε κύρος και εξουσία Οι κατο-χικοί στρατιωτικοί διοικητές ο Ιταλός ο Γερmicroανός ο Βούλγαρος στη δική του ζώνη είχαν σαφώς microεγαλύτερη εξουσία από τους κατά τόπους κυβερνητικούς εκπροσώπους της Αθήνας τους διοικητές περιφερειών και τους νοmicroάρχες Επιπλέον microε σταθερά παρούσα την εναντίον τους κατηγορία για προδοσία και δωσιλογισmicroό οι κατοχικές κυβερνήσεις βρίσκονταν υπό διαρκή πίεση και ένιωθαν την ανάγκη να αποδείξουν ότι η επισφαλής θέση τους οφειλόταν στην επιθυmicroία τους να βοηθήσουν τους δει-νοπαθούντες πολίτες της χώρας αλλά και τα εθνικά συmicroφέροντα στη δύσκολη αυτή συγκυρία Στον προπαγανδιστικό τους λόγο κατηγορούσαν την κυβέρνηση του βασιλιά ως κυβέρνηση laquoφυγάδωνraquo που έφυγαν αδιαφορώντας για τον λαό τους αφήνοντάς τον έρmicroαιο των διαθέσεων του κατακτητή Αυτοί οι στρατηγοί της Αλβανίας και οι στρατιώτες επέλεξαν σύmicroφωνα microε τη δική τους λογική να παραmicroείνουν στη θέση τους και να συmicroβάλουν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής του λαού και στην προστασία των ορίων της ελληνικής επικράτειας Πολύ γρήγορα οι διακηρύξεις αυτές άρχισαν να ακούγονται κούφιες και ανούσιες Οι δραmicroατικοί microήνες της Κατοχής οι στερήσεις η πείνα η βία των κατακτητών ο αφελληνισmicroός της Θράκης και τα laquoαυτονοmicroιστικά κινήmicroαταraquo που δηmicroιούργησαν οι Ιτα-λοί έδειξαν ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος σκοπός microπορούσε να γίνει πιστευτός Η κυβέρνηση της Αθήνας έδειξε γρήγορα αυτό που πραγmicroατικά ήταν ένας απλός εντολο-δόχος των συmicroφερόντων των κατακτητών του οποίου η microοναδική microέριmicroνα ήταν να microη δυσαρεστήσει τους αφέντες του Οι εσωτερικές διαmicroάχες στο κυβερνητικό σχήmicroα του Τσολάκογλου αντικατόπτριζαν microάλλον τις συγκρούσεις συmicroφερόντων στο επίπεδο των κατακτητών ndashτην προβολή των γερmicroανικών ή των ιταλικών επιδιώξεωνndash και ελάχιστα έως καθόλου πραγmicroατικά προβλήmicroατα λειτουργικότητας ή τυχόν τύψεις για την οικτρή κατάσταση στην οποία περιέπεσε η χώρα Κανείς κυβερνητικός ή διοικητικός παράγο-ντας δεν παραιτήθηκε στον καιρό της πείνας όπως άλλωστε δεν παραιτήθηκε τον καιρό της εξόντωσης των Εβραίων πολιτών της χώρας τον καιρό των microαζικών εκτελέσεων τον καιρό της πυρπόλησης των χωριών στην ύπαιθρο Ένας ανυποψίαστος παρατηρη-

Η πραγmicroατικότητα όσον αφορά την κυβέρνηση της Αθήνας δεν

Στιγmicroιότυπο από την παρέλαση των γερmicroανικών στρατευmicroάτων

τής θα microπορούσε να υποθέσει ότι αυτές οι δωσιλογικές κυβερνήσεις της κατεχόmicroενης από τον Άξονα Αθήνας ήταν ένα είδος γραmicromicroατείας των αξιωmicroατούχων των κατοχικών δυνάmicroεων επιφορτισmicroένων απλώς microε το να προωθούν τις επιθυmicroίες τους ndash microερικές δε φορές microε τρόπο πιο φανατικό και από αυτόν που οι ίδιοι οι κατακτητές θα επιθυmicroού-σαν Για τον πολύ κόσmicroο η ύπαρξη δύο κυβερνήσεων που laquoεργάζονταν για το καλό τουraquo δεν έγινε αντιληπτή ως προς το δεύτερό της σκέλος τουλάχιστον Οι Έλληνες που πέθαιναν και υπέφεραν στην πλειοψηφία τους περιφρονούσαν στον ίδιο ίσως βαθmicroό την κυβέρνηση των laquoφυγάδωνraquo και την αντίστοιχη των laquoπροδοτώνraquo Γιrsquo αυτόν τον λόγο αργότερα το αντιστασιακό κίνηmicroα ανέδειξε τρίτο κυβερνητικό σχήmicroα εχθρικό προς τα δύο προηγούmicroενα Αυτό όmicroως ήταν ένα microεταγενέστερο κεφάλαιο

Η Κατοχή της πείνας και των στερήσεων (1941-1942)Στις 3 Μαΐου 1941 τα γερmicroανικά στρατεύmicroατα αφού καθάρισαν τις στολές και τα microηχα-νήmicroατά τους από τη σκόνη των ελληνικών δρόmicroων πραγmicroατοποίησαν στην Αθήνα microπροστά στο Μνηmicroείο του Άγνωστου Στρατιώτη την καθιερωmicroένη πλέον σε εκείνους τους καιρούς laquoπαρέλαση της νίκηςraquo Μία ακόmicroη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα κατακτήθηκε και προστέθηκε στην ήδη σηmicroαντική συλλογή που το Ράιχ είχε δηmicroιουργήσει Παρά τη microεγαλοπρέπεια της τελετής το γερmicroανικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα περιοριζόταν εκείνη την εποχή στο ελάχιστο Η κατάκτηση της χώρας ήταν περισσότερο microία αmicroυ-ντική κίνηση που διόρθωνε τη βιασύνη και την προχειρότητα των Ιταλών απαγόρευε την παρουσία Βρετανών σε ευρωπαϊκό έδαφος και διασφάλιζε το Αιγαίο και τον δρόmicroο προς τα Δαρδανέλια και τη Ρωσία Η κατάληψη της Κρήτης ολοκλήρωσε τη βαλκανική εκστρατεία και αmicroέσως microετά οι Γερmicroανοί ακολούθησαν διαδικασία απεmicroπλοκής από το ελληνικό ζήτηmicroα Εκείνο που τώρα τους απασχολούσε ήταν η αποφασιστική microάχη στα ανατολικά η κατάκτηση της Σοβιετικής Ένωσης Οι Ιταλοί microε τη microικρή συνδροmicroή των Βουλγάρων στον βορρά θα αναλάmicroβαναν microαζί microε την εκ των ενόντων δηmicroιουργηmicroένη κυβέρνηση της Αθήνας το Ελληνικό ζήτηmicroα Μέσα στον Ιούνιο οι ανακατατάξεις αυτές ολοκληρώθηκαν και η περίοδος της Κατοχής ξεκίνησε για τους ΈλληνεςΟι πρώτες εντυπώσεις από τη νέα κατάσταση κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικές ήταν Η απορύθmicroιση του κρατικού microηχανισmicroού ήταν εmicroφανής από τις πρώτες κιόλας ηmicroέρες Δύο microεγάλα προβλήmicroατα έπρεπε άmicroεσα να λυθούν για να επανέλθει microε στοιχειώδη

Ο κόσmicroος της ΚατοχήςΥποχρεωτική εργασία (αγγαρεία)

Κρήτη τη 17 Ιουνίου 1941

Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ήν microοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρα-τού εντέλλοmicroαι τα κάτωθιΥΠΟΧΡΕΩΣΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ1ον Όλος ο πληθυσmicroός ανεξαρτήτως επαγγέλmicroατος ηλικίας και φύλου υποχρεούται κατά διαταγήν του Δηmicroάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκοmicroιδής διrsquo αεροδρόmicroια δρόmicroους και παρο-microοίας εργασίας2ον Μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας3ον Όλα τα microεταγωγικά microέσα (άλογα όνοι) καθώς και άmicroαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δηmicroάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας4ον Κάθε Κοινότης οφείλει αmicroέσως να συστήση υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώ-πων microίαν φάλαγγαν εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθήΗ δύναmicroις καθορίζεται αναλόγως του αριθmicroού των κατοίκων Επί 100 κατοίκων αναλο-γούν 10 άνδρες και 5 έφεδροι5ον Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συmicromicroορφωθή προς τας υποχρεώσεις τας εκπηγάζου-σας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιmicroωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαmicroποτάζ microε φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιαιτέρας σοβαράς περιπτώσεις microε την ποινήν του θανάτου

Ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης

(Από το ΓΕΣΔΙΣ Αρχεία Εθνικής Αντίστασης Αθήνα 1998 τ ΣΤrsquo σ 27)

Σύmicroφωνα microε τις γερmicroανικές δια-ταγές ήδη από τους πρώτους

Ο κόσmicroος της ΚατοχήςΥποχρεωτική εργασία (αγγαρεία)

Κρήτη τη 17 Ιουνίου 1941

Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ήν microοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρα-τού εντέλλοmicroαι τα κάτωθιΥΠΟΧΡΕΩΣΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ1ον Όλος ο πληθυσmicroός ανεξαρτήτως επαγγέλmicroατος ηλικίας και φύλου υποχρεούται κατά διαταγήν του Δηmicroάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκοmicroιδής διrsquo αεροδρόmicroια δρόmicroους και παρο-microοίας εργασίας2ον Μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας3ον Όλα τα microεταγωγικά microέσα (άλογα όνοι) καθώς και άmicroαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δηmicroάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας4ον Κάθε Κοινότης οφείλει αmicroέσως να συστήση υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώ-πων microίαν φάλαγγαν εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθήΗ δύναmicroις καθορίζεται αναλόγως του αριθmicroού των κατοίκων Επί 100 κατοίκων αναλο-γούν 10 άνδρες και 5 έφεδροι5ον Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συmicromicroορφωθή προς τας υποχρεώσεις τας εκπηγάζου-σας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιmicroωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαmicroποτάζ microε φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιαιτέρας σοβαράς περιπτώσεις microε την ποινήν του θανάτου

Ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης

(Από το ΓΕΣΔΙΣ Αρχεία Εθνικής Αντίστασης Αθήνα 1998 τ ΣΤrsquo σ 27)

Σύmicroφωνα microε τις γερmicroανικές δια-ταγές ήδη από τους πρώτους

έστω τρόπο η ζωή των ανθρώπων στην πριν από τον πόλεmicroο κατάσταση Το πρώτο ήταν η ρύθmicroιση της αποστράτευσης της επιστροφής και της ένταξης των στρατιωτών αλλά και των επαγγελmicroατιών στρατιωτικών στα ειρηνικά τους καθήκοντα και το δεύ-τερο και σπουδαιότερο ήταν η ρύθmicroιση της λειτουργίας της αγοράς Ήδη στο πρώτο από αυτά οι αδυναmicroίες παρουσιάστηκαν κραυγαλέες και άνοιξαν microακρόχρονες πλη-γές Από αυτές οι πιο σηmicroαντικές ήταν η αδυναmicroία προώθησης των στρατιωτών που κατάγονταν από νησιωτικές περιοχές ndashιδιαίτερα από την Κρήτηndash στις πατρίδες τους Μεταφορικά microέσα δεν υπήρχαν και από τα υπάρχοντα η κυβέρνηση Tσολάκογλου δεν microπόρεσε να αποσπάσει από τον κατακτητή τα αναγκαία για τη διεκπεραίωση αυτού του έργου Αρκετοί από τους αποκλεισmicroένους φαντάρους εγκαταλείποντας κάθε ελπίδα για οργανωmicroένη και laquoεπίσηmicroηraquo λύση του προβλήmicroατός τους άρχισαν να αναζητούν προσωπικές λύσεις στο πρόβληmicroά τους microεταβαίνοντες στις πιο κοντινές για το νησί τους ακτές και αναζητώντας κάποιο τολmicroηρό σκάφος να τους microεταφέρει microερικές φορές έναντι σηmicroαντικής αmicroοιβής Η microεγάλη microάζα όmicroως των αποκοmicromicroένων συγκεντρώθηκε στην Αθήνα όπου διεκδικούσε καθηmicroερινά από τις κρατικές υπηρεσίες και τις κυβερνη-τικές Αρχές τη διαπεραίωση στην πατρίδα Το θέαmicroα των Κρητών φαντάρων ndashοι Αθη-ναίοι ονόmicroασαν έτσι ακόmicroα και τους νησιώτες που δεν κατάγονταν από την Κρήτηndash που στρατοπέδευαν σε άθλιες συνθήκες στο Παναθηναϊκό Στάδιο και σε άλλα σηmicroεία της πόλης που εκλιπαρούσαν για λίγο ψωmicroί ή για κάποια ευκαιριακή εργασία αποτελούσε διαρκή υπενθύmicroιση για την αδυναmicroία την ανυπαρξία ndashόπως ερmicroήνευαν πολλοίndash της κατοχικής κυβέρνησης Ακόmicroα χειρότερη ήταν η εικόνα και η microοίρα microιας άλλης microερίδας στρατιωτικών Οι ανάπηροι του πολέmicroου της Αλβανίας πολλές χιλιάδες σακατεmicroένοι στα πεδία των microαχών συγκεντρωmicroένοι στα microεγάλα νοσοκοmicroεία των πόλεων της Αθήνας ειδικά εγκα-ταλείφθηκαν κυριολεκτικά στην τύχη τους Το νέο κράτος δεν microπορούσε να αναλάβει κανενός είδους microέριmicroνα γιrsquo αυτούς Προοδευτικά καθώς προχωρούσαν οι κατοχικοί microήνες η διατροφή και η περίθαλψη αυτών των ανθρώπων εξαθλιώθηκε microέχρι που οι ελλείψεις τους οδήγησαν στην έσχατη στέρηση Περισσότερο από κάθε άλλη κατηγο-ρία ανθρώπων αυτοί που έδωσαν το αίmicroα και την αρτιmicroέλειά τους για την πατρίδα είχαν το ηθικό δικαίωmicroα της κρατικής αρωγής και microέριmicroνας Η κυβερνητική αδυναmicroία να τους παράσχει τη στοιχειώδη αρωγή επιβεβαίωνε στα microάτια των πολλών την ιδι-

Το νέο κράτος δεν microπορούσε να αναλάβει κανενός είδους microέρι-

οτέλεια την προδοσία την αχρηστία της laquoκυβέρνησης των Αθηνώνraquo Η εικόνα των αναπήρων που έσερναν τα κουρέλια τους στους δρόmicroους της Αθήνας είχε ισχυρό πολιτικά συmicroβολικό χαρακτήραΚαι οι κανονικοί όmicroως απόστρατοι εκείνοι που ως πολίτες πλέον επέστρεφαν στα σπίτια και στις οικογένειές τους δεν ξεκινούσαν τη ζωή τους από το σηmicroείο που την είχαν αφήσει τον Οκτώβριο του 1940 Πολλά πράγmicroατα είχαν αλλάξει στο microεταξύ Οι καταστροφές η έλλειψη πρώτων υλών η αναδιάταξη των παραγωγικών προσανατολι-σmicroών της βιοmicroηχανίας και βιοτεχνίας και η ουσιαστικά εκmicroηδένιση του εmicroπορίου οδή-γησαν πολλούς στην ανεργία χωρίς microάλιστα την προστασία που επέβαλαν οι νόmicroοι σε αυτήν την απορυθmicroισmicroένη κοινωνία Οι laquoδουλειές του ποδαριούraquo ήταν το αντίδοτο σε αυτή τη δυσάρεστη εξέλιξη και πολλοί βρέθηκαν να ασκούν επαγγέλmicroατα για τα οποία δεν ήξεραν τίποτε στο παρελθόν Η δουλειά του microικροπωλητή σε συνεχή αναζήτηση αντικειmicroένου προς πώληση απασχόλησε πλήθος ατόmicroων όπως και η αντίστοιχη του microεταφορέα σε καιρούς όπου τα microεταφορικά microέσα έλειπαν Πολλοί ήσαν επίσης εκείνοι που βρήκαν εργασία στα γερmicroανικά έργα αλλά και στις καινοτόmicroες δραστηριότητες που έφεραν microαζί τους ως ιδέες οι Ιταλοί Στις δυτικές συνοικίες της Αθήνας ξεκίνησε προοδευτικά η αξιοποίηση των κοιτασmicroάτων λιγνίτη που βρίσκονταν στις παρυφές των οικισmicroών ή και κάτω από αυτούς Οι λιγνιτωρύχοι έσκαβαν microεθοδικά τα πάντα από το Περιστέρι έως την Καλογρέζα

Η κατάρρευση της αγοράςΟι θλιβερές εικόνες των πολεmicroιστών της Αλβανίας στους νέους ρόλους που τους επι-φύλαξε η ήττα απέδιδαν microε τραγικό και συmicroβολικό τρόπο τα χαρακτηριστικά των νέων καιρών Για τη ζωή των πολλών ανθρώπων όmicroως το δεύτερο πεδίο της κυβερνητικής αποτυχίας η διατάραξη της λειτουργίας της αγοράς είχε άmicroεσα καταλυτικές συνέπειες για την καθηmicroερινή τους ζωή Πραγmicroατικά από τις πρώτες κιόλας ηmicroέρες οι ελλείψεις βασικών αγαθών άρχισαν να γίνονται εmicroφανείς στις microεγάλες πόλεις Δεν ήταν τόσο η άνοδος των τιmicroών που ενόχλησε αρχικά Στον τοmicroέα αυτό οι διαρκείς αγορανοmicroικές παρεmicroβάσεις και οι απειλές έφερναν εξάλλου κάποια αποτελέσmicroατα Το καταστρο-φικά πρωτοφανές βρισκόταν στην πλήρη αναδιάταξη των λειτουργιών του λιανικού εmicroπορίου Τα παραδοσιακά εντεταλmicroένα προς τούτο καταστήmicroατα τα microπακάλικα τα

Στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν κάποια βασικά

microανάβικα τα κρεοπωλεία άδειαζαν ολοένα και περισσότερο από τα προϊόντα τους και πολύ συχνά ξεχνούσαν τόσο αποτελεσmicroατικά την αποστολή τους ώστε οι ιδιοκτήτες τους βρίσκονταν στην ανάγκη να αναζητήσουν νέο επάγγελmicroα ή να προσθέσουν microια νέα δεξιότητα σε εκείνη του εmicroπόρου Από την άλλη microεριά αναδείχθηκαν νέοι τόποι πωλήσεων τροφίmicroων και ειδών πρώτης ανάγκης Στην αρχή στα καφενεία και στα κου-ρεία λίγο αργότερα σε δικηγορικά γραφεία στις πίσω πόρτες γραφείων εταιρειών και όπου αλλού microπορούσε να φανταστεί κανείς κρυφά σκοτεινά και laquomicroυηmicroέναraquo (laquomicroιλη-microέναraquo θα ήταν η σωστότερη έκφραση) microπορούσε κανείς να αποκτήσει όσα είχε ανά-γκη Φυσικά για τους microη έχοντες επαρκή χρήmicroατα ή αποτελεσmicroατικές διασυνδέσεις οι ευκαιρίες του δρόmicroου παρέmicroεναν βασική πηγή εφοδιασmicroού Οι πλανόδιοι microικροέ-microποροι πολλαπλασιάζονταν στους δρόmicroους των πόλεων microε εξαιρετική ταχύτητα παρά τα αδιάκοπα εναντίον τους microέτρα των αστυνοmicroικών Αρχών Εξυπακούεται ότι αυτού του είδους η αγορά ήταν έντονα ευκαιριακή και ασταθής Αυτό που σήmicroερα microπορούσε να βρεθεί δεν ήταν καθόλου βέβαιο ότι θα βρισκόταν στο ίδιο σηmicroείο την εποmicroένη Για τον λόγο αυτό οι Αθηναίοι απέκτησαν νέες συνήθειες Έmicroαθαν λόγου χάρη να κυκλοφορούν microονίmicroως microε ένα σακίδιο στην πλάτη ή microε microία συλλογή από laquoδίκτυαraquo (δεν υπήρχαν τότε οι πλαστικές σακούλες) στις τσέπες και στις τσάντες τους Με αυτόν τον τρόπο microπορούσαν σε κάθε στιγmicroή να εκmicroεταλλευτούν την laquoευκαιρίαraquo να φορτωθούν microε οτιδήποτε βρέθηκε απρόσmicroενα microπροστά τους σε κάποιο στενό σε κάποια στοά σε κάποιο ανύποπτο σηmicroείο Προφανώς η αναζήτηση τροφίmicroων ως κεντρική πρακτική της καθηmicroερινής ζωής ανα-στάτωσε τη ζωή των ανθρώπων και αποτέλεσε πρόσθετη αιτία δυσαρέσκειας και ανα-βρασmicroού Η κυβέρνηση έσπευσε να αποδώσει τα συmicroβαίνοντα στην παρουσία laquoδαι-microόνωνraquo Στη διάρκεια του καλοκαιριού ο δηmicroόσιος λόγος της πάνω στο θέmicroα της απορύθmicroισης της αγοράς γινόταν ολοένα και πιο επιθετικός σε άmicroεση αντιστοιχία microε τη διεύρυνση των προβληmicroάτων Βασικός ένοχος εκτός από τους laquoΣυmicromicroάχουςraquo που απέκλεισαν από τη θάλασσα τη χώρα και δεν επέτρεπαν να γίνουν εισαγωγές τροφί-microων ήταν οι laquoκερδοσκόποιraquo Σύmicroφωνα microε τα κυβερνητικά στελέχη ο microόνος λόγος των ελλείψεων ήταν η βουλιmicroία ορισmicroένων ασυνείδητων που απέκρυπταν τα αναγκαία αγαθά ώστε να προκαλέσουν την άνοδο των τιmicroών και τη microεγιστοποίηση του οφέλους που θα microπορούσαν να έχουν από το απόθεmicroα των προϊόντων τους

Μανάβικο της Αθήνας όταν ακόmicroα τα βασικά προϊόντα

Με την αγορά σε microία πρω-τοφανή κρίση και microε βασικά

Οι κυβερνητικές εκστρατείες ενάντια στους κερδοσκόπους τους αισχροκερδείς και τους microαυραγορίτες microπορεί να διαφήmicroιζαν την κυβερνητική ευαισθησία απέναντι στα

Το διαρκές πανηγύρι

Τον Νοέmicroβριο του 1941 καθώς ο χειmicroώνας πλησίαζε και οι ελλείψεις πολλαπλασιάζο-νταν σε πολλές γωνιές της Αθήνας συνήθως κοντά στο κέντρο αλλά ταυτόχρονα και laquoαπόκεντρεςraquo έξω δηλαδή από τα microέρη όπου σύχναζαν οι κατακτητές και η εξουσία στήνονταν αληθινά κέντρα laquoσυναλλαγώνraquo που κάθε σχεδόν ώρα της ηmicroέρας ή και της νύκτας συναντιόνταν όσοι είχαν κάτι να πουλήσουν microε εκείνους που είχαν κάτι για να το αγοράσουν Τα κέντρα αυτά λειτουργούσαν laquoχωρίς κανένα διάλειmicromicroα όλες τις microέρες κι έτσι το πανηγύρι είναι παντοτινόraquo και στηρίζονταν στη γενική κινητοποίηση ολό-κληρων οικογενειών καθώς χρειαζόταν κόσmicroος για να στηθεί το microαγαζί να microεταφερθεί και να φυλαχτεί το εmicroπόρευmicroα ndashσυχνά το τελευταίο ήταν κάπου κοντά κρυmicroένο και αποκαλυπτόταν laquoπαρουσία του πελάτηraquondash να γίνουν οι διαπραγmicroατεύσεις και να κλείσουν οι συmicroφωνίες laquoΟι περισσότεροι πωλούνε την πραmicroάτεια τους microέσα από τα καρροτσά-κια άλλοι στρώνουνε τσουβάλια και σχεδόν όλοι βοηθούνται στη δουλειά τους από τα παιδάκια τους κυρίως κοριτσόπουλα που καταφθάνουν πολλά πρωί για να καταλά-βουνε θέση Είνε η πρωτοπορεία των γονιών τουςraquo Πωλούνται τα πάντα ιδιαίτερα τα κρίσιmicroα απαραίτητα laquo ξύλα άφθονα χόρτα άγρια πορτοκάλλια λεmicroόνια σκόρδα καρότα σέλινα σπανάκι άνηθο microαϊντανό λάχανα κουνουπίδια κι αυτά τα κλωνοποι-ηmicroένα νερά τις λαχανίδεςraquo γυναίκες laquomicroεταπωλούν από χέρι σε χέρι όσπρια Σιτάρι λάδι βούτυρο ή κονσέρβεςraquo και laquo φορτώνονται πέταλα καρφιά παλιοπάπουτσα ή τράπουλες και τραβάνε κατά τη Ρούmicroελη ή τη Θεσσαλία ή τον Μωριά για να τrsquo ανταλλά-ξουν microε τρόφιmicroαraquo Το microεγαλύτερο από αυτά τα διαρκή laquoπανηγύριαraquo τα τόσο σηmicroαντικά για την επιβίωση των Αθηναίων βρισκόταν στο Πολύγωνο Εκεί σε microία microεγάλη αλάνα πλήθη ανθρώπων αναζητούσαν τις ευκαιρίες που θα τους κρατούσαν στη ζωή και εκεί κατέληγαν όσοι τολmicroηροί ριψοκινδύνευαν στα ταξίδια προς τις επαρχίες Για χιλιάδες ανθρώπους microιλούmicroε

(Μέσα σε εισαγωγικά οι περιγραφές προέρχονται από χρονικά του Κώστα Βάρναλη στην εφηmicroερίδα laquoΠρωίαraquo)

προβλήmicroατα του κόσmicroου πολύ όmicroως απείχαν από του να δώσουν λύση στο πρόβληmicroα Ακόmicroα και οι πλέον καλοπροαίρετοι των πολιτών καταλάβαιναν πως οι ελλείψεις δεν ήταν microόνο ζήτηmicroα αγορανοmicroίας και αστυνόmicroευσης της αγοράς παρότι όπως ήταν φυσικό δεν έλειπαν εκείνοι που προσπαθούσαν να εκmicroεταλλευτούν τη δυστυχία των άλλων Στην ουσία εκείνο που δεν microπορούσε να λειτουργήσει ήταν ο κρατικός microηχα-νισmicroός Θεωρητικά η πολιτική της κυβέρνησης Tσολάκογλου στο επισιτιστικό ήταν η ίδια microε εκείνη που είχε υπηρετήσει τη λειτουργία της χώρας στα προπολεmicroικά χρόνια Οι δηmicroόσιες υπηρεσίες και οργανισmicroοί θα επενέβαιναν ρυθmicroιστικά στην αγορά συγκε-ντρώνοντας την αγροτική παραγωγή της υπαίθρου και διανέmicroοντάς την στις πόλεις microε τρόπο που να κρατούν διαθεσιmicroότητα αγαθών και τιmicroές σε σταθερά επίπεδα Αυτό όmicroως που γινόταν το 1939 δεν microπορούσε να επαναληφθεί το 1941Οι λόγοι για την αποδιάρθρωση του συστήmicroατος ήταν πολλοί και η επίλυσή τους εξαι-ρετικά πολύπλοκη Το κύριο και βασικό ζήτηmicroα ήταν η κατάρρευση των συγκοινωνια-κών υποδοmicroών της χώρας που καθιστούσε άκυρο και ανεφάρmicroοστο εν τη γενέσει του το όποιο κυβερνητικό διοικητικό microέτρο Πραγmicroατικά στο τέλος του πολέmicroου το microεν σιδηροδροmicroικό δίκτυο βρισκόταν σε αξιοθρήνητη κατάσταση τόσο εξαιτίας των ανατι-νάξεων γραmicromicroών σταθmicroών και γεφυρών και της ανάλογης καταστροφής τροχαίου υλι-κού όσο και εξαιτίας της έλλειψης κάρβουνου για τις ατmicroοmicroηχανές Οι επισκευές του δικτύου και η προσαρmicroογή των microηχανών ώστε να χρησιmicroοποιούν τον κακής ποιότητας ελληνικό λιγνίτη που θα απέδιδαν τα λιγνιτωρυχεία που microόλις άνοιγαν θα έπαιρναν microήνες για να ολοκληρωθούν Με τα αυτοκίνητα η κατάσταση ήταν ακόmicroα χειρότερη Όλα όσα άξιζαν επιτάχθηκαν για τις ανάγκες του πολέmicroου και όσα από αυτά δεν χάθη-καν στον πόλεmicroο καταστράφηκαν microεθοδικά στην υποχώρηση για να microην πέσουν στα χέρια του εχθρού Πέρα όmicroως από τη διαθεσιmicroότητα οχηmicroάτων η αντίστοιχη της βενζίνης βρισκόταν σε ακόmicroα χειρότερη κατάσταση Η εκστρατεία στη Ρωσία και οι ιταλικές υποχρεώσεις στην Αφρική στράγγιζαν microεθοδικά την όποια διαθέσιmicroη σταγόνα καυσίmicroου Οι θαλάσσιες microεταφορές δεν διέφεραν πολύ ως προς τη γενική εικόνα Τα πλοία που βρίσκονταν σε αξιόπλοη κατάσταση είτε είχαν βυθιστεί στη διάρκεια του πολέmicroου είτε είχαν αποπλεύσει για την Αίγυπτο είτε είχαν επιταχθεί από τους κατακτητές για τις στρατιωτικές τους ανάγκες Τα πιο microικρά τα καΐκια του Αιγαίου δεν είχαν ξεφύγει

Δελτίο για τον επισιτισmicroό οικο-γένειας στη Αθήνα της Κατοχής

Στην Αθήνα της Κατοχής τα αυτοκίνητα ήταν πολύ λίγα και

προβλήmicroατα του κόσmicroου πολύ όmicroως απείχαν από του να δώσουν λύση στο πρόβληmicroα Ακόmicroα και οι πλέον καλοπροαίρετοι των πολιτών καταλάβαιναν πως οι ελλείψεις δεν ήταν microόνο ζήτηmicroα αγορανοmicroίας και αστυνόmicroευσης της αγοράς παρότι όπως ήταν φυσικό δεν έλειπαν εκείνοι που προσπαθούσαν να εκmicroεταλλευτούν τη δυστυχία των άλλων Στην ουσία εκείνο που δεν microπορούσε να λειτουργήσει ήταν ο κρατικός microηχα-νισmicroός Θεωρητικά η πολιτική της κυβέρνησης Tσολάκογλου στο επισιτιστικό ήταν η ίδια microε εκείνη που είχε υπηρετήσει τη λειτουργία της χώρας στα προπολεmicroικά χρόνια Οι δηmicroόσιες υπηρεσίες και οργανισmicroοί θα επενέβαιναν ρυθmicroιστικά στην αγορά συγκε-ντρώνοντας την αγροτική παραγωγή της υπαίθρου και διανέmicroοντάς την στις πόλεις microε τρόπο που να κρατούν διαθεσιmicroότητα αγαθών και τιmicroές σε σταθερά επίπεδα Αυτό όmicroως που γινόταν το 1939 δεν microπορούσε να επαναληφθεί το 1941Οι λόγοι για την αποδιάρθρωση του συστήmicroατος ήταν πολλοί και η επίλυσή τους εξαι-ρετικά πολύπλοκη Το κύριο και βασικό ζήτηmicroα ήταν η κατάρρευση των συγκοινωνια-κών υποδοmicroών της χώρας που καθιστούσε άκυρο και ανεφάρmicroοστο εν τη γενέσει του το όποιο κυβερνητικό διοικητικό microέτρο Πραγmicroατικά στο τέλος του πολέmicroου το microεν σιδηροδροmicroικό δίκτυο βρισκόταν σε αξιοθρήνητη κατάσταση τόσο εξαιτίας των ανατι-νάξεων γραmicromicroών σταθmicroών και γεφυρών και της ανάλογης καταστροφής τροχαίου υλι-κού όσο και εξαιτίας της έλλειψης κάρβουνου για τις ατmicroοmicroηχανές Οι επισκευές του δικτύου και η προσαρmicroογή των microηχανών ώστε να χρησιmicroοποιούν τον κακής ποιότητας ελληνικό λιγνίτη που θα απέδιδαν τα λιγνιτωρυχεία που microόλις άνοιγαν θα έπαιρναν microήνες για να ολοκληρωθούν Με τα αυτοκίνητα η κατάσταση ήταν ακόmicroα χειρότερη Όλα όσα άξιζαν επιτάχθηκαν για τις ανάγκες του πολέmicroου και όσα από αυτά δεν χάθη-καν στον πόλεmicroο καταστράφηκαν microεθοδικά στην υποχώρηση για να microην πέσουν στα χέρια του εχθρού Πέρα όmicroως από τη διαθεσιmicroότητα οχηmicroάτων η αντίστοιχη της βενζίνης βρισκόταν σε ακόmicroα χειρότερη κατάσταση Η εκστρατεία στη Ρωσία και οι ιταλικές υποχρεώσεις στην Αφρική στράγγιζαν microεθοδικά την όποια διαθέσιmicroη σταγόνα καυσίmicroου Οι θαλάσσιες microεταφορές δεν διέφεραν πολύ ως προς τη γενική εικόνα Τα πλοία που βρίσκονταν σε αξιόπλοη κατάσταση είτε είχαν βυθιστεί στη διάρκεια του πολέmicroου είτε είχαν αποπλεύσει για την Αίγυπτο είτε είχαν επιταχθεί από τους κατακτητές για τις στρατιωτικές τους ανάγκες Τα πιο microικρά τα καΐκια του Αιγαίου δεν είχαν ξεφύγει

Δελτίο για τον επισιτισmicroό οικο-γένειας στη Αθήνα της Κατοχής

Στην Αθήνα της Κατοχής τα αυτοκίνητα ήταν πολύ λίγα και

από τον γενικό κανόνα Σηmicroαντικός αριθmicroός από αυτά είχαν βυθιστεί στη διάρκεια της microάχης της Κρήτης στις γερmicroανικές προσπάθειες να microεταφέρουν στρατιώτες και υλικά από τη θάλασσα Τα καλύτερα παρέmicroειναν επιταγmicroένα ενώ στα υπόλοιπα επιβλήθηκαν αυστηροί περιορισmicroοί και έλεγχοι στην προσπάθεια να περιοριστεί η φυγή αποκλεισmicroέ-νων Βρετανών στρατιωτικών προς τη Μέση Ανατολή Σε όλα αυτά θα microπορούσαmicroε να προσθέσουmicroε τα εκτεταmicroένα ναρκοπέδια που έζωναν πλέον το Αιγαίο τις απαγορευ-microένες στρατιωτικές ζώνες ή λίγο αργότερα τα συmicromicroαχικά υποβρύχια Η παράλυση των microεταφορών εξάρθρωσε και τον κρατικό microηχανισmicroό microαζί microε όλες τις καλές του προθέσεις και τα πολύπλοκα σχέδιά του Η συγκέντρωση των αγροτικών προϊόντων microπορεί να ήταν ύψιστη επιταγή για τις επιmicroέρους Αρχές γρήγορα όmicroως έπαιρνε χαρακτηριστικά παραλογισmicroού και σχιζοφρένειας Τα αγαθά που συγκεντρώ-νονταν microε ή χωρίς τη συνδροmicroή της χωροφυλακής συσσωρεύονταν στις αποθήκες καθώς δεν υπήρχε κανένας τρόπος να τα microεταφέρουν microακρύτερα προς τις περιοχές που είχαν ανάγκη και τις πόλεις Σε ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα για το τι συνέβαινε αυτό το δύσκολο καλοκαίρι η παραγωγή της πλούσιας πεδιάδας της Κωπαΐδας εκατοντάδες χιλιάδες οκάδες καρπού συγκεντρωmicroένου στις κρατικές αποθήκες δεν έγινε δυνατό παρά τις προσπάθειες να microεταφερθούν στην Αθήνα λίγα microόλις χιλιόmicroετρα νοτιότερα αν και από την πεδιάδα αυτή περνούσαν τα βασικά συγκοινωνιακά δίκτυα της χώρας ο δρόmicroος και η σιδηροδροmicroική γραmicromicroήΠέρα από τις τεχνικές δυσκολίες οι ίδιοι οι παραγωγοί αντιmicroετώπισαν εχθρικά το σύστηmicroα που εφάρmicroοζε το κράτος Το πρόβληmicroα βρισκόταν στις τιmicroές ή καλύτερα στο χρήmicroα Πριν από τον πόλεmicroο οι σταθερές τιmicroές στις οποίες το κράτος αγόραζε τη γεωργική παραγωγή αποτελούσαν microία εγγύηση σταθερού εισοδήmicroατος για τους αγρό-τες Στους πρώτους microήνες της Κατοχής όmicroως αυτή η ευλογία έmicroοιαζε να microετατρέπεται σε κατάρα Η σοδειά πληρωνόταν σε δραχmicroές οι οποίες microε την κατάρρευση της αγοράς είχαν καταστεί ανεπιθύmicroητες Με απλά λόγια στις νέες συνθήκες τα διαθέσιmicroα για αγορά προϊόντα είχαν συρρικνωθεί στο ελάχιστο ιδιαίτερα στην επαρχιακή Ελλάδα Τα βιοmicroηχανικά προϊόντα τα εργαλεία τα ρούχα τα παπούτσια τα είδη του σπιτιού ο καφές η ζάχαρη τα τσιγάρα τα σπίρτα το πετρέλαιο τα φάρmicroακα είτε εξαφανί-στηκαν είτε αποτελούσαν αντικείmicroενο ιδιαίτερης διαπραγmicroάτευσης εκτός επίσηmicroης αγοράς microε τις τιmicroές τους υπερβολικά laquoτσιmicroπηmicroένεςraquo Στο τελευταίο microάλιστα πεδίο

εξαπλώθηκε προοδευτικά ένας νέος τρόπος διαπραγmicroάτευσης laquoείδος microε είδοςraquo που αποφεύγοντας τη διαmicroεσολάβηση του απρόβλεπτου χρήmicroατος κάλυπτε εκ των ενό-ντων τις ανάγκες των ανθρώπων Η απροθυmicroία των αγροτών να ανταλλάξουν τα προϊόντα τους microε προβληmicroατικής αγο-ραστικής δυνατότητας χρήmicroα συmicroπλήρωσε microε τον πιο απόλυτο τρόπο τις αδιέξοδες τεχνικές αδυναmicroίες Αυτή η απροθυmicroία αποδείχθηκε πιο προβληmicroατικός στην αντι-microετώπισή του παράγοντας απrsquo ότι οι τελευταίες Αρκετούς microήνες αργότερα όταν τα συγκοινωνιακά δίκτυα microε τον ένα ή τον άλλο τρόπο αποκαταστάθηκαν σε κάποιον βαθmicroό και άρχισαν να λειτουργούν οι αγρότες ελάχιστα προθυmicroοποιήθηκαν να συνερ-γαστούν microε τις νέες δυνατότητες του κράτους Η γενική δυσφήmicroηση του συστήmicroατος της laquoσυγκέντρωσηςraquo στην επαρχία microαρτυρεί αυτή την αντιπαλότητα Η πεποίθηση ότι η κυβερνητική συγκέντρωση της σοδειάς αποσκοπεί στη φυγάδευσή της στο εξωτερικό στην αρπαγή της δηλαδή από τους κατακτητές ρίζωσε ταχύτατα στους ανθρώπους της υπαίθρου Πολλοί από τους αστούς εξάλλου απέδωσαν επίσης τις στερήσεις που υφί-σταντο σε αυτή την αιτία Υπό αυτή την εκδοχή των πραγmicroάτων ολόκληρος ο κρατικός microηχανισmicroός φαινόταν στους ανθρώπους προδοτικός έως τα έσχατα όρια η κυβέρνηση και οι φορείς της ήταν έτοιmicroοι προκειmicroένου να εξυπηρετήσουν τα συmicroφέροντα των κατακτητών να καταδικάσουν τον λαό της Ελλάδας στην απόλυτη λιmicroοκτονίαΜικρή σηmicroασία είχε το γεγονός ότι τα πράγmicroατα δεν ήσαν τόσο απλά Πραγmicroατικά οι δυνάmicroεις Κατοχής οι Ιταλοί κυρίως υπέφεραν και αυτοί από την κατάρρευση των συγκοινωνιακών δικτύων και την ουσιαστική εγκατάλειψη της κατακτηmicroένης χώρας Οι πεινασmicroένοι Ιταλοί στρατιώτες microάλιστα επιδίδονταν microε ιδιαίτερο ζήλο στις κλοπές φαγώσιmicroων ειδών στην ύπαιθρο ndashαποτέλεσαν τη microάστιγα των πουλερικώνndash και στη microαύρη αγορά microε τον ίδιο σκοπό ιδιαίτερα στις πόλεις Οι οδηγίες του στρατηγείου τους microάλιστα την ίδια εποχή τους ορmicroήνευαν να συmicroβάλουν στην εξασφάλιση των αναγκαίων δηmicroιουργώντας σε κάθε microονάδα τον περίφηmicroο laquoλαχανόκηπο του στρατι-ώτηraquo όπου θα καλλιεργούσαν κάποιο συmicroπλήρωmicroα στη διατροφή τους Υπό αυτές τις συνθήκες εξυπακούεται ότι ένα ποσοστό των αγροτικών προϊόντων της χώρας κατευ-θύνθηκε στη διατροφή αυτών των laquoκυρίαρχωνraquo ποσοστό όmicroως που πολύ απείχε από το να εξηγήσει τις γενικές ελλείψεις στη χώρα Η δε υπόθεση ότι οι Γερmicroανοί microετέ-φεραν σιτηρά από την Ελλάδα για να θρέψουν τους στρατιώτες τους που πολεmicroούσαν

Τα τσιγάρα ανήκαν στα προ-ϊόντα που γρήγορα έπεσαν

εξαπλώθηκε προοδευτικά ένας νέος τρόπος διαπραγmicroάτευσης laquoείδος microε είδοςraquo που αποφεύγοντας τη διαmicroεσολάβηση του απρόβλεπτου χρήmicroατος κάλυπτε εκ των ενό-ντων τις ανάγκες των ανθρώπων Η απροθυmicroία των αγροτών να ανταλλάξουν τα προϊόντα τους microε προβληmicroατικής αγο-ραστικής δυνατότητας χρήmicroα συmicroπλήρωσε microε τον πιο απόλυτο τρόπο τις αδιέξοδες τεχνικές αδυναmicroίες Αυτή η απροθυmicroία αποδείχθηκε πιο προβληmicroατικός στην αντι-microετώπισή του παράγοντας απrsquo ότι οι τελευταίες Αρκετούς microήνες αργότερα όταν τα συγκοινωνιακά δίκτυα microε τον ένα ή τον άλλο τρόπο αποκαταστάθηκαν σε κάποιον βαθmicroό και άρχισαν να λειτουργούν οι αγρότες ελάχιστα προθυmicroοποιήθηκαν να συνερ-γαστούν microε τις νέες δυνατότητες του κράτους Η γενική δυσφήmicroηση του συστήmicroατος της laquoσυγκέντρωσηςraquo στην επαρχία microαρτυρεί αυτή την αντιπαλότητα Η πεποίθηση ότι η κυβερνητική συγκέντρωση της σοδειάς αποσκοπεί στη φυγάδευσή της στο εξωτερικό στην αρπαγή της δηλαδή από τους κατακτητές ρίζωσε ταχύτατα στους ανθρώπους της υπαίθρου Πολλοί από τους αστούς εξάλλου απέδωσαν επίσης τις στερήσεις που υφί-σταντο σε αυτή την αιτία Υπό αυτή την εκδοχή των πραγmicroάτων ολόκληρος ο κρατικός microηχανισmicroός φαινόταν στους ανθρώπους προδοτικός έως τα έσχατα όρια η κυβέρνηση και οι φορείς της ήταν έτοιmicroοι προκειmicroένου να εξυπηρετήσουν τα συmicroφέροντα των κατακτητών να καταδικάσουν τον λαό της Ελλάδας στην απόλυτη λιmicroοκτονίαΜικρή σηmicroασία είχε το γεγονός ότι τα πράγmicroατα δεν ήσαν τόσο απλά Πραγmicroατικά οι δυνάmicroεις Κατοχής οι Ιταλοί κυρίως υπέφεραν και αυτοί από την κατάρρευση των συγκοινωνιακών δικτύων και την ουσιαστική εγκατάλειψη της κατακτηmicroένης χώρας Οι πεινασmicroένοι Ιταλοί στρατιώτες microάλιστα επιδίδονταν microε ιδιαίτερο ζήλο στις κλοπές φαγώσιmicroων ειδών στην ύπαιθρο ndashαποτέλεσαν τη microάστιγα των πουλερικώνndash και στη microαύρη αγορά microε τον ίδιο σκοπό ιδιαίτερα στις πόλεις Οι οδηγίες του στρατηγείου τους microάλιστα την ίδια εποχή τους ορmicroήνευαν να συmicroβάλουν στην εξασφάλιση των αναγκαίων δηmicroιουργώντας σε κάθε microονάδα τον περίφηmicroο laquoλαχανόκηπο του στρατι-ώτηraquo όπου θα καλλιεργούσαν κάποιο συmicroπλήρωmicroα στη διατροφή τους Υπό αυτές τις συνθήκες εξυπακούεται ότι ένα ποσοστό των αγροτικών προϊόντων της χώρας κατευ-θύνθηκε στη διατροφή αυτών των laquoκυρίαρχωνraquo ποσοστό όmicroως που πολύ απείχε από το να εξηγήσει τις γενικές ελλείψεις στη χώρα Η δε υπόθεση ότι οι Γερmicroανοί microετέ-φεραν σιτηρά από την Ελλάδα για να θρέψουν τους στρατιώτες τους που πολεmicroούσαν

Τα τσιγάρα ανήκαν στα προ-ϊόντα που γρήγορα έπεσαν

Τα microαθηmicroατικά της καταλήστευσηςΔιαταγήΠρος τους Δηmicroάρχους και Προέδρους των Κοινοτήτων Κρήτης

Εντελλόmicroεθα υmicroίν τα κάτωθι1) Να microεριmicroνήσητε καταβάλλοντες προς τούτο όλως ιδιαιτέραν προσπάθειαν δια την όσον το δυνατόν ταχυτέραν και επιmicroελεστέραν συγκοmicroιδήν των σιτηρών εν απάση τη περιφερεία της υmicroετέρας Κοινότητος ή ΔήmicroουΟ όρος σιτηρά περιλαmicroβάνει τον σίτον την κριθήν και τον σmicroιγόν 2) Μετά την συγκοmicroιδήν των να γίνη συγκέντρωσις αυτών ως και των υπαρχόντων αποθεmicroάτων και υπό προσωπικήν σας επίβλεψιν εις καταλλήλους αποθήκας εξευρεθη-σοmicroένας υφrsquo υmicroών3) Οι Δήmicroαρχοι και Πρόεδροι των Κοινοτήτων θα κανονίσουν την ποσότητα των σιτηρών την οποίαν έκαστος παραγωγός θα κρατήση προς σποράν ως και διατροφήν της οικογε-νείας του επί 1 microήνα υπολογιζοmicroένων 75 δραmicroίων κατrsquo άτοmicroον4) Εις τους παραδίδοντας σιτηρά θα εγχειρίζεται απόδειξις εmicroφαίνουσα την παραδιδο-microένην ποσότητα τηρούντες σχετικόν βιβλίον5) Εκ των άνω συγκεντρουmicroένων σιτηρών θα χορηγήτε εις τους εν τη περιφερεία σας κατοίκους ποσότητα 75 δραmicroίων κατrsquo άτοmicroον ηmicroερησίως κανονίζοντες την αναλογίαν σίτου κριθής ή σmicroιγού και κατά microηνιαίας περιόδους6) Οι ούτω λαmicroβάνοντες σιτηρά θα πληρώνουν αmicroέσως την αξίαν εις τον Πρόεδρον της Κοινότητος ή τον Δήmicroαρχον υπολογιζοmicroένων κατrsquo οκάν του σίτου προς δρχ 16 του σmicroιγού προς δρχ 14 και της κριθής προς δρχ 127) Εις τους παραδίδοντας σιτηρά θα εγχειρίζετε απόδειξιν εmicroφαίνουσαν το είδος των την παραδιδοmicroένην ποσότητα και την αξίαν η οποία θα πληρωθή εν καιρώ υφrsquo υmicroών8) Νrsquo αναφέρητε εντός 8 ηmicroερών την ποσότητα των σιτηρών ήν υπολογίζετε ότι θα συγκεντρώσητε εν ταις αποθήκαις σας καθrsquo όλην την διάρκειαν της συγκοmicroιδής και εξrsquo υπαρχόντων αποθεmicroάτων και τον ακριβή αριθmicroόν των κατοίκων της Κοινότητας ή του Δήmicroου σας9) Οι Παραβάται θα τιmicroωρούνται αυστηρότατα υπό των Γερmicroανικών Αρχών και

στην Ουκρανία microάλλον είναι υπερβολική Στην ουσία όmicroως η έκφραση της αντίθεσης των χωρικών στην κρατική συγκέντρωση της σοδειάς και η καχυποψία των αστών για τους λόγους των ελλείψεων αποδόθηκε πολιτικά στη δουλικότητα της κυβέρνησης Tσολάκογλου και του κρατικού της microηχανισmicroού Η βαθιά ρήξη microεταξύ κράτους και λαού που είχε ξεκινήσει microε την καχυποψία στην Αλβανία microεταβλήθηκε microε τον τρόπο αυτό σε βαθύτατη αδιάβατη τάφρο

Η ώρα της οργάνωσηςΗ αποκατάσταση της οmicroαλής λειτουργίας της αγοράς καθυστερούσε και καθώς τελεί-ωνε το πρώτο καλοκαίρι της Κατοχής γινόταν εmicroφανές ότι ούτε η laquoσυγκέντρωσηraquo θα απέδιδε τα αναγκαία ούτε οι microεταφορικές δυνατότητες microπορούσαν να αποδώσουν όσα χρειάζονταν Οι ελπίδες για σηmicroαντικές εισαγωγές τροφίmicroων από την κεντρική Ευρώπη (Ουγγαρία Γιουγκοσλαβία κλπ) αποδείχθηκαν ουτοπικές καθώς ελάχιστα microόνο έφθα-σαν από εκεί Το microόνο σχέδιο που απέδωσε καρπούς ήταν η microεταφορά από δύο τουρ-κικά πλοία το Κουρτουλούς (Απελευθέρωση) αρχικά και του Τουmicroλού Μπουνάρ στη συνέχεια microερικών δεκάδων χιλιάδων τόνων τροφίmicroων αγορασmicroένων στην Τουρκία κυρίως οσπρίων που αποδείχθηκαν πολύτιmicroα στην επίλυση ειδικών επισιτιστικών προ-βληmicroάτων ndashειδικά στη λειτουργία των παιδικών συσσιτίωνndash αλλά που δεν microπορούσαν από microόνα τους να επιλύσουν το πρόβληmicroα στο σύνολό του Οι κατοχικές Αρχές άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι η προπαγανδιστική εκmicroετάλ-λευση των ελλείψεων για καταγγελία του ναυτικού αποκλεισmicroού που είχαν επιβάλει οι Βρετανοί microπορούσε να γυρίσει εναντίον τους καθώς παρουσίαζε την κατακτηmicroένη Ευρώπη ως έρmicroαιο των διαθέσεων των Βρετανών Η κυβέρνηση Τσολάκογλου από τη microεριά της διαπίστωνε ότι χρεώνεται όλη τη λαϊκή αγανάκτηση και ότι η αξιοπιστία της

10) Καθίστανται προσωπικώς υπεύθυνοι οι Πρόεδροι των Κοινοτήτων και οι Δήmicroαρχοι δια την ακριβή εκτέλεσιν της παρούσης της οποίας πάσα λεπτοmicroέρεια κανονισθήσεται δια microεταγενεστέρας διαταγήςΕν Χανίοις τη 27η Ιουνίου 1941Ο Γενικός Γραmicromicroατεύς της Γερmicroανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ιδιαίτερα οι Ιταλοί στρατιώτες

στην Ουκρανία microάλλον είναι υπερβολική Στην ουσία όmicroως η έκφραση της αντίθεσης των χωρικών στην κρατική συγκέντρωση της σοδειάς και η καχυποψία των αστών για τους λόγους των ελλείψεων αποδόθηκε πολιτικά στη δουλικότητα της κυβέρνησης Tσολάκογλου και του κρατικού της microηχανισmicroού Η βαθιά ρήξη microεταξύ κράτους και λαού που είχε ξεκινήσει microε την καχυποψία στην Αλβανία microεταβλήθηκε microε τον τρόπο αυτό σε βαθύτατη αδιάβατη τάφρο

Η ώρα της οργάνωσηςΗ αποκατάσταση της οmicroαλής λειτουργίας της αγοράς καθυστερούσε και καθώς τελεί-ωνε το πρώτο καλοκαίρι της Κατοχής γινόταν εmicroφανές ότι ούτε η laquoσυγκέντρωσηraquo θα απέδιδε τα αναγκαία ούτε οι microεταφορικές δυνατότητες microπορούσαν να αποδώσουν όσα χρειάζονταν Οι ελπίδες για σηmicroαντικές εισαγωγές τροφίmicroων από την κεντρική Ευρώπη (Ουγγαρία Γιουγκοσλαβία κλπ) αποδείχθηκαν ουτοπικές καθώς ελάχιστα microόνο έφθα-σαν από εκεί Το microόνο σχέδιο που απέδωσε καρπούς ήταν η microεταφορά από δύο τουρ-κικά πλοία το Κουρτουλούς (Απελευθέρωση) αρχικά και του Τουmicroλού Μπουνάρ στη συνέχεια microερικών δεκάδων χιλιάδων τόνων τροφίmicroων αγορασmicroένων στην Τουρκία κυρίως οσπρίων που αποδείχθηκαν πολύτιmicroα στην επίλυση ειδικών επισιτιστικών προ-βληmicroάτων ndashειδικά στη λειτουργία των παιδικών συσσιτίωνndash αλλά που δεν microπορούσαν από microόνα τους να επιλύσουν το πρόβληmicroα στο σύνολό του Οι κατοχικές Αρχές άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι η προπαγανδιστική εκmicroετάλ-λευση των ελλείψεων για καταγγελία του ναυτικού αποκλεισmicroού που είχαν επιβάλει οι Βρετανοί microπορούσε να γυρίσει εναντίον τους καθώς παρουσίαζε την κατακτηmicroένη Ευρώπη ως έρmicroαιο των διαθέσεων των Βρετανών Η κυβέρνηση Τσολάκογλου από τη microεριά της διαπίστωνε ότι χρεώνεται όλη τη λαϊκή αγανάκτηση και ότι η αξιοπιστία της

10) Καθίστανται προσωπικώς υπεύθυνοι οι Πρόεδροι των Κοινοτήτων και οι Δήmicroαρχοι δια την ακριβή εκτέλεσιν της παρούσης της οποίας πάσα λεπτοmicroέρεια κανονισθήσεται δια microεταγενεστέρας διαταγήςΕν Χανίοις τη 27η Ιουνίου 1941Ο Γενικός Γραmicromicroατεύς της Γερmicroανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ιδιαίτερα οι Ιταλοί στρατιώτες

δεν microπορούσε να αποκατασταθεί microε αστυνοmicroικά microέτρα και καταγγελίες για σκοτεινούς κύκλους κερδοσκοπίας και διαφθοράς Η αλληλογραφία microεταξύ των ιθυνόντων της Κατοχής άρχισε να γίνεται ανήσυχη ενίοτε microε έκδηλα σηmicroάδια πανικού χωρίς αυτό να επιλύει τίποτα Η στρατιωτική κρίση στο ανατολικό microέτωπο ndashπου απείλησε ακόmicroα και microε κατάρρευση τον γερmicroανικό στρατόndash δεν άφηνε περιθώριο για επίλυση του προβλή-microατος εκεί ουσιαστικά που οι αποφάσεις microετρούσαν στο Βερολίνο Παρά τις ανησυχίες οι δυνατότητες λύσεων ήταν microικρές Αυτός φαίνεται να είναι ο κύριος λόγος που οδήγησε από τον Σεπτέmicroβριο κυρίως σε microία προοδευτική άmicroβλυνση των αυστηρών κανονισmicroών γύρω από τη διακίνηση προϊόντων αλλά και σε δειλές αρχικά τολmicroηρότερες στη συνέχεια παραινέσεις για αυτοοργάνωση των πολιτών Επί-σηmicroα χείλη εξέφραζαν την επιθυmicroία να ενισχύσουν οι πολίτες το όποιο έργο της κυβέρ-νησης δηmicroιουργώντας οι ίδιοι microηχανισmicroούς που θα microπορούσαν να λύσουν το πρό-βληmicroα Οι καταναλωτικοί συνεταιρισmicroοί microε κάθε ευκαιρία και σε κάθε επίπεδο ήταν το προτεινόmicroενο σχήmicroα Για microία περίοδο καθώς microάλιστα πολλαπλασιάζονταν οι ελλείψεις η τάση οργάνωσης σε τέτοιου είδους σχήmicroατα πήρε τη microορφή επιδηmicroίας Οι εφηmicroερίδες microάλιστα άνοιξαν καταλόγους για τη δηmicroιουργία καταναλωτικών συνεταιρισmicroών των ανα-γνωστών τους έτσι ώστε να βρουν στέγη όσοι δεν κατόρθωναν να ενταχθούν στους χώρους της δουλειάς τους στον laquoεθνικοτοπικόraquo τους σύλλογο στην επαγγελmicroατική τους ένωση στην ενορία ή έστω στη γειτονιά ή στην πολυκατοικία τουςΗ λογική αυτής της οργάνωσης ήταν απλή Εφόσον το βασικό πρόβληmicroα ήταν η αδυναmicroία λειτουργίας της αγοράς ανάmicroεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο microε τον παρα-δοσιακό τρόπο και τη βοήθεια της κρατικής microεσολάβησης οι κάτοικοι των πόλεων έπρεπε να βρουν συλλογικούς τρόπους αποκατάστασης αυτών των κρίσιmicroων διαύλων επικοινωνίας Οι συνεταιρισmicroοί για παράδειγmicroα microπορούσαν να επιφορτίσουν κάποιους εκπροσώπους τους να διαπραγmicroατευθούν απευθείας microε τους παραγωγούς την εξασφά-λιση των αναγκαίων microε όποια ανταλλάγmicroατα οι τελευταίοι έκριναν επαρκή Μπορούσαν επίσης να αυτοσχεδιάσουν τους τρόπους microεταφοράς και διάθεσης των αγαθών που θα εξασφάλιζαν Μπορούσαν ακόmicroα να ενισχύσουν τους αναξιόπιστους κρατικούς microηχανι-σmicroούς στη διανοmicroή συσσιτίων ή και στην παρασκευή laquoσούπαςraquo microαγειρεmicroένου δηλαδή φαγητού που γινόταν ολοένα και πιο περιζήτητο καθώς οι δυνατότητες microαγειρέmicroατος στα σπίτια των microεγάλων πόλεων περιορίζονταν ραγδαία καθώς εξέλιπε η καύσιmicroη

Η microεταφορά από το τουρκικό πλοίο laquoΚουρτουλούςraquo (Απελευ-

Η συνεταιριστική λαίλαπα

laquoΣτις αρχές Οκτωβρίου 1941 στη διαταγή του Υπουργείου Επισιτισmicroού όπου νοmicroιmicroοποι-ήθηκε το δικαίωmicroα των αστών να αναζητούν οι ίδιοι στην ύπαιθρο τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους γινόταν επίσης προτροπή για την ανάληψη οmicroαδικών πρωτοβουλιών εξασφάλισης και microεταφοράς τροφίmicroων από οικογένειες ενώσεις συνεταιρισmicroούς επι-τροπές θρησκευτικές κοινότητες κλπ Το σύστηmicroα επεκτάθηκε και σε άλλους χώρους εργασίας δηmicroόσιους ή ιδιωτικούς Τραπεζοϋπάλληλοι εκπαιδευτικοί λέσχες ανέργων αξιωmicroατικών εργοστάσια οργανισmicroοί ρίχτηκαν σrsquo αυτή την περιπέτεια Πριν η χειmicroε-ρινή τραγωδία φθάσει στο αποκορύφωmicroά της στις εφηmicroερίδες του κατοχικού Τύπου εmicroφανίστηκαν εκκλήσεις προς τους πεινασmicroένους Αθηναίους που σύστηναν την αυτο-οργάνωση ως λύση στο επισιτιστικό Στο Βόλο () πριν ακόmicroα τελειώσει ο σκοτεινός χειmicroώνας του 1941-1942 οι συνεται-ρισmicroοί είχαν κυριαρχήσει Έφθασαν αργότερα να περιλαmicroβάνουν 54000 οργανωmicroένα άτοmicroα από τους 60000 κατοίκους της πόλης Η σχέση των οργανώσεων αυτών microε το προπολεmicroικό συνδικαλιστικό κίνηmicroα και τις πολιτικές του προεκτάσεις ήταν προφανής Προmicroηθευτικούς συνεταιρισmicroούς είχαν για παράδειγmicroα τα παρακάτω επαγγέλmicroατα ή οmicroάδες της πόλης 1) Συνεταιρισmicroός Δηmicroοσίων Υπαλλήλων 2) Τραπεζικών Υπαλλή-λων 3) Συνταξιούχων Σιδηροδροmicroικών Υπαλλήλων 4) Υπαλλήλων Ηλεκτρικής Εταιρείας 5) Συmicroβολαιογράφων και υπαλλήλων αυτών 6) Υπαλλήλων Ανωνύmicroων Εταιρειών 7) Υπαλλήλων Νοmicroικών Προσώπων Δηmicroοσίου Δικαίου 8) Πανυγειονοmicroικών 9) Δηmicroοτικών Υπαλλήλων 10) Υπαλλήλων Ιδρύmicroατος Κοινωνικών Ασφαλίσεων 11) Αποστράτων Αξι-ωmicroατικών 12) Θυmicroάτων πολέmicroου 40 - 41 13) Καπνεmicroπόρων και καπνοϋπαλλήλων 14) Υπαλλήλων και εργατών Τσιmicroέντων 15) Υπαλλήλων και Εργατών Ανωνύmicroου Εταιρείας Συγκοινωνιών 16) Ασφαλιστών και αντιπροσώπων ξένων εmicroπορικών οίκων 17) Εmicroπο-ρικών Υπαλλήλων 18) Σιδηροδροmicroικών Θεσσαλίας 19) Επαγγελmicroατιών και Βιοτεχνών 20) Καφεϋπαλλήλων 21) Υπαλλήλων Επιmicroελητηρίων 22) Δικηγόρων 23) Ραπτών 24) Υπαλλήλων Γεωργικών Υπηρεσιών 25) Φοιτητών Επίσης όλες οι επιmicroέρους ενώσεις σύλλογοι και σωmicroατεία του Εργατικού Κέντρου Βόλου Οι συνδικαλιστές φυσικά πρωτοστάτησαν στη δραστηριότητα αυτή

Ουρά για το συσσίτιο των φοι-τητών του Πανεπιστηmicroίου Αθη-

ύλη Πραγmicroατικά η αυτοοργάνωση των ανθρώπων η συλλογικότητα στην αντιmicroετώπιση των κοινών προβληmicroάτων που γνώριζαν εξάλλου από το παρελθόν απέδωσε καρπούς Το ζήτηmicroα των ελλείψεων δεν έπαψε φυσικά να υπάρχει και η τροmicroερή πείνα του χειmicroώνα στην Αθήνα δεν έγινε δυνατό να αποφευχθεί ήταν όmicroως σαφές ότι έπληξε τα στρώ-microατα εκείνα του πληθυσmicroού που δεν είχαν καταφέρει να ενταχθούν σε σχήmicroατα αλλη-λοβοήθειας να οργανωθούν Πολιτικά οι επιπτώσεις αυτής της οργανωτικής φρενίτι-δας ήταν καταλυτικές Στην ουσία microε τις διακριτικές ευλογίες της κυβέρνησης και των Αρχών Κατοχής microε την καχύποπτη έστω ανοχή του κρατικού microηχανισmicroού στηνόταν ένα πλέγmicroα οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό ένα πλέγmicroα οργανωτικό παράλληλο και ξένο προς το laquoεπίσηmicroοraquo προς το αντίστοιχο κρατικό Χωρίς κανείς να το καταλάβει τότε ο δρόmicroος προς τις microεγάλες οργανώσεις της Αντίστασης είχε ανοίξει διάπλατα

Ο microαύρος χειmicroώνας 1941-1942Στα τέλη του 1941 η ώρα της Αντίστασης δεν είχε ακόmicroα σηmicroάνει Βρισκόmicroασταν ακόmicroα στην κορύφωση της τραγωδίας Τον Δεκέmicroβριο του 1941 καθώς το κρύο προστέθηκε στις ελλείψεις η πείνα πήρε καταστροφικές διαστάσεις Ο υποσιτισmicroός είχε απλωθεί ήδη σε όλα τα σηmicroεία της χώρας στα microη αγροτικά και παραγωγικά microέρη τουλάχιστον Τα ορεινά χωριά υπέφεραν χωρίς όmicroως να φθάσουν σε ακραία σηmicroεία Το θανατικό πήρε microεγάλες διαστάσεις στα αποmicroονωmicroένα νησιά του Αιγαίου και στις microεγάλες πόλεις ιδιαίτερα στην Αθήνα και στον Πειραιά Αναλογικά τον microεγαλύτερο φόρο στην πείνα και στον θάνατο πλήρωσε η Ερmicroούπολη της Σύρου υπερβολικά microεγάλη πόλη σε microικρό νησί Οι θάνατοι εκεί υπερδιπλασιάστηκαν σε σχέση microε τα προπολεmicroικά χρόνια χτυπώ-

Από τους πρωταγωνιστές αυτής της κίνησης πολύ λίγοι είχαν ακούσει το χειmicroώνα 1941-1942 για το ΕΑΜ το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Η οργανωτική βάση του τελευ-ταίου βρισκόταν ήδη εκείraquo

(Αποσπάσmicroατα από το βιβλίο του Γ Μαργαρίτη laquoΑπό την ήττα στην εξέγερσηraquo Αθήνα Πολίτης 1993 σσ 103-104) Οι δυνατότητες microαγειρέmicroατος

στα σπίτια ήταν πολύ περιο-

ντας σκληρά τους φτωχούς τους microισθωτούς τους microεροκαmicroατιάρηδες καθώς και τους φθισικούς τα παιδιά και τους ηλικιωmicroένους Η αντιmicroετώπιση της φυmicroατίωσης ήθελε laquoζωmicroόν κόταςraquo τρεις ή τέσσερις φορές την εβδοmicroάδα Οι κότες όmicroως είχαν φαγωθεί πριν από πολύ καιρόΣτην Αθήνα ο φωτογραφικός φακός διέσωσε τις εικόνες της φρίκης έως σήmicroερα Η πρωτεύουσα δεν είχε ακόmicroα συνέλθει από την κοσmicroογονία της εγκατάστασης των προ-σφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής και πολλοί από τους κατοίκους της ζούσαν ακόmicroα στα τελευταία σκαλοπάτια της φτώχειας σε ανθυγιεινές παράγκες ή δωmicroάτια microε αυλές σε συνοικίες χωρίς αποχέτευση και τρεχούmicroενο νερό Για τους στερηmicroένους αυτούς η επισιτιστική κρίση σήmicroαινε συχνά τον θάνατο Μαζί τους και οι αποκοmicromicroένοι φαντάροι οι πρόσφυγες οι απόκληροι οι άρρωστοι της φυmicroατίωσης και της ελονοσίας οι έγκλειστοι στα ιδρύmicroατα Από αυτές τις κατηγορίες ανθρώπων ο θάνατος πήρε τη microερίδα του λέοντος Στο Κολωνάκι στις microεσοαστικές συνοικίες του κέντρου τα πράγ-microατα δεν ήταν τόσο δραmicroατικά Πάντα υπήρχε κάτι να πουληθεί χρυσός συνάλλαγmicroα χρήmicroα είδη πολυτελείας στην άκρη Όποιος είχε κάτι να δώσει έβρισκε microε βεβαιότητα τα απαραίτητα έως και σπάνια είδη γαστρονοmicroικής πολυτέλειας αν το επιθυmicroούσε Στη microεγάλη αλάνα του Πολυγώνου στην εκτός ελέγχου επικράτεια της microαύρης αγοράς κλείνονταν συmicroφωνίες για επιβίωση αλλά και συmicroφωνίες για καλοπέραση Ο θάνατος τον τραγικό αυτό χειmicroώνα ήταν ταξικός όπως και η προηγούmicroενη ζωή των ανθρώπων Το πόσοι πέθαναν υπολογίστηκε microε αναγωγές προσθέτοντας συχνά αυτούς που δεν γεννήθηκαν για να microεγαλώσουν οι αριθmicroοί Το BBC έκανε λόγο για 500000 νεκρούς οι επίσηmicroες ελληνικές υπηρεσίες για 300000 Οι σύγχρονοι ερευνητές προσδιορί-ζουν σε περίπου 40000 τους άmicroεσα οφειλόmicroενους στην πείνα θανάτους Περισσότερο από τους αριθmicroούς σηmicroασία είχε η ανισότητα Για πολλές οmicroάδες και κατηγορίες του πληθυσmicroού της Αθήνας ο θάνατος κτυπούσε microέσα στη microοναξιά την αποmicroόνωση και την εγκατάλειψη ακόmicroα και από τους συγγενείς Ο ιταλικός στρατός και η αστυνοmicroία microάζευαν από τους δρόmicroους πτώmicroατα που ανήκαν σε laquoαζήτητουςraquo κατά την επίσηmicroη ορολογία και από τα χαmicroόσπιτα πτώmicroατα που ανήκαν σε laquoαπόρουςraquo Αυτές οι δύο κατηγορίες αποτελούσαν τη microεγάλη πλειοψηφία των θυmicroάτων Στη νέα κατάσταση που η Κατοχή δηmicroιούργησε δεν πέθαιναν όλοι οι Έλληνες το ίδιο Οι φτωχοί και από-κληροι πλήρωναν δυσανάλογα πολύ Όπως ήταν φυσικό το κενό που δηmicroιουργήθηκε

Αν και οι κάτοικοι των πόλεων κατέβαλαν πολλές προσπάθειες

Τον Δεκέmicroβριο του 1941 στις ελλείψεις κύριων αγαθών ήρθε

ανάmicroεσα στη φτώχια και τον πλούτο γέmicroισε microε microίσος που θα εκδηλωνόταν εκρηκτικά λίγο αργότεραΟι περισσότεροι Αθηναίοι πείνασαν αλλά έζησαν προκαλώντας την απορία των αρmicroό-διων κρατικών παραγόντων Ελλήνων και ξένων Με 300 ή 500 θερmicroίδες ανά άτοmicroο την ηmicroέρα θεωρητικά θα έπρεπε να microη microείνει κανένας ζωντανός Η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη οι οργανωτικοί microηχανισmicroοί που φτιάχτηκαν το φθινόπωρο βοήθησαν στην εξοικονόmicroηση του ελάχιστου Στη microαύρη αγορά δύο προϊόντα σε σχετική αφθονία έκαναν τη διαφορά ανάmicroεσα στις στατιστικές των γραφειοκρατών και την πραγmicroατικό-τητα Το πρώτο ήταν η σταφίδα βάση για κάθε είδους αυτοσχέδια παρασκευάσmicroατα που πουλούσαν σmicroήνη microικροπωλητών στους δρόmicroους της πόλης Αυτά αποτελούσαν τη βάση του τραπεζιού της οικογένειας ή της παρέας στις λαϊκές συνοικίες Απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα ήταν το κρασί Το τελευταίο η θρυλική ρετσίνα κυρίως κρατούσε microε τις θερmicroίδες του τους Αθηναίους όρθιους Ίσως ποτέ πριν αυτή η πόλη δεν είχε κατανα-λώσει τόσο κρασί και σίγουρα ποτέ πριν το κρασί δεν είχε κάνει τόσο καλό στην υγεία Σε κάθε περίπτωση ο Βάκχος και τα ευλογηmicroένα του προϊόντα αξίζουν τιmicroητική θέση σε κάθε microνηmicroείο υπενθύmicroισης των φοβερών εκείνων ηmicroερών

Οι Αθηναίοι και η microαύρη αγοράΗ ζωή στην Αθήνα της Κατοχής είναι συνυφασmicroένη στις αναmicroνήσεις στις microαρτυρίες αλλά και στις πιο επιστηmicroονικές εργασίες microε τη microαύρη αγορά Μιας αγοράς δηλαδή ανεπίσηmicroης περίπου υπόγειας που λειτουργούσε έξω από τους κρατικούς ndashmicroερικές φορές και τους κοινωνικούςndash κανόνες δεν ελεγχόταν από καmicroία Αρχή και δεν ακο-λουθούσε άλλη πολιτική κοστολόγησης πέρα από τον νόmicroο της προσφοράς και της ζήτησης Πίσω όmicroως από αυτόν τον αφαιρετικό ορισmicroό κρύβονται πολλές διαφορετικές κατα-στάσεις και λειτουργίες τελείως διαφορετικά microεγέθη και αξιολογικά κριτήρια καθώς η microαύρη αγορά άφησε πίσω της κακές έως χείριστες αναmicroνήσεις σε όσους την έζησαν Ο όρος microαυραγορίτης έχει ακόmicroα και σήmicroερα microάλλον κακή σηmicroασία Μέσα από αυτή τη laquoδικαστικήraquo οδό βιαζόmicroαστε να χαρακτηρίσουmicroε και να καταδικάσουmicroε πράγmicroατα που λίγο καταλαβαίνουmicroε Γιατί η microαύρη αγορά στις πόλεις της κατεχόmicroενης Ελλάδας δεν είχε ένα και microόνο πρόσωπο microία και microόνη λειτουργία

Η πείνα οδήγησε στον θάνατο χιλιάδες ανθρώπους κυρίως

Το ισοζύγιο της ζωήςΓεννήσεις και θάνατοι στην Αθήνα της πείναςΈτος Μήνας Γεννήσεις Θάνατοι Διαφορά1941 Ιαν 1704 1585 +119 Φεβ 1641 1396 +245 Μάρ 1794 1538 +256 Απρ 1352 1385 - 33 Μάι 1266 1476 - 210 Ιούν 1397 1572 - 175 Ιούλ 1241 1635 - 394 Αύγ 900 1832 - 932 Σεπτ 735 1891 - 1156 Οκτ 941 2632 - 1691 Νοέmicro 862 5061 - 4299 Δεκ 736 7257 - 6521

1942 Ιαν 1133 7021 - 5888 Φεβ 1354 6164 - 4810 Μάρ 1409 6088 - 4679 Απρ 1164 3948 - 2784 Μάι 1008 3208 - 2200 Ιούν 1005 3129 - 2124 Ιούλ 776 3048 - 2272 Αύγ 600 2467 - 1867 Σεπτ 323 2160 - 1837 Οκτ 706 2666 - 1960 Νοέmicro 600 2691 - 2091 Δεκ 819 2250 - 1431

Από το καλοκαίρι του 1941 λίγο microετά την κατάρρευση οι ελλείψεις βασικών ειδών διατροφής και πρώτης ανάγκης έγιναν αισθητές στην Αθήνα Οι λόγοι αυτής της πενίας ήταν πολλοί η διακοπή των θαλάσσιων microεταφορών και των εισαγωγών από το εξωτε-ρικό η κακή σοδειά του 1941 αλλά κυρίως η κατάρρευση του δικτύου microεταφορών της χώρας σιδηροδροmicroικού και οδικού που έκανε αδύνατη τη microεταφορά γεωργικών προ-ϊόντων στην πρωτεύουσα Στις συνθήκες αυτές το νοmicroικό και διοικητικό πλέγmicroα microέσα από το οποίο η κατοχική κυβέρνηση του Tσολάκογλου και οι Αρχές Κατοχής ήλπιζαν ότι θα βρουν λύσεις στο επισιτιστικό αδιέξοδο που διαφαινόταν κατέρρευσε πλήρως Ακόmicroα και όταν οι παραγωγοί παρέδιδαν τη συγκοmicroιδή τους στις τοπικές Αρχές αυτή δεν microπορούσε να microεταφερθεί στην πρωτεύουσα και να διανεmicroηθεί microε οργανωmicroένο τρόπο Στη θέση της επίσηmicroης πολιτικής και των ρητορικών στις συνθήκες της εποχής κυβερ-

1943 Ιαν 1039 1886 - 847 Φεβ 1181 1413 - 232 Μάρ 1314 1390 - 76 Απρ 1226 1057 + 169 Μάι 1246 939 + 307 Ιούν 1250 1113 + 137 Ιούλ 1159 1297 - 138 Αύγ 1372 1052 + 320 Σεπ 1763 931 + 832 Οκτ 1893 1082 + 811 Νοέmicro 2031 1040 + 991 Δεκ 2114 1241 + 873

(Πηγή laquoΑι θυσίαι της Ελλάδος στον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroοraquo έκδοση Ελληνικού Υπουρ-γείου Ανοικοδοmicroήσεως επιmicroέλεια γραφείου χωροταξικών και πολεοδοmicroικών microελετών υπό τη διεύθυνση του Κ Α Δοξιάδη Αθήνα 1976)

Οι περισσότεροι Αθηναίοι ξεπέ-ρασαν την τροmicroερή πείνα του

Από το καλοκαίρι του 1941 λίγο microετά την κατάρρευση οι ελλείψεις βασικών ειδών διατροφής και πρώτης ανάγκης έγιναν αισθητές στην Αθήνα Οι λόγοι αυτής της πενίας ήταν πολλοί η διακοπή των θαλάσσιων microεταφορών και των εισαγωγών από το εξωτε-ρικό η κακή σοδειά του 1941 αλλά κυρίως η κατάρρευση του δικτύου microεταφορών της χώρας σιδηροδροmicroικού και οδικού που έκανε αδύνατη τη microεταφορά γεωργικών προ-ϊόντων στην πρωτεύουσα Στις συνθήκες αυτές το νοmicroικό και διοικητικό πλέγmicroα microέσα από το οποίο η κατοχική κυβέρνηση του Tσολάκογλου και οι Αρχές Κατοχής ήλπιζαν ότι θα βρουν λύσεις στο επισιτιστικό αδιέξοδο που διαφαινόταν κατέρρευσε πλήρως Ακόmicroα και όταν οι παραγωγοί παρέδιδαν τη συγκοmicroιδή τους στις τοπικές Αρχές αυτή δεν microπορούσε να microεταφερθεί στην πρωτεύουσα και να διανεmicroηθεί microε οργανωmicroένο τρόπο Στη θέση της επίσηmicroης πολιτικής και των ρητορικών στις συνθήκες της εποχής κυβερ-

1943 Ιαν 1039 1886 - 847 Φεβ 1181 1413 - 232 Μάρ 1314 1390 - 76 Απρ 1226 1057 + 169 Μάι 1246 939 + 307 Ιούν 1250 1113 + 137 Ιούλ 1159 1297 - 138 Αύγ 1372 1052 + 320 Σεπ 1763 931 + 832 Οκτ 1893 1082 + 811 Νοέmicro 2031 1040 + 991 Δεκ 2114 1241 + 873

(Πηγή laquoΑι θυσίαι της Ελλάδος στον Βrsquo Παγκόσmicroιο Πόλεmicroοraquo έκδοση Ελληνικού Υπουρ-γείου Ανοικοδοmicroήσεως επιmicroέλεια γραφείου χωροταξικών και πολεοδοmicroικών microελετών υπό τη διεύθυνση του Κ Α Δοξιάδη Αθήνα 1976)

Οι περισσότεροι Αθηναίοι ξεπέ-ρασαν την τροmicroερή πείνα του

νητικών microέτρων ξεκίνησε προοδευτικά microια διαδικασία απευθείας ανταλλαγών ανάmicroεσα στους Αθηναίους και στους κατοίκους της υπαίθρου Οι πρώτοι όλο και συχνότερα άρχισαν να ταξιδεύουν στην επαρχία ατοmicroικά ή σε οmicroάδες για να αγοράσουν microε χρήmicroα ή να ανταλλάξουν σε είδος ndashόταν το τελευταίο έπαψε να είναι επιθυmicroητό στους αγρότες που δεν ήξεραν τι να το κάνουν στις επαρχιακές συνθήκεςndash τρόφιmicroα λάδι καλαmicroπόκι στάρι όσπρια Από την άλλη microεριά οι αγρότες των κοντινών προς την Αθήνα περιοχών microετέφεραν τα προϊόντα τους στην πόλη και τα διέθεταν σε τιmicroές και σε είδος που η ανάγκη των Αθηναίων καθόριζε Από τη microια πλευρά δηmicroιουργήθηκε ένα απίστευτο ρεύmicroα ανθρώπινης κίνησης που οδηγούσε τους Αθηναίους έως τον Μοριά τη Θεσσαλία ή και τη Μακεδονία και από την άλλη στις περιφερειακές ndashπροσφυγικές κυρίωςndash συνοικίες της Αθήνας δηmicroιουργήθηκαν ζώνες ανταλλαγών και ευκαιριών Για να αξιοποιήσουν τις τελευταίες οι Αθηναίοι και οι Αθηναίες κυκλοφορούσαν πάντα στους δύσκολους αυτούς καιρούς microε βασικά εφόδια σακίδιο στην πλάτη ή δίχτυ για ψώνια πάντα έτοιmicroο στο χέριΚαθώς προχωρούσαν οι κατοχικές εβδοmicroάδες η microαύρη αγορά έγινε τρόπος ζωής και προϋπόθεση επιβίωσης για τους Αθηναίους Επρόκειτο για microαζικό φαινόmicroενο όπου δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι συmicromicroετείχαν Οι Αρχές Κατοχής και η κυβέρνηση Τσολάκο-γλου ανέχθηκαν και ενθάρρυναν microία κατάσταση ανεπιθύmicroητη microεν πολιτικά που έλυνε όmicroως κατά κάποιον τρόπο τα αδιέξοδα που δηmicroιουργούσε η δική τους αδυναmicroία Παρά τη δηλωmicroένη πρόθεσή τους να ελέγξουν κεντρικά και απόλυτα την παραγωγή και την κατανάλωση των βασικών ειδών απελευθέρωσαν προοδευτικά τη microετακίνηση microικροπο-σοτήτων τροφίmicroων microε πρόσχηmicroα την εξυπηρέτηση των laquoοικογενειαρχώνraquo Αργότερα από το φθινόπωρο ανέχθηκαν ή και ενθάρρυναν τη δηmicroιουργία καταναλωτικών συνε-ταιρισmicroών και συσσιτίων κίνηση που δηmicroιούργησε οργανωτικούς ιστούς πολλοί από τους οποίους ενσωmicroατώθηκαν αργότερα στα κινήmicroατα ΑντίστασηςΌσοι δεν είχαν τα microέσα να microπουν στο σύστηmicroα οι φτωχοί οι πρόσφυγες οι απόκλη-ροι οι ξεκοmicromicroένοι φαντάροι όσοι δηλαδή δεν είχαν τίποτα να ανταλλάξουν και να πουλήσουν αποτέλεσαν τον κύριο όγκο των θυmicroάτων της πείνας τον τροmicroερό χειmicroώνα 1941-42 Αλλά και για τους υπόλοιπους η επιβίωση microέσα από τη microαύρη αγορά ήταν microια οικονοmicroικά επώδυνη ως καταστροφική υπόθεση Προίκες ασηmicroικά ραπτοmicroηχανές έπι-πλα πουλήθηκαν για να βρεθούν οι αναγκαίοι για τη συmicromicroετοχή στο σύστηmicroα πόροι Τα

Στην Αθήνα της Κατοχής κυριαρχούσε το φαινόmicroενο

Οι microαύρες περιπέτειες της αγοράς

laquoΜαυραγορίτης ουδείς κατήλθεν εις Αθήνας διότι θα υποχρεούτο εις την κατα-βολήν δηmicroοτικού φόρου αφrsquo ενός αλλrsquo αφrsquo ετέρου διέτρεχε τον κίνδυνον να του κατασχεθή το εmicroπόρευmicroα υπό της Αστυνοmicroίας διότι η microεταφορά οσπρίων και σιτηρών απηγορεύετο υπό του Κράτους άνευ αδείας ήτις εκδίδετο κατόπιν βασάνων πολλών και κόπων αν τελικώς εδίδετοraquo Το τραίνο λοιπόν συνέχιζε microε το πολυποίκιλο φορ-τίο του microέχρι τον microεγάλο εmicroπορικό σταθmicroό του Αγίου Ιωάννη του Ρέντη όπου αυτή η καταπληκτική λαοθάλασσα κατέβαινε microέσα σε συνθήκες γενικού συναγερmicroού laquoΟ σταθmicroός Αγίου Ιωάννου Ρέντη παρουσίαζεν όψιν επαρχιακής εmicroποροπανηγύρεως εν διαλύσει Τρία τέταρτα της ώρας εκράτησεν η εκκένωσις των βαγονίων από τας πραmicroατείας των Πλήθος εφήβων microε χειροκίνητα αmicroαξάκια συνεκεντρώθησαν πέριξ των microαυραγοριτών δια να τους προσφέρουν τας υπηρεσίας των Φαίνεται όmicroως ότι παραλλήλως προετίmicroων άλλας επικερδεστέρας εργασίας αντί των microεταφορών καθότι microία microαυραγορίτης του βαγονίου microας ήρχισεν εξαίφνης να φωνάζη προς την σύντροφόν της που ευρίσκετο έξω του βαγονίου ότι κάποιος της είχε αρπά-ξει ένα από τα δέmicroατά της Εάν δε η παθούσα έδραmicroε προς την κατεύθυνσιν του κλέπτου υπήρχε ο άmicroεσος κίνδυνος να της κλέψουν τας υπολοίπους αποσκευάς της Τι κόπους τι στερήσεις ποίαν αγωνίαν ποιών τιmicroαλφών το αντίτιmicroον αντιπροσώπευε το δέmicroα αυτό που αφήρεσεν ο φυγόπονος εκείνος νεανίας από την δυστυχή αυτήν γυναίκα Πρώτον κρούσmicroα της ηθικής αποσυνθέσεως microιας microερίδας του λαού microας Εκ της στάσεως του Αγίου Ιωάννου Ρέντη οι microαυραγορίται έφευγον δια τους συνοικισmicroούς των ακολουθούντες όχι την δηmicroοσίαν οδόν αλλά microίαν απόκεντρον και δύσβατον οδόν δια νrsquo αποφύγουν το ενδεχόmicroενον αιφνιδιασmicroού παρrsquo αστυφυλάκων οίτινες ασφαλώς πολύ θα το εσκέπτοντο δια να τους ενοχλήσουν εις microέρη απόκεντραraquolaquoΟι αργόσχολοι θεαταί των προαστειακών σταθmicroών απολαmicroβάνουν από τινος ένα νέο ελκυστικότατο θέαmicroα Ευθύς ως σταθmicroεύσουν αι αmicroαξοστοιχίαι από τας στέγας των οχηmicroάτων σπεύδουν να κατέλθουν συmicroπαρασύροντες και τας αποσκευάς των κατάmicroαυροι επιβάται οι οποίοι τρέχουν να εξαφανισθούν προς άγνωστον κατεύθυν-

σπίτια άρχισαν να πωλούνται λίγο αργότερα όταν τα εισοδήmicroατα που τα νέα συστήmicroατα δηmicroιουργούσαν άρχισαν να δηmicroιουργούν πολυάριθmicroες οmicroάδες υποψήφιων αγοραστών Τα χρυσαφικά και οι χρυσές λίρες ήταν το πλέον ζητούmicroενο Ολόκληρη η πόλη έmicroοιαζε microε τεράστιο παζάρι όπου οι πάντες αγόραζαν και πωλούσαν microε πιο εmicroφανείς τους αυτοσχέδιους microικροπωλητές που προσέφεραν από χόρτα του βουνού ως καυσόξυλα και αυτοσχέδια γλυκά σε κάθε γωνιά της πόληςΣε microία ειδική κατηγορία τοποθετούνταν οι ιδιαίτερα ευνοηmicroένοι στις συναλλαγές αυτές Όσοι βρέθηκαν microε αποθέmicroατα τροφίmicroων φαρmicroάκων και άλλων απαραίτητων ειδών τα αξιοποίησαν microε τον πιο επικερδή τρόπο Μερικοί από αυτούς ήταν χονδρέ-microποροι που είχαν την ετοιmicroότητα να κρύψουν έγκαιρα τα αποθέmicroατά τους και δεν είχαν

σιν Δεν πρόκειται περί λωποδυτών αλλά περί ανθρώπων παραπλησίου επαγγέλmicroα-τος Είνε οι λαθρέmicroποροι τροφίmicroων οι οποίοι επανέρχονται εκ των επαρχιών προτιmicroώ-ντες να ταξιδεύουν επί των στεγών των αmicroαξοστοιχιών λόγω της ευρυχωρίας την οποίαν προσφέρουν αύται κατά τας δυσχερείς αυτάς και από συγκοινωνιακής από-ψεως ηmicroέρας Εις τα ύψη των αυτά δέχονται κατά τας microακράς ώρας της διαδροmicroής από την Πελοπόννησον ή από τον θεσσαλικόν κάmicroπον οπόθεν προmicroηθεύονται τα λαθραία των τας συνεχείς θωπείας του καπνού τον οποίον η ασθmicroαίνουσα ατmicroοmicroη-χανή εξαπολύει για την ανακούφισίν της ανά παν δευτερόλεπτον Και όταν έρθει η στιγmicroή να εγκαταλείψουν το τραίνο εις το τελευταίον προάστειον των Αθηνών δια να αποφύγουν ούτω τον αγορανοmicroικόν έλεγχον της πρωτευούσης έχουν microεταβληθή εις αραπάδες Πραγmicroατικοί ιεροφάνται της ldquomicroαύρης αγοράςrdquo Έχει και το λαθρεmicroπόριον τα βάσανά τουraquo

(Πηγή Το πρώτο κείmicroενο προέρχεται από το βιβλίο του Σταύρου Καλογιάννη laquoΗmicroε-ρολόγιον ενός στρατιώτουraquo Αθήνα Αετός 1945 ενώ το δεύτερο από χρονικό της εφηmicroερίδας laquoΠρωίαraquo 10 Ιουλίου 1941 Και τα δύο παρατίθενται στο βιβλίο του Γ Μαργαρίτη laquoΑπό την ήττα στην εξέ-γερσηraquo Αθήνα Πολίτης 1993)

ηθικές αναστολές να τα κρατήσουν κρυmicromicroένα όταν ο κόσmicroος άρχισε να τα έχει απόλυτη ανάγκη Άλλοι εκmicroεταλλεύτηκαν τις σχέσεις τους microε τον κόσmicroο της υπαίθρου για να δηmicroιουργήσουν δίκτυα microεταφοράς αγαθών Πολλοί δικηγόροι για παράδειγmicroα microετέ-τρεψαν τα γραφεία τους σε κέντρα συναλλαγών microε βάση τις προπολεmicroικές τους σχέσεις microε κόσmicroο από την επαρχία Ακόmicroα όσοι είχαν σχέσεις microε τις Αρχές και τον στρατό Κατοχής και microπορούσαν να χρησιmicroοποιούν άδειες ή και microεταφορικά microέσα των κατακτη-τών ευνοήθηκαν ιδιαίτερα αυτόν τον καιρό Οι επιχειρήσεις αυτών των laquoκαρχαριώνraquo ndashόπως τους κατήγγειλαν οι αντιστασιακές προκηρύξεις της microαύρης αγοράςndash πήραν microεγάλες διαστάσεις και η κερδοσκοπία τους καταγράφηκε microε τα πλέον microελανά χρώmicroατα στην microνήmicroη των Αθηναίων της ΚατοχήςΗ κοινωνική microεταγραφή αυτών των επικερδών δραστηριοτήτων ανέτρεψε ριζοσπα-στικά το πριν από τον πόλεmicroο καθεστώς Σηmicroαντικά εισοδήmicroατα παράγονταν από αυτές τις υπόγειες διεργασίες ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που η microαυραγορίτικη δρα-στηριότητα έπαιρνε τις διαστάσεις αληθινής επιχείρησης Στην Αθήνα και σε όλες τις επαρχιακές πόλεις οι αλλαγές στον κοινωνικό ιστό έγιναν γρήγορα προκλητικά εmicroφανείς Μία νέα τάξη έκανε την είσοδό της στην κοινωνική ιεραρχία οι επονοmicroα-ζόmicroενοι laquoνεόπλουτοιraquo Ζούσαν επιδεικτικά υπενθυmicroίζοντας σε όλους ότι η δυστυχία των πολλών microπορεί να αποδώσει στους λίγους Οι σχεδόν αναγκαίες σχέσεις τους microε τις Αρχές Κατοχής τους ελληνικούς κυβερνητικούς κύκλους και τους αξιωmicroατούχους των εχθρικών δυνάmicroεων προσδιόρισαν τα δηmicroόσια χαρακτηριστικά τους και έδωσαν απροσδόκητη ζωή στη νυχτερινή Αθήνα Την ώρα που ψυχορραγούσαν άνθρωποι πολ-λοί ήταν εκείνοι που έψαχναν τον καλύτερο τρόπο να σκοτώσουν την ανία τους και να διασκεδάσουν Το microίσος βρήκε πρόσφορο έδαφος σε αυτές τις συνθήκες Ο προκλητι-κός οικονοmicroικός δωσιλογισmicroός συναντήθηκε προοδευτικά microε εκείνον των στρατηγών του Τσολάκογλου και έδωσε για πρώτη φορά στην κυβέρνηση της Αθήνας την αναγκαία κοινωνική βάση Η τελευταία στηριγmicroένη στη διαφθορά στην προδοσία στην εκmicroε-τάλλευση του πόνου των πολλών στη δουλοπρέπεια και την ποικιλόmicroορφη παροχή laquoεκδουλεύσεωνraquo στον κατακτητή ήταν αυτή που έσπρωξε την εχθρότητα προς την Αντίσταση έως τα όρια της εmicroφύλιας σύγκρουσης Αργότερα από το καλοκαίρι του 1942 και εξής όταν λύθηκε σε microεγάλο βαθmicroό το επι-σιτιστικό ζήτηmicroα η microαύρη αγορά έχασε την πολυάνθρωπη microαζική εκδοχή της έπαψε

Η Αθήνα ολόκληρη έmicroοιαζε microε ένα τεράστιο παζάρι όπου οι

σπίτια άρχισαν να πωλούνται λίγο αργότερα όταν τα εισοδήmicroατα που τα νέα συστήmicroατα δηmicroιουργούσαν άρχισαν να δηmicroιουργούν πολυάριθmicroες οmicroάδες υποψήφιων αγοραστών Τα χρυσαφικά και οι χρυσές λίρες ήταν το πλέον ζητούmicroενο Ολόκληρη η πόλη έmicroοιαζε microε τεράστιο παζάρι όπου οι πάντες αγόραζαν και πωλούσαν microε πιο εmicroφανείς τους αυτοσχέδιους microικροπωλητές που προσέφεραν από χόρτα του βουνού ως καυσόξυλα και αυτοσχέδια γλυκά σε κάθε γωνιά της πόληςΣε microία ειδική κατηγορία τοποθετούνταν οι ιδιαίτερα ευνοηmicroένοι στις συναλλαγές αυτές Όσοι βρέθηκαν microε αποθέmicroατα τροφίmicroων φαρmicroάκων και άλλων απαραίτητων ειδών τα αξιοποίησαν microε τον πιο επικερδή τρόπο Μερικοί από αυτούς ήταν χονδρέ-microποροι που είχαν την ετοιmicroότητα να κρύψουν έγκαιρα τα αποθέmicroατά τους και δεν είχαν

σιν Δεν πρόκειται περί λωποδυτών αλλά περί ανθρώπων παραπλησίου επαγγέλmicroα-τος Είνε οι λαθρέmicroποροι τροφίmicroων οι οποίοι επανέρχονται εκ των επαρχιών προτιmicroώ-ντες να ταξιδεύουν επί των στεγών των αmicroαξοστοιχιών λόγω της ευρυχωρίας την οποίαν προσφέρουν αύται κατά τας δυσχερείς αυτάς και από συγκοινωνιακής από-ψεως ηmicroέρας Εις τα ύψη των αυτά δέχονται κατά τας microακράς ώρας της διαδροmicroής από την Πελοπόννησον ή από τον θεσσαλικόν κάmicroπον οπόθεν προmicroηθεύονται τα λαθραία των τας συνεχείς θωπείας του καπνού τον οποίον η ασθmicroαίνουσα ατmicroοmicroη-χανή εξαπολύει για την ανακούφισίν της ανά παν δευτερόλεπτον Και όταν έρθει η στιγmicroή να εγκαταλείψουν το τραίνο εις το τελευταίον προάστειον των Αθηνών δια να αποφύγουν ούτω τον αγορανοmicroικόν έλεγχον της πρωτευούσης έχουν microεταβληθή εις αραπάδες Πραγmicroατικοί ιεροφάνται της ldquomicroαύρης αγοράςrdquo Έχει και το λαθρεmicroπόριον τα βάσανά τουraquo

(Πηγή Το πρώτο κείmicroενο προέρχεται από το βιβλίο του Σταύρου Καλογιάννη laquoΗmicroε-ρολόγιον ενός στρατιώτουraquo Αθήνα Αετός 1945 ενώ το δεύτερο από χρονικό της εφηmicroερίδας laquoΠρωίαraquo 10 Ιουλίου 1941 Και τα δύο παρατίθενται στο βιβλίο του Γ Μαργαρίτη laquoΑπό την ήττα στην εξέ-γερσηraquo Αθήνα Πολίτης 1993)

ηθικές αναστολές να τα κρατήσουν κρυmicromicroένα όταν ο κόσmicroος άρχισε να τα έχει απόλυτη ανάγκη Άλλοι εκmicroεταλλεύτηκαν τις σχέσεις τους microε τον κόσmicroο της υπαίθρου για να δηmicroιουργήσουν δίκτυα microεταφοράς αγαθών Πολλοί δικηγόροι για παράδειγmicroα microετέ-τρεψαν τα γραφεία τους σε κέντρα συναλλαγών microε βάση τις προπολεmicroικές τους σχέσεις microε κόσmicroο από την επαρχία Ακόmicroα όσοι είχαν σχέσεις microε τις Αρχές και τον στρατό Κατοχής και microπορούσαν να χρησιmicroοποιούν άδειες ή και microεταφορικά microέσα των κατακτη-τών ευνοήθηκαν ιδιαίτερα αυτόν τον καιρό Οι επιχειρήσεις αυτών των laquoκαρχαριώνraquo ndashόπως τους κατήγγειλαν οι αντιστασιακές προκηρύξεις της microαύρης αγοράςndash πήραν microεγάλες διαστάσεις και η κερδοσκοπία τους καταγράφηκε microε τα πλέον microελανά χρώmicroατα στην microνήmicroη των Αθηναίων της ΚατοχήςΗ κοινωνική microεταγραφή αυτών των επικερδών δραστηριοτήτων ανέτρεψε ριζοσπα-στικά το πριν από τον πόλεmicroο καθεστώς Σηmicroαντικά εισοδήmicroατα παράγονταν από αυτές τις υπόγειες διεργασίες ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που η microαυραγορίτικη δρα-στηριότητα έπαιρνε τις διαστάσεις αληθινής επιχείρησης Στην Αθήνα και σε όλες τις επαρχιακές πόλεις οι αλλαγές στον κοινωνικό ιστό έγιναν γρήγορα προκλητικά εmicroφανείς Μία νέα τάξη έκανε την είσοδό της στην κοινωνική ιεραρχία οι επονοmicroα-ζόmicroενοι laquoνεόπλουτοιraquo Ζούσαν επιδεικτικά υπενθυmicroίζοντας σε όλους ότι η δυστυχία των πολλών microπορεί να αποδώσει στους λίγους Οι σχεδόν αναγκαίες σχέσεις τους microε τις Αρχές Κατοχής τους ελληνικούς κυβερνητικούς κύκλους και τους αξιωmicroατούχους των εχθρικών δυνάmicroεων προσδιόρισαν τα δηmicroόσια χαρακτηριστικά τους και έδωσαν απροσδόκητη ζωή στη νυχτερινή Αθήνα Την ώρα που ψυχορραγούσαν άνθρωποι πολ-λοί ήταν εκείνοι που έψαχναν τον καλύτερο τρόπο να σκοτώσουν την ανία τους και να διασκεδάσουν Το microίσος βρήκε πρόσφορο έδαφος σε αυτές τις συνθήκες Ο προκλητι-κός οικονοmicroικός δωσιλογισmicroός συναντήθηκε προοδευτικά microε εκείνον των στρατηγών του Τσολάκογλου και έδωσε για πρώτη φορά στην κυβέρνηση της Αθήνας την αναγκαία κοινωνική βάση Η τελευταία στηριγmicroένη στη διαφθορά στην προδοσία στην εκmicroε-τάλλευση του πόνου των πολλών στη δουλοπρέπεια και την ποικιλόmicroορφη παροχή laquoεκδουλεύσεωνraquo στον κατακτητή ήταν αυτή που έσπρωξε την εχθρότητα προς την Αντίσταση έως τα όρια της εmicroφύλιας σύγκρουσης Αργότερα από το καλοκαίρι του 1942 και εξής όταν λύθηκε σε microεγάλο βαθmicroό το επι-σιτιστικό ζήτηmicroα η microαύρη αγορά έχασε την πολυάνθρωπη microαζική εκδοχή της έπαψε

Η Αθήνα ολόκληρη έmicroοιαζε microε ένα τεράστιο παζάρι όπου οι

ηθικές αναστολές να τα κρατήσουν κρυmicromicroένα όταν ο κόσmicroος άρχισε να τα έχει απόλυτη ανάγκη Άλλοι εκmicroεταλλεύτηκαν τις σχέσεις τους microε τον κόσmicroο της υπαίθρου για να δηmicroιουργήσουν δίκτυα microεταφοράς αγαθών Πολλοί δικηγόροι για παράδειγmicroα microετέ-τρεψαν τα γραφεία τους σε κέντρα συναλλαγών microε βάση τις προπολεmicroικές τους σχέσεις microε κόσmicroο από την επαρχία Ακόmicroα όσοι είχαν σχέσεις microε τις Αρχές και τον στρατό Κατοχής και microπορούσαν να χρησιmicroοποιούν άδειες ή και microεταφορικά microέσα των κατακτη-τών ευνοήθηκαν ιδιαίτερα αυτόν τον καιρό Οι επιχειρήσεις αυτών των laquoκαρχαριώνraquo ndashόπως τους κατήγγειλαν οι αντιστασιακές προκηρύξεις της microαύρης αγοράςndash πήραν microεγάλες διαστάσεις και η κερδοσκοπία τους καταγράφηκε microε τα πλέον microελανά χρώmicroατα στην microνήmicroη των Αθηναίων της ΚατοχήςΗ κοινωνική microεταγραφή αυτών των επικερδών δραστηριοτήτων ανέτρεψε ριζοσπα-στικά το πριν από τον πόλεmicroο καθεστώς Σηmicroαντικά εισοδήmicroατα παράγονταν από αυτές τις υπόγειες διεργασίες ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που η microαυραγορίτικη δρα-στηριότητα έπαιρνε τις διαστάσεις αληθινής επιχείρησης Στην Αθήνα και σε όλες τις επαρχιακές πόλεις οι αλλαγές στον κοινωνικό ιστό έγιναν γρήγορα προκλητικά εmicroφανείς Μία νέα τάξη έκανε την είσοδό της στην κοινωνική ιεραρχία οι επονοmicroα-ζόmicroενοι laquoνεόπλουτοιraquo Ζούσαν επιδεικτικά υπενθυmicroίζοντας σε όλους ότι η δυστυχία των πολλών microπορεί να αποδώσει στους λίγους Οι σχεδόν αναγκαίες σχέσεις τους microε τις Αρχές Κατοχής τους ελληνικούς κυβερνητικούς κύκλους και τους αξιωmicroατούχους των εχθρικών δυνάmicroεων προσδιόρισαν τα δηmicroόσια χαρακτηριστικά τους και έδωσαν απροσδόκητη ζωή στη νυχτερινή Αθήνα Την ώρα που ψυχορραγούσαν άνθρωποι πολ-λοί ήταν εκείνοι που έψαχναν τον καλύτερο τρόπο να σκοτώσουν την ανία τους και να διασκεδάσουν Το microίσος βρήκε πρόσφορο έδαφος σε αυτές τις συνθήκες Ο προκλητι-κός οικονοmicroικός δωσιλογισmicroός συναντήθηκε προοδευτικά microε εκείνον των στρατηγών του Τσολάκογλου και έδωσε για πρώτη φορά στην κυβέρνηση της Αθήνας την αναγκαία κοινωνική βάση Η τελευταία στηριγmicroένη στη διαφθορά στην προδοσία στην εκmicroε-τάλλευση του πόνου των πολλών στη δουλοπρέπεια και την ποικιλόmicroορφη παροχή laquoεκδουλεύσεωνraquo στον κατακτητή ήταν αυτή που έσπρωξε την εχθρότητα προς την Αντίσταση έως τα όρια της εmicroφύλιας σύγκρουσης Αργότερα από το καλοκαίρι του 1942 και εξής όταν λύθηκε σε microεγάλο βαθmicroό το επι-σιτιστικό ζήτηmicroα η microαύρη αγορά έχασε την πολυάνθρωπη microαζική εκδοχή της έπαψε

Η Αθήνα ολόκληρη έmicroοιαζε microε ένα τεράστιο παζάρι όπου οι

να αφορά microόνο σε είδη διατροφής και προσανατολίστηκε σε ευρύτερο φάσmicroα ειδών δυσεύρετων τον καιρό εκείνο Μπορούσε κανείς να βρει εκεί ότι απουσίαζε από τις προθήκες των καταστηmicroάτων Από λυχνίες ραδιοφώνου έως βενζίνη και από εκλεκτά εδέσmicroατα έως όπλα Τα φάρmicroακα διατήρησαν την πρωτοκαθεδρία Οι στρατιώτες ndashσυχνά και τα στελέχηndash των δυνάmicroεων Κατοχής οι Ιταλοί κυρίως και πολύ λιγότερο οι Γερmicroανοί συνεισέφεραν ενεργά σε αυτήν τη δραστηριότητα εκποιώντας ακόmicroα και στρατιωτικά είδη ιδιαίτερα στις κρίσιmicroες γιrsquo αυτούς εποχές (στην ιταλική κατάρρευση ή στις παραmicroονές της γερmicroανικής αναχώρησης) Στον ίδιο χώρο κατέληγαν συνήθως και τα είδη που έχαναν τους ιδιοκτήτες τους στα ταραγmicroένα αυτά χρόνια τα προϊόντα λεη-λασιών κλοπών και πλιάτσικου είδη από τις εβραϊκές περιουσίες κλπ Οι αντιστασιακές οργανώσεις και τα ένοπλα τmicroήmicroατά τους στα βουνά υπήρξαν σταθεροί σοβαροί πελάτες της υπόγειας αυτής οικονοmicroικής κίνησηςΠρος το τέλος της Κατοχής ιδιαίτερα από την άνοιξη του 1944 η microαύρη αγορά γνώ-ρισε microία νέα άνθιση Η κατάρρευση της αγοραστικής αξίας της δραχmicroής επέβαλε την ταχύτατη microετατροπή των σε δραχmicroές εσόδων σε καταναλωτικά ή άλλα είδη που δια-τηρούσαν την ανταλλακτική αξία τους Το σαπούνι λόγου χάρη ήταν ένα από αυτά Επρόκειτο για έναν ιδιόmicroορφο αγώνα δρόmicroου στον οποίο επιδίδονταν microισθωτοί και άλλοι εις χρήmicroα εισπράττοντες οι οποίοι έπρεπε αmicroέσως να απαλλαγούν από τις απα-ξιούmicroενες δραχmicroές τους microετατρέποντάς τις σε οτιδήποτε Ειδικά laquoστέκιαraquo εξυπηρε-τούσαν αυτές τις ανάγκες Σε άλλα laquoστέκιαraquo όσοι πληρώνονταν ndashως συmicroπλήρωmicroα του microισθού κυρίωςndash σε είδος έσπευδαν να ανταλλάξουν αυτό το αντίτιmicroο της εργασίας τους microε άλλα πιο χρήσιmicroα αγαθά Οι καπνεργάτες ανέβαιναν γιrsquo αυτό στο κέντρο της Αθήνας για να ανταλλάξουν το σε καπνό επίδοmicroά τους Η microαύρη αγορά ήταν για την Αθήνα της Κατοχής ανάλογα microε τις συνθήκες και την εποχή ανάσα και κατάρα ταυτόχρονα Μέχρι την άφιξη της διεθνούς βοήθειας microε τη microορφή των αποστολών του Ερυθρού Σταυρού η πρακτική αυτή στην οποία επιδόθηκαν πλήθη ανθρώπων εξασφάλισε στους κατοίκους των πόλεων ndashαλλά και στους κατοίκους των microη παραγωγικών ζωνών της υπαίθρουndash τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους Ταυ-τόχρονα όmicroως σε microία microεγαλύτερη εκδοχή της και σε συνεργασία microε το καθεστώς της Κατοχής η microαύρη αγορά αποτέλεσε πηγή εισοδηmicroάτων για τους πλέον αδίστακτους κατασκευάζοντας microία άρχουσα τάξη που θα προάσπιζε microέχρι θανάτου ndashτου δικού της ή

Η microαυραγορίτικη δραστηριό-τητα έκανε γρήγορα εmicroφανείς

των άλλων κυρίως αυτώνndash τα κεκτηmicroένα της Κοινωνικά η Ελλάδα διχάστηκε βαθιά και οι εξελίξεις επρόκειτο να τη διχάσουν ακόmicroα περισσότερο

Η βοήθεια του Διεθνούς Ερυθρού ΣταυρούΗ θλιβερή επισιτιστική κατάσταση των ελληνικών πόλεων οι ελλείψεις και η τροmicroερή πείνα του χειmicroώνα του 1941-1942 έγιναν αρχικά αντικείmicroενο προπαγανδιστικής εκmicroε-τάλλευσης για τους αντιmicroαχόmicroενους Από την πλευρά των Άγγλων η ελληνική τραγωδία ήταν η καλύτερη απόδειξη για την αδυναmicroία του Άξονα για την ανεπάρκεια των λύσεων που microπορούσε να προτείνει στην κατεχόmicroενη Ευρώπη Η Γερmicroανία δεν microπορούσε να θρέψει τους λαούς που κατέκτησε άρα ήταν αδύναmicroη και καταδικασmicroένη να ηττηθεί Από την πλευρά του Άξονα πέρα από τις αλληλοκατηγορίες microεταξύ Ρώmicroης και Βερο-λίνου για τις ευθύνες αυτού του κακού στον δηmicroόσιο λόγο αποδίδονταν ευθύνες στη Μεγάλη Βρετανία και στον ναυτικό αποκλεισmicroό που επέβαλε αποκλεισmicroός που έθιγε βασικά έναν λαό που είχε αγωνιστεί σκληρά ως σύmicromicroαχος της Αγγλίας Οπωσδήποτε η εκατέρωθεν ανταλλαγή κατηγοριών ελάχιστα βοηθούσε τους Έλληνες και οι τραγικές ειδήσεις από την Αθήνα άρχισαν να προβληmicroατίζουν έντονα τις αντίπαλες πλευρέςΟι δύο κυβερνήσεις που η Ελλάδα διέθετε εκείνο τον καιρό στην Αθήνα και στο Λον-δίνο έστρεψαν τις προσπάθειές τους προς την πλευρά των εκατέρωθεν προστατών τους στα χέρια των οποίων ουσιαστικά εναπόθεσαν τη λύση του προβλήmicroατος Στον τοmicroέα των πιέσεων όmicroως η κινητοποίηση της κοινής γνώmicroης στις ΗΠΑ είχε ίσως microεγα-λύτερη σηmicroασία Οι ελληνοαmicroερικανικές οργανώσεις πρωτοστάτησαν σε ένα σηmicroαντικό κίνηmicroα στο οποίο microετείχαν αρκετές προσωπικότητες από τον χώρο της πολιτικής της οικονοmicroίας και της τέχνης Η αmicroερικανική κυβέρνηση δεν microπορούσε να microείνει αδιάφορη στα περί συνδροmicroής των αναξιοπαθούντων Ελλήνων ισχυρά διαβήmicroατα η δε βρετανική δεν microπορούσε να αντισταθεί σε δηλωmicroένο αmicroερικανικό ενδιαφέρον

Η συmicroφωνίαΠέπλο microυστικότητας κάλυψε τις επαφές και τις συνεννοήσεις των ενδιαφερόmicroενων microερών Η microερική άρση του γενικού αποκλεισmicroού που είχε επιβληθεί στην Ευρώπη microόνο στην ελληνική περίπτωση δεν έπρεπε να αποτελέσει προηγούmicroενο ενώ για ευνόητους λόγους το όλο ζήτηmicroα δεν έπρεπε να χρησιmicroοποιηθεί προπαγανδιστικά από κανένα από

Το 1944 προς το τέλος της Κατοχής η δραχmicroή απαξιώθηκε

Η τραγική θέση στην οποία βρέθηκε ο λαός της κατεχόmicroε-

τα δύο microέρη Η όλη διαδικασία συσκοτίστηκε ακόmicroα περισσότερο από τις microεταγενέστε-ρες προσπάθειες των αξιωmicroατούχων της Αθήνας ή της κυβέρνησης του εξωτερικού να αναβαθmicroίσουν τη δική τους συmicromicroετοχή στην όλη διαδικασία Το Βατικανό και η επιτροπή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού πήραν microέρος στις διαmicroεσολαβητικές προσπάθειες ενώ χρειάστηκε απευθείας επαφή microεταξύ εκπροσώπων των εmicroπολέmicroων ώστε να ρυθmicroιστούν τα πολύπλοκα τεχνικά ζητήmicroατα Τα πλοία στο microακρύ ταξίδι τους από τον Καναδά έως την Ελλάδα θα διέσχιζαν πολλές ζώνες επιχειρήσεων περάσmicroατα και ναρκοπέδια και ως εκ τούτου χρειαζόταν απόλυτα προσεκτικός σχεδιασmicroός για την ασφάλειά τουςΤο σχήmicroα που τελικά υιοθετήθηκε έφερε ως γενικό συντονιστή της επιχείρησης τον Ερυθρό Σταυρό Χορηγός των σιτηρών θα ήταν η κυβέρνηση του Καναδά ενώ τη microετα-φορά θα αναλάmicroβαναν σουηδικά πλοία για τη ναύλωση των οποίων θα microεριmicroνούσε η σουηδική κυβέρνηση Η τελευταία θα έστελνε επίσης τους κατάλληλους αξιωmicroατούχους που θα αναλάmicroβαναν την οργάνωση του όλου προγράmicromicroατος και την επίβλεψη της εφαρmicroογής του Εκ των πραγmicroάτων η κυβέρνηση της Αθήνας θα microετείχε στη διαδι-κασία διανοmicroής της βοήθειας στην Ελλάδα ενώ οι δυνάmicroεις Κατοχής δεσmicroεύτηκαν να microη χρησιmicroοποιήσουν για λογαριασmicroό τους ούτε σπυρί από τα αγαθά που θα στέλ-νονταν Στην πληρωmicroή των εξόδων της επιχείρησης ndashένα εκατοmicromicroύριο δολάρια τον microήναndash microετείχε η κυβέρνηση Τσουδερού και οι οργανώσεις των ΗΠΑ ειδικά το Greek War Relief Association Πολύ σύντοmicroα όmicroως από την 1η Ιανουαρίου του 1943 η αmicroε-ρικανική κυβέρνηση ανέλαβε τα έξοδα της επιχείρησης γεγονός που επέτρεψε την προσθήκη και άλλων ειδών εκτός από τα σιτηρά στο φορτίο των πλοίωνΗ συmicroφωνία πρόβλεπε τη microηνιαία αποστολή 15000 τόνων σιτηρών στην Ελλάδα Στην πράξη τα δεκαπέντε σουηδικά πλοία που τελικά πήραν microέρος στην επιχείρηση microετέ-φεραν 25000 τόνους τον microήνα στους τρεις τελευταίους microήνες του 1942 13000 το πρώτο τρίmicroηνο του 1943 17000 το δεύτερο 20000 το τρίτο και 23000 το τελευταίο τρίmicroηνο Από τον Απρίλιο έως τον Σεπτέmicroβριο του 1944 η ποσότητα ξεπέρασε τους 30000 τόνους τον microήνα Σε αυτά τα φορτία εκτός από τα σιτηρά περιλαmicroβάνονταν και άλλα είδη το σπουδαιότερο από τα οποία ήταν το γάλα σκόνη για τη διατροφή των βρεφών Συνολικά η βοήθεια αυτή έφθασε τους 527300 τόνους εφοδίων microέχρι την απελευθέρωση ποσό σηmicroαντικό καθώς η επίσηmicroη laquoσυγκέντρωσηraquo των σιτηρών από το κατοχικό κράτος απέδιδε microόλις 50000 τόνους για το 1942 ή το 1943 Συγκριτικά

επίσης η διαφορά microεταξύ εισαγωγών και εξαγωγών τροφίmicroων στη χώρα ήταν για το 1938 περίπου 470000 τόνοι ενώ για το 1943 η συνολική παραγωγή σιτηρών της χώρας υπολογίζεται ανάmicroεσα στους 425000 έως 600000 τόνους σιτηρών

Οι κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσειςΑυτή η microοναδική στα χρονικά του πολέmicroου επιχείρηση είχε οπωσδήποτε ευεργετικά αποτελέσmicroατα στην κατεχόmicroενη Ελλάδα Η Αθήνα πρώτα η Θεσσαλονίκη στη συνέχεια και τα κατεχόmicroενα νησιά ωφελήθηκαν άmicroεσα από αυτή κανείς δεν πέθανε από την πείνα στη χώρα microετά την έναρξη αυτών των αποστολών Από την άλλη πλευρά οι παρε-νέργειες δεν ήταν αmicroελητέες Η άφιξη των σουηδικών πλοίων τις πρώτες ηmicroέρες του Σεπτεmicroβρίου του 1942 συνδέθηκε από την πρώτη στιγmicroή microε microεγάλες συνδικαλιστικές και πολιτικές κινητοποιήσεις microε αίτηmicroα τη δίκαιη κατανοmicroή των αγαθών Η διαχείριση των τελευταίων εκτός από κοινωνικά άνιση ήταν ιδιαίτερα επωφελής για τους λίγους που εmicroπλέκονταν στους microηχανισmicroούς της Παλαιοί και νέοι χοντρέmicroποροι που στο άmicroεσο παρελθόν είχαν εξασφαλίσει microεγάλα εισοδήmicroατα ως microαυραγορίτες βρέθηκαν εκ των πραγmicroάτων αναmicroεmicroειγmicroένοι στα νέα δίκτυα διανοmicroών συσχετίζοντες συχνά έντεχνα παλαιές και νέες δραστηριότητες Οι δε κατοχικές κυβερνήσεις απέκτησαν microέσα από τη διαδικασία της διάθεσης των τροφίmicroων ένα ισχυρό microέσο άσκησης πολιτικής έσοδα δηλαδή από τη διάθεση των τροφίmicroων και κύρος από τη σηmicroασία του microηχανισmicroού στον οποίο microετείχαν Μπορούσαν να πριmicroοδοτούν κοινωνικές οmicroάδες ή και γεωγραφικές ζώνες που βρίσκονταν υπό την επιρροή τους και αντίθετα να αποκλείουν των ωφεληmicroά-των της βοήθειας όσους αντιτίθεντο στην εξουσία και στον νόmicroο τουςΗ διάθεση της βοήθειας συνέβαλε οπωσδήποτε στην κοινωνική και γεωγραφική διαί-ρεση της χώρας Το γεγονός ότι οι κατοχικές Αρχές απαγόρευσαν τη διανοmicroή της σε περιοχές laquoληστοκρατούmicroενεςraquo εκεί δηλαδή που κυριαρχούσαν οι οργανώσεις της Αντί-στασης προσδιόρισε αυστηρά τον χώρο λειτουργίας αυτών των αγαθών Ακόmicroα και στις εργατικές και προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας η διάθεση των απαραίτητων αυτών αγαθών ήταν απόλυτα εξαρτηmicroένη από τον βαθmicroό ελέγχου που ασκούσε η κεντρική διοίκηση πάνω σε αυτές Οι laquoκόκκινεςraquo συνοικίες δέχονταν έτσι πρόσθετη πίεση Ταυτόχρονα στην επαρχία η εγχώρια αγροτική παραγωγή δέχτηκε ισχυρό πλήγmicroα Καθώς τα τρόφιmicroα που έφθαναν από το εξωτερικό δεν είχαν τιmicroή ndashπαραδίδονταν

Μανάβικο στην πλατεία Οmicroο-νοίας τον Ιούνιο του 1944

επίσης η διαφορά microεταξύ εισαγωγών και εξαγωγών τροφίmicroων στη χώρα ήταν για το 1938 περίπου 470000 τόνοι ενώ για το 1943 η συνολική παραγωγή σιτηρών της χώρας υπολογίζεται ανάmicroεσα στους 425000 έως 600000 τόνους σιτηρών

Οι κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσειςΑυτή η microοναδική στα χρονικά του πολέmicroου επιχείρηση είχε οπωσδήποτε ευεργετικά αποτελέσmicroατα στην κατεχόmicroενη Ελλάδα Η Αθήνα πρώτα η Θεσσαλονίκη στη συνέχεια και τα κατεχόmicroενα νησιά ωφελήθηκαν άmicroεσα από αυτή κανείς δεν πέθανε από την πείνα στη χώρα microετά την έναρξη αυτών των αποστολών Από την άλλη πλευρά οι παρε-νέργειες δεν ήταν αmicroελητέες Η άφιξη των σουηδικών πλοίων τις πρώτες ηmicroέρες του Σεπτεmicroβρίου του 1942 συνδέθηκε από την πρώτη στιγmicroή microε microεγάλες συνδικαλιστικές και πολιτικές κινητοποιήσεις microε αίτηmicroα τη δίκαιη κατανοmicroή των αγαθών Η διαχείριση των τελευταίων εκτός από κοινωνικά άνιση ήταν ιδιαίτερα επωφελής για τους λίγους που εmicroπλέκονταν στους microηχανισmicroούς της Παλαιοί και νέοι χοντρέmicroποροι που στο άmicroεσο παρελθόν είχαν εξασφαλίσει microεγάλα εισοδήmicroατα ως microαυραγορίτες βρέθηκαν εκ των πραγmicroάτων αναmicroεmicroειγmicroένοι στα νέα δίκτυα διανοmicroών συσχετίζοντες συχνά έντεχνα παλαιές και νέες δραστηριότητες Οι δε κατοχικές κυβερνήσεις απέκτησαν microέσα από τη διαδικασία της διάθεσης των τροφίmicroων ένα ισχυρό microέσο άσκησης πολιτικής έσοδα δηλαδή από τη διάθεση των τροφίmicroων και κύρος από τη σηmicroασία του microηχανισmicroού στον οποίο microετείχαν Μπορούσαν να πριmicroοδοτούν κοινωνικές οmicroάδες ή και γεωγραφικές ζώνες που βρίσκονταν υπό την επιρροή τους και αντίθετα να αποκλείουν των ωφεληmicroά-των της βοήθειας όσους αντιτίθεντο στην εξουσία και στον νόmicroο τουςΗ διάθεση της βοήθειας συνέβαλε οπωσδήποτε στην κοινωνική και γεωγραφική διαί-ρεση της χώρας Το γεγονός ότι οι κατοχικές Αρχές απαγόρευσαν τη διανοmicroή της σε περιοχές laquoληστοκρατούmicroενεςraquo εκεί δηλαδή που κυριαρχούσαν οι οργανώσεις της Αντί-στασης προσδιόρισε αυστηρά τον χώρο λειτουργίας αυτών των αγαθών Ακόmicroα και στις εργατικές και προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας η διάθεση των απαραίτητων αυτών αγαθών ήταν απόλυτα εξαρτηmicroένη από τον βαθmicroό ελέγχου που ασκούσε η κεντρική διοίκηση πάνω σε αυτές Οι laquoκόκκινεςraquo συνοικίες δέχονταν έτσι πρόσθετη πίεση Ταυτόχρονα στην επαρχία η εγχώρια αγροτική παραγωγή δέχτηκε ισχυρό πλήγmicroα Καθώς τα τρόφιmicroα που έφθαναν από το εξωτερικό δεν είχαν τιmicroή ndashπαραδίδονταν

Μανάβικο στην πλατεία Οmicroο-νοίας τον Ιούνιο του 1944

δωρεάν στους microηχανισmicroούς διανοmicroήςndash και το όποιο αντίτιmicroο για την απόκτησή τους ήταν εκείνο που όριζε ο Ερυθρός Σταυρός οι microηχανισmicroοί της διανοmicroής και η ελληνική κυβέρνηση ανταγωνίζονταν καταστροφικά τα προερχόmicroενα από την ύπαιθρο αγροτικά προϊόντα Το ποσοστό των τελευταίων στην τροφοδοσία των πόλεων έπεσε δραmicroατικά ενώ από το καλοκαίρι του 1943 παρατηρήθηκε το φαινόmicroενο του να προτιmicroούν οι συνεταιρισmicroοί ακόmicroα και των microικρών αστικών κέντρων της επαρχίας να προmicroηθεύονται τα αναγκαία από τις γειτονικές πόλεις και όχι από την ύπαιθρο που τους περιέβαλε Στην ουσία αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν σε κάτι που θα microπορούσαmicroε να ονοmicroάσουmicroε αγροτική κρίση και όπως ήταν αναmicroενόmicroενο συνέβαλαν στις δυσαρέσκειες και τα microίση που ήδη περίσσευαν στη χώρα Με τον τρόπο αυτό η ξένη βοήθεια microετείχε από τα πράγmicroατα στη διαίρεση των Ελλήνων και της Ελλάδας τροφοδότησε τις εmicroφύλιες συρ-ράξεις και προετοίmicroασε τις microετέπειτα microεγάλες εmicroφύλιες συγκρούσεις

Η οικονοmicroία του χρυσούΗ περίοδος της Κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάmicroεις του Άξονα ήταν παρά τις περί του εναντίου δοξασίες microία εποχή έντονης οικονοmicroικής δραστηριότητας Οι ανακατα-τάξεις στην αγορά η νόmicroιmicroη και η υπόγεια κυκλοφορία των αγαθών και των τροφίmicroων δηmicroιουργούσαν σηmicroαντικές νέες πηγές εισοδηmicroάτων Η παρουσία ισχυρών αριθmicroητικά ξένων στρατευmicroάτων Κατοχής έχτιζε επίσης γύρω της έναν ισχυρό οικονοmicroικό χώρο Ο τελευταίος αφορούσε στην ίδια τη τροφοδοσία και την υποστήριξη των δεκάδων χιλιά-δων ανθρώπων όσο και τις ανάγκες ανάπλασης της χώρας σύmicroφωνα microε τις στρατιωτικές τους ανάγκες Στον τελευταίο αυτό τοmicroέα κυρίαρχο ρόλο είχαν τα microεγάλα δηmicroόσια έργα που περιλάmicroβαναν εκτός από οχυρώσεις και στρατιωτικές εγκαταστάσεις σηmicroαντικά έργα υποδοmicroής αεροδρόmicroια κυρίως οδικούς άξονες και λιmicroενικά ή σιδηροδροmicroικά έργα Να θυmicroίσουmicroε ότι η κατασκευή του αεροδροmicroίου στο Ελληνικό ήταν σε microεγάλο ποσοστό έργο εκείνης της περιόδουΌπως ήταν φυσικό από τη δραστηριότητα αυτή επωφελήθηκαν πλήθος Ελλήνων επι-χειρηmicroατιών συνδεδεmicroένων microε τους κυβερνητικούς κύκλους και τις Αρχές Κατοχής Εργολάβοι δηmicroόσιων έργων βιοmicroηχανίες τσιmicroέντου και οικοδοmicroικών υλικών οι microεγά-λες υφαντουργικές επιχειρήσεις της χώρας microηχανουργεία και η όποια χηmicroική βιοmicroη-

Στις εργατικές και προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας τα απα-

χανία βρήκαν τον τρόπο να επωφεληθούν από την ειδική αυτή συγκυρία Στα microεγάλα στρατιωτικά έργα το εργατικό δυναmicroικό ήταν σχεδόν δωρεάν προϊόν laquoαγγαρειώνraquo ή έγκλειστο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης Τα τυχόν έξοδα της διατροφής όλων αυτών και τα έξοδα της microισθοδοσίας τους εκεί όπου προβλεπόταν αmicroοιβή επιmicroερίζονταν υποχρεωτικά στις γύρω κοινότητες ως ποινή ή ως laquoσυmicromicroετοχήraquo Με microηδενικό κόστος εργασίας δεν ήταν δύσκολο για τους επιχειρηmicroατίες της εποχής να πετυχαίνουν αξι-οσηmicroείωτα κέρδη Να σηmicroειωθεί επίσης ότι η τυχόν εmicroπλοκή σε microία laquoεπίσηmicroηraquo δρα-στηριότητα για λογαριασmicroό των Αρχών Κατοχής άνοιγε τον δρόmicroο σε πλήθος λιγότερο νόmicroιmicroων αλλά εξαιρετικά κερδοφόρων δραστηριοτήτων Σε κάθε περίπτωση υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι στους ζοφερούς εκείνους καιρούς που αξιοποιούσαν microε τους επω-φελέστερους γιrsquo αυτούς τρόπους τις ειδικές συνθήκες της περιόδου

Το ζήτηmicroα της δραχmicroήςΤο microείζον πρόβληmicroα που αντιmicroετώπιζαν αυτά τα εισοδήmicroατα ήταν ο τρόπος της αποθη-σαύρισης ή έστω της επανεπένδυσής τους Όλοι καταλάβαιναν ότι επρόκειτο για ευκαι-ριακά εισοδήmicroατα συνδεmicroένα microε τις τύχες του πολέmicroου και απόλυτα εξαρτηmicroένα από τις πολιτικές εξελίξεις Στην περίπτωση που η microεταπολεmicroική ατmicroόσφαιρα στην Ελλάδα ήταν περισσότερο οmicroαλή microάλλον θα γινόταν εδώ ότι έγινε στις περισσότερες ευρω-παϊκές χώρες Απηνής καταδίωξη δηλαδή όσων πλούτισαν στην διάρκεια του πολέmicroου και συνήθως κατάσχεση των περιουσιών που είχαν δηmicroιουργήσει Όσοι λοιπόν έβγαζαν χρήmicroατα εκείνο τον καιρό αντιmicroετώπιζαν το ζήτηmicroα της εξασφάλισής τους Το πρόβληmicroα γινόταν ολοένα και πιο σύνθετο εξαιτίας της προοδευτικής απαξίωσης του εθνικού νοmicroίσmicroατος της δραχmicroής Η τελευταία συνθλιβόmicroενη ανάmicroεσα στα δηmicroοσιονο-microικά αδιέξοδα και τον πληθωρισmicroό έβλεπε τη σηmicroασία της διαρκώς να συρρικνώνεται Ήταν αυτονόητο ότι όποιος κρατούσε την περιουσία του σε δραχmicroές θα την έβλεπε να εξανεmicroίζεται microε ταχύτατους ρυθmicroούς Η επιδίωξη όλων λοιπόν ήταν η microετατροπή του νοmicroίσmicroατος σε οτιδήποτε άλλοΟι φτωχοί έσπευδαν να εξαργυρώσουν άmicroεσα τον microισθό ή τις αmicroοιβές τους microε είδη ανθεκτικά στο χρόνο σαπούνι για παράδειγmicroα το οποίο θα microπορούσαν αργότερα να ανταλλάξουν microε ότι είχαν ανάγκη Για τους πλουσίους φυσικά δεν αρκούσαν αυτές οι διέξοδοι Η αγορά ξένου ισχυρού συναλλάγmicroατος ήταν περίπλοκη υπόθεση Οι αγγλικές

Η περίοδος της Κατοχής ήταν microία εποχή έντονης οικονοmicroικής

στερλίνες ήσαν σπάνιες όπως και τα ελβετικά φράγκα και απαιτούσαν ιδιαίτερες γνωρι-microίες Τα δολάρια ήταν πιο προσιτά αλλά όπως συχνά συνέβη και στο παρελθόν ήταν ελάχιστα αξιόπιστα καθώς αποτελούσαν το προσφιλές κεφάλαιο των παραχαρακτών Οι αιγυπτιακές λίρες γνώρισαν παροδικές δόξες χωρίς να πείθουν ιδιαίτερα Προφανώς οι ανάγκες της αποθησαύρισης δεν microπορούσαν να ικανοποιηθούν σε αυτό το πεδίοΗ αγορά ακινήτων ήταν ένα πεδίο που γνώρισε δόξες στα χρόνια της Κατοχής Πολλοί άνθρωποι βρίσκονταν σε οικονοmicroική δυσπραγία και ανάγκη ενώ άλλοι είχαν πολλές δραχmicroές διαθέσιmicroες τις οποίες ήθελαν το ταχύτερο να ξεφορτωθούν Υπολογίζεται ότι στη διάρκεια της Κατοχής άλλαξαν χέρια στην ευρύτερη περιφέρεια της πρωτεύουσας περίπου 60000 ακίνητα Ο όγκος των microεταβιβάσεων όmicroως ανησύχησε ευθύς εξαρχής τις Αρχές καθώς δηmicroιουργούσε microείζον κοινωνικό ζήτηmicroα Πολλές από τις αγοραπωλη-σίες εξάλλου ήταν προφανέστατα ασύmicroφορες για τους πωλητές ndashσε ορισmicroένες περι-πτώσεις τα πράγmicroατα ξέφευγαν από κάθε microέτρο διώροφο σε καλή συνοικία πουλήθηκε σε αντίτιmicroο microικρότερο από το αντίστοιχο microίας microετοχής της Εθνικής Τράπεζαςndash και το πλήθος των τελευταίων δεν έκρυβε την πρόθεσή του να διεκδικήσει την επιστροφή των περιουσιών του σε καλύτερους καιρούς στο microέλλον Η επένδυση λοιπόν αυτή δεν ήταν η πλέον σταθερή και υποσχόmicroενη

Ο χρυσόςΤελικά υπό αυτές τις συνθήκες το microόνο σταθερό καταφύγιο για τους έχοντες εισοδή-microατα ήταν ο χρυσός η χρυσή λίρα για την ακρίβεια Οι τελευταίες δεν ήταν σπάνιες Υπήρχαν καταρχήν τα αποθέmicroατα που πολλοί ndashστις microεσαίες και ανώτερες τάξεις κυρίωςndash είχαν συγκεντρώσει πριν από τον πόλεmicroο ως εξασφάλιση απέναντι στα επερχόmicroενα γεγονότα Στη συνέχεια στη διάρκεια της Κατοχής ιδιαίτερα microετά την κατάρρευση της Ιταλίας οι Γερmicroανοί σε συνεργασία microε την Τράπεζα της Ελλάδος έριξαν στην αγορά σχεδόν 1300000 αγγλικές χρυσές λίρες σε microία προσπάθεια να κορέσουν τη ζήτηση για χρυσό και να αmicroβλύνουν τις πιέσεις Σηmicroαντικό microέρος αυτού του ποσού προερχόταν από τα αποθέmicroατα των εβραϊκών κοινοτήτων τα εύπορα microέλη των οποίων αποθησαύ-ριζαν σε χρυσό ενόψει των δύσκολων καιρών που πλησίαζαν και που τελικά οδήγησαν στην εξόντωσή τους Παραδόξως στην εξυπηρέτηση του ίδιου στόχου πήραν microέρος άθελά τους και οι Βρετανοί οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν χρυσές λίρες για την πληρωmicroή

των κατασκοπευτικών τους δικτύων και την στήριξη των οργανώσεων της Αντίστασης Υπολογίζεται ότι οι Βρετανοί ξόδεψαν στην κατεχόmicroενη Ελλάδα για τους παραπάνω λόγους σχεδόν 700000 χρυσές λίρες Τελικά όmicroως τα παραπάνω ποσά αποδείχθηκαν εξαιρετικά ανεπαρκή για να καλύψουν τη ζήτηση Το κυνήγι του χρυσού ήταν προϋπόθεση κοινωνικής και οικονοmicroικής κατο-χύρωσης για όσους απέκτησαν σηmicroαντικά εισοδήmicroατα στη διάρκεια της Κατοχής και προφανώς τα τρία ή τέσσερα εκατοmicromicroύρια χρυσές λίρες που βρίσκονταν σε κυκλοφορία στη χώρα δεν microπόρεσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες αποθησαύρισης Αυτή η ακό-ρεστη δίψα για χρυσό αποτέλεσε εξάλλου και ουσιαστική αιτία για την ολοκληρωτική απαξίωση του εθνικού νοmicroίσmicroατος Καθώς πλησίαζε η απελευθέρωση και ως εκ τούτου γινόταν πιεστικά αναγκαία η κεφαλαιοποίηση των ωφεληmicroάτων της Κατοχής οι έχοντες έσπευδαν να ανταλλάξουν τις δραχmicroές ή ότι άλλο κατείχαν microε χρυσό Το αποτέλεσmicroα ήταν βίαια άλmicroατα στη σχέση της χρυσής λίρας προς τη δραχmicroή microέχρι του σηmicroείου να γίνει πλέον αδύνατη η ανταλλαγή Η εξέλιξη της σχέσης δραχmicroής-λίρας ήταν χαρακτη-ριστική Τον Μάρτιο του 1941 η χρυσή λίρα κόστιζε περίπου 1000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1942 37000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1943 161000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1944 14720000 δραχmicroές και microετά τον ίδιο χρόνο τον Ιούνιο 126260000 δραχ-microές τον Ιούλιο 364230000 δραχmicroές τον Αύγουστο 2390846000 δραχmicroές και τον Σεπτέmicroβριο 18528000000 δραχmicroές Ήταν προφανές ότι από εβδοmicroάδα σε εβδοmicroάδα η αποθησαύριση σε χρυσό γινόταν ολοένα και πιο δύσκολη έως αδύνατη υπόθεση Σε αυτή τη διαδικασία οι τυχεροί όσοι πρόλαβαν έγκαιρα ήσαν δακτυλοδεικτούmicroενοι στα microεταγενέστερα χρόνια laquoΑυτός έβγαλε λίρες στην Κατοχήraquo έλεγαν και εννοούσαν ότι ο αναφερόmicroενος microπόρεσε στη θύελλα της εποχής να διασφαλίσει την ανώτερη κοινωνική θέση που η άγρια ρευστό-τητα της Κατοχής του εξασφάλισε

Το τέλος της δραχmicroήςΚαθώς η Κατοχή πλησίαζε προς το τέλος της η δραχmicroή βυθιζόταν στην ανυποληψία και στις δίνες του πληθωρισmicroού Οι διαδοχικές εκτυπώσεις χαρτονοmicroισmicroάτων από την Τράπεζα της Ελλάδος δεν ήταν δυνατό να προλάβουν τη ραγδαία απαξίωση του νοmicroί-σmicroατος Το καλοκαίρι του 1944 η υποτίmicroηση της τελευταίας έφθασε σε microη microετρήσιmicroα

Στην Κατοχή ιδιαίτερα microετά την κατάρρευση της Ιταλίας

των κατασκοπευτικών τους δικτύων και την στήριξη των οργανώσεων της Αντίστασης Υπολογίζεται ότι οι Βρετανοί ξόδεψαν στην κατεχόmicroενη Ελλάδα για τους παραπάνω λόγους σχεδόν 700000 χρυσές λίρες Τελικά όmicroως τα παραπάνω ποσά αποδείχθηκαν εξαιρετικά ανεπαρκή για να καλύψουν τη ζήτηση Το κυνήγι του χρυσού ήταν προϋπόθεση κοινωνικής και οικονοmicroικής κατο-χύρωσης για όσους απέκτησαν σηmicroαντικά εισοδήmicroατα στη διάρκεια της Κατοχής και προφανώς τα τρία ή τέσσερα εκατοmicromicroύρια χρυσές λίρες που βρίσκονταν σε κυκλοφορία στη χώρα δεν microπόρεσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες αποθησαύρισης Αυτή η ακό-ρεστη δίψα για χρυσό αποτέλεσε εξάλλου και ουσιαστική αιτία για την ολοκληρωτική απαξίωση του εθνικού νοmicroίσmicroατος Καθώς πλησίαζε η απελευθέρωση και ως εκ τούτου γινόταν πιεστικά αναγκαία η κεφαλαιοποίηση των ωφεληmicroάτων της Κατοχής οι έχοντες έσπευδαν να ανταλλάξουν τις δραχmicroές ή ότι άλλο κατείχαν microε χρυσό Το αποτέλεσmicroα ήταν βίαια άλmicroατα στη σχέση της χρυσής λίρας προς τη δραχmicroή microέχρι του σηmicroείου να γίνει πλέον αδύνατη η ανταλλαγή Η εξέλιξη της σχέσης δραχmicroής-λίρας ήταν χαρακτη-ριστική Τον Μάρτιο του 1941 η χρυσή λίρα κόστιζε περίπου 1000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1942 37000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1943 161000 δραχmicroές τον Μάρτιο του 1944 14720000 δραχmicroές και microετά τον ίδιο χρόνο τον Ιούνιο 126260000 δραχ-microές τον Ιούλιο 364230000 δραχmicroές τον Αύγουστο 2390846000 δραχmicroές και τον Σεπτέmicroβριο 18528000000 δραχmicroές Ήταν προφανές ότι από εβδοmicroάδα σε εβδοmicroάδα η αποθησαύριση σε χρυσό γινόταν ολοένα και πιο δύσκολη έως αδύνατη υπόθεση Σε αυτή τη διαδικασία οι τυχεροί όσοι πρόλαβαν έγκαιρα ήσαν δακτυλοδεικτούmicroενοι στα microεταγενέστερα χρόνια laquoΑυτός έβγαλε λίρες στην Κατοχήraquo έλεγαν και εννοούσαν ότι ο αναφερόmicroενος microπόρεσε στη θύελλα της εποχής να διασφαλίσει την ανώτερη κοινωνική θέση που η άγρια ρευστό-τητα της Κατοχής του εξασφάλισε

Το τέλος της δραχmicroήςΚαθώς η Κατοχή πλησίαζε προς το τέλος της η δραχmicroή βυθιζόταν στην ανυποληψία και στις δίνες του πληθωρισmicroού Οι διαδοχικές εκτυπώσεις χαρτονοmicroισmicroάτων από την Τράπεζα της Ελλάδος δεν ήταν δυνατό να προλάβουν τη ραγδαία απαξίωση του νοmicroί-σmicroατος Το καλοκαίρι του 1944 η υποτίmicroηση της τελευταίας έφθασε σε microη microετρήσιmicroα

Στην Κατοχή ιδιαίτερα microετά την κατάρρευση της Ιταλίας

επίπεδα Οι τιmicroές πολλαπλασιάζονταν καθηmicroερινά και η πρόσθεση microηδενικών στα χαρ-τονοmicroίσmicroατα έγινε τρέχουσα πρακτική Ακόmicroα και microε αυτή τη microέθοδο το χαρτονόmicroισmicroα δεν microπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες Τραπεζογραmicromicroάτια των δέκα ή των εκατό εκατοmicromicroυρίων δραχmicroών είχαν microηδαmicroινή αγοραστική αξία και χρειαζόταν microία ολόκληρη τσάντα από αυτά για να γίνει microια στοιχειώδης αγορά Τον Σεπτέmicroβριο και τον Οκτώβριο του 1944 η Τράπεζα της Ελλάδος τύπωνε πλέον χαρτονοmicroίσmicroατα των δύο δισεκατοmicro-microυρίων ή των δέκα δισεκατοmicromicroυρίων Ήταν αmicroφίβολο όmicroως αν οι εντυπωσιακοί αυτοί αριθmicroοί κάλυπταν έστω και την αξία του χαρτιού πάνω στο οποίο τυπώθηκανΟι πολίτες της κατεχόmicroενης χώρας χρειάστηκε για microία ακόmicroα φορά να αυτοσχεδιάσουν Οι ανταλλαγές είδος microε είδος ξανάρθαν στο προσκήνιο όπως και στις αρχές της Κατο-χής Η σταθερή ροή της βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού ndashπου είχε σηmicroαντικά αυξη-θεί τους τελευταίους πριν την απελευθέρωση microήνεςndash εmicroπόδισε την επάνοδο της πεί-νας δεν έλυσε όmicroως τα αδιέξοδα που η αγορά αντιmicroετώπιζε Οι άνθρωποι άρχισαν να εκποιούν τα ανταλλάξιmicroα είδη τους για να προmicroηθευτούν τα περισσότερο αναγκαία Η δυσπραγία έθιξε για παράδειγmicroα τα αυτοσχέδια κοτέτσια που οι κάτοικοι των πόλεων κυρίως της Αθήνας είχαν σχηmicroατίσει στις αυλές ή στις ταράτσες των σπιτιών τους και των οποίων το περιεχόmicroενο microπορούσε πλέον να βγει στην αγορά ή να καταναλωθεί Η απελευθέρωση ερχόταν εξάλλου και όλοι ήταν πεπεισmicroένοι ότι microαζί της ερχόταν και το τέλος των στερήσεων

Οι laquoεκτός χρηmicroάτωνraquo Στην Κρήτη και σε microικρότερα νησιά η δραχmicroή στο ίδιο αυτό διάστηmicroα προοδευτικά εξαφανίστηκε από τις συναλλαγές Ο λόγος ήταν απλός Ο πληθωρισmicroός εκmicroηδένιζε microέσα σε ελάχιστες ηmicroέρες την αξία του οποιουδήποτε χαρτονοmicroίσmicroατος όσα microηδενικά και αν είχαν επιστρατευθεί για να συνδράmicroουν το τελευταίο Τα νέα χαρτονοmicroίσmicroατα ολοένα και microεγαλύτερης αξίας που έσπευδαν να καλύψουν το κενό τυπώνονταν φυσικά στην Αθήνα και δεν πρόφταιναν ή δεν microπορούσαν να διανεmicroηθούν στα νησιά και στις απόmicroακρες περιοχές Οι συγκοινωνίες κάθε άλλο παρά εύκολες ήταν και η σύνδεση του κέντρου microε τις περιφέρειες γινόταν συχνά αδύνατη Στις τελευταίες οι κάτοικοι έπρεπε να microάθουν να ζουν χωρίς χρήmicroα Η εφευρετικότητα των ανθρώπων κλήθηκε να αντιmicroετωπίσει τη δύσκολη κατάσταση

Η ανταλλαγή είδος microε είδος και η επιλογή δύο ή τριών βασικών προϊόντων ως κοινό microέτρο αξίας στις συναλλαγές έγιναν βασικά οικονοmicroικά laquoεργαλείαraquo Το λάδι χρησί-microευσε σε πολλές περιοχές ως microονάδα ανταλλαγής αν και η χρήση του κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν Η laquoυποδιαίρεσήraquo του εξαρτιόταν από την ύπαρξη κατάλληλων δοχείων ενώ οι διαρκείς microεταγγίσεις και η microεταφορά του microείωναν ταχύτατα την ποιότητά του Η λύση ήταν η microετατροπή του σε σαπούνι η υπερπροσφορά όmicroως του τελευταίου προϊόντος στον laquoνοmicroισmicroατικόraquo στίβο των νησιών προκαλούσε ένα είδος ιδιόmicroορφης υποτίmicroησης της αξίας τουΤον χειmicroώνα του 1944-1945 οι αποκλεισmicroένοι στη δυτική Κρήτη Γερmicroανοί χρησι-microοποίησαν τα πορτοκάλια του κάmicroπου των Χανίων ως νοmicroισmicroατική microονάδα Έχοντας επιβάλει microια ιδιόmicroορφη σε είδος φορολογία οι γερmicroανικές και οι ελληνικές Αρχές συγκέντρωναν αξιόλογες ποσότητες πορτοκαλιών που τα χρησιmicroοποιούσαν για να πλη-ρώνουν υπηρεσίες ή για να αποκτήσουν κρέας τυροκοmicroικά είδη ή προπαντός τις πολύ επιθυmicroητές πατάτες των ορεινών Τα microειονεκτήmicroατα αυτού του νοmicroισmicroατικού συστήmicroατος ήταν προφανή Τα πορτοκάλια ήταν βαριά και δυσκολοmicroετακίνητα ενώ είχαν κοντινή ηmicroεροmicroηνία λήξης Για τον λόγο αυτό όλοι ανακουφίστηκαν όταν στις αρχές της άνοιξης του 1945 κατόπιν συmicroφωνίας η ελληνική κυβέρνηση έστειλε από την Αθήνα ένα καΐκι γεmicroάτο χαρτονοmicroίσmicroατα ώστε να εξοmicroαλυνθούν οι συναλλαγές

Τα ψάρια Ακόmicroα πιο πιεστική ηmicroεροmicroηνία λήξης είχε ένα άλλο είδος laquoνοmicroίσmicroατοςraquo που χρησι-microοποιήθηκε τις δύσκολες εκείνες ηmicroέρες Στα Γιάννενα στην αρχή της Κατοχής οι ιταλικές Αρχές Κατοχής είχαν εmicroπλουτίσει τη λίmicroνη microε γόνο από ένα χοντρό λιmicroνήσιο ψάρι τα laquoκαπόνιαraquo όπως τα ονόmicroασαν οι Γιαννιώτες Τα ψάρια αυτά εγκλιmicroατίστηκαν γρήγορα στη λίmicroνη και η παραγωγή τους στα 1944 αποτελούσε βασικό στοιχείο διατροφής της πόλης Τέτοιου είδους ψάρια δίνονταν ως συmicroπληρωmicroατικό βοήθηmicroα στους δηmicroόσιους υπαλλήλους στους τραπεζικούς και σε άλλους εργαζόmicroενους στην πόλη microέσα από τους προmicroηθευτικούς συνεταιρισmicroούς και τους οργανισmicroούς αρωγής Για τους microισθωτούς αυτούς τα καπόνια ήταν το microόνο άξιο λόγου εισόδηmicroα και ως εκ τούτου εκτός από το να το καταναλώνουν το χρησιmicroοποιούσαν στις συναλλαγές για να προmicroηθευτούν άλλα αναγκαία ndash τα απαραίτητα για το microαγείρεmicroα καυσόξυλα λόγου

Τον Σεπτέmicroβριο και τον Οκτώ-βριο του 1944 η Τράπεζα της

Τα πορτοκάλια του κάmicroπου Χανίων χρησιmicroοποιήθηκαν

Η ανταλλαγή είδος microε είδος και η επιλογή δύο ή τριών βασικών προϊόντων ως κοινό microέτρο αξίας στις συναλλαγές έγιναν βασικά οικονοmicroικά laquoεργαλείαraquo Το λάδι χρησί-microευσε σε πολλές περιοχές ως microονάδα ανταλλαγής αν και η χρήση του κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν Η laquoυποδιαίρεσήraquo του εξαρτιόταν από την ύπαρξη κατάλληλων δοχείων ενώ οι διαρκείς microεταγγίσεις και η microεταφορά του microείωναν ταχύτατα την ποιότητά του Η λύση ήταν η microετατροπή του σε σαπούνι η υπερπροσφορά όmicroως του τελευταίου προϊόντος στον laquoνοmicroισmicroατικόraquo στίβο των νησιών προκαλούσε ένα είδος ιδιόmicroορφης υποτίmicroησης της αξίας τουΤον χειmicroώνα του 1944-1945 οι αποκλεισmicroένοι στη δυτική Κρήτη Γερmicroανοί χρησι-microοποίησαν τα πορτοκάλια του κάmicroπου των Χανίων ως νοmicroισmicroατική microονάδα Έχοντας επιβάλει microια ιδιόmicroορφη σε είδος φορολογία οι γερmicroανικές και οι ελληνικές Αρχές συγκέντρωναν αξιόλογες ποσότητες πορτοκαλιών που τα χρησιmicroοποιούσαν για να πλη-ρώνουν υπηρεσίες ή για να αποκτήσουν κρέας τυροκοmicroικά είδη ή προπαντός τις πολύ επιθυmicroητές πατάτες των ορεινών Τα microειονεκτήmicroατα αυτού του νοmicroισmicroατικού συστήmicroατος ήταν προφανή Τα πορτοκάλια ήταν βαριά και δυσκολοmicroετακίνητα ενώ είχαν κοντινή ηmicroεροmicroηνία λήξης Για τον λόγο αυτό όλοι ανακουφίστηκαν όταν στις αρχές της άνοιξης του 1945 κατόπιν συmicroφωνίας η ελληνική κυβέρνηση έστειλε από την Αθήνα ένα καΐκι γεmicroάτο χαρτονοmicroίσmicroατα ώστε να εξοmicroαλυνθούν οι συναλλαγές

Τα ψάρια Ακόmicroα πιο πιεστική ηmicroεροmicroηνία λήξης είχε ένα άλλο είδος laquoνοmicroίσmicroατοςraquo που χρησι-microοποιήθηκε τις δύσκολες εκείνες ηmicroέρες Στα Γιάννενα στην αρχή της Κατοχής οι ιταλικές Αρχές Κατοχής είχαν εmicroπλουτίσει τη λίmicroνη microε γόνο από ένα χοντρό λιmicroνήσιο ψάρι τα laquoκαπόνιαraquo όπως τα ονόmicroασαν οι Γιαννιώτες Τα ψάρια αυτά εγκλιmicroατίστηκαν γρήγορα στη λίmicroνη και η παραγωγή τους στα 1944 αποτελούσε βασικό στοιχείο διατροφής της πόλης Τέτοιου είδους ψάρια δίνονταν ως συmicroπληρωmicroατικό βοήθηmicroα στους δηmicroόσιους υπαλλήλους στους τραπεζικούς και σε άλλους εργαζόmicroενους στην πόλη microέσα από τους προmicroηθευτικούς συνεταιρισmicroούς και τους οργανισmicroούς αρωγής Για τους microισθωτούς αυτούς τα καπόνια ήταν το microόνο άξιο λόγου εισόδηmicroα και ως εκ τούτου εκτός από το να το καταναλώνουν το χρησιmicroοποιούσαν στις συναλλαγές για να προmicroηθευτούν άλλα αναγκαία ndash τα απαραίτητα για το microαγείρεmicroα καυσόξυλα λόγου

Τον Σεπτέmicroβριο και τον Οκτώ-βριο του 1944 η Τράπεζα της

Τα πορτοκάλια του κάmicroπου Χανίων χρησιmicroοποιήθηκαν

χάρη ή όσα πουλούσαν οι χωρικοί των γύρω χωριών Συχνά οι τελευταίοι έκαναν περαιτέρω συναλλαγές microε βάση αυτά τα ψάρια microε αποτέλεσmicroα τα τελευταία πολυτε-microαχισmicroένα να αποτελούν στο τέλος αξιοθρήνητο θέαmicroα Η δουλειά πάντως γινόταν και στο τέλος όλο και κάποιος έτρωγε αυτό που απέmicroενε

Οι αmicroοιβέςΣτις αγροτικές εργασίες η πληρωmicroή σε χρήmicroα είχε από καιρό πάψει να έχει σηmicroασία Το καλοκαίρι του 1944 θα χρειάζονταν εξάλλου απίστευτα φορτία χαρτονοmicroισmicroάτων για την πληρωmicroή φορτία που σε τρεις ή τέσσερις ηmicroέρες θα έχαναν microεγάλο microέρος της υποτιθέmicroενης αξίας τους Η καλοκαιρινή σοδειά αυτού του έτους microαζεύτηκε χάρη σε πληρωmicroή σε είδος Το σιτάρι έγινε βάση των ανταλλαγών στις πεδιάδες και τα οmicroό-λογα που κυκλοφόρησε η Αντίσταση για να πληρώσει τα έξοδα του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) αντί για δραχmicroές αποτύπωναν την αξία τους σε οκάδες σιτάρι Για microερικούς microήνες η ύπαρξη της δραχmicroής είχε απλώς ξεχαστεί Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στις πόλεις Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις οι αmicroοιβές ήταν microεικτού τύπου σε χρήmicroα και σε είδος Καθώς πλησίαζε το τέλος του πολέmicroου το δεύτερο αποκτούσε σαφώς microεγαλύτερη σηmicroασία από το πρώτο είτε επρόκειτο για τρόφιmicroα είτε για ποσότητα από τα παραγόmicroενα προϊόντα Οι πιο τυχεροί στον τοmicroέα αυτό ήταν όσοι εργάζονταν στα καπνεργοστάσια και τις καπναποθήκες Βασικά πληρώνονταν σε καπνό και σε τσιγάρα τα οποία στις ώρες της σχόλης τους microετέφεραν σε ειδικά laquoπαζάριαraquo στο κέντρο των πόλεων για να τα ανταλλάξουν microε χρήσιmicroα σε αυτούς προϊόντα Τα είδη που microοίραζε ο Ερυθρός Σταυρός αποτελούσαν από microόνα τους είδος συναλλαγής ειδικά τα λιγότερο χρήσιmicroα από αυτά όπως λόγου χάρη οι κονσέρβες microε τον τοmicroατοπελτέ Στις δύσκολες εκείνες ηmicroέρες ένα δίχτυ γεmicroάτο laquoπερίεργαraquo προϊόντα ήταν πιθανό να ήταν απλώς το laquoπορτοφόλιraquo αυτού που το microετέφερε

Στα οmicroόλογα που κυκλοφόρησε η Αντίσταση για να πληρώσει