1

Η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΠΟΧΗ (1204-1453)

1. Τα λατινικά κράτη και η αντίσταση των Ελλήνων Σ’ αυτό το μάθημα: • Θα γνωρίσουμε τα κυριότερα από τα λατινικά κράτη που ιδρύθηκαν στον

ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο της «Φραγκοκρατίας» και το χαρακτήρα τους.

• Θα γνωρίσουμε και θα αξιολογήσουμε τη στάση των Ελλήνων απέναντι στους Λατίνους κατακτητές.

Γεωγραφική κατανομή των λατινικών κρατών

α. Τα Λατινικά κράτη 1. Από τη διανομή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τη μερίδα του Λέοντος

απέσπασαν οι Βενετοί: κατέλαβαν τα πιο σημαντικά νησιά και λιμάνια του Αιγαίου και Ιονίου Πελάγους, καθώς και μεγάλου μέρους της πρωτεύουσας.

2. Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης: • Ιδρύθηκε από τους Σταυροφόρους • Αυτοκράτορας κατόπιν υποδείξεως του δόγη της Βενετίας Ερρίκου

Δάνδολου ορίστηκε ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας. 3. Βασίλειο της Θεσσαλονίκης:

2

• Ιδρύθηκε από το Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό, άμεσο υποτελή του Βαλδουίνου της Φλάνδρας.

• Περιλάμβανε τα εδάφη μεταξύ Μοσυνόπολης (Κομοτηνής) και Αξιού.

4. Δουκάτο της Αθήνας: • Ιδρύθηκε από το Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό. • Περιλάμβανε την Αττική, Βοιωτία, Μεγαρίδα, Αργολίδα. • 14ος αι: κυριάρχησαν οι Καταλανοί με πρωτεύουσα τη Θήβα. • Μετά τους καταλανούς κυβέρνησε η φλωρεντιανή οικογένεια των

Ατζαγιόλι, η οποία κυβέρνησε μέχρι την άλωση της Αθήνας από τους Τούρκους (1456).

5. Πριγκιπάτο της Αχαΐας: • Διοικήθηκε από τους Βιλλεαρδουίνους. • Είχε ισχυρή φεουδαρχική οργάνωση και δυτικό τρόπο ζωής. • Η Μεθώνη, η Κορώνη παραχωρήθηκαν στους Βενετούς.

6. Δεσποτάτο του Μορέως • Πυρήνας του αποτέλεσαν τα κάστρα Μυστράς, Μάνη, Γεράκι και

Μονεμβασιά, τα οποία απέσπασε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Μιχαήλ Παλαιολόγος από το Πριγκιπάτο της Αχαΐας μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259).

• Ο δεσπότης Θεόδωρος Α’ Παλαιολόγος πέτυχε να ενισχύσει τη βυζαντινή εξουσία, μαχόμενος εναντίον της τοπικής αριστοκρατίας και των λατινικών κρατιδίων.

• Μέχρι το 1432 οι λατινικές κτήσεις της Πελοποννήσου είχαν επανακτηθεί.

β. Έλληνες και Φράγκοι 1. Ένα αγεφύρωτο χάσμα... " Τους ξενόφερτους απ' τη Βουργουνδία και την Καμπανία τους χώριζε γενικά από τους Έλληνες ένα αγεφύρωτο χάσμα θρησκείας, πολιτισμού και εθίμων. Έμειναν μια ιδιότυπη παροικία ιπποτών, πολεμιστών και ιερέων, τόσο ανίκανη να προσαρμοστεί στον ελληνικό τρόπο ζωής, όσο κι αυτός να εκλατινιστεί... το σύστημα του βίαιου υποβιβασμού του ελληνικού λαού στην κατάσταση του δίχως δικαιώματα υπηκόου, παρά την άμβλυνση του με το πέρασμα του χρόνου, γενικά συνεχιζόταν. Όπως στην Κύπρο υπό τους Λουζινιάν, έτσι και στην Ελλάδα θα πρέπει οι ντόπιοι ευγενείς και οι πιο τρανοί αστοί να εξαφανίστηκαν ή να περιέπεσαν σε μιαν υποδεέστερη θέση..." Φερντινάντ Γκρεγκορόβιους, Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών, Τόμος 3, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1994, σ. 53. 2. Το μίσος ανάμεσα στους Λατίνους και τους Έλληνες διευκολύνει τις τουρκικές κατακτήσεις "Η διοίκηση των κατακτημένων χωρών, που καταργούσε κάθε τοπική αυτονομία, ακόμα και την εκκλησιαστική, κι η συστηματική εκμετάλλευση της χώρας δυνάμωναν τα μίση ανάμεσα σε Λατίνους και Έλληνες και διευκόλυναν τις τουρκικές κατακτήσεις. Μόνο η ρεαλιστική Βενετία ήξερε να προσαρμόζει τη διοίκηση της στις τοπικές ιδιορρυθμίες. Έτσι δεν κατάργησε τις ορθόδοξες επισκοπές στην Πελοπόννησο, επέτρεψε την αποκατάσταση των επισκοπών της Κεφαλονιάς και των Κυθήρων κι έκλεισε τις ανατολικές της κτήσεις στην

3

Ιερή Εξέταση, στους Ιησουίτες και στην Εταιρεία "De propaganda fide". Η Βενετία συγκέντρωνε τις προσπάθειες της στην τήρηση της εσωτερικής τάξης, στην εξωτερική άμυνα και στην οικονομική εκμετάλλευση της αυτοκρατορίας της." Νίκος Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1994, σ. 35 3. Λατίνοι και Έλληνες συνεργάζονταν "Η φραγκική Ελλάδα ήταν παραμεθόρια κοινωνία σε όλο το διάστημα της ύπαρξής της. Για τον λόγο αυτό οι κατακτητές επεδίωκαν να διατηρήσουν αποτελεσματικό έλεγχο με την εφαρμογή θεσμών που προέρχονταν από τις πατρίδες τους. Η κυριαρχία τους είχε επιτευχθεί με τη βία ή με αποτελεσματική απειλή βίας... Επεδίωξαν να διατηρήσουν φυλετική, γλωσσική και εδαφική διαφοροποίηση από τους Έλληνες υπηκόους τους..." "Υπήρχε μεγάλη συνεργασία μεταξύ των Ελλήνων και των Λατίνων εισβολέων. Όταν οι Φράγκοι έφτασαν στην κεντρική Ελλάδα έγιναν δεκτοί με εγκαρδιότητα, μια παράξενη στάση, σύμφωνα με τον Χωνιάτη, ενώ η υποδοχή που επιφυλάχθηκε στον αυτοκράτορα Ερρίκο, όταν επισκέφθηκε τη Θήβα και τη Χαλκίδα το 1209, στην οποία περιλαμβάνονταν μουσικοί και εκδηλώσεις "απέραντης χαράς" από τους άρχοντες της πόλης και της περιοχής, δείχνει ότι η δημοτικότητα των Φράγκων δεν είχε ακόμη μειωθεί. Για πολλά άτομα στις επαρχίες, που δεν είχαν στενούς δεσμούς με τη βυζαντινή αυλή ή την ορθόδοξη ιεραρχία, οι Φράγκοι δεν θεωρήθηκαν απειλή" Peter Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα1998, σ. 450, 454. 4. Τα ερείσματα του Ελληνισμού "Το 1204 θεωρείται συμβατική αφετηρία του Νέου Ελληνισμού. Η πτώση της Πόλεως προκάλεσε αφενός την ανάγκη ανανέωσης αποδεικνύοντας την αποτυχία της αυτοκρατορικής πολιτικής, αφετέρου ταπείνωση που μετατράπηκε σε μίσος κατά των λατίνων κατακτητών. Ο λαός είχε συνειδητοποιήσει ότι έχασε την ανεξαρτησία του, αλλά αγωνιζόταν για τη διατήρηση της ταυτότητας του, ενώ η εχθρότητα Ανατολής-Δύσης κυρίως λόγω των δογματικών διαφορών και το αντιπαπικό ρεύμα διατηρήθηκε εκφράζοντας το λαϊκό αίσθημα. Η γλώσσα και η πίστη ήταν τα μοναδικά ερείσματα που αποτέλεσαν μοχλούς ενότητας και εθνικής κινητοποίησης. Μετά το 1204 άρχισε σταδιακά να χρησιμοποιείται στις πηγές ο όρος Ελλάς και 'Ελλην χωρίς να περιέχει την απαξιωτική σημασία του ειδωλολάτρη. Για την απόδοση της άλλοτε βυζαντινής αυτοκρατορίας χρησιμοποιείται στις δυτικές πηγές ο όρος Romania" Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Οι Βυζαντινοί στο Φραγκικό Πριγκιπάτο της Αχαΐας, εκδ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2000, σ. 13. 5. Μια εχθρότητα που συνεχίστηκε στο χρόνο "Στην πραγματικότητα οι σταυροφορίες δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να μεγαλώσουν την έλλειψη κατανόησης και την απόσταση ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Λατίνους. Η σταυροφορία γενικά συνάντησε την έλλειψη ζήλου και την εχθρότητα των Βυζαντινών. Γι' αυτούς η Κωνσταντινούπολη ήταν η Νέα Ιερουσαλήμ. Η σταυροφορία τους ήταν λοιπόν περιττή... Από την άλλη πλευρά, ήθελαν να αποφύγουν το πέρασμα αυτών των λεηλατών από τη Δύση, οι οποίοι και θα το πραγματοποιήσουν το 1204. Κατάκτηση λοιπόν που πραγματοποιήθηκε ή που την ονειρεύτηκαν μάλλον; Εδώ βρίσκεται η

4

αυτοκρατορική πλάνη των Δυτικών. Η ιδέα που εμφανίζεται στο προσκήνιο, ιδιαίτερα κατά το 13ο αιώνα, είναι να υπαχθούν σε λατινική κυριαρχία όλα τα χριστιανικά στέμματα, όπως της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού έθνους, του Αυτοκράτορα της Ιερουσαλήμ, καθώς και του Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Και βλέπει κανείς να γεννιούνται οράματα, ακόμη και κάτι περισσότερο από οράματα, ορισμένες προετοιμασίες, κυρίως από τη στιγμή που δημιουργείται η βραχύβια λατινική Αυτοκρατορία..." "Γιατί λοιπόν, τελικά, αυτή η έλλειψη κατανόησης και η εχθρότητα του Μεσαίωνα κληροδοτήθηκαν, όπως μου φαίνεται ότι έγινε στη δυτική ιστοριογραφία, η οποία μετέφερε στην πλειοψηφία της μέχρι πριν από λίγο, και ίσως μεταφέρει ακόμα και σήμερα μιαν αρνητική εικόνα για το Βυζάντιο;" Ζακ Λε Γκοφ, Η Δύση μπροστά στο Βυζάντιο, έλλειψη κατανόησης και παρεξηγήσεις, (στο συλλογικό τόμο Βυζάντιο και Ευρώπη. Συμπόσιο, Παρίσι, Maison de l’ Europe (22 Απριλίου 1994), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996, σ. 83-105.

Ερωτήσεις αξιολόγησης 1. Σύμφωνα με τα παραθέματα να αναζητήσετε τους λόγους, για τους

οποίους σύμφωνα με τις πηγές αποδίδεται η εχθρότητα ανάμεσα στους Έλληνες και τους Λατίνους.

2. Ποιες πηγές δίνουν σημασία στη δογματική διαφορά και ποιες δίνουν προτεραιότητα σε άλλους λόγους;

3. Ποιες πηγές διαπιστώνουν και φιλικές σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων; Πού αποδίδουν τη σχέση αυτή

4. Ποια υπήρξε η πιο μακροπρόθεσμη συνέπεια της Φραγκοκρατίας σύμφωνα με τον ιστορικό Ζακ Λε Γκοφ;