ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΓΕΝΙΚΑ:

Το Βυζάντιο συνέχισε την παράδοση της ελληνορωμαϊκής

αρχαιότητας στον τομέα των επιστημών. Αν και πολλοί

υποστηρίζουν ότι στο Βυζάντιο δεν υπήρξαν τεχνολογικές

καινοτομίες, η άποψη αυτή δεν είναι ακριβής, καθώς την

περίοδο αυτή υπήρξαν σημαντικά επιτεύγματα, ιδιαίτερα στην

Αρχιτεκτονική και τη Ναυπηγική.

Η Αρχιτεκτονική, έχει ένα ερώτημα που δεν έχει ακόμα

απαντηθεί είναι αν ο αρχιτέκτονας ήταν δημιουργός και

επιβλέπων της υλοποίησης του έργου ή απλά ο επικεφαλής των

μαστόρων. Κατά την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας

γνωρίζουμε ότι στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις της

αυτοκρατορίας λειτουργούσαν ειδικές σχολές, όπου φοιτούσαν

όσοι ήθελαν να γίνουν αρχιτέκτονες. Ήδη πάντως από τον 6ο

αιώνα φαίνεται ότι η εξειδίκευση στις σπουδές είχε εκλείψει.

Στο μέσο και ύστερο Βυζάντιο η εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων

δεν γινόταν σε κανενός είδους σχολή. Όσοι εκτελούσαν χρέη

αρχιτεκτόνων και σχεδίαζαν ή επέβλεπαν μεγάλα οικοδομικά

έργα ήταν κρατικοί υπάλληλοι, απόφοιτοι σχολών της

Κωνσταντινούπολης, όπου διδάσκονταν αριθμητική, γεωμετρία

και πρακτικά μαθήματα. Επίσης, συμβουλεύονταν βιβλία με

οδηγίες κατασκευής πολιορκητικών μηχανών, τειχών, λιμανιών

και άλλων οικοδομημάτων.

Δυστυχώς, δεν έχει σωθεί κάποιο βυζαντινό εγχειρίδιο

αρχιτεκτονικής, αλλά δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι

σχέδια γίνονταν, και μάλιστα αρκετά λεπτομερή. Γνωρίζουμε

ακόμα από αναφορές σε γραπτές πηγές ότι κατασκευάζονταν

αρχιτεκτονικά ομοιώματα ή μακέτες από κερί, ξύλο, ή πέτρα, αν

και ελάχιστα έχουν σωθεί.

Ο αρχιτέκτονας στην εποχή του Βυζαντίου δεν προσπαθούσε να

ξεχωρίσει με το έργο του. Παρόλα αυτά η αρχιτεκτονική της

περιόδου δεν έμεινε στάσιμη, καθώς παρατηρείται εξέλιξη των

αρχιτεκτονικών τύπων και ιδιαίτερη χρήση των υλικών ώστε να

επιτυγχάνεται κάθε φορά καλύτερη ακρίβεια, αντοχή και

αισθητικό αποτέλεσμα.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Παλαιοχριστιανική ή Πρωτοβυζαντινή ή Πρώιμη Βυζαντινή

περίοδος (3ος αι.) συμπεριλαμβανομένης και της

Πρωτοχριστιανικής τέχνης (3ος αι.).

Εικονομαχία και Μεσοβυζαντινή περίοδος (726-1204).

Πρόκειται για την κλασική περίοδο της βυζαντινής τέχνης

κατά την οποία ωριμάζουν τα εκφραστικά της μέσα:

καθιερώνεται ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με

τρούλο ως κυρίαρχος αρχιτεκτονικός τύπος, το

εικονογραφικό πρόγραμμα συνολικής διακόσμησής του και

η εικονογραφία των σημαντικότερων επιμέρους

θρησκευτικών σκηνών.

Υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1453)

Παλαιοχριστιανική ναοδομία

Με τη ριζική στροφή της χριστιανικής λατρείας προς τη Θεία

Ευχαριστία κατά τη διάρκεια συνεστίασης σε κλειστό χώρο

προέκυψε η ανάγκη ναϊκών οικοδομημάτων που θα μπορούσαν

να φιλοξενήσουν ευάριθμες συναθροίσεις πιστών και όχι απλώς

το άγαλμα της θεότητας, και ενίοτε τον θησαυρό της πόλης,

όπως οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί. Όταν οι λατρευτικές ανάγκες

δεν μπορούσαν πια να ικανοποιηθούν στις ιδιωτικές οικίες

εύπορων μελών της κοινότητας, οι πρώτοι Χριστιανοί

στράφηκαν στη ρωμαϊκή αίθουσα δημόσιων συγκεντρώσεων

ορθογώνιας κάτοψης, τη λεγόμενη βασιλική. Πλεονέκτημα του

συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού τύπου ήταν επίσης ότι

προσφερόταν για οικοδομήματα μνημειακών διαστάσεων, όπως

η Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (329) ή οι ναοί που

αποδίδει η παράδοση στον Κωνσταντίνο Α΄, οικοδομήματα

ικανά να προβάλουν τη νέα πολιτικοθρησκευτική ιδεολογία.

Έτσι, με τις κατάλληλες τροποποιήσεις που επέβαλλε η

χριστιανική λατρεία, γεννήθηκε η χριστιανική βασιλική. Ο νέος

αρχιτεκτονικός τύπος κυριάρχησε στην Παλαιοχριστιανική

ναοδομία σε τέσσερις βασικές παραλλαγές: την απλή δρομική

και τη σταυρική, που ήταν ξυλόστεγες, την καμαροσκέπαστη ή

θολωτή και, από την εποχή του Ιουστινιανού, την τρουλαία.

Ο τελευταίος τύπος εισήγαγε τον καινοτόμο συνδυασμό

ορθογώνιου κτηρίου, που ως τότε έφερε κατά κανόνα δίριχτη

στέγη, και τρούλου, που ως τότε είχε χρησιμοποιηθεί μόνο σε

περίκεντρα κτήρια με κυκλική κάτοψη. Ο συνδυασμός έγινε

εφικτός στην ιδιαίτερη παραλλαγή της σταυρικής βασιλικής,

όπου ο τρούλος μπορούσε να στηριχθεί στο κεντρικό

τετράπλευρο, εκεί που τέμνονταν τα κάθετα κλίτη. Η καινοτομία

της τρουλαίας βασιλικής απαντάται για πρώτη φορά το 532-537

στον καθεδρικό ναό της Κωνσταντινούπολης, την Αγία Σοφία. Ο

ημισφαιρικός τρούλος της στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις

πεσσούς με τη βοήθεια τεσσάρων ημικυκλικών τόξων. Έργο του

Ανθεμίου και του Ισιδώρου υπό την αιγίδα του Ιουστινιανού, η

Αγία Σοφία αποτέλεσε το κορυφαίο επίτευγμα του πρώιμου

βυζαντινού πολιτισμού, πηγή έμπνευσης για γενιές

αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών, αλλά και σύμβολο της

αυτοκρατορικής εξουσίας του Βυζαντίου και της μεγαλοπρέπειάς

του. Άλλα σημαντικά κτίσματα επί βασιλείας Ιουστινιανού είναι

η βασιλική της Αγίας Ειρήνης και οι ναοί των Αγίων Αποστόλων

και Αγίου Ιωάννη στην Έφεσο.

Στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης αποτυπώνονται οι

νέες αντιλήψεις της βυζαντινής αρχιτεκτονικής για τον χώρο.

Κύριος φορέας νοήματος γίνεται τώρα το εσωτερικό του ναού,

που φιλοξενεί τους πιστούς και τους υποβάλλει την ιδέα του

άπειρου σύμπαντος στο οποίο κατοικεί ο Θεός. Την αίσθηση του

απείρου ενισχύει ιδιαίτερα ο τρούλος, που ελκύει το βλέμμα

προς τα πάνω και εξαίρει την κατακόρυφη διάσταση έναντι της

οριζόντιας των δρομικών κτηρίων. Την αίσθηση του απείρου

ενισχύει και ο διάκοσμος με τη ρυθμική του ομοιογένεια. Το

εσωτερικό καθορίζει, τέλος, τη μορφή που παίρνει το εξωτερικό

κέλυφος του κτίσματος, και όχι το αντίθετο, όπως στον αρχαίο

ελληνικό ναό.

Παλαιοχριστιανική ψηφιδογραφία

Ο Χριστός ανάμεσα στους Αποστόλους, ψηφιδωτό στην Santa

Pudenziana της Ρώμης, τέλη 4ου αι. με αποκαταστάσεις του

16ου αι.

Τμήμα από το ψηφιδωτό της ουράνιας Ιερουσαλήμ στον Άγιο

Γεώργιο (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη, 5ος αι.

Το Όραμα του Προφήτη Ιεζεκιήλ, ψηφιδωτό στον Όσιο Δαβίδ

της Θεσσαλονίκης, β΄μισό 5ου αι.

Μετά την πρώτη περίοδο της ζωγραφικής σε κατακόμβες και

ιδιωτικές κατοικίες όσο ο Χριστιανισμός παρέμενε στην αφάνεια,

η εκδήλωση της αυτοκρατορικής εύνοιας προς τον Χριστιανισμό

με τον Κωνσταντίνο έστρεψε την εικαστική έκφραση κυρίως

προς την τέχνη του ψηφιδωτού. Το ψηφιδωτό ανθούσε στην

ελληνιστική Ανατολή και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήδη από τα

προχριστιανικά χρόνια και είχε δημιουργήσει παράδοση στην

πολυτελή διακόσμηση ανακτόρων, επαύλεων και λουτρικών

συγκροτημάτων. Ενώ όμως στον ελληνορωμαϊκό κόσμο τα

ψηφιδωτά χρησιμοποιούνταν συνήθως για την κάλυψη

δαπέδων, οι Βυζαντινοί ψηφιδογράφοι τα χρησιμοποίησαν και

στη διακόσμηση εσωτερικών τοίχων. Στη βυζαντινή τέχνη, το

ψηφιδωτό φθάνει στη μεγαλύτερη ακμή του. Η λαμπρότητα, η

αντοχή του στην υγρασία και τον χρόνο και το υψηλό κόστος

των υλικών και της εκτέλεσής του θεωρήθηκαν ότι εξασφάλιζαν

την ποιότητα που άρμοζε στη μνημειακή τέχνη της

θριαμβέυουσας αυτοκρατορίας και της εκκλησίας της.

Τα σημαντικότερα μνημειακά σύνολα εντοίχιων ψηφιδωτών του

5ου και 6ου αι., της εποχής ακμής της Παλαιοχριστιανικής

ψηφιδογραφίας, σώζονται στη Ρώμη, τη Ραβέννα και τη

Θεσσαλονίκη. Το πνεύμα μεγαλοπρέπειας της κωνσταντίνειας

μνημειακής τέχνης στη εικαστική γλώσσα της κλασικής

παράδοσης απηχεί ένα από τα πρωιμότερα βυζαντινά εντοίχια

ψηφιδωτά, ο Χριστός με τους Αποστόλους και τις

προσωποποιήσεις των δύο Εκκλησιών στην αψίδα του ιερού της

Santa Pudenziana στη Ρώμη. Η απόδοση της ουράνιας

Ιερουσαλήμ σαν μια υπαρκτή πόλη με τείχος και αναγνωρίσιμα

κτήρια κάτω από τον νεφελώδη γαλανό ουρανό βασίζει την

πειστικότητά της στη νατουραλιστική προσέγγιση μιας γήινης

πραγματικότητας, στην οποία εισέρχονται και τα υπερβατικά

στοιχεία του Σταυρού του Γολγοθά και των αποκαλυπτικών

συμβόλων των Ευαγγελιστών (άγγελος, λιοντάρι, μόσχος,

αετός). Οι προσωποποιήσεις, η πλούσια ενδυμασία και η ποικιλία

στάσεων στις μορφές, που συμβάλλουν στη ζωηρότητα της

σκηνής, αποτελούν επίσης στοιχεία της κλασικής αισθητικής

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Η μεσοβυζαντινή περίοδος είναι η κλασική περίοδος της

βυζαντινής τέχνης, κατά την οποία συστηματοποιούνται τα

εκφραστικά της μέσα και αναπτύσσεται η θεωρητική σκέψη

γύρω από αυτά. Οι εξελίξεις της μεσοβυζαντινής περιόδου

προέκυψαν κυρίως ως απάντηση σε μια από τις μεγαλύτερες

πολιτικές, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές προκλήσεις που

αντιμετώπισε ο βυζαντινός κόσμος, την έριδα της εικονομαχίας.

Ο τρούλλος της εκκλησίας της Παναγίας της μονής του Οσίου

Λουκά.

Εικονομαχία

Tην περίοδο 730-843 η βυζαντινή αυτοκρατορία συγκλονίζεται

από τη διαμάχη για την προσκύνηση των εικόνων και τη

δυνατότητα απεικόνισης των θείων μορφών, ιδιαίτερα της

μορφής του Χριστού, στην τέχνη. Στα πλαίσια αυτής της

διαμάχης, πολλές εικόνες και τοιχογραφίες καταστρέφονται ή

αντικαθίστανται από άλλες, με αποκλειστικά διακοσμητικά

θέματα, που περιλαμβάνουν την απεικόνιση ζώων, πτηνών, ή

γεωμετρικών μορφών καθώς και σταυρών. Συζητήσεις γύρω

από τον κίνδυνο να εκφυλιστεί η προσκύνηση των εικόνων σε

ειδωλολατρία υπήρχαν και παλιότερα, ωστόσο η αποφασιστική

κίνηση έγινε το 726 με την απαγόρευση της προσκύνησης

εικόνων από τον Λέοντα Γ΄ Ίσαυρο, μετά από ισχυρή έκρηξη

του ηφαιστείου της Θήρας, την οποία ερμήνευσε ως σημάδι της

οργής του Θεού. Ακολούθησαν διώξεις για να αντιμετωπιστεί η

έντονη λαϊκή οργή. Το 787 αναστέλλεται προσωρινά η

εικονομαχική πολιτική από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την

Αθηναία, όμως το 815 αναβιώνει από τον αυτοκράτορα Λέοντα

Ε΄. Μόλις το 843 παύει οριστικά η εικονομαχία και

αναστηλώνονται οι εικόνες με ενέργειες της Θεοδώρας, χήρας

του αυτοκράτορα Θεόφιλου.

Η έριδα της εικονομαχίας ήταν θρησκευτική διαμάχη μόνο

επιφανειακά. Το διακύβευμα ήταν στην πραγματικότητα οι

ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις που χρειαζόταν το βυζαντινό

κράτος και καθιστούσαν πιο επιτακτικές οι εξωτερικοί κίνδυνοι,

ιδιαίτερα η απειλή των Αράβων στην Ανατολή. Δεν είναι τυχαίο

ότι χρονολογικά η Εικονομαχία συμπίπτει περίπου με την

αραβική απειλή, που αρχίζει στα 718 με την επιτυχή απόκρουση

της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον Λέοντα Γ΄ και

λήγει στα 863 με την αποκατάσταση των βυζαντινών συνόρων

στον Ευφράτη. Υπό την πίεση τέτοιων συνθηκών βρέθηκαν στο

στόχαστρο των εικονομάχων αυτοκρατόρων κυρίως τα

μοναστήρια, που είχαν στην κατοχή τους τεράστιες εκτάσεις

αφορολόγητης γης, και οι μοναχοί, που δεν στρατεύονταν. Οι

θαυματουργές εικόνες στα μοναστήρια ήταν ένα από τα

σημαντικότερα μέσα άσκησης επιρροής στον πληθυσμό και η

εξάλειψή τους αποτελούσε καίριο πλήγμα για τον μοναχισμό.

Παράλληλα κολάκευε τους αγροτικούς πληθυσμούς των

ανατολικών επαρχιών, όπου είχε ερείσματα ο Μονοφυσιτισμός,

η εβραϊκή και η μουσουλμανική θρησκεία, με κοινό στοιχείο την

ανεικονική σύλληψη της θεότητας.

Υστεροβυζαντινή περίοδος

Η ύστερη βυζαντινή τέχνη οριοθετείται από την κατάληψη της

Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους και εκτείνεται χρονικά

ως την άλωση της. Την περίοδο αυτή, το Βυζάντιο παύει να

αποτελεί το ισχυρό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της

μεσοβυζαντινή εποχή.

Οι αρχιτεκτονικοί τύποι δεν διαφοροποιούνται αισθητά από τα

παραδείγματα των προγενέστερων εποχών. Κύριο

χαρακτηριστικό τους είναι η μεγαλύτερη ποικιλομορφία, η οποία

εκδηλώνεται με τη δημιουργία συνδυαστικών τύπων. Τα είδη

ναών που απαντούν κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο είναι η

βασιλική, ο σταυροειδής εγγεγραμμένος τύπος με τρούλο, ο

οκταγωνικός, ο μικτός τύπος και ο σταυρεπίστεγος. Επιπλέον,

σε ορισμένα μνημεία, αναγνωρίζονται μορφολογικές επιδράσεις

της γοτθικής αρχιτεκτονικής που οφείλονται κυρίως στην

επιρροή των Φράγκων, με χαρακτηριστικότερο στοιχείο τις

οξυκόρυγες αψίδες.

Οι εικονογραφίες της εποχής ακολουθούν τα πρότυπα της

μεσοβυζαντινή εποχής, ενώ παράλληλα εμπλουτίζονται

προοδευτικά με θέματα από την παιδική ηλικία και τα πάθη του

Χριστού ή το βίο της Παναγίας. Συνηθίζεται επίσης η χρήση

παραστάσεων της Παλαιάς Διαθήκης που θεωρούνται ότι

προεικονίζουν την Καινή Διαθήκη.

Στη ζωγραφική αυτής περιόδου, εμφανίζονται πιο έντονα

φυσιοκρατικά στοιχεία, ενώ αρκετοί καλλιτέχνες επιδιώκουν

σταδιακά μία περισσότερο υποκειμενική απόδοση των

παραδοσιακών θεμάτων που αναπτύσσουν, με αποτέλεσμα να

τονίζονται οι εκφράσεις των προσώπων ή οι κινήσεις των

μορφών που απεικονίζονται. Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο

η τέχνη της φορητής εικόνας φτάνει στη μεγαλύτερή της ακμή,

με πολλές εικόνες να σώζονται μέχρι σήμερα.

H Δυναστεία των Παλαιολόγων που ξεκινά το 1259, αποτελεί

ίσως την τελευταία άνθηση της βυζαντινής τέχνης, κυρίως διότι

κατά αυτή την περίοδο εντείνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ

βυζαντινών και Ιταλών καλλιτεχνών.

ΠΗΓΕΣ:

exploringbyzantium.gr

wikipedia.org

ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ Β'4