Η εικόνα της Βάπτισης Αισθητικός Υπομνηματισμός

19/11/2012

Κοκλώνη Νεφέλη - Κουζέλη Αριάδνη

Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο Κεφ. γ΄, 13-17

Η εορτή της Βάπτισης

• Τα Θεοφάνεια γιορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου, την τελευταία ημέρα του Δωδεκαημέρου και αποτελούν μία από τις σημαντικότερες εορτές του Χριστιανισμού.

• Εορτάζεται το γεγονός της Βάπτισης του Κυρίου και ταυτόχρονα, η φανέρωση του τριαδικού Θεού στον κόσμο. Οι «ουρανοί ανοίγουν», ξαναδίνεται πανηγυρικά η δυνατότητα κοινωνίας του ανθρώπου με το Θεό.

• Ο Ιησούς, ως Θεάνθρωπος, δεν είχε ανάγκη από βάπτισμα και άφεση αμαρτιών. Με το βάπτισμά Του ωστόσο, καθαγιάζει το υγρό στοιχείο και κατά συνέπεια, ολόκληρο τον υλικό κόσμο.

• Ταυτόχρονα εγκαινιάζεται, με την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος ο «Νέος κόσμος».

Απολυτίκιο Θεοφανίων

«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου

σου Κύριε

η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις

του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι

αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα

και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς

εβεβαίου του λόγου το ασφαλές

Ο επιφανείς Χριστέ ο Θεός

και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι»

Νέα Μονή Χίου

• Στο κέντρο της εικόνας εικονίζεται ο Ιησούς μετωπικός και σε όρθια στάση, φορώντας άσπρο ρούχο στη μέση του. Τα νερά του Ιορδάνη δεν αγγίζουν το σώμα του. Το σώμα του φαίνεται σαν να είναι σκαλισμένο στο ξύλο , λιπόσαρκο κι όχι σαρκώδες. Με το δεξί ή και με τα δύο του χέρια ευλογεί τα νερά και τα ετοιμάζει να γίνουν τα νερά της βαπτίσεως. Το ένα του πόδι προβάλλει μπροστά, για να δείξει την υπέρτατη πρωτοβουλία του να βαπτιστεί από το Ιωάννη και να βγει στην δημόσια δράση. Ο Ιησούς, όντας αναμάρτητος, δεν είχε ανάγκη από βάπτισμα. Με το βάπτισμά του, ωστόσο, ο Υιός του Θεού καθαγιάζει το νερό και κατά

συνέπεια ολόκληρη την κτίση.

Ι. Μ.Σταυρονικήτα, Άγ.Όρος

• Το τμήμα του ημικυκλίου, πάνω στο χρυσό φόντο, συμβολίζει τους ουρανούς και μια δέσμη φωτός καταλήγει πάνω από τον Ιησού. Έτσι μας δείχνει τον Εκλεκτό, δηλαδή το Χριστό= το Χρισμένο. Από το ημικύκλιο ξεπροβάλλει το χέρι του Πατρός ο οποίος μαρτυρεί τη θεότητα του Υιού και τον ονομάζει αγαπητόν Του Υιόν. Για πρώτη φορά στην ιστορία έχουμε τη φανέρωση της Αγίας Τριάδας. Ο Πατέρας ευλογεί τον Υιό του «Εσύ είσαι ο αγαπημένος μου Υιός, εσύ είσαι ο εκλεκτός μου». Μκ 1, 9-11, Λκ 3, 21-22. Το Άγιο Πνεύμα, με μορφή περιστεριού, κατεβαίνει από τους ουρανούς, βεβαιώνει το Λόγο του Πατέρα και το γεγονός ότι ο Ιησούς είναι ο Υιός του Θεού. Και ο Υιός βαπτίζεται ως άνθρωπος.

Όσιος Λουκάς Βοιωτίας

Στη δεξιά πλευρά, η παρουσία των αγγέλων τονίζει και επικυρώνει τη μυστηριακή, ταυτόχρονη παρουσία της Αγίας Τριάδας, τη φανέρωση για πρώτη φορά του τριαδικού Θεού. Έχουν σκεπασμένα τα χέρια τους και τα προτείνουν στο Χριστό, έτοιμα να τον υπηρετήσουν. Ταυτόχρονα τα χέρια τους είναι κλεισμένα. Αν είχαν κάποια διακονία να κάνουν, μια συγκεκριμένη αποστολή όπως ο Πρόδρομος, τα χέρια τους θα ήταν ανοιχτά. Ένα ιδιαίτερο ύφασμα ή το ιμάτιο σκεπάζει τις ανοικτές παλάμες, που έχουν σχήμα δεήσεως και συνάμα προθυμίας για εξυπηρέτηση. Αλλά και τα πόδια τους είναι κλειστά υπό την έννοια της λειτουργικότητας, της στάσεως διακονίας . Αγ Αικατερίνη, Σινά.

Ο Χριστός βαπτίσθηκε στον Ιορδάνη για να επαναφέρει τον άνθρωπο μέσα στον Παράδεισο από όπου είχε διωχθεί με την παρακοή του. Η επαναφορά μας αυτή στην Βασιλεία του Θεού γίνεται με το άγιο Βάπτισμα. Με τη βάπτισή Του, ο Χριστός μας εξάγει από τη σκιά του νόμου και μας εισάγει στην καινή Χάρη. Ο Απόστολος Παύλος ομιλεί για την επιφάνεια της δόξας του Θεού. Αλλού τονίζει ότι διά Χριστού «επεφάνη η χάρις του Θεού η σωτήριος πάσιν ανθρώποις». Μόλις ο Χριστός βαπτίσθηκε, αγίασε όλη την φύση των υδάτων και έθαψε μέσα στα ρείθρα του Ιορδάνη, κάθε αμαρτία των ανθρώπων. Στην επιφάνεια των ψευδών θεών η Εκκλησία αντέταξε την επιφάνεια του Αληθινού Θεού και Βασιλέως Χριστού, την αληθινή Θεοφάνεια. «Γη Ζαβουλών και γη Νεφθαλείμ, οδόν θαλάσσης πέραν του Ιορδάνου, Γαλιλαία των εθνών, ο λαός ο καθήμενος εν σκότει και σκιά θανάτου, φως ανέτειλεν αυτοίς». Με αυτή την προφητεία του Ησαΐα, ο Ευαγγελιστής Ματθαίος αρχίζει να ομιλεί για την έναρξη της δημόσιας δράσεως του Κυρίου, της επιφανείας Του μεταξύ του λαού.

• Στην αριστερή πλευρά εικονίζεται ο Ιωάννης ο Πρόδρομος στραμμένος προς τον Ιησού, σε στάση δέησης, σα να υποκλίνεται. Το αριστερό του χέρι φαίνεται σα να αγγίζει τον Ιησού. Ο Ιωάννης έχει συνειδητοποιήσει ότι πρόκειται για τον Υιό του Θεού, του οποίου προετοίμαζε τον ερχομό. Με τη φράση του «Ιδέ ο αμνός του Θεού, ο αίρων την αμαρτία του κόσμου», ο Ιωάννης φαίνεται να γνωρίζει την αποστολή του Ιησού και τη σταυρική του θυσία. Αποκαλώντας τον Ιησού «αμνό του Θεού», δηλ. αρνί προορισμένο για θυσία, δείχνει ότι δεν συμμερίζεται τις εθνικιστικές απόψεις των πολλών για τον Μεσσία· (ότι δηλ. θα ήταν μια ένδοξη και ανίκητη μορφή, θα κατανικούσε τους Ρωμαίους, θα απελευθέρωνε τον λαό κ.λπ.). Αντίθετα, και σύμφωνα με τις προφητείες του Ησαΐα, ο Μεσσίας θα ήταν αλλιώτικος, ταπεινός· αυτός θα έσωζε τον κόσμο, αλλά τον περίμεναν δοκιμασίες, θυσίες, θάνατος.

Μονή Δαφνίου

Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής είναι

στραμμένος προς το Άγιο Πνεύμα , που κατέρχεται «ἐν εἴδει περιστερᾶς». Το πρόσωπο του είναι ζωγραφισμένο σε πλάγια στάση λόγω της υπερφυσικής εμφάνισης του Αγίου Πνεύματος. Βάζει το δεξί του χέρι πάνω στην κεφαλή του Κυρίου και το άλλο το χέρι το έχει ανοιχτό, που σημαίνει αποδοχή, ότι δηλαδή αποδέχεται το γεγονός. Αποδοχή γεγονότος και ταυτόχρονα προσευχή, με μια πράξη κινήσεως που ακουμπάει το Χριστό. Ο Πρόδρομος, είναι σε στάση πορευομένου, έχει τα πόδια του ανοιχτά. Ο Πρόδρομος είναι αποστελλόμενος. Το κεφάλι του είναι αναμαλλιασμένο και το γένι του αραιό. Η έκφραση του είναι αυστηρή και σοβαρή. Τα χέρια και τα πόδια του είναι άσαρκα, διότι «ἡ δὲ τροφὴ ἦν αὐτοῦ ἀκρίδες καὶ μέλι ἄγριον» (Μτ. γ΄ 4). Το πρόσωπό του αγιογραφείται λιπόσαρκο και μελαψό, για να δηλωθεί ο καύσωνας της ερήμου. Φορεί ρούχα από τρίχες καμήλας και ζώνη δερμάτινη στη μέση (Μτ. γ΄ 4). Μονή Βατοπαιδίου, Άγ. Όρος

• Δίπλα στον Πρόδρομο βρίσκεται μια αξίνα σφηνωμένη ανάμεσα στα κλαδιά ενός δέντρου. Συμβολίζει τα λόγια του προφήτη Ιωάννη: «…ἤδη δὲ ἡ ἀξίνη πρὸς τὴν ῥίζαν τῶν δένδρων κεῖται˙ πᾶν οὖν δένδρον μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται καὶ εἰς πῦρ βάλλεται» (Μτ. γ΄ 10). Εδώ φανερώνεται η θεία δίκη που βρίσκεται ήδη ανάμεσά μας, για να διαλέξει τα καρποφόρα από τα άκαρπα δέντρα. Πάνω αριστερά και ανάμεσα στα βράχια, ο Ιησούς παρουσιάζεται να κηρύττει σε απορημένο πλήθος. Ίσως προσκαλεί τους πρώτους μαθητές Του, σκηνή μεταγενέστερη της βάπτισης. Εδώ φαίνεται η έννοια του λειτουργικού χρόνου, καθώς ο αγιογράφος επιλέγει να παρουσιάσει στην ίδια εικόνα δύο σκηνές που δε συνέβησαν ταυτόχρονα, μπορούν όμως να ενταχθούν στην ίδια ενότητα, της προετοιμασίας του Ιησού για το κήρυγμα και τη διδασκαλία Του.

• Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος βλέπει μια βαθιά αλληγορία στη στροφή του Ιορδάνη προς τα οπίσω. Ο ποταμός πηγάζει από δύο πηγές, τη μια που ονομάζεται Ιόρ και την άλλη που λέγεται Δαν. Από την συνένωση των δύο ποταμών προκύπτει ο Ιορδάνης που χύνεται στην Νέκρα θάλασσα. Έτσι και το ανθρώπινο γένος προήλθε από τους προπάτορες, τον Αδάμ και την Εύα. Μετά την αποστασία το ανθρώπινο γένος πορευόταν στην αμαρτία και τον πνευματικό θάνατο, που αλληγορούνται με τη Νεκρά θάλασσα. Ο Σωτήρας Χριστός με τη Ενανθρώπησή του ελευθέρωσε την ανθρώπινη φύση από την υποδούλωση στη φθορά και στο θάνατο με αποτέλεσμα ακόμη και ο Ιορδάνης ποταμός να θέλει να στραφεί προς τα πίσω, και να μη θέλει να νεκρωθεί.

• Τα βράχια της εικόνας μοιάζουν να έχουν σκαλοπάτια που οδηγούν προς τον ουρανό. Ο αγιογράφος, όπως και στη γέννηση, τονίζει ότι ο άνθρωπος μπορεί πλέον να έρθει σε κοινωνία με τον Θεό και να πετύχει τη θέωση, να ανυψωθεί δηλαδή προς τον ουρανό, όπως ακριβώς ο Θεός, ο Λόγος, κατέβηκε στη γη. Τα βράχια στην αγιογραφία ποτέ δεν είναι κάποια ωραία βουνά κτλ. Είναι ανώμαλα ή ανισόπεδα και ελαφρώς κεκλιμένα (έχουν μια κλίση προς τα κάτω), έχουν κύψει δηλαδή, σε μια στάση κατανυκτικής προσευχής. Εδώ όλη η κτίση δηλαδή υποτάσσεται στο γεγονός, γι’ αυτό έχουν αυτή την κάμψη. Θαρρείς και κλείνουν τα κεφάλια τους. Όπως και οι άγγελοι εδώ έχουν κεκλιμένα τα κεφάλια τους. Ο χρυσός κάμπος υποδηλώνει τη Βασιλεία του Θεού, τη νέα εποχή που εγκαινιάζει η Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη.

Ι. Μ. Σταυρονικήτα, Άγ. Όρος

• Τέλος, παρατηρείται, όσον αφορά τις αναλογίες, μια σημαντική απόκλιση από την πραγματικότητα. Ο Ιησούς, ως θείος Λόγος και Υιός του Θεού, δεσπόζει στην εικόνα, σχεδόν ίσος σε μέγεθος με το βουνό και τον ποταμό. Το ύψος του Πρόδρομου είναι πολύ κοντά στο ύψος αυτού του βουνού. Αλλάζει η ισορροπία και η προοπτική της εικόνας. Η κτίσις υποτάσσεται στον Κτίσαντα. Και οι άλλες μορφές παρουσιάζονται δυσανάλογες με το φυσικό περιβάλλον. Τον αγιογράφο δεν τον απασχολεί η ρεαλιστική απόδοση των πραγμάτων. Προσπαθώντας να αποδώσει το βαθύτερο θεολογικό περιεχόμενο των γεγονότων, είναι αντιρρεαλιστικός και συμβολικός. Ο φυσικός κόσμος εκπροσωπείται με ένα δέντρο, λίγα χόρτα, όπως και στην εικόνα της Γέννησης, καθώς και με ψάρια που κολυμπούν στον Ιορδάνη. Όλη η φύση αναγνωρίζει το δημιουργό της και συμμετέχει στο γεγονός. Ο Χριστός καθαγιάζει τα νερά και κατά συνέπεια, ολόκληρο τον υλικό κόσμο, τον απαλλάσσει από τη φθορά, συνέπεια της πτώσης.

Μονή Παμμακαρίστου, Κωνσταντινούπολη

ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ

Οι καλλιτέχνες εδώ δεν ακολουθούν μια ορισμένη τεχνοτροπία με σκοπό να αποδώσουν συμβολικά την πνευματικότητα του γεγονότος της Βάπτισης. Αντίθετα, προσπαθούν να αποδώσουν το γεγονός όπως ακριβώς συνέβη, Ο καθένας με το δικό του μοναδικό, ρεαλιστικό τρόπο, δίνοντας έμφαση στις αναλογίες, στα ζωηρά χρώματα, στα σωματικά χαρακτηριστικά και στην απεικόνιση της φύσης. Αντίθετα με τη βυζαντινή εικονογραφία, όπου οι διαφορετικές εικόνες παρουσιάζουν κοινά τα βασικά τους χαρακτηριστικά, τα έργα της αναγεννησιακής ζωγραφικής, το καθένα με τη δική του ξεχωριστή θεματική, παρουσιάζουν τεράστια αισθητική και καλλιτεχνική αξία. Τα αριστουργήματα αυτά της τέχνης είναι ,όμως, φτωχά σε συμβολισμούς και πνευματικό περιεχόμενο.

El Greco, 1600,

Leonardo Da Vinci, 1475

Giotto, 1305

Βιβλιογραφία

• Η Καινή Διαθήκη, Αδελφότης Θεολόγων «ο Σωτήρ», Αθήνα-Μάϊος 1977

• Η Καινή Διαθήκη-Απόδοση στα Νέα Ελληνικά, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα-2003

• Θρησκευτικά, σχολικό βιβλίο Β’ Γυμνασίου-Η Καινή Διαθήκη, ο Ιησούς Χριστός και το έργο Του, ΟΕΔΒ, Αθήνα-2001

Πηγές Εικονογραφικού Υλικού

• http://www.wikipaintings.org/en/Tag/baptism • Θρησκευτικά, σχολικό βιβλίο Α’ Λυκείου-Ορθόδοξη Πίστη και Λατρεία,

ΙΤΥΕ Διόφαντος, Αθήνα-2012 • Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Χατζηδάκη Νανώ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1994 • Πολιτιστικό Πρόγραμμα 2012-Π.Γ.Π.Π. - Βυζαντινά ψηφιδωτά:

Ιστορία, τεχνική και αισθητικός υπομνηματισμός.