1

Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη

Σ’ αυτή την ενότητα: Θα γνωρίσουμε τις σημαντικές εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή

στη δυτική Ευρώπη στη γεωργία, το εμπόριο και την τεχνολογία.

Διαγραμματική καταγραφή – διευκρίνιση όρων α. Ο πληθυσμός και η γεωργία

• Αύξηση πληθυσμού – επέκταση καλλιεργούμενων εκτάσεων • Τεχνολογικές καινοτομίες – γεωργική επανάσταση

Λέξεις κλειδιά: τριζωνική καλλιέργεια, αγροτικοί εποικισμοί, εκχερσώσεις , δάσος, καλλιεργούμενος-οικούμενος χώρος, αποδόσεις γης, τροχοφόρο άροτρο.

β. Οι πόλεις

• Αναβίωση πόλεων – ίδρυση νέων πόλεων – τείχη – φρούρια • Εξειδίκευση, πρόοδος της τεχνολογίας, νέες τεχνικές παραγωγής

(δευτερογενής τομέας) • Οικοδομική δραστηριότητα, συναλλαγές, διακίνηση ιδεών

Λέξεις κλειδιά: πηγές ενέργειας, καταμερισμός εργασίας, επέκταση πόλεων, τείχη, ανοικοδόμηση, καθεδρικός ναός

γ. Το εμπόριο

• Γεωργική επανάσταση – αγροτικό πλεόνασμα • Ανάπτυξη εμπορίου – πόλεις – εμποροπανήγυρεις • Εμπορικές δραστηριότητες, χερσαίοι/θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι,

εμπορικά κέντρα – μέσα μεταφοράς / διακίνησης προϊόντων. • Πλούτος: νέα εμπορεύσιμα είδη, είδη πολυτελείας, καταναλωτικά αγαθά,

δουλεμπόριο Λέξεις κλειδιά: εμπορευματοποίηση της παραγωγής, εκχρηματισμός της οικονομίας, χρηματοπιστωτικό σύστημα, εμποροπανήγυρεις, γαλέρες, κόγκες, πρυμνιαίο πηδάλιο, ναυτικές εταιρείες.

2

1. Η δημογραφική ανάπτυξη «Ή αύξηση του πληθυσμού στη Δυτική Ευρώπη δεν μπορεί να καθοριστεί επακριβώς με δεδομένη την ανεπάρκεια των γραπτών πηγών (...). Γίνεται όμως αισθητή από δεδομένα, όπως η αποσπάσματα γενεαλογιών και υπαινιγμούς των χρονικών, από την πυκνότητα των νεκροπόλεων και τις παρατηρήσεις που έγιναν στα κοιμητήρια της εποχής, (...) όπου διαπιστώνεται ότι η μέση διάρκεια ζωής αυξάνεται, καθώς και από την εμφάνιση νέων κατοικημένων τόπων (...) Δυο εξηγήσεις για τη δημογραφική αυτή έκρηξη είναι μάλλον συμπληρωματικές: Την πρώτη την προτείνει ο Ζωρζ Ντυμπύ, για τον οποίο η 'απογείωση' της Δύσης οφεί-λεται στην επικράτηση στην Ευρώπη μιας άλλης περιόδου (πολύ σχετικής) ηρεμίας... Η άλλη, στην οποία προχωρεί ο Ρομπέρ Φοσιέ, θέτει στην καρδιά της αλλαγής τη μακροχρόνια κλιματολογική μεταβολή που επηρεάζει το βόρειο ημισφαίριο από το 10ο αιώνα, οι θετικές επιδράσεις της οποίας στη μέση Ευρώπη μεταφράζονται σε άνοδο της στάθμης των υδάτων, αλλοίωση και απάλυνση του εδάφους και τακτική ηλιοφάνεια. .. Η ανάγκη να τραφεί μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων προκάλεσε μια τεράστια επιχείρηση εκχέρσωσης... Οι Δυτικοί προωθούν παντού το μέτωπο του αγροτικού πολιτισμού εις βάρος των δασών που αποψιλώνονται μερικώς και γεμίζουν ξέφωτα τα οποία καλλιεργούνται ή παραδίδονται στην κτηνοτροφία, καθώς και εις βάρος των θαμνωδών περιοχών, των ελών που αποξηραίνονται και εξυγιαίνονται... Η εκχέρσωση αποτελείτο αίτιο δημιουργίας πολλών χωριών, πόλεων και κωμοπόλεων διαφόρων μεγεθών.

S. Bernstein, P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, τ. 1, σ. 143-144.

2. Η αγροτική επανάσταση

Στον αγροτικό τομέα (...) η ανικανότητα των εργαλείων και η ανεπάρκεια του λιπάσματος έχουν ως αποτέλεσμα αντί της εντατικής καλλιέργειας σε μεγάλο βαθμό την επεκτατική. Ακόμα και μετά την περίοδο που η δημογραφική αύξηση επέφερε αύξηση της καλλιεργούμενης επιφάνειας με εκχερσώσεις (11ος-13ος αι.) η μεσαιωνική γεωργία ήταν σε μεγάλο βαθμό νομαδική. Οι εκχερσώσεις βασιλικών δασών δεν είναι εύκολη υπόθεση (...). Η κακοδουλεμένη και ελάχιστα εμπλουτισμένη γη εξαντλείται γρήγορα. Πρέπει να αφήνεται συχνά να αναπαυθεί για να ανασυντεθεί. Πρόκειται για τη διαδεδομένη τεχνική της αγρανάπαυσης. Δίχως άλλο η πρόοδος ανάμεσα στον 9ο και τον 14ο αιώνα συνίσταται στην αντικατάσταση εδώ κι εκεί της διετούς αμειψισποράς από την τριετή με την οποία καταφέρνουν να μην αφήνουν αγονιμοποίητη τη γη για περισσότερο από ένα χρόνο στα δυο, ή μάλλον να χρησιμοποιούν τα δυο τρίτα της καλλιεργούμενης επιφάνειας αντί του μισού.»

J. Le Goff, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής δύσης, σ. 292-293.

3

3. Τεχνολογικές καινοτομίες «Μερικές από τις τεχνολογικές καινοτομίες επιτρέπουν μια πιο αποτελεσματική χρήση της ιπποδύναμης. Η χρήση του πετάλου συνετέλεσε στην αύξηση της αποτελεσματικότητας και κατά συνέπεια και της αξίας του αλόγου. Στο τέλος του 11ου αιώνα, σύμφωνα με το δασμολόγιο ενός σταθμού διοδίων της περιοχής της Αngers (Γαλλία), ο φόρος για τα άλογα που δεν έφεραν πέταλα ήταν μια πέννα ενώ για τα πεταλωμένα δυο. Την ίδια περίοδο, η εκτροφή αλόγων σ' ολόκληρη την Ευρώπη αυξήθηκε σημαντικά, ενώ καταβάλλονταν προσπάθειες βελτίωσης του είδους με την εισαγωγή αλόγων από τις μουσουλμανικές χώρες. Τα άλογα αντικαθιστούσαν σταδιακά όλο και περισσότερο τα βόδια... Ουσιαστικά, η αντικατάσταση του βοδιού από το άλογο είχε την έννοια της αντικατάστασης ενός φθηνότερου, αλλά λιγότερο αποδοτικού είδους κεφαλαίου από ένα ακριβότερο αλλά και αποδοτικότερο».

Carlo M. Cipolla, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, σ. 222-223.

4. Η αξιοποίηση των μύλων «Μέχρι το 10ο αιώνα, οι μύλοι χρησιμοποιούνταν στη Δύση για το άλεσμα των δημητριακών ...Καθώς όμως οι πόλεις, το εμπόριο και η βιομηχανία αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη από τον 10ο αιώνα μετά, η κινητήρια δύναμη που παρείχε η υδραυλική ενέργεια χρησιμοποιήθηκε σε πληθώρα παραγωγικών δραστηριοτήτων. Οι νερόμυλοι έγιναν περισσότερο επιτηδευμένοι και η δύναμη τους αυξήθηκε... Οι νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν από τις αρχές του 11ου αι. για το κλώσιμο του μαλλιού. Μαρτυρίες αναφέρονται στη χρήση νερόμυλων στην παραγωγή σιδήρου από τον 12ο αι. Το 1204 στη Νορμανδία ένας μύλος έθετε σε λειτουργία ξυλοπρίονα, ενώ νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν και στην παραγωγή χάρτου... Περιηγητής αναφερόμενος στο φράγμα του ποταμού Reno στην Μπολόνια (16ος αι.) σημειώνει ότι αυτό παρείχε υδραυλική ενέργεια: Για την περιστροφή διαφόρων μηχανών αλέσματος δημητριακών, για την Παρασκευή χάλκινων δοχείων και όπλων, για το κοπάνισμα των βοτάνων καθώς και των κικιδίων (εξογκωμάτων της βελανιδιάς για βαφές), για το κλώσιμο της μεταξάς, για το στίλβωμα όπλων, το ακόνισμα διαφόρων εργαλείων και το πριόνισμα μαδεριών.»

Carlo M. Cipolla, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, σ. 224-226.

5. Η «σύγχρονη ζεύξη» «Η πιο θεαματική η πιο πλούσια σε αποτέλεσμα πρόοδος εκείνη που ονομάστηκε (...) 'σύγχρονη ζεύξη'. Πρόκειται για ένα σύνολο βελτιώσεων σε τεχνικές οι οποίες, γύρω στο έτος 1000, επέτρεψαν να χρησιμοποιηθεί καλύτερα η ζωική έλξη και να αυξηθεί η απόδοση της εργασίας των ζώων. Αυτές οι εφευρέσεις επιτρέπουν κυρίως να χρησιμοποιηθεί ως ζώο έλξης, και για το όργωμα, το άλογο, που είναι πιο γρήγορο από το βόδι και επιτρέπει να επιταχυνθούν και να πολλαπλασιαστούν οι ερ-γασίες, το όργωμα και η βωλοκόπηση.

4

Η αρχαία ζεύξη, που έριχνε το βάρος της έλξης στο λαιμό, συμπίεζε το στήθος, δυσχέραινε την αναπνοή του ζώου και το κούραζε γρήγορα. Η σύγχρονη ζεύξη συνίσταται κυρίως μετάθεση του βάρους από το στήθος στους ώμους και συμπληρώνεται με το περιλαίμιο και με το πετάλωμα που διευκολύνει το βάδισμα του ζώου και προστατεύει τα πόδια του. Η ζεύξη στη σειρά επιτρέπει να συρθούν μεγάλα φορτία και είχε θεμελιώδη σημασία για την κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων, θρη-σκευτικών και αστικών».

J. Le Goff, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής δύσης, σ. 296.

6. Οι νέες πηγές ενέργειας «Οι βασικές πηγές ενέργειας, (...) εκτός από την ανθρώπινη μυϊκή δύναμη, ήταν τα φυτά και τα ζώα, γεγονός το οποίο περιόριζε τις δυνατότητες ανάπτυξης κάθε αγροτικής κοινωνίας... Οι άνθρωποι της Μεσαιωνικής κοίτης Αναγεννησιακής Ευρώπης κατάφεραν, σε εντυπωσιακό βαθμό, να θέσουν κάτω από τον έλεγχο τους την ενέργεια του νερού και του ανέμου για τις χερσαίες τους δραστηριότητες. Οι ευρωπαϊκής κατασκευής μύλοι μπορούσαν να επιτελέσουν έργο για το οποίο άλλες κοινωνίες θα χρειάζονταν ομάδες σκλάβων και οι άνθρωποι της εποχής του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης κατασκεύαζαν πυρετωδώς μύλους. οπουδήποτε και οποτεδήποτε μπορούσαν. Επομένως η σταθερή παρουσία ανέμων, καθώς και η ύπαρξη καταρρακτών και ποταμών θα πρέπει να καταταγούν ανάμεσα στις σχετικές φυσικές πλουτοπαραγωγικές πηγές της προβιομηχανικής Ευρώπης. Για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης ήταν ό,τι είναι ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το ουράνιο για μια βιομηχανική κοινωνία. Η διαφορά έγκειται στο ότι ενώ η ενέργεια που περιέχεται στον άνθρακα, το πετρέλαιο και το ουράνιο μπορεί να μεταφερθεί από μέρος σε μέρος, η ενέργεια του ανέμου και του νερού πρέπει να χρησιμοποιείται επί τόπου. Το γεγονός αυτό υπαγόρευε τη θέση των περισσότερων μονάδων (μύλων) της εποχής εκείνης: συνήθως κτίζονταν εκεί όπου ήταν δυνατή η εγκατάσταση τους.»

7. Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη «Στη διάρκεια του 12ου αι. σε όλους τους ποταμούς της Ευρώπης χτίστηκαν γεφύρια... Όλο και περισσότερα πλοία αυλακώνουν τη Μεσόγειο. Τα λιμάνια της, από το βράχο του Αμάλφι ως την Καταλονία, υψώνονται στο επίπεδο μεγάλων εμπορικών κέντρων. Τους δρόμους των πεδιάδων του Δούναβη διατρέχουν τα καραβάνια. Οι σχέσεις Δύσης και Ανατολής άλλαξαν φύση. Ο δυτικός κόσμος, μέχρι χθες αποκλειστικά εισαγωγέας, γίνεται τώρα γερός προμηθευτής κατεργασμένων προϊό-ντων. Τα εμπορεύματα που στέλνει κατά μάζες προς το βυζαντινό κόσμο και την ισλαμική Ανατολή, καθώς και σε μικρότερη προς το Μάγκρεμπ (Β. Αφρική), ανήκουν σε πολύ διαφορετικές κατηγορίες... Στην επέκταση της ευρωπαϊκής οικονομίας το μεσαίωνα η εριουργία έπαιξε τον ίδιο κυριαρχικό ρόλο που έπαιξε στον 19ο αι. στην αγγλική ανάπτυξη η μεταλλουργία και η βαμβακουργία. Οι αργαλειοί και οι γναφευτικοί μύλοι της Φλαμανδίας και της Πικαρδίας, της Μπρυζ, του Λαγκεντόκ και της Λομβαρδίας - γιατί εριουργικά κέντρα βρίσκονταν παντού - δούλευαν στον ίδιο βαθμό για τις εξωτικές αγορές όσο και για την εσωτερική κατανάλωση... Είναι βέβαιο ότι οι δημογραφικές αλλαγές έκαναν δυνατή την οικονομική κατάκτηση του κόσμου από τη Δύση. Αν ο πληθυσμός δεν ήταν αφθονότερος από πριν και η καλλιεργούμενη έκταση μεγαλύτερη, αν τα χωράφια, αξιοποιημένα από περισσότερα μπράτσα και τακτικότερα δουλεμένα, δεν είχαν γίνει ικανά να δίνουν πλουσιότερη και συχνότερη συγκομιδή, πώς θα ήταν δυνατό να συγκεντρωθούν στις πόλεις και να τραφούν τόσοι πολλοί υφαντήρες, βαφείς και ράφτες;»

Marc Bloch, Η φεουδαλική κοινωνία, σ. 115-116.

5

8. Η δημιουργία των πόλεων

«Οι έντονα εξαστισμένες περιοχές της μεσαιωνικής Δύσης -αν αφήσουμε κατά μέρος εκείνες όπου η ελληνορωμαϊκή, βυζαντινή ή μουσουλμανική παράδοση είχαν αφήσει γερά θεμέλια (Ιταλία, Προβηγγία, Λαγκεντόκ, Ισπανία)-είναι περιοχές στις οποίες καταλήγουν οπωσδήποτε μεγάλοι εμπορικοί δρόμοι (η βόρεια Ιταλία στην οποία καταλήγουν οι δρόμοι των Άλπεων και οι θαλάσσιοι μεσογειακοί δρόμοι, η βόρεια Γερμανία και η Φλάνδρα όπου φθάνει το εμπόριο της Ανατολής, η βορειοανατολική Γαλλία όπου, στις εμποροπανηγύρεις της Καμπανίας, τον 12ο και το 13ο κυρίως αιώνα, συναντώνται έμποροι και προϊόντα από το Βορρά και το Νότο). Αλλά αυτές είναι και οι περιοχές με τις πιο πλούσιες πεδιάδες, που παρουσιάζουν τις πιο ασφαλείς προόδους, χάρη στην αμειψισπορά, και την περισσότερο διαδεδομένη χρήση του αρότρου και του αλόγου για το όργωμα. Και εδώ, στη στενή σχέση πόλης - υπαίθρου στο Μεσαίωνα, είναι βέβαια δύσκολο να καθοριστεί τι είναι αιτία και τι αποτέλεσμα. Για να γεννηθούν οι πόλεις είχαν ανάγκη το ευνοϊκό αγροτικό περιβάλλον, αλλά όσο αναπτύσσονταν, ασκούσαν όλο και μεγαλύτερη έλξη στα γαιοκτήματα που τις περιέβαλλαν και τα οποία διαστέλλονταν ανάλογα με τις απαιτήσεις των πόλεων. Ο αστικός πληθυσμός είναι καταναλωτική μονάδα που συμμετέχει στην αγροτική παραγωγή περιθωριακά αλλά έχει ανάγκη να τρέφεται (δεν υπάρχουν πραγματικοί αγροί στο εσωτερικό της μεσαιωνικής πόλης, αλλά κήποι, περιφραγμένα αμπέλια των οποίων ο ρόλος στη διατροφή των πολιτών δεν ήταν ευκαταφρόνητος). Γύρω από τις πόλεις οι εκχερσώσεις επεκτείνονται, οι αποδόσεις αυξάνουν, ιδιαίτερα μάλιστα αφού η πόλη δεν αντλεί από τα αγροτικά της προάστια μόνο τρόφιμα αλλά αποσπά και ανθρώπους. Η μετανάστευση από την ύπαιθρο προς τις πόλεις μεταξύ του 10ου και του. 14ου αι. είναι ένα από τα μείζονα φαινόμενα του χριστιανικού κόσμου.»

J. Le Goff, Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, σ. 109-110.

9. Εκχρηματισμός της οικονομίας «Κίνητρο γεωγραφικής επέκτασης, το μεγαλεμπόριο διαδραμάτισε επίσης κεφαλαιώδη ρόλο στην επέκταση της εκχρηματισμένης οικονομίας. Οι πόλεις, κέντρα κατανάλωσης και συναλλαγών, προσφεύγουν όλο και περισσότερο στο χρήμα για τον διακανονισμό των συμφωνιών. Τον 13ο αι. γίνεται το αποφασιστικό βήμα. Για να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους, η Φλωρεντία, η Γένουα, η Βενετία, οι ισπανοί, οι

6

γάλλοι, οι γερμανοί και οι άγγλοι ηγεμόνες, πρέπει να κόψουν νομίσματα υψηλής αξίας: τα αργυρά gros και αργότερα τα χρυσά νομίσματα (το φιορίνι της Φλωρεντίας, το σκούδο (ecu) του Αγίου Λουδοβίκου, το βενετσιάνικο δουκάτο). Ο ιστορικός Roberto Lopez αποκάλεσε το 13ο αιώνα αιώνα της επιστροφής στον χρυσό».

J. Le Goff, Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, σ.117.

10. Η επανάσταση των πόλεων «Για τους ανθρώπους της Ευρώπης, από τον 11ο ως τον 13ο αιώνα, η πόλη ήταν ό,τι ήταν η Αμερική για τους Ευρωπαίους του 19ου αιώνα. '' Η πόλη εκπροσωπούσε το 'σύνορο', ένα νέο και δυναμικό κόσμο όπου οι άνθρωποι είχαν την αίσθηση ότι μπορούσαν να διαρρήξουν τους δεσμούς τους με το δύσκολο παρελθόν τους, όπου οι άνθρωποι πρόσβλεπαν στην εξεύρεση ευκαιριών οικονομικής και κοινωνικής επιτυχίας, όπου οι αρτηριοσκληρωτικοί παραδοσιακοί θεσμοί δεν είχαν πια καμιά ισχύ, και όπου θα υπήρχε πλούσια ανταμοιβή της πρωτοβουλίας, της τόλμης και της εργατικότητας. «Ο αέρας της πόλης σε κάνει ελεύθερο», έλεγαν οι κάτοικοι των γερμανικών πόλεων. Η κύρια διαφορά δεν αφορούσε το γεγονός ότι ο δουλοπάροικος, έχοντας δραπετεύσει από τη ζωή του στα χωράφια, ανακτούσε την ελευθερία του στην πόλη, αλλά το ότι ολόκληρη η κοινωνική ατμόσφαιρα των πόλεων ευνοούσε τη δημιουργική φιλοδοξία και την ικανότητα όλων των κατοίκων της, είτε αυτοί ανήκαν στις κατώτερες βαθμίδες της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, είτε ήταν έμποροι ή τεχνίτες. Στην πόλη, η εργασία είχε μια αξιοπρέπεια εγγενή και όλα τα έντιμα επαγγέλματα απέκτησαν αξία»

Carlo M. Cipolla, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, σ. 192-193.

11. Τεχνολογικές καινοτομίες «Ή τελειοποίηση της γυροσκοπικής πυξίδας, η υιοθέτηση της κλεψύδρας για τη μέτρηση της κίνησης του πλοίου, η κατάρτιση χαρτών ναυσιπλοΐας που περιέχουν σχετικές οδηγίες, η σύνταξη τριγωνομετρικών πινάκων για χρήση στη ναυσιπλοΐα και η υιοθέτηση του πηδαλίου της πρύμνης επί της κεντρικής γραμμής του πλοίου κατέστησαν δυνατή την ενόργανη και ακριβή πλοήγηση και, κατ' αυτόν τον τρόπο, την καλύτερη εκμετάλλευση του πλοίου ως κεφαλαίου. Τα πλοία πλέον μπορούσαν να ταξιδεύουν παντού ακόμα και την περίοδο του χειμώνα.»

Carlo M. Cipolla, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, σ. 229-230.

12. Η νέα Ευρώπη Ή Ευρώπη που ξεπροβάλλει (...) είναι ήδη εξοπλισμένη με τις νέες τεχνικές για την καλλιέργεια της γης -την εκ περιτροπής σπορά, κάθε τρία χρόνια, τη χρήση των ζώων ως υποζυγίων, η οποία έγινε εφικτή χάρη στα νέα συστήματα ζεύξης, τη συνύπαρξη γεωργίας και κτηνοτροφίας, που προσφέρει ευκαιρίες εκμετάλλευσης όλων των εδαφών, τόσο των πεδινών όσο και των ορεινών-, τις νέες πηγές ενέργειας - ανεμόμυλους και νερόμυλους- και τα όργανα ναυσιπλοΐας για τους ωκεανούς, τα οποία εξελίχθηκαν στις βόρειες θάλασσες. Η διατήρηση μιας σχετικής ειρήνης, η διαπιστωμένη βελτίωση των κλιματολογικών συνθηκών, η επάρκεια νέων καλλιεργήσιμων εδαφών στον ευρωπαϊκό χώρο και στα ανατολικά του σύνορα επιτρέπουν να συνδυαστεί η δημογραφική με την παραγωγική αύξηση, κάτι που συνεχίζεται μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα. Σ' αυτή τη διαδικασία, οι πόλεις γίνονται εξειδικευμένα κέντρα για δευτερεύουσες και τριτεύουσες δραστηριότητες, που δεν υπόκεινται σε μια συγκεντροποιημένη κεντρική εξουσία όπως στον αρχαίο κόσμο. Η καθεμιά τους (παραμένοντας συμπληρωματική ενός μικρού αγροτικού πυρήνα ή και εντελώς στερημένη από μια γειτονική ενδοχώρα , όπως η Βενετία ) αναπτύσσει ένα σύνολο εμπορικών και πολιτιστικών πρωτοβουλιών, πολύ πιο εκτεταμένων και συναγωνίζεται τις άλλες σε κλίμακα ευρωπαϊκή , αλλά και παγκόσμια. (...) Από τον 11ο αιώνα οι πόλεις κατακτούν με διάφορους τρόπους την αυτονομία τους και αντέχουν δυναμικά την αντιπαράθεση με

7

κρατικές εξουσίες μακρινές και αδύναμες. Leonardo Benevolo, Η Πόλη στην Ευρώπη, σ. 63-64.

Ερωτήσεις αξιολόγησης

1) Με βάση τα παραθέματα 3, 4, 5 να καταγράψετε σε τι συνίσταται η γεωργική

επανάσταση. 2) Με βάση τις πληροφορίες του σχολικού εγχειριδίου και τα παραθέματα 8, 9,

10, 12 να αναφερθείτε στα βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία της αστικής ζωής και των δραστηριοτήτων των ανθρώπων στις μεσαιωνικές πόλεις.

3) Αφού μελετήσετε τα παραθέματα 3, 5, 10, και το περιεχόμενο του σχολικού εγχειριδίου να αναφέρετε τις τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής και να σχολιάσετε τη συμβολή τους στις οικονομικές μεταβολές που παρατηρήθηκαν.

4) Με βάση το παράθεμα 7 να αποδώσετε σχεδιαγραμματικά το περιεχόμενο της ενότητας.