Το εθιμοτυπικό του γάμου: Αετός & Πισοδέρι

Μάθημα: Παραδοσιακοί Χοροί

Εξάμηνο: 5ο

Φοιτήτριες: Παπά Αγάπη

Τάσσου Μαρία

Καθηγήτρια: Κ. Σέμογλου

Πανεπιστήμιο Δυτικής ΜακεδονίαςΠαιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης

Αετό

Πισοδ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………………………….. σελ. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………. …σελ. 4

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΔΥΟ ΧΩΡΙΑ……………………………………….......σελ. 5

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΕΤΟ……………………………………………………... σελ. 6

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟ ΠΙΣΟΔΕΡΙ………………………………………………. …σελ. 13

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΚΩΝ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΑ ΔΥΟ ΧΩΡΙΑ…. σελ. 19

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ………………………………………………………………….. σελ.22

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………………………. .σελ. 32

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

το σημείο αυτό της παρούσας εργασίας είναι σημαντικό να αναφερθεί ο λόγος που επιλέχθηκε το συγκεκριμένο θέμα για αυτή την εργασία. Η επιλογή του γάμου και όχι ενός άλλου τοπικού θεσμού ή εθίμου δεν ήταν τυχαία, διότι ο γάμος αποτελούσε ανέκαθεν τον θεσμό που συντελούσε στην βιολογική ανανέωση του κοινωνικού ιστού, χωρίς την

οποία οι κοινωνίες δεν θα είχαν μέλλον και μέσα σε λίγα χρόνια θα αποτελούσαν μόνο παρελθόν. Πιο συγκεκριμένα, ο γάμος προσδιορίζεται ως βασική συνιστώσα του κύκλου της ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος ή ξενιτιά) και αποτελεί τη θεσμοθετημένη σύζευξη δύο ετερόφυλων, που νομιμοποιείται μέσα από μία συντεταγμένη εθιμική και μυστηριακή διαδικασία και αποβλέπει στη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής μικρομονάδας (οικογένεια) και περαιτέρω στη δόμηση κοινωνικής συμμαχίας μεταξύ δύο συγγενειακών ομάδων. Η ανάλυση των δύο εννοιών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στην παραδοσιακή κοινωνία τελετουργία και γάμος συνυφαίνονται και λειτουργούν συμπορευτικά. Από τους αρχαιότατους ακόμη χρόνους η αναγέννηση της φύσης – και στο φυτικό και στο ζωικό στοιχείο της – αντιμετωπίστηκε με δέος από τους ανθρώπους, οι οποίοι την απέδωσαν στην επέμβαση συγκεκριμένων θεϊκών δυνάμεων. Αναφέρουμε την περίπτωση της ολύμπιας θεάς Ήρας που ήταν προστάτιδα του γάμου. Αυτό δεν συνέβαινε μόνο στους Έλληνες βέβαια. Σχεδόν σε όλους τους λαούς ο γάμος αποτελούσε ξεχωριστό γεγονός και συνδυαζόταν με ιερές τελετές.

Σ

Ο Γάλλος λαογράφος Arnold Van Gennep το 1909 διατύπωσε τη θεμελιακή θεωρία των «διαβατηρίων εθίμων». Σύμφωνα με αυτήν, οι άνθρωποι στις μεταβατικές φάσεις της ζωής τους υπηρετούν εθιμικές τελετές και δρώμενα, για να αποτρέψουν επικρεμάμενους κινδύνους και να πετύχουν την ευόδωση των προσδοκιών ή την άρση των δυσχερειών. Κατά τον Van Gennep, ο γάμος ως κατεξοχήν διαβατήριο έθιμο περιλαμβάνει ένα συγκεκριμένο τελετουργικό που πραγματώνεται επιμεριστικά σ’ έναν τριαδικό άξονα: τον αποχωρισμό, τη διάβαση και την ενσωμάτωση.

Τα έθιμα είναι βαθειά χαραγμένα στη ψυχή κάθε λαού, τη δύναμη τους την αντλούν από τη ζωή του παρελθόντος, απ’ την παράδοση. Κάθε πόλη κάθε χωριό έχει και τα δικά του έθιμα. Κινδυνεύουν ωστόσο ειδικά στα χωριά , να σβήσουν με το πέρασμα του χρόνου, είτε γιατί οι περισσότεροι πήραν το δρόμο της ξενιτιάς, και οι γεροντότεροι που διατηρούσαν την παράδοση δεν επιζούν για να τη συνεχίσουν, είτε γιατί και η πρόοδος σιγά-σιγά τα αφανίζει.

Ωστόσο, μπορεί κανείς να ζήσει λίγες στιγμές με την αναβίωση μερικών από τα έθιμα που εξακολουθούν να υπάρχουν στον Αετό και στο Πισοδέρι και που είναι από τα ομορφότερα.

Έτσι, λοιπόν αυτή η εργασία δε θα μπορούσε παρά να αποτελέσει μια ευκαιρία και αφορμή για να αναζητηθούν περισσότερες και

3

λεπτομερέστερες πληροφορίες και πηγές για τους τόπους αυτούς και για το συγκεκριμένο έθιμο με έναν πιο συστηματοποιημένο και αναλυτικό τρόπο αυτή τη φορά.

Στην προσπάθεια για να γίνει αυτή η εργασία όσο το δυνατόν πιο πλήρης από άποψη πληροφοριών και θεμάτων σημαντικό ρόλο έπαιξαν ορισμένα άτομα που η βοήθειά τους ήταν πολύτιμη και αποτέλεσε την κατευθυντήρια γραμμή που ακολουθήθηκε στην πορεία, τη δομή, το περιεχόμενο, αλλά και τον προσανατολισμό αυτής της εργασίας. Συγκεκριμένα, τα άτομα αυτά είναι η κ. Μαριγούλα Μαλεσιάγκου, ο κ. Σταύρος Μαλεσιάγκος και η κ. Αντιγόνη Τσάμη, οι οποίοι μας έδωσαν πληροφορίες σχετικά με την περιοχή του Πισοδερίου. Η τελευταία από τα φοιτητικά της χρόνια επιδόθηκε στην έρευνα της ιστορίας του χωριού και έχει γράψει αρκετά βιβλία αφιερωμένα στο Πισοδέρι και στους Βλάχους.

Όσο αφορά στον Αετό και τις πληροφορίες που συλλέχθηκαν για το κομμάτι αυτό καταλυτική ήταν η συμβολή και η βοήθεια του κ. Χρήστου Παπά που μας έδωσε πολλές πληροφορίες για τα έθιμα του γάμου.

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

συγκεκριμένη εργασία διαπραγματεύεται το έθιμο του γάμου, την τελετουργία και το εθιμοτυπικό που τον χαρακτηρίζει στις περιοχές του Αετού Φλώρινας και του Πισοδερίου Φλώρινας. Αρχικά παρουσιάζεται το εθιμοτυπικό του γάμου στις δύο περιοχές και στη συνέχεια

γίνεται σύγκριση και αντιπαράθεση μεταξύ των δύο περιοχών, ώστε να εντοπιστούν οι ομοιότητες και οι διαφορές.

ΗΣτο πρώτο μέρος της εργασίας αναφέρονται λίγα λόγια για τις δύο

περιοχές, για τον Αετό και το Πισοδέρι, για την τοποθεσία τους, την ονομασία τους, κλπ.

Στη συνέχεια, αναφέρονται πληροφορίες σχετικά με το εθιμοτυπικό του γάμου στην περιοχή του Αετού. Πιο αναλυτικά, παραθέτονται στοιχεία σχετικά με το προξενιό, την προίκα, τον αρραβώνα, την γαμήλια εβδομάδα και τη μεταγαμήλια εβδομάδα.

Ακολουθούν οι αντίστοιχες πληροφορίες για την περιοχή του Πισοδερίου και αναφέρονται τα ανάλογα στοιχεία και οι πληροφορίες με την σειρά που αναφέρθηκαν και παραπάνω.

Έπειτα, η εργασία συνεχίζεται με την σύγκριση και αντιπαράθεση των πληροφοριών αυτών που προαναφέρθηκαν, ώστε να βγουν κάποια συμπεράσματα.

Τέλος, ακολουθεί το παράρτημα της εργασίας όπου παραθέτεται φωτογραφικό υλικό που σχετίζεται άμεσα με το θέμα.

5

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΕΡΙΟΧΕΣ…

6

Ο Αετός είναι ένα μικρό αγροτικό χωριό στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού Φλώρινας. Απέχει από την πόλη της Φλώρινας 42 χλμ. Είναι χτισμένο σε υψόμετρο 650 μέτρων στους πρόποδες του Βέρνου και χρονολογείται εκεί εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια. Έχει περίπου 860 κατοίκους που η κύρια ασχολία τους είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία.Ο Αετός συγκαταλέγεται στα χωριά της Φλώρινας που κατοικούνται από «ντόπιους». Για τους Αετοζίτες η εντοπιότητα, όπως αυτή νοείται από την ομοχθονία και την κοινή αίσθηση της ιδιαίτερης πατρίδας, συνιστά ένα καταλυτικό παράγοντα δόμησης της συλλογικής ταυτότητας, αδιάσπαστης επί μακρόν στο χώρο και το χρόνο.Ο Αετός Φλώρινας ονομαζόταν παλαιότερα Αετόζι ή Αετόζιον. Η μετονομασία του τοποθετείται χρονικά τη δεκαετία του 1920. Τη χρονική εκείνη συγκυρία, λόγοι «εθνικής καθαρότητας» επέβαλαν τον εξελληνισμό των «τουρκοσλαβικών» τοπωνυμίων. Έτσι, το Αετόζι μετονομάστηκε σε Αετό, όπως και όλα τα όμορα χωριά της ευρύτερης περιοχής.

Το Πισοδέρι βρίσκεται 22χλμ δυτικά της Φλώρινας, σε υψόμετρο 1420-1480 μέτρα. Η Βίγλα είναι μία σημαντική διάβαση με υψόμετρο 1580 μέτρα που συνδέει τη Φλώρινα με την περιοχή των Πρεσπών, με την περιοχή της Καστοριάς και την περιοχή της Κορυτσάς. Το Πισοδέρι έχει έκταση 24.000 στρέμματα και συγκαταλέγεται στα χωριά της Φλώρινας που κατοικούνται από βλάχους.Σήμερα το Πισοδέρι έχει 7 κατοίκους, με βάση την απογραφή του 2011, σύμφωνα με τα στοιχεία που ανακοίνωσε η Ελληνική Στατιστική Αρχή. (ΕΛΣΤΑΤ, 2012)Η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη λέξη Πίσος που σημαίνει λειβαδότοπος και από τη λέξη δέρις που σημαίνει αυχένας, λαιμός (λόγω της στενωπού της Βίγλας). Άλλοι παραδέχονται ότι προέρχεται από τη λέξη πίσω- δέρος που σημαίνει Πισοράχη ή Πισωντριάν, όπως τη λένε οι Κουτσόβλαχοι, που σημαίνει σκοτεινή πύλη, σκοτεινή διάβαση.Οι Πισοδερίτες είναι Αρμάνοι - Κουτσόβλαχοι, γηγενείς, Πρωτομακεδόνες με μακραίωνη ιστορία. Και επιπλέον το Πισοδέρι προϋπάρχει των

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΕΤΟ

Στον Αετό Φλώρινας δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στα έθιμα που πλαισιώνουν τον κύκλο της ζωής (τη γέννηση, τον αρραβώνα, το γάμο, τη ξενιτιά και το θάνατο). Έτσι, λοιπόν, η τελετουργία του γάμου συνιστά μοναδικό γεγονός της κοινοτικής ζωής, καθώς εκεί αποκαλύπτεται σε μεγάλο βαθμό ο λαϊκός πολιτισμός μέσα από τον πλούτο των εθίμων και αποτυπώνεται η κοινωνική ιδεολογία της κοινότητας, τόσο στην παραδοσιακή όσο και στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα.

Το προξενιό

Στην παραδοσιακή κοινωνία το προξενιό θεωρείτο το προγεφύρωμα, πάνω στο οποίο τα δύο σπίτια θα συναποφάσιζαν, αν θα στέριωναν ένα μελλούμενο γάμο. Ταυτόχρονα, η όλη προκαταρκτική διαδικασία δηλώνει τη δυναμική αυτενέργεια των γονιών να επικαθορίσουν την τύχη των παιδιών τους, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι πρωταγωνιστικό ρόλο. Στον Αετό το ρόλο του προξενητή, που θα κόμιζε το αίτημα ως διαμεσολαβητής, τον αναλάμβαναν συνήθως γυναίκες – προξενήτρες που τύγχαναν της ευρύτερης κοινωνικής αποδοχής ως σεβαστά πρόσωπα. Σπανιότερα, μπορούσε να είναι και ένα συγγενικό πρόσωπο ή κάποιος οικογενειακός φίλος.

Τα προξενιά γίνονταν μέσα από το χωριό. Η αίσθηση της κοινής καταγωγής και της συλλογικής ταυτότητας διαμορφώνει ένα σθεναρό ιδεολογικό πλαίσιο των ντόπιων, που ενσαρκώνεται στο «εμείς», αποκλειστικά προς τους «άλλους», ενώ παράλληλα τροφοδοτεί μια συνειδητή εσωστρέφεια ως προς την επιλογή συζύγων και την παρεπόμενη σύναψη γάμου. Έτσι, η «φυλετική» θωράκιση που ταυτίζεται με την έννοια της «φυλετικής καθαρότητας» και εκδηλώνεται με την εμμονή των ντόπιων στην ενδογαμία, θα καθορίσει και αντίστοιχες πρακτικές των όμορων χωριών, με βάση το κριτήριο της εθνοπολιτισμικής ετερότητας. Συνεπώς, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι μέχρι και τη δεκαετία του 1950, μόνο ένας γαμπρός Πόντιος ήρθε στο χωριό ως σώγαμπρος και ελάχιστοι από το Νυμφαίο, το Λέχοβο και το Φλάμπουρο. Αντίστοιχα, λιγοστές ήταν και οι Αϊτοζίτισσες νύφες που παντρεύτηκαν σε διαφορετικό εθνοπολιτισμικό περιβάλλον. Το ενδογαμικό ομόφυλο παρατηρείται και στους απόδημους Αετοζίτες (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία), αλλά και στους πολιτικούς εξόριστους στις ανατολικές χώρες. Η κοινή καταγωγή, η εθνοτοπική ταυτότητα και οι νοσταλγικοί συνειρμοί της γενέτειρας εξέτρεφαν την επιθυμία επιλογής συντρόφου από τα ίδια χώματα ή αν αυτό ήταν ανέφικτο, από την ίδια «ράτσα».

Τα αρσενικά παιδιά παντρεύονταν σε νεαρή ηλικία, γύρω στα είκοσι, για να αποκτήσει επιπλέον εργατικά χέρια η συγγενική ομάδα του γαμπρού, με την προσθήκη της νέας νύφης. Σε αρκετές περιπτώσεις η νύφη ήταν μεγαλύτερη από το γαμπρό, άρα και πιο έμπειρη και παραγωγική στην αγροτική ζωή, ωστόσο, δεν ίσχυσε ποτέ στην

7

κοινότητα η εξαγορά της νύφης, όπως συνέβαινε σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας ή της λοιπής Ελλάδας. Μερικές φορές τα προξενιά δεν προϊδέαζαν και έναν ιδανικό γάμο.

Προξενιά και γάμοι πρωτοξάδερφων και δευτεροξάδερφων δε γίνονταν. Από τρίτα ξαδέρφια και πάνω. Η αιμομιξία αντέβαινε στον ηθικό κώδικα του χωριού.Οι αρραβώνες

Όταν τα δύο σπίτια συνομολογούσαν το προξενιό, προσδιόριζαν και το χρόνο επισημοποίησης της σχέσης, την ημέρα των αρραβώνων. Η τελετή γινόταν τη νύχτα. Ο γαμπρός με τους γονείς και τους λοιπούς οικείους πήγαιναν στο σπίτι της νύφης. Το πέρασμα των δαχτυλιδιών ήταν η επίσημη εθιμική επισφράγιση της προγαμιαίας φάσης. Τα δαχτυλίδια του αρραβώνα ήταν ασημένια ή χρυσά, ανάλογα με την οικονομική δύναμη του γαμπρού, ίδιας ποιότητας και για τους δύο. Ακολουθούσαν τα δωρίσματα ένθεν και ένθεν: η νύφη δώριζε κάλτσες, μαξιλάρι και πουκάμισο στο γαμπρό και αυτός με τη σειρά του της χάριζε ένα βραχιόλι και σπανιότερα ένα σύνολο καλλυντικών της εποχής. Μέσα στο κλίμα της γενικής ευωχίας ένας από την ομήγυρη έριχνε στον αέρα τρεις ή πέντε τουφεκιές που σήμαιναν και το δημόσιο άγγελμα του αρραβώνα στους κατοίκους της κοινότητας. Ο μονός αριθμός της ριξιάς προϊδέαζε το χτίσιμο μιας νέας μικρομονάδας στην αναπαραγωγική της διάσταση.

Η χρονική διάρκεια του αρραβωνιάσματος ήταν ολιγόμηνη και σπάνια υπερέβαινε τον ένα χρόνο. Σ’ αυτό το διάστημα, έπρεπε να ετοιμαστούν τα δύο σπίτια για τον επικείμενο γάμο. Συνήθως, οι οικείοι της νύφης πίεζαν για την επίσπευσή του, από φόβο μήπως «στραβώσει η δουλειά» από κακοθελητές.

Ο αρραβώνας για τη μέλλουσα νύφη κυρίως προδίκαζε το τέλος ενός status (της ελεύθερης) και την απαρχή ενός άλλου (της μελλόνυμφης). Τα κοινωνικά της ανοίγματα εφεξής ήταν ελάχιστα και τα περιθώρια της κοινωνικής της ελευθερίας περιορισμένα. Το διάστημα των αρραβώνων συνιστούσε μια περίοδο ψυχικής και ηθικής δοκιμασίας, καθώς έπρεπε η συμπεριφορά της να είναι ιδιαίτερα προσεγμένη, για να αποφύγει τυχόν ραδιουργίες και επιβουλές από εχθρούς ή αντίζηλες. Στα πλαίσια αυτής της προγαμιαίας πειθαρχημένης συμπεριφοράς εντάσσεται και η αυστηρή τήρηση της απόστασης τω δύο, του αρσενικού και του θηλυκού. Η εμμονή στην αγνότητα της νύφης μέχρι την επιθαλάμια νύχτα και το άπλωμα του σεντονιού την επομένη, διατηρείται ως και τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Από κει και πέρα αρχίζει το έθιμο να παρακμάζει καθώς, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, εκδηλώνονται λανθάνουσες συνευρέσεις των αρραβωνιασμένων.Η προικοδότηση

Στην περίπτωση του Αετού, δεν υπήρξε ποτέ, ακόμα και αν η νύφη ήταν μεγαλύτερη από το γαμπρό, το τίμημα τη νύφης, δηλαδή, η εξαγορά της νύφης από το γαμπρό. Επιπλέον, δεν υπήρξαν προικοσύμφωνα ή

8

προικοδωρητήρια όπως σε άλλες περιοχές, που να αντανακλούν αντίστοιχες κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις επί της προικοδοσίας.

Η προίκα στην παραδοσιακή μικροκοινωνία του χωριού ήταν προϊόν οικιακής μανιφακτούρας (χειρωνακτικής εργασίας) και συμβόλιζε μια υποτυπώδη υλική ενίσχυση της γυναίκας στο ξεκίνημα της νέας της ζωής. Επιπλέον, καθώς η πρόικα δεν αφορούσε σε μετρητά ή ακίνητα, στοιχειοθετεί και το παραδοσιακό κοινωνικό μοντέλο της Αετοζίτισσας, μέσα από την υπηρέτηση πολλαπλών ρόλων, που εξισορροπούσαν τη μη απόδοση «γερής» προίκας: το συγύρισμα του σπιτιού, το καθημερινό φαγητό, το μεγάλωμα των παιδιών, τη χειρωνακτική εργασία στα χωράφια και στο στάβλο, τις υποχρεώσεις της συζυγίας. Παράλληλα αναδεικνύει και την προνομιακή θέση των αρσενικών παιδιών ως προς την κάρπωση της πατρικής περιουσίας, απότοκη των κατά φύλα κοινωνικών διακρίσεων.

Σήμερα η παραδοσιακή μορφή προικοδοσίας έχει διαφοροποιηθεί, δηλωτικό της προσαρμοστικότητας του θεσμού στις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες. Στο μέτρο των οικονομικών δυνατοτήτων των γονιών της νύφης η προίκα σε μερικές περιπτώσεις ανάγεται σε μετρητά ή ακίνητα (κεφαλαιοποίηση της προίκας).Η κουμπαριά

Στην περίπτωση του Αετού παρατηρείται ότι η κουμπαριά, για πολλές δεκαετίες, κινείται συμμετρικά προς την κυρίαρχη εστιακή ομάδα της κοινότητας, τη διευρυμένη πολυπυρηνική οικογένεια, προσλαμβάνοντας συλλογική διάσταση. Η επιλογή του κουμπάρου εναπόκειται στην οικογένεια του γαμπρού. Ο νονός του γαμπρού βάζει τα στεφάνια. Κι αυτός ή τα αρσενικά του παιδιά θα γίνουν μετέπειτα νονοί ή κουμπάροι. Αυτή η αρρενογονική επαλληλία της κουμπαριάς τηρείται και σήμερα, χωρίς όμως να συνιστά απαράβατο εθιμικό κανόνα. Υπάρχουν περιπτώσεις που ο γαμπρός αίρει την κληρονομημένη κουμπαριά, επιλέγοντας κουμπάρο κάποιον επιστήθιο φίλο, πολλές φορές ξένο, έξω από τα όρια της κοινότητας.

Τα μπρατίμια

Οι μπράτιμοι είχαν ένα γενικό υπηρετικό ρόλο σε όλα τα στάδια της ευρύτερης διαδικασίας, στο σπίτι του γαμπρού και της νύφης αντίστοιχα. Ο αριθμός τους, πάντα περιττός, ποικίλει ανάλογα με τις λειτουργικές ανάγκες του εθίμου από την αρχή ως το τέλος. Ο αρχιμπράτιμος είχε την ευθύνη και το πρόσταγμα για το συντονισμό των επιβεβλημένων πρακτικών. Μετά τη στέψη και καθώς η γαμήλια πομπή έφτανε στο σπίτι του γαμπρού, μόνο οι μπράτιμοι του γαμπρού αναλάμβαναν πρωταγωνιστικό ρόλο: την ταξιθέτηση και εξυπηρέτηση των κουμπάρων, των οικείων του γαμπρού, της νύφης και των λοιπών καλεσμένων.

9

Η γαμήλια εβδομάδα

Στον Αετό οι γάμοι τελούνταν προς το τέλος του καλοκαιριού. Έπρεπε πρώτα να μαζευτούν οι σοδειές, να αποθηκευτούν τα γεννήματα, να διατεθεί προς πώληση η πλεονασματική παραγωγή, να υπάρχει οικονομική ευχέρεια και για τα δύο σπίτια, να ευκαιρεί και ο κόσμος. Ο γάμος τελούνταν την Κυριακή, ποτέ το Σάββατο ή άλλη μέρα της εβδομάδας. Μια βδομάδα πριν την επίσημη μέρα της τελετής, προσκαλούνταν οι στενοί συγγενείς για να συνδράμουν στις ετοιμασίες. Τα καλέσματα για τον πολύ κόσμο, τους έξω, αναλάμβαναν τα μπρατίμια την παραμονή: περιέτρεχαν τα σπίτια του χωριού προσφέροντας τσίπουρο (ρακία), στραγάλια ή ένα μήλο, δηλωτικά του καλέσματος και εισέπρατταν ευχές για τους μελλόνυμφους και για τους ίδιους.

Την Τετάρτη οι γυναίκες απ’ το συγγενολόι έφερναν το «γέννημα» και ο αρχιμπράτιμος το πήγαινε στο νερόμυλο για το άλεσμα. Για το ανάπιασμα του προζυμιού, που γινόταν την Παρασκευή, ένα μπρατίμι αμίλητο με το γκιούμι στο χέρι έπαιρνε νερό από τρεις κοινοτικές βρύσες, ακολουθούμενο από μια συντροφιά άγαμων νέων που τραγουδούσε.

Μόλις έφερνε ο μπράτιμος το νερό, ξεκίναγε το πιάσιμο του προζυμιού. Ένα κορίτσι αναλάμβανε το ανάπιασμα. Έπρεπε να είναι άγαμο, αμφιθαλές και να μην έχει δοκιμάσει ορφάνια. Το πλαισίωναν νέες, περιττός αριθμός και την ώρα του ζυμώματος τραγουδούσαν όλες μαζί ρυθμικά.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας πριν το γάμο, γίνονταν τραπεζώματα και στα δύο σπίτια, όπου τραγουδιόνταν διάφορα τραγούδια.

Στο μεταξύ ένας από τους μπράτιμους, για να στεριώσει ο γάμος, έκλεβε μία «ζέβλα» (ζυγός) που την τοποθετούσε σε περίοπτη θέση στο σπίτι.

Η κατασκευή και το πλούμισμα του φλάμπουρου (μπαϊράκι) παραπέμπει σε μια συμβολική πολυσημία. Το ετοίμαζε ο κουμπάρος. Στην κορυφή, κάτω από το σταυρό, τοποθετούνταν ρόδι, μήλο και ανθολούλουδα και από κάτω η σημαία. Ο σταυρός συμβόλιζε το ευλογημένο ξεκίνημα, τα ροδόμηλα και τα λουλούδια την ευγονία και τη θαλερότητα και η σημαία τον πατριωτισμό. Το φλάμπουρο το παραλάμβανε ο αρχιμπράτιμος και το μετέφερε στο σπίτι του γαμπρού.

Την Κυριακή κορυφώνονται τα τελετουργικά δρώμενα. προηγείται το λουτρό της νύφης. Συγχρόνως, άγαμα κορίτσια από τη μεριά του γαμπρού πηγαίνουν το νυφικό στο σπιτικό της νύφης. Ακολουθεί το νυφοστόλισμα. Από την όλη διαδικασία αποκλείονταν χήρες ή διαζευγμένες, που το «κακό τους ριζικό» μπορούσε να στοιχειώσει αρνητικά την τύχη της νύφης. Το λουτρό, το στόλισμα, η αλλαγή της κόμης (κόψιμο μαλλιών) και η παραμονή της νύφης στον οντά συμπίπτουν χρονικά με αντίστοιχες εθιμικές πρακτικές στο σπίτι του γαμπρού: ξύρισμα, κούρεμα, επίσημη ένδυση. Το εθιμικό παραπέμπει

10

στην αλλαγή του status: από την κατηγορία του ανύπαντρου, στη θέση του παντρεμένου.

Σαν πλησιάζει η ώρα για το νυφόπαρμα, η ατμόσφαιρα είναι φορτισμένη με έκδηλη τη συγκίνηση στα πρόσωπα των οικείων, ιδιαίτερα στο σπιτικό της νύφης. Στο κατώφλι διαδραματίζεται το σκηνικό του αποχωρισμού: πρώτα ο πατέρας κρατώντας μια λειτουργιά με ένθετο ένα ποτήρι κόκκινο κρασί και αλάτι, την περιστρέφει γύρω από το κεφάλι της νύφης. Σε κάθε περιστροφή η νύφη σταυροκοπιέται, φιλάει τη λειτουργιά, γλείφει το αλάτι και πίνει μία γουλιά κρασί. Ακολουθεί ο πατρικός ασπασμός, δηλωτικός του αποχωρισμού και το νυφοκέρασμα. Έπεται η μάνα της νύφης κάνοντας την ίδια κίνηση και στη συνέχεια οι συγγενείς και οι λοιποί καλεσμένοι, που την ασπάζονται και την κερνάνε. Το ίδιο σκηνικό διαδραματίζεται και στο σπιτικό του γαμπρού. Τα υλικά μέσα επέχουν συμβολική διάσταση: η λειτουργιά υποδηλώνει την ευλογία, το κρασί το ευ ζην, το αλάτι να μη ξεχάσει το γονικό της και τα χρήματα την προσδοκώμενη ευμάρεια του νέου σπιτικού.

Στο μεταξύ ο γαμπρός, οι σπιτικοί και οι καλεσμένοι του, με προπομπούς τα μπρατίμια και τα όργανα, σπεύδουν με όλη την εθιμική επισημότητα στο σπίτι του κουμπάρου και από κει εν σώματι στο σπίτι της νύφης. Η έλευση του γαμπρού και του κουμπάρου, τα ορχούμενα και ο διονυσιασμός της πομπής αποφορτίζουν σταδιακά τη συγκίνηση του αποχωρισμού.

Στο στάδιο της διάβασης η θρηνητική ατμόσφαιρα αρχίζει να αποκλιμακώνεται κατά την πορεία της γαμήλιας πομπής προς την εκκλησία. Στην αλλαγή του κλίματος συντείνει και η ορχήστρα που παίζει το ευφρόσυνο μπάμπο Τοντόρκα, το καστοριανό (το σημερινό «έντεκα» της Κοζάνης) με ρυθμικό και επιβλητικό χορευτικό μοτίβο και το Άι ντα μπέγκαμε λέλε Βάσε:

Άι ντα μπέγκαμε λέλε ΒάσεΝα νάσhτο σέλοΤαμ κι α νάιντιμε λέλε ΒάσεΜόμα ΣπάσιαΜόμα ΣπάσιαΜπόλνα λιζέσhεΆι ντα βίκνιμε λέλε ΒάσεΝτβα τρι ντοκτόριΠάρφιο ντόκτορ βέλεΝόγκου ε τέσhκα μπόλναΦτόριο βέλεΝε ε ζα μένεΙ τρέτιο ντόκτορ βέλεΓιας κι α ισλέκφαμΙ ζιένα κι α ζέβαμ.Μετάφραση: Άιντε να φύγουμε ΒασίληΣτο δικό μας χωριό

11

Εκεί θα βρούμε ΒασίληΤην κόρη ΑσπασίαΗ κόρη ΑσπασίαΞάπλωνε άρρωστηΆιντε να βρούμε ΒασίληΔυο τρεις γιατρούςΟ πρώτος γιατρός λέειΕίναι πολύ βαριά άρρωστηΟ δεύτερος λέειΔεν είναι για μέναΚαι ο τρίτος λέειΕγώ θα την γιατρέψω Και γυναίκα θα την πάρω.

Στην εξώθυρα του ναού η πεθερά παίρνει παράμερα τη νύφη και της δίνει την παρακάτω ευχή:

Κόουκου κλινόβιΤόουκου σινόβιΚόουκου ξέλκιΤόουκου κέρκιΜετάφραση: όσες σφήνεςΤόσους γιουςΌσες χελώνεςΤόσες κόρεςΚομβικό σημείο της διάβασης συνιστούν τα στεφανώματα, η

τέλεση του μυστηρίου. Η αρμονική συνύφανση των εθιμικών δρωμένων με το δόγμα προσδιορίζει και το ειδικό βάρος της παραδοσιακής τελετουργίας του γάμου. Το στάδιο της διάβασης ολοκληρώνεται, όταν μετά τους ασπασμούς και τις ευχές στην εκκλησία, η γαμήλια πομπή οδεύει προς το σπίτι του γαμπρού. Στο δρόμο η ορχήστρα παίζει διάφορα τραγούδια.

Πριν εισέλθει η νύφη στο νέο της σπιτικό, η πεθερά της έδινε να κρατήσει ένα καρβέλι ψωμί και μια αγκαλιά ξύλα, που συνυποδήλωναν την ευχή να γίνει προκομμένη νοικοκυρά. Στη συνέχεια, αφού γέμιζε η νύφη από τη βρύση το στόμα της με νερό, το ίδιο έκανε και ο γαμπρός που περίμενε πίσω από το κατώφλι, αλληλοβρέχονταν, σημάδι πως έσμιγαν τα χνώτα τους και έδενε η σχέση. Η είσοδος της νύφης στο γαμπριάτικο σπίτι σήμαινε και την ενσωμάτωσή της στο νέο περιβάλλον και το ξεκίνημα του γαμήλιου γλεντιού.

Το μουσικό προανάκρουσμα ήταν το σιαρένο όρο (πολύχρωμος – ζωγραφιστός χορός) από νεαρά κορίτσια που κρεμώντας πάνω τους ρούχα από τα προικιά της νύφης χόρευαν το συγκεκριμένο συρτό χορό, δηλωτικό της επιθυμίας τους να γυρίσει και σε αυτές η τύχη. Ακολουθούσε ο γαμήλιος χορός. Ο κουμπάρος έσερνε πρώτος το χορό και μετά από ένα γύρο παρέδινε την πρωτιά στην κουμπάρα. Ως πρωτοκορυφαίοι στο ξεκίνημα του γαμήλιου χορού οι κουμπάροι επιβεβαιώνουν το θεσμοθετημένο πρωταγωνιστικό τους ρόλο, που διέπει

12

συνεκτικά και τα δύο σπίτια. Στη συνέχεια επικεφαλής του χορού τίθεται η νύφη κι ο γαμπρός και έπονται οι γονείς του γαμπρού και της νύφης, οι παππούδες και τα αδέρφια εκατέρωθεν.

Η διατεταγμένη σειρά των ορχουμένων προσδιορίζει και τα διακριτά στερεότυπα του φύλου, της ηλικίας, του κοινωνικού και οικογενειακού στάτους των ατόμων. Ο καθημερινός ρόλος του κάθε μέλους της οικογένειας πιστοποιείται και στη θέση που καταλαμβάνει στο χορό, όπου η οικογένεια συμμετέχει ως σύνολο στην κοσμική φάση της τελετουργίας. Παράλληλα οι πατροτοπικοί κατά κανόνα γάμοι του χωριού στοιχειοθετούν και το πλεονέκτημα να προηγούνται στο χορό οι συγγενείς του γαμπρού έναντι των συγγενών της νύφης. Σαν πρωτοχόρευε ο πατέρας του γαμπρού, αν ήταν γεωργός, του κρέμαγαν μια αρμάθα πιπεριές. Αν ήταν κτηνοτρόφος, ένα ταγάρι, ευχετικά σημάδια μιας περαιτέρω προκοπής του σπιτιού. Όταν τελείωνε ο κλειστός χορός των άμεσων πρωταγωνιστών και των συγγενών τους, ο αρχιμπράτιμος χόρευε τρεις γύρους τη μπουγάτσα. Αμέσως μετά, ανεβαίνοντας στον εξώστη του σπιτιού, την κατατεμάχιζε και την πέταγε στους καλεσμένους, που έβαζαν ένα μικρό κομμάτι στο πορτοφόλι τους ευχόμενοι: Κόουκου λιούγκια τόουκου πάρι (όσος κόσμος τόσα και τα λεφτά). Ακολούθως άνοιγε ο χορός για το πλήθος των καλεσμένων.Οι κομπανίες – τα τραγούδια

Τα όργανα που πλαισίωναν μουσικά τον παραδοσιακό γάμο στον Αετό ήταν οι ζουρνάδες, το νταούλι και η γκάιντα. Από το 1950 μπαίνουν τα χάλκινα, τρομπόνι – τρομπέτα – κορνέτο και το δυτικόφερτο κλαρίνο.

Οι άντρες χόρευαν χορούς, όπως το «τζιέμο» (πουσhτένο), τη γκάιντα και το «ράμο – ράμο» (ώμο με ώμο).

Οι γυναίκες χόρευαν ανάλαφρους χορούς, συνήθως συρτούς ντόπιους, χαρωπούς, όπως ταίριαζε στην περίσταση. Το «Ελένο μόμε» (κόρη Ελένη) και το «Σιαρένι τσιουράπι» (παρδαλές κάλτσες) ήταν οι αγαπημένοι τους χοροί.

Η μεταγαμήλια εβδομάδα

Την επόμενη μέρα (Δευτέρα), η νύφη επωμιζόταν πλέον το νέο της ρόλο: να στήσει το δικό της νοικοκυριό, να ταξιθετήσει τα προικιά της, να προσαρμοστεί στα δεδομένα της έγγαμης ζωής, μέσα από το μόρφωμα μιας πολυπυρηνικής οικογένειας. Το βράδυ της Δευτέρας ήταν ο χρόνος της πρώτης επιθαλάμιας συνεύρεσης του ζευγαριού. Το περίοπτο άπλωμα του σεντονιού, το πρωί της Τρίτης, συνιστούσε περίτρανη απόδειξη της αγνείας και της παρθενίας της νύφης. Οι ντόπιοι έδιναν ιδιαίτερη βαρύτητα στο έθιμο, που άντεξε έως και την αρχή της δεκαετίας του ’50. Αργότερα εκφυλίζεται, καθώς υπήρχαν προγαμιαίες ερωτικές σχέσεις των αρραβωνιασμένων. Την Πέμπτη οι νεόνυμφοι με τους σπιτικούς και τα μπρατίμια επισκέπτονταν τον κουμπάρο προσκομίζοντας δώρα. Αυτός με τη σειρά του τους έκανε το τραπέζι. Την

13

ίδια μέρα ο αρχιμπράτιμος αναπαρέδιδε το φλάμπουρο στο κουμπάρο. Την Κυριακή το ζευγάρι επισκεπτόταν τους οικείους της νύφης. Η επίσκεψη και το σύνδειπνο σηματοδοτούν και το πέρας των μεταγαμήλιων τελετών.

Η γαμήλια τελετουργία σήμερα

Η διαδικασία των αρραβώνων γίνεται όπως παλιά, στο σπιτικό της νύφης, από μια πλειάδα συγγενών των δύο σπιτιών. Ο παραδοσιακός προσκηνιακός ρόλος των γονιών, που καθόριζαν τις διεργασίες του γάμου περιορίζοντας τους μελλόνυμφους σε ρόλους βουβού παρατηρητή, φαίνεται πως υποχωρεί. Οι αρραβωνιαμένοι έχουν απεριόριστη ελευθερία: ο γαμπρός μπορεί να επισκέπτεται ακώλυτα το σπιτικό της νύφης. Σε πολλές περιπτώσεις μετά τον αρραβώνα παίρνει ο γαμπρός την αρραβωνιαστικιά στο σπίτι του. Οι προγαμιαίες σχέσεις του ζευγαριού είναι δεδομένες, χωρίς να περιμένουν τη νύχτα του γάμου.

Η προικοδοσία ισχύει και σήμερα, μόνο που προσλαμβάνει νέα διάσταση: τα λιτά προικιά της παραδοσιακής νύφης μετεξελίσσονται σ’ έναν πλούτο ενδυμάτων, κεντημάτων, σκεπασμάτων, σκευών, συσκευών και επίπλων, δηλωτικών της αγοραστικής δύναμης των γονιών και όχι της επιτηδευμένης υφαντικής τέχνης της παραδοσιακής νύφης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αν ο γαμπρός κατέχει μια επίζηλη δημόσια θέση και οι γονείς της νύφης είναι ευκατάστατοι, η γαμήλια παροχή ανάγεται σε μετρητά (εκχρηματισμός – κεφαλαιοποίηση της προίκας) και σε επιχώρια ή αστικά ακίνητα (χωράφια, οικόπεδα ή διαμερίσματα), που προδηλώνουν ότι η καλή προίκα συνταιριάζει με τον καλό γαμπρό και τη συνακόλουθη κοινωνική ανέλιξη της νύφης.

Σήμερα, τα πλούσια εθιμικά δρώμενα που χρωμάτιζαν την παραδοσιακή τελετουργία του γάμου ακολουθούν την κατιούσα. Όσα διατηρούνται, ενέχουν την κίβδηλη αίσθηση μιας δήθεν εθιμικής διαχρονικής διαδρομής, που ρεαλιστικά δεν υφίσταται. Για παράδειγμα, το ανάπιασμα της προζύμης που συνιστούσε μια σημαίνουσα εθιμική πρακτική, για τις μεν άγαμες κόρες ένα ελπιδοφόρο προανάκρουσμα μιας μελλοντικής συζυγίας, για τις δε έγγαμες τραγουδίστρες ένα βαρύνοντα πρωταγωνιστικό ρόλο, φαίνεται πως εκφυλίζεται. Κάτοικοι του χωριού επαληθεύουν πως οι «πουγκάτσες» που προσδιορίζονταν για το γαμήλιο τραπέζι, δεν αποτελούν πλέον μέλημα των δύο σπιτιών. Οι μπράτιμοι, που σ’ αυτούς έπεφτε το βάρος συγκεκριμένων υποχρεώσεων, υποδύονται ένα διακοσμητικό ρόλο, καθώς μόνο η πολύχρωμη ποδιά υποδηλώνει τη συμμετοχική τους παρουσία στην περαίωση της τελετουργίας. Το στόλισμα και ο καλλωπισμός της νύφης είναι υπόθεση της κομμώτριας. Κατά τη διαδικασία του ευπρεπισμού και της εκκόσμησης, παραστεκάμενες γυναίκες τραγουδούν το γνωστό: «ετίναξε την ανθισμένη αμυγδαλιά…». Ωστόσο το ξύρισμα του γαμπρού, το γαμπροκέρασμα και το νυφοκέρασμα εξακολουθούν να υφίστανται. Όταν η γαμήλια πομπή οδεύει από το σπίτι του γαμπρού στον κουμπάρο και από κει στο σπιτικό της νύφης για το νυφόπαρμα, η ορχήστρα παίζει

14

παραδοσιακά κομμάτια όπως και παλαιότερα. Οι θρησκευτικοί γάμοι εξακολουθούν να αποτελούν κυρίαρχη επιλογή. Οι ελάχιστοι κατά καιρούς πολιτικοί γάμοι, δε σηματοδοτούν μια συνειδητή απόρριψη της παράδοσης, αλλά υπαγορεύονται από πιεστικές επαγγελματικές ή άλλες ανάγκες. Έτσι εξηγείται ότι μετά τον πολιτικό γάμο έπεται και ο ετεροχρονισμένος θρησκευτικός. Αν η νύφη κατάγεται από άλλο χωριό, είτε είναι ντόπια είτε από άλλη εθνοτική ομάδα, ο κουμπάρος και η συνοδεία του οργανώνοντας μια διθυραμβική πομπή αυτοκινήτων σπεύδουν να την πάρουν την προκαθορισμένη ώρα και να πλαισιώσουν την οχούμενη νυφιάτικη ακολουθία στην εκκλησία του χωριού. Τα έθιμα της υποδοχής και της ενσωμάτωσης της νύφης στο νέο της σπιτικό φαίνεται πως ξεθωριάζουν. Μετά την τέλεση του μυστηρίου η ομήγυρη των νεόνυμφων και του κουμπάρου πραγματοποιούν την επίσημη φωτογράφηση σε κάποιο στούντιο. Στο μεταξύ η όλη διαδικασία των φάσεων της σύγχρονης τελετουργίας έχει καταγραφεί με βιντεοκάμερα, προς απαθανάτιση των όποιων δρωμένων. Το γαμήλιο γλέντι, που συνιστά το επιστέγασμα του εθιμικού, δε γίνεται πλέον στο σπίτι του γαμπρού. Η αστικοποίηση επιτάσσει το γαμήλιο σύνδειπνο και συμποσιασμό σε κοσμική ταβέρνα του χωριού ή της ευρύτερης περιοχής. Η όλη οργάνωση του γαμήλιου γλεντιού, της υποδοχής των καλεσμένων του γαμπρού και της νύφης και της ταξιθέτησης των επίσημων της βραδιάς και των υπολοίπων, επαφίεται στη διεύθυνση και το υπηρετικό προσωπικό του κέντρου. Η όλη δαπάνη επιμερίζεται αναλογικά και στα δυο σπίτια. Η άφιξη των νεόνυμφων στο χώρο, μετά τη φωτογράφηση, συνοδεύεται από παρατεταμένα χειροκροτήματα και επευφημίες. Η ατμόσφαιρα είναι ιδιαίτερα πανηγυρική, καθώς γαμπρός και νύφη κόβουν από κοινού την πολυώροφη τούρτα προσφέροντας ένα κομμάτι ο ένας στον άλλο. Ακολουθεί η πόση της σαμπάνιας και το ερωτοφίλημα των νεόνυμφων. Στη συνέχεια, το ζευγάρι υπό τους ήχους του αρμόνιου χορεύει ένα «ευρωπαϊκό βαλσάκι». Αμέσως μετά ξεκινάει ο χορός. Οι κουμπάροι σέρνουν πρώτοι το χορό με το γνωστό συρτό «…να ζήσει η νύφη κι ο γαμπρός, κουμπάρος και κουμπάρα…» ακολουθεί ο χορός της νύφης, του γαμπρού, των συμπεθέρων και των οικείων, με τη διατεταγμένη παραδοσιακή ακολουθία. Στη συνέχεια ο κλειστός χορός ανοίγει και για τους υπόλοιπους καλεσμένους. Η επόμενη μέρα είναι ριζικά διάφορη απ’ ότι συνέβαινε στην παραδοσιακή κοινωνία του χωριού: αν ο γάμος τελείται μεσούντος του καλοκαιριού, είναι ενδεχόμενο οι νιόπαντροι να πάνε ολιγοήμερες διακοπές σε κάποιο παραθαλάσσιο θέρετρο μέχρι την επόμενη Κυριακή, που επιστρέφουν και επισκέπτονται το πατρικό της νύφης. Η επίσκεψη αυτή συνιστά κατά κάποιο τρόπο τα παραδοσιακά πιστρόφια.

15

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟ ΠΙΣΟΔΕΡΙ

Οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του Πισοδερίου συνδέονται με θρύλους για υπεράνθρωπους κλεισουροφύλακες, με διάφορα εθιμοτυπικά γύρω από τη γέννηση, το γάμο, το θάνατο, τις θρησκευτικές γιορτές, με παραμύθια της λαϊκής έμπνευσης των κατοίκων, με προλήψεις και γιατροσόφια.

Ωστόσο, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εθιμοτυπικό του αρραβώνα και του γάμου στο χωριό. Ήταν από τα πλέον σημαντικά γεγονότα της ζωή στην παραδοσιακή κοινωνία και κρατούσε μια εβδομάδα. Πολλές μέρες της προετοιμασίας του ήταν γεμάτες συμβολικές εκδηλώσεις, με στόχο την απομάκρυνση του κακού και την εξασφάλιση της καλοτυχίας και της ευγονίας των νεόνυμφων. Τα πολλά συνοδευτικά του εθίμου τραγούδια και οι χοροί υποδηλώνουν τη σημαντικότητά του.

Το προξενιόΟι περισσότεροι γάμοι γίνονταν με προξενιά. Η πρόταση γινόταν

προς την οικογένεια της κοπέλας και η οικονομική κατάσταση μαζί με την καταγωγή της αποτελούσαν προϋποθέσεις για την πορεία του προξενιού. Ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στην καταγωγή του κοριτσιού, καθώς ήταν πολύ σπάνιο κάποιος βλάχος από το Πισοδέρι να δεχτεί να παντρευτεί κάποια κοπέλα η οποία δεν ήταν βλάχα στην καταγωγή της. Προτιμούσαν κοπέλες με βλάχικη καταγωγή και επιπλέον επεδίωκαν να ήταν είτε από το χωριό είτε από γειτονικές περιοχές, όπως το Νυμφαίο ή το Άργος Ορεστικό. Και αυτό γινόταν γιατί σε αυτές τις περιοχές κατοικούσαν πολλοί βλάχοι και επιπλέον είχαν εμπορικές σχέσεις με τις περιοχές αυτές. Χαρακτηριστικά, αναφέρεται ότι ο πρώτος Πισοδερίτης που ήρθε σε αντίθεση με αυτό τον άτυπο κανόνα και παντρεύτηκε πόντια ήταν περίπου πριν από εξήντα με εβδομήντα χρόνια.

Με τη μεσολάβηση λοιπόν των προξενητάδων ξεκινούσαν οι πρώτες προσεγγίσεις και κανονιζόταν μια συνάντηση – με απόλυτη μυστικότητα- μεταξύ των ενδιαφερομένων, όπου απ’ τη μεριά της νύφης εκθειάζονταν τα προσόντα της, όπως ομορφιά, νοικοκυροσύνη, εξυπνάδα, υπακοή, σεβασμός στις ηθικές αρχές και τους θεσμούς κ.ά. Από τη μεριά του γαμπρού προβάλλονταν οι απαιτήσεις στην προίκα.

Εάν οι γονείς συμφωνούσαν και τα έβρισκαν, ήταν όλα έτοιμα για να ξεκινήσει ο γάμος, του οποίου οι διαδικασίες κρατούσαν περίπου μια εβδομάδα. Όλα έπρεπε να περατωθούν πριν λήξει το καλοκαίρι, διότι ο χειμώνας ήταν σκληρός και επομένως απαγορευτικός για την τέλεση τέτοιων εκδηλώσεων.

Το αίσθημα της αγάπης ήταν φυσικά ανεπτυγμένο, αλλά οι άγραφοι νόμοι δεν επέτρεπαν την εκδήλωσή του με τη σημερινή μορφή με συναντήσεις σε ιδιαίτερους χώρους, τη νύχτα, σε διασκεδάσεις, κλπ. Τις κοπέλες ούτε καν τις έβλεπαν, όταν μάλιστα γίνονταν κάποια προξενιά μεταξύ των αρχηγών των οικογενειών, ο νεαρός επιχειρούσε

16

να βάλει σκάλα και να ανέβει στο παράθυρο για να δει τη μέλλουσα γυναίκα του. Έτσι ήταν τα πράγματα γύρω στο 1830- 1880.

Αργότερα άρχισαν να ξεφεύγουν τα κορίτσια από τα ταμπού και την αυστηρή απομόνωση και εμφανίζονταν στις βρύσες.

Στα χρόνια αυτά, όταν έκριναν οι γονείς ότι ένα κορίτσι ήταν «καλό», κατάλληλο για το σπίτι τους τότε έστελναν προξενήτρα.

Οι γονείς του κοριτσιού «μάντευαν» την επίσκεψη από το σκάλισμα που έκανε η προξενήτρα με τη μασιά στα κάρβουνα του τζακιού. Τελικά, αν οι γονείς της κοπέλας έβρισκαν το γαμπρό κατάλληλο δέχονταν και η προξενήτρα πήγαινε στο σπίτι του γαμπρού να ανακοινώσει το ευχάριστο αποτέλεσμα. Εάν συμφωνούσαν, την επόμενη μέρα ο γαμπρός έστελνε ένα φλουρί στη νύφη που ήταν το μικρό σημάδι όπως έλεγαν. Η νύφη έστελνε στο γαμπρό μαντήλι. Ακολουθούσε συζήτηση και καθόριζαν μεταξύ τους οι οικογένειες τον αρραβώνα (μεγάλο σημάδι). Επακολουθούσε συζήτηση για τον αρραβώνα που καθόριζαν μεταξύ τους οι οικογένειες.

Αρραβωνιάσματα (μεγάλο σημάδι)        Ο αρραβώνας, αποτελούσε ουσιαστικά την ανταλλαγή δώρων,

με τους συγγενείς της μελλόνυμφης να προσφέρουν ούζο και τους γονείς του γαμπρού να προσφέρουν ένα λευκό μαντήλι γεμάτο με σταφίδες, λουκούμια και ένα κέρμα.

Πιο αναλυτικά, στα αρραβωνιάσματα, η νύφη δώριζε δώρα στο σπιτικό του γαμπρού και στους συγγενείς του σύμφωνα με την απαίτηση του γαμπρού, ο οποίος έγραφε μια κατάσταση με ονόματα. Από την άλλη μεριά, οι πλησιέστεροι συγγενείς του γαμπρού και ο γαμπρός χάριζαν στη νύφη φλουρί.

Στα αρραβωνιάσματα καλούσαν τους συγγενείς των δύο οικογενειών και διασκέδαζαν μέχρι τα χαράματα.

Η νύφη όλα τα δώρα τα τοποθετούσε σε ένα μεγάλο ταψί που ονομαζόταν «σινί» και τα σκέπαζε με κάτασπρο ασπροκέντημα. Έθιμο του χωριού ήταν πάνω στα δώρα να βάζουν λίγο ρύζι.

Στο διάστημα αυτό του αρραβώνα και μέχρι να γίνει ο γάμος, σύμφωνα με το έθιμο, ο γαμπρός δεν μπορούσε να δει τη νύφη.Η προίκα

Τα προικιά συνήθως τα είχαν έτοιμα όσοι είχαν κορίτσια. Τα ετοίμαζε η μάνα και η ίδια η κοπέλα. Υφαντές κουβέρτες μάλλινες, «κιλίμια» υφαντά, μαξιλάρια κεντητά, σινδόνια, κ.α. αποτελούσαν την προίκα της κοπέλας. Καθισμένες στο παραγώνι του τζακιού έκαναν «νυχτέρια» για το αποτελείωμα της προίκας. Σαράντα μέρες περίπου πριν από το γάμο καλούσαν μοδίστρα για το ράψιμο των ρούχων. Έραβαν φορέματα και στο τέλος το νυφικό. Όταν έκοβε η μοδίστρα το νυφικό έριχναν χρήματα πάνω στο ψαλίδι, η μάνα , η κουμπάρα και οι φίλες της νύφης. Η ίδια η νύφη έριχνε φλουρί. Το ράψιμο του νυφικού συνοδευόταν από τραγούδια.

Το μέτρημα της προίκας γινόταν την Πέμπτη πριν το γάμο. Την προίκα την συμφωνούσαν και την μετρούσαν σε χρυσές λίρες. Η

17

αντιστοιχία της λίρας σε δραχμές ήταν περίπου 1000 δρχ.=3 λίρες ( δεκαετία του’50). Η εξασφάλιση των χρημάτων δεν ήταν πάντα εύκολη υπόθεση, ιδιαίτερα για ανθρώπους που είχαν πολλά κορίτσια στην οικογένεια. Ίσως αυτός ήταν ένας από τους λόγους που έκανε τις κοπέλες ιδιαίτερα ανεπιθύμητες ως τέκνα.

Η κουμπαριά

Η κουμπαριά στο Πισοδέρι, όπως και σε πολλές βλάχικες περιοχές αποφασίζονταν από την οικογένεια του γαμπρού. Πιο συγκεκριμένα, συνήθως κουμπάρος γινόταν ο νονός του άντρα. Στη συνέχεια, ο νονός του άντρα ή τα αγόρια από τα παιδιά του ήταν αυτοί που στο μέλλον θα βάφτιζε και θα πάντρευε και τα παιδιά του ζευγαριού.

Η γαμήλια εβδομάδα

Την πρώτη μέρα, την Κυριακή, καθάριζαν το σπίτι της νύφης , ετοίμαζαν το ρύζι για το φαγητό του γάμου και ξεκινούσαν την περιποίηση του προσώπου και στη συνέχεια έβαφαν τα μαλλιά της νύφης. Η μπογιά αυτή που χρησιμοποιούσαν για να βάψουν τα μαλλιά της νύφης ονομαζόταν «κάνα».

Τη Δευτέρα λούζονταν η νύφη και οι φίλες της και οι συγγενείς βοηθούσαν στην τακτοποίηση της προίκας. Στο «καλό δωμάτιο» άπλωναν την προίκα πάνω στα «μεντέρια» (=ντιβάνια). Άπλωναν σε σχοινιά στον τοίχο τα φορέματα, τα κεντήματα, τις υφαντές κουβέρτες. Από την επόμενη μέρα περνούσε όλο το χωριό για να εκδηλώσει το θαυμασμό του για την προίκα. Πάνω στην προίκα πετούσαν κουφέτα και ρύζι για να ριζώσει το ζευγάρι.

Την Πέμπτη καλούσαν πάλι συγγενείς και φίλες για να κάνουν το πιάσιμο της ρεβυθομαγιάς («γκιουλ»). Το ζύμωμα το έκανε μια κοπέλα που είχε μητέρα και πατέρα εν ζωή και γνώριζε καλά τον τρόπο να το κάνει. Έκαναν εννέα φουρνιλες με κουλούρες διαφόρων σχημάτων. Πρόσεχαν και στόλιζαν ιδιαίτερα τις κουλούρες που προορίζονταν για τον κουμπάρο, τον παρακούμπαρο και τα συμπεθέρια.

Επίσης, την Πέμπτη γίνονταν προσκαλέσματα. Οι «μπράτιμοι» (=παρακούμπαροι) με ποδιές μοίραζαν τα προσκλητήρια σε όλο το χωριό. Υπήρχαν τρία καλέσματα: Ένα από τον γαμπρό, ένα από τη νύφη και ένα από τον νουνό.

Το βράδυ της Πέμπτης τώρα, οι γυναίκες μαζεύονταν για να ετοιμάσουν το προζύμι με το οποίο θα έφτιαχναν το ψωμί του γάμου. Μάλιστα τρείς κοπέλες ήταν αυτές που έκαναν τη δουλειά και θα έπρεπε να ζουν και οι δυο γονείς τους. Καθώς λοιπόν εκείνες ετοίμαζαν το προζύμι οι υπόλοιπες τραγουδούσαν παραδοσιακά τραγούδια. Τότε όσοι βρίσκονταν εκεί έριχναν κέρματα στη σκάφη με το προζύμι τα οποία και δεν άγγιζε κανείς ως την επόμενη μέρα το πρωί, τραγουδούσαν, χόρευαν και γλεντούσαν με την ψυχή τους. Το πρωί λοιπόν οι τρεις κοπέλες έψηναν το ψωμί.

18

Το Σάββατο, ανήμερα του γάμου, μάζευαν τα προικιά σε κασέλες ολοκαίνουριες που θα τις έπαιρνε η νύφη μαζί της.

Στο προαύλιο του σπιτιού του γαμπρού σχηματίζονταν πομπή για την παραλαβή της προίκας. (παλαιότερα συνήθιζαν να παίρνουν την προίκα Κυριακή πρωί)

Ο κουμπάρος, ο παρακούμπαρος, συγγενείς και δυο αγόρια που φορούσαν κάτασπρες ποδιές, με τα όργανα μπροστά ξεκινούσαν με τραγούδια. Στην είσοδο του σπιτιού της νύφης τους περίμεναν οι συγγενείς. Ο αδερφός του γαμπρού έβγαινε μπροστά από την πομπή με μια καράφα κρασί που την αντάλλασσε με τους συγγενείς της νύφης και ζητούσε να παραλάβει την προίκα. Για την παραλαβή της όμως έπρεπε να δοθεί και το ανάλογο φιλοδώρημα. Κάποτε συμφωνούσαν σε ένα συμβολικό ποσό και άνοιγε η πόρτα για να μπει ο αδερφός του γαμπρού να πάρει την προίκα.

Όταν έφταναν στο σπίτι του γαμπρού, ο συγγενής που προπορευόταν με το άλογο δεν ξεφόρτωνε την προίκα αν ο γαμπρός δεν του έδινε το καθιερωμένο φλουρί. Τελικά, έπαιρνε το φλουρί, αγκαλιάζονταν και του παρέδιδε την προίκα.

Ακόμη, το Σάββατο, νωρίς το πρωί παιδιά με ποδιές του γάμου και άλλοι μεγαλύτεροι με παγούρι γεμάτο ρακί («κόφα») έβγαιναν να προϋπαντήσουν τους οργανοπαίκτες. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι γυάλιζε το ταμπούρλο από μακριά. Αφού τους κερνούσαν, πλησιάζοντας στο χωριό άρχιζε το παίξιμο του κλαρίνου και τότε πια ολόκληρο το χωριό είχε προειδοποιηθεί για την άφιξη τους. Έτσι, όλοι μαζί άρχιζαν το γλέντι και το «ξεφάντωμα» του γάμου.

Επίσης, την παραμονή του γάμου, πρωί- πρωί οι καλύτερες μαγείρισσες του χωριού καταπιάνονταν με το μαγείρεμα για το επίσημο τραπέζι του γάμου που γινόταν Σάββατο βράδυ στο σπίτι της νύφης και την Κυριακή στο σπίτι του γαμπρού. Παραδοσιακά φαγητά ήταν κόκκινη σούπα από κοτόπουλα, ψητά αρνιά στο φούρνο, κρέας με πατάτες ή λάχανο και διάφορα κρασιά που τα έκαναν μόνοι τους. Μπρούσκο για τους άνδρες, κοκκινέλι ημίγλυκο για τις γυναίκες. Χρησιμοποιούσαν χαμηλά επιμήκη τραπέζια που τα ονόμαζαν «στάλες».

Τα όργανα, το απόγευμα με τη συνοδεία των «μπράτιμων» καλούσαν τον κουμπάρο και τον παρακούμπαρο για το χορό του Σαββάτου. Στο προαύλιο του σπιτιού μαζευόταν όλο το χωριό. Χόρευαν λεβέντικους χορούς, όπως τον «τσάμικο», τον «συρτό» και πετούσαν στα όργανα χρήματα. Το γλέντι διαρκούσε μέχρι το ξημέρωμα.

Η υποδοχή του γαμπρού και της παρέας του για το τραπέζι του Σαββάτου γίνονταν ή στο πλάϊου όπως λέγεται η έξοδος του χωριού προς το Ανταρτικό ή στο πούρτσου αν έρχονταν από τη Φλώρινα στην είσοδο του χωριού ή πολλές φορές πήγαιναν και μέχρι την Βίγλα. Όλοι ήταν στολισμένοι με τις καλές τους φορεσιές. Πάνω στα περήφανα άλογα έβαζαν κόκκινες φλοκάτες και λογιών – λογιών γιορντάνια. Έφταναν λοιπόν Σάββατο πρωινές ώρες, με το γαμπρό ομορφοστολισμένο, κρατώντας παγούρια ρακί και κάπου – κάπου ρουφούσαν, ενώ τα άλογα κάλπαζαν προς το χωριό, μεθυσμένα από το

19

κρασί που τους έδιναν πριν ξεκινήσουν, τρέχοντας τρελά, κάνοντας διάφορες φιγούρες. Οι καβαλάρηδες περήφανοι πυροβολούσαν στον αέρα χωρίς να φοβούνται τους Τούρκους , που άλλωστε ήξεραν την αιτία των πυροβολισμών.

Στο προαύλιο του σπιτιού της νύφης, μαζεύονταν οι συγγενείς και οι φίλοι γύρω στις 12 τα ξημερώματα για να την βγάλουν στις βρύσες. Πήγαιναν σε τρεις βρύσες του χωριού μαζί με τη νύφη. Τη νύφη υποβάσταζαν δύο νέοι που είχαν γονείς, σύμφωνα με την παράδοση. Αυτή, κρατούσε στα χέρια της κανάτα, γέμιζε νερό, έριχνε λίγο στη βρύση, πράγμα που σήμαινε ότι ήθελε η νέα της ζωή να κυλά γάργαρη σαν το νερό. Έριχνε, επίσης μέσα στη γούρνα και ένα κέρμα. Έπειτα, γύριζαν όλοι οι συγγενείς στο σπίτι της νύφης για να την αφήσουν και στη συνέχεια πήγαιναν και αυτοί στα δικά τους σπίτια.

Κυριακή πρωί παρατηρούνταν μεγάλη κίνηση και στα δύο σπίτια. Στο προαύλιο του σπιτιού του γαμπρού μαζεύονταν οι συγγενείς και οι φίλοι για να παραβρεθούν στο ξύρισμα που ήταν πολύ χαρακτηριστικό έθιμο. Τα όργανα καλούσαν τον κουμπάρο και τον παρακούμπαρο. Κάποιος αναλάβανε να ξυρίσει το γαμπρό. Πρώτος άρχιζε να ξυρίζει τον γαμπρό ο κουμπάρος και έπειτα ο «μπαρμπέρης», ενώ οι άλλοι τραγουδούσαν με τη συνοδεία του κλαρίνου το κατάλληλο γι’ αυτήν την ώρα τραγούδι:

Γκίνε σβύνε σ’ μπιρμπέρλου τας σουρσεάσκε γαμπρόλου. Μπιρμπέρε πι κάπλου ατόον σνιούλ σουρσέστσιοι γαμπρόλου

μουσιάτου, μεα στι λα νούνλου, στι λα φουρτάτλου, μεά στο λα μβεάστα αμέα στι λα σοάκρα αμεά.

Μετάφραση: Καλώς ήρθε ο μπαρμπέρης για να μας ξυρίσει το γαμπρό. Μπαρμπέρη σε παρακαλώ να μας ξυρίσεις το γαμπρό όμορφο και

για τον κουμπαρο και για τον παρακούμπαρο και για τη νύφη και την πεθερά.

Όταν τελείωνε το ξύρισμα σκουπίζονταν με την πετσέτα, ο δε κουμπάρος έριχνε χρήματα στο ταψί που δίπλα απ’ το γαμπρό τοποθετούσαν κι έπειτα έριχναν όλοι οι άλλοι. Το κλαρίνο και άλλα βοηθητικά όργανα συνέχιζαν τους όμορφους γαμήλιους σκοπούς, ενώ ο γαμπρός ανέβαινε τα σκαλιά του σπιτιού για να ετοιμαστεί για τη στέψη.

Στη νύφη γίνονταν το ίδιο, οι φίλες της τη στόλιζαν της φορούσαν τα νυφικά, της χτένιζαν τα μαλλιά, ενώ τα παπούτσια της τα φορούσε ο κουμπάρος. Τα ρούχα της νύφης τα ζυγιάζανε ενώ του γαμπρού τα θυμιάτιζαν και μετά τα φορούσε. Η νύφη πριν φορέσει και το πέπλο περίμενε ακίνητη να’ έρθει ο γαμπρός για τη στέψη.

Τα κορίτσια και οι νέες γυναίκες σιγοτραγουδούσαν τραγούδια της στιγμής και κερνούσαν όλο το χωριό που περνούσε να συγχαρεί και να καμαρώσει τη νύφη.

20

Στο σπίτι του γαμπρού μετά το ντύσιμο έβγαινε ο γαμπρός στην εξώπορτα, όπου ο πατέρας του τον ευλογούσε και του έδινε να πιει τρεις φορές κρασί, οι συγγενείς του δώριζαν διάφορα δώρα και πανέτοιμοι με τα όργανα μπροστά ξεκινούσαν για το σπίτι της νύφης. Οι φίλες της μόλις έβλεπαν την πομπή να φτάνει στο σπίτι, έβγαιναν στο προαύλιο και δεν άφηναν τον κουμπάρο να περάσει μέσα για να πάρει τη νύφη. Μετά αυτός έδινε χρήματα και έτσι περνούσε μέσα, ο παρακούμπαρος της έδινε τα παπούτσια και ο κουμπάρος το πέπλο, αυτή έκανε νάζια πως δεν της αρέσουν, αλλά τελικά τα φορούσε. Μετά την αποχαιρετούσαν, πρώτα οι γονείς, τα αδέρφια, οι συγγενείς και όλοι οι άλλοι φίλοι, ενώ οι φίλες της τραγουδούσαν τραγούδια αγάπης. Έπειτα οι συγγενείς του γαμπρού ανέβαιναν μέσα στο σπίτι όπου και τους κερνούσαν. Ο γαμπρός παρέμενε ακόμη έξω όρθιος, ενώ η νύφη τον κοίταζε κρυφά έχοντας κοντά της ένα κόσκινο, ένα δαχτυλίδι και ένα καπίστρι μέσα στο κόσκινο. Ο αδερφός της νύφης ή ο πατέρας την έβγαζε έξω κρατώντας την από το μπράτσο. Έξω συναντούσε τον πεθερό και την πεθερά τους οποίους δώριζε κάτι, ενώ η πεθερά είχε φρούτα και έδινε στη νύφη, η νύφη έκανε τα νάζια της και τελικά τα έπαιρνε. Έξω τώρα αυτός που κρατούσε τη νύφη από το μπράτσο έλεγε του πεθερού: «έρχεσαι από τον κάμπο δεν μας φέρνεις τίποτε; Εγώ από το βουνό σου δίνω μια αρκούδα».

Σχηματίζονταν τώρα η πομπή που με τραγούδια και χορούς έφτανε ως την είσοδο της εκκλησίας. Κάθε τόσο σταματούσαν το χορό και έπιναν. Έπειτα ακολουθούσε ο γαμπρός με τους συγγενείς του και από πίσω η νύφη.

Ήταν μια υπέροχη πομπή, καθώς έφτανε κάτω απ’ τους συγκινητικούς ήχους στην είσοδο της εκκλησίας. Εκεί τους περίμενε ο παπάς. Έπαιρνε πρώτα το γαμπρό και μετά την νύφη. Στο τέλος του ιερού μυστηρίου της στέψης, ο κουμπάρος έριχνε ένα ύφασμα στους ώμους των νεόνυμφων.

Στο προαύλιο της εκκλησίας τώρα χέρι-χέρι, χαρούμενοι έσερναν εκείνοι πρώτοι το χορό κι ακολουθούσε ο άλλος συγγενικός κόσμος. Μετά το γάμο σχημάτιζαν πάλι πομπή και προχωρούσαν προς το σπίτι του γαμπρού. τους υποδέχονταν ο πεθερός, ο οποίος κρατούσε μια κούπα με μέλι και βούτυρο, όπου βουτούσε το χέρι της η νύφη κι άλειφε την εξώπορτα, κάνοντας το σημείο του σταυρού. Στο πάτωμα έστρωναν ένα άσπρο υφαντό ύφασμα, όπου αυτή πατούσε, να είναι άσπρος και καθάριος ο δρόμος της ζωής της, στο καινούριο σπιτικό. Δώριζε στην πεθερά κάλτσες, ο δε πεθερός έσπαζε μια κουλούρα φρεσκοζυμωμένη, πάνω στο κεφάλι της. Στο κατώφλι του σπιτιού, ακόμη έβαζαν ένα αγοράκι κι ένα κοριτσάκι, να υποδεχθεί τη νύφη, η οποία τους δώριζε κάλτσες. Επίσης στο κατώφλι του σπιτιού έσφαζαν ένα κόκορα. Στη δύναμη του πετεινού απέδιδαν δυο σημασίες.: Ότι είναι σύμβολο γονιμότητας αλλά και σύμβολο απομάκρυνσης κάθε κακού. Το απόγευμα τα όργανα καλούσαν τον κουμπάρο και τον παρακούμπαρο για το δείπνο της Κυριακής. Στη συνέχεια έρχονταν και οι άλλοι συγγενείς και φίλοι.

21

Το δείπνο που ήταν περίφημο με τα πλούσια και πάλι φαγητά, φρούτα, ξηρούς καρπούς και κρασί. Χόρευαν κι έπιναν ως τα χαράματα μέχρι να πραγματοποιηθούν όλα τα θελήματα του κουμπάρου, γιατί η επιθυμία του ήταν προσταγή και γίνονταν ό,τι ήθελε. Ήταν αλληγορικές μα πολύ διασκεδαστικές γεμάτες φαντασία που ξαφνικά οι επιθυμίες του.

Στο τέλος αποχωρούσαν οι συγγενείς και οι φίλοι με άπειρες ευχές τους νεόνυμφους. Τελευταίοι χαιρετούσαν οι γονείς της νύφης συγκινημένοι μα και περήφανοι που άφηναν στο καινούριο σπιτικό την κόρη τους.

Η μεταγαμήλια εβδομάδα

Την επόμενη μέρα – τη Δευτέρα΄- η μάνα της νύφης έστελνε πρωί-πρωί τα κλειδιά από τις κασέλες και χαλβά από αλεύρι. Η νύφη ντυμένη με το πανέμορφο Δευτεριάτικο φόρεμα δώρο του γαμπρού, δεχόταν τους επισκέπτες της.

Την Τρίτη ο κουμπάρος, ο παρακούμπαρος και οι στενοί συγγενείς καλούσαν το ζευγάρι, για τηγανίτες (πτιγένοι). Τα σπίτια των συγγενών που τους περίμεναν ήταν πανέτοιμα, με στρωμένα τραπέζια που είχαν διάφορους ξηρούς καρπούς. Όμως ξεχωριστή θέση για τη μέρα αυτή είχαν οι τηγανίτες. Για τον κουμπάρο και τον παρακούμπαρο γίνονταν ένα μικρό γλέντι.

Την επόμενη επισκέπτονταν τα άλλα συγγενικά σπίτια.Το Σάββατο οι γονείς της νύφης καλούσαν τους νεόνυμφους σε

γεύμα. Φυσικά καλεσμένοι ήταν και οι γονείς του γαμπρού και οι στενοί συγγενείς, ο κουμπάρος και ο παρακούμπαρος. Γίνονταν ένα μικρό γλέντι που το ονόμαζαν τα επιστρόφια (Μπιργίτσα) και κρατούσε μέχρι το μεσάνυχτα.

Τη δεύτερη εβδομάδα μετά το γάμο, τη Δευτέρα και οκτώ μόλις ημέρες μετά τη στέψη, η νύφη έκανε γλυκιά πίτα, που τη μοίραζε στους συγγενείς κι αυτό όπως έλεγαν για να είναι γλυκιά η νύφη, σε όλη τη ζωή και καλοδεχούμενη από τους συγγενείς.

Το Σάββατο ο πεθερός κι η πεθερά έστελναν τη νύφη στο πατρικό της σπίτι να λουστεί. Τη συνόδευε ένα αγοράκι. Εκεί ζούσε για λίγο την ανάμνηση της κοριτσίστικης ζωής της.

Ξαναζούσε για λίγο τους καημούς και τα όνειρα της.Τώρα στη καινούρια της ζωή, οπωσδήποτε προσπαθούσε να δώσει

πνοή σε όλα της τα όνειρα που έπλασε, ώστε να γίνουν πραγματικότητα στη νέα της οικογενειακή ζωή.

Το σούρουπο έφευγε από το πατρικό της κι έπαιρνε τα ρούχα της αλλά και κάτι ακόμα, τις συμβουλές απ’ τους απλούς μα γεμάτους αγάπη γονείς της τις οποίες κρατούσε για πάντα μέσα της, σαν ιερή παρακαταθήκη και συνέχιζε στο καινούριο της σπιτικό, να σκορπά απλόχερα γύρω της. Την αγάπη.

Έτσι δημιουργούσε με κατανόηση την οικογένεια της μαζί με τον σύντροφο της ζωής της, δημιουργούσαν μαζί το δικό τους σπιτικό, με όνειρα και ελπίδες για μια ζωή χαρούμενη και ευτυχισμένη.

22

Η ενδυμασία (καλεσμένων και ζευγαριού)Πριν το 1910 οι μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκες φορούσαν φόρεμα

μακρύ με φύλλα, ποδιά, σάκο με γούνα στο λαιμό και μαντήλι στο κεφάλι, μαύρο συνήθως. Οι νεότερες γυναίκες φορούσαν μακρύ φόρεμα διαφόρων χρωμάτων ή φούστα μακριά και φαρδιά και μπλούζα ανοιχτόχρωμη με πιέτες μπροστά, που κούμπωνε ιδιόρρυθμα. Το φόρεμα που ήταν πιο καθημερινό ήταν φτιαγμένο από τσόχα και πιο απλό. Από την άλλη μεριά, το γιορτινό ένδυμα, που φορούσαν στους γάμους και στις ιδιαίτερες περιστάσεις ήταν από μετάξι ή από ταφτά διαφόρων χρωμάτων. Από το 1910 άρχισε να διαφοροποιείται η ενδυμασία, λόγω των επαφών με την υπόλοιπη Ευρώπη, οπότε άρχισε να επηρεάζεται από τις τάσεις της μόδας της συγκεκριμένης εποχής και στους άνδρες, αλλά φυσικά και στις γυναίκες.

Τα κοσμήματα επίσης εκφράζουν τις καλλιτεχνικές τάσεις και τις εκφράσεις της λεπτοτεχνίας, πέρα από την οικονομική κατάσταση και την κοινωνική θέση αυτής που τα φορά. Σαν κοσμήματα είχαν τις ντούμπλες, περασμένα πεντόλιρα στο λαιμό, ωρολόγια χρυσά στο λαιμό και αυτά. Φορούσαν επίσης ολόχρυσους σταυρούς ή ασημένιους, δαχτυλίδια χρυσά, κ.α. μόνο στα βλαχοχώρια παρατηρούνταν το στόλισμα σε γιορτινές μέρες με τα παραπάνω κοσμήματα.

23

ΣΥΓΚΡΙΣΗ:

Το εθιμοτυπικό του γάμου στον Αετό σε σύγκριση με αυτό στο Πισοδέρι

Προξενιό Και στις δύο περιοχές οι γάμοι γίνονταν αποκλειστικά με

προξενιό. Και στα δύο χωριά το ρόλο του προξενητή αναλάμβανε γυναίκα-προξενήτρα που ήταν αποδεκτή από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον ως σεβαστό πρόσωπο. Επιπλέον, κοινό σημείο είναι ότι η καταγωγή της μέλλουσας νύφης αποτελούσε βασική προϋπόθεση για την επιλογή της. Πιο συγκεκριμένα, και στα δύο χωριά επέλεγαν κοπέλες της ίδιας καταγωγής με τον γαμπρό, «ντόπιες» στον Αετό και βλάχες στο Πισοδέρι. Στον Αετό, όμως μόνο μετά τη δεκαετία του ’50 άρχισαν να γίνονται γάμοι και με Πόντιες γυναίκες ή γυναίκες από άλλες περιοχές (π.χ. Νυμφαίο, Φλάμπουρο, Λέχοβο). Όσο αφορά στο Πισοδέρι εκεί παντρεύονταν και γυναίκες από άλλα χωριά, όπως από το Νυμφαίο ή το Άργος Ορεστικό, αλλά και πάλι επέλεγαν να είναι βλάχες.

Ωστόσο, στο Πισοδέρι δεν ενδιαφέρονταν μόνο για την καταγωγή της νύφης, αλλά έδιναν σημασία και στην οικονομική κατάσταση της οικογένειας της.

Και στα δύο χωριά θεωρούνταν απαραίτητο στοιχείο για την διεξαγωγή του γάμου η συμφωνία των δύο οικογενειών.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στον Αετό πολύ συχνά οι νύφες ήταν μεγαλύτερης ηλικίας από ότι οι γαμπροί, γιατί ήθελαν να είναι έμπειρες και παραγωγικές στην αγροτική ζωή.

Τέλος, στην περίπτωση του Πισοδερίου αν οι δύο οικογένειες συμφωνούσαν για το προξενιό ο γαμπρός έστελνε στη νύφη ένα φλουρί και η νύφη αντίστοιχα ένα μαντήλι, η όλη διαδικασία ονομαζόταν «Μικρό Σημάδι».

ΑρραβώναςΚοινό στοιχείο και για τις δύο περιοχές αποτελεί η ανταλλαγή

δώρων κατά τη διάρκεια του αρραβώνα. Πιο συγκεκριμένα, στον Αετό η νύφη δώριζε στο γαμπρό κάλτσες, μαξιλάρι και πουκάμισο. Αντίθετα, ο γαμπρός δώριζε στη νύφη βραχιόλι και ένα σύνολο καλλυντικών της εποχής. Στο Πισοδέρι, ο αρραβώνας καλούνταν «Μεγάλο Σημάδι» και η οικογένεια της νύφης δώριζε ούζο και ένα λευκό μαντήλι με σταφίδες, λουκούμια και ένα κέρμα στην οικογένεια του γαμπρού. Υπογραμμίζεται ότι στο Πισοδέρι ο γαμπρός έγραφε κατάσταση με ονόματα συγγενών στους οποίους έπρεπε η νύφη να χαρίσει δώρα. Η νύφη έβαζε όλα τα δώρα που της έκαναν σε ένα ταψί, το οποίο σκέπαζε με ένα κέντημα και πάνω από αυτό έριχναν ρύζι.

Στην περίπτωση του Αετού ο γαμπρός και οι συγγενείς του πήγαιναν στο σπίτι της νύφης όπου γίνονταν το πέρασμα των δαχτυλιδιών. Έτσι, επισφραγίζονταν η προγαμιαία φάση μαζί και με

24

τουφεκιές που έριχνε κάποιος για να ανακοινώσει στους κατοίκους τον αρραβώνα.

Και στις δύο περιπτώσεις η χρονική διάρκεια που μεσολαβούσε μετά τον αρραβώνα και μέχρι να γίνει ο γάμος ήταν ολιγόμηνη και αποτελούσε το στάδιο της προετοιμασίας των δύο οικογενειών για το γάμο. Η περιόδος αυτή αποτελούσε στάδιο δοκιμασίας για τη νύφη, τόσο σε ψυχικό όσο και σε ηθικό επίπεδο. Είχε περιορισμένη ελευθερία και δεν επιτρεπόταν να συναντηθεί με τον γαμπρό.

ΠροίκαΣτο Πισοδέρι, οι οικογένειες που είχαν κορίτσια είχαν έτοιμη

συνήθως την προίκα. Την ετοίμαζαν η μάνα και η κοπέλα και περιλάμβανε υφαντές μάλλινες κουβέρτες, υφαντά κιλίμια, κεντητά μαξιλάρια και σεντόνια. Σαράντα μέρες πριν το γάμο μια μοδίστρα αναλάμβανε και το ράψιμο των ρούχων της νύφης. Το μέτρημα της προίκας (την μετρούσαν σε χρυσές λίρες) γινόταν την Πέμπτη πριν από το γάμο.

Αντίθετα, στην περίπτωση του Αετού δεν υπήρξε ποτέ προίκα, ακόμα κι αν η νύφη ήταν μεγαλύτερη από τον γαμπρό. Η προίκα στην παραδοσιακή κοινωνία του χωριού ήταν προϊόν χειρονακτικής εργασίας και συμβόλιζε μια υποτυπώδη υλική ενίσχυση της γυναίκας στο ξεκίνημα της νέας της ζωής. Δηλαδή, η προίκα δεν αφορούσε μετρητά ή ακίνητα, αλλά εξισορροπούνταν με το συγύρισμα του σπιτιού, με το καθημερινό φαγητό, το μεγάλωμα των παιδιών, την εργασία στα χωράφια και το στάβλο και τις υποχρεώσεις της συζυγίας. Σήμερα, η παραδοσιακή μορφή προικοδοσίας έχει διαφοροποιηθεί. Έχει προσαρμοστεί στο μέτρο των οικονομικών δυνατοτήτων των γονιών της νύφης (κεφαλαιοποίηση της προίκας).

ΚουμπαριάΚαι στα δύο χωριά η επιλογή του κουμπάρου γίνεται από την

οικογένεια του γαμπρού. Ο νονός του γαμπρού βάζει τα στεφάνια και ο ίδιος ή τα αρσενικά του παιδιά θα γίνουν μετέπειτα νονοί ή κουμπάροι των παιδιών του ζευγαριού.

Σήμερα, υπάρχουν περιπτώσεις που ο γαμπρός αίρει την κληρονομημένη κουμπαριά επιλέγοντας κουμπάρο κάποιον επιστήθιο φίλο, πολλές φορές ξένο, έξω από τα όρια της κοινότητας.

Τα μπρατίμιαΤα μπρατίμια και στις δύο περιπτώσεις ήταν άτομα που είχαν

βοηθητικό ρόλο σε όλα τα στάδια της προετοιμασίας του γάμου τόσο στο σπίτι του γαμπρού όσο και της νύφης. Συγκεκριμένα, ο αρχιμπράτιμος είχε την ευθύνη για το συντονισμό των υπολοίπων μπράτιμων.

Η γαμήλια εβδομάδα

25

Και στα δύο χωριά οι γάμοι διεξάγονταν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.

Αυτό γινόταν από την μία για να έχουν τελειώσει με τις αγροτικές τους δουλειές οι κάτοικοι του Αετού και από την άλλη γιατί ο χειμώνς στο Πισοδέρι ήταν βαρύς και επομένως απαγορευτικός για την τέλεση τέτοιων εκδηλώσεων.

Η μέρα του γάμου ήταν η Κυριακή. Και στα δύο χωριά γινόταν προετοιμασία για το γάμο περίπου μία

εβδομάδα πριν την ημέρα του γάμου.Την Κυριακή (μία εβδομάδα πριν το γάμο) στο Πισοδέρι καθάριζαν

το σπίτι της νύφης και βάφουν τα μαλλιά της νύφης.Τη Δευτέρα, στο Πισοδέρι, τακτοποιούσαν την προίκα στο «καλό

δωμάτιο» του σπιτιού από όπου περνούσε όλο το χωριό για να την θαυμάσει. Πάνω στα προικιά έριχναν ρύζι και κουφέτα.

Αντίθετα, οι προετοιμασίες για τον Αετό άρχιζαν την Τετάρτη οπότε και γινόταν η προετοιμασία για το πιάσιμο του προζυμιού.

Την Πέμπτη, γίνονται τα καλέσματα από τα μπρατίμια στο Πισοδέρι. Επίσης, γίνονταν το πιάσιμο της ρεβυθομαγιάς που συνοδευόταν από παραδοσιακά τραγούδια.

Η ίδια διαδικασία στον Αετό γίνεται την Παρασκευή. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιείται το ζύμωμα του προζυμιού με τη συνοδεία τραγουδιών.

Το Σάββατο, στον Αετό γίνονταν τα καλέσματα από τα μπρατίμια.Την ίδια μέρα, στο Πισοδέρι, μάζευαν τα προικιά σε κασέλες. Στο

προαύλιο του σπιτιού του γαμπρού σχηματιζόταν πομπή για την παραλαβή της προίκας. Η πομπή με την συνοδεία οργάνων κατευθυνόταν στο σπίτι της νύφης όπου τους περίμεναν οι συγγενείς της. Αφού έδιναν φιλοδώρημα έπαιρναν την προίκα με άλογα σο σπίτι του γαμπρού. Ακόμη, την ίδια μέρα το πρωί παιδιά με πομπές υποδέχονταν τους οργανοπαίκτες και οι καλύτερες μαγείρισσες του χωριού ετοίμαζαν τα φαγητά του γάμου. Το βράδυ γινόταν τραπέζι στο σπίτι της νύφης όπου έπεφταν τουφεκιές στον αέρα.

Γενικά, όλη την εβδομάδα, στον Αετό, γίνονται τραπεζώματα που συνοδεύονται από χορούς και τραγούδια.

Την Κυριακή, και στις δύο περιοχές, γίνεται το ξύρισμα του γαμπρού και το νυφοστόλισμα. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι στον Αετό δεν συμπεριλαμβάνονταν στο νυφοστόλισμα οι χήρες και οι διαζευγμένες γιατί πίστευαν ότι θα τους έφερναν κακή τύχη.

Ακολουθεί το σκηνικό του αποχωρισμού της νύφης από την οικογένειά της που είναι κοινό και για τα δύο χωριά.

Μία διαφορά εντοπίζεται στην διαδρομή που ακολουθεί η πομπή στις δύο περιοχές. Στην περίπτωση του Αετού από το σπίτι του γαμπρού κατευθύνονται στο σπίτι του κουμπάρου και από εκεί στο σπίτι της νύφης.

Αντίθετα, στο Πισοδέρι, ο γαμπρός και ο κουμπάρος μαζί με την πομπή κατευθύνονται προς το σπίτι της νύφης.

26

Από το σπίτι της νύφης όλοι μαζί, και στα δύο χωριά, καταλήγουν στην είσοδο της εκκλησίας.

Και στις δύο περιπτώσεις μετά την τέλεση του μυστηρίου η νύφη πηγαίνει στο νέο της σπίτι όπου ακολουθούν κάποια συμβολικά σκηνικά. Στην περίπτωση του Αετού γίνονται μεταξύ της νύφης και της πεθεράς της, ενώ στο Πισοδέρι μεταξύ της νύφης και του πεθερού της.

Στην πρώτη περίπτωση η πεθερά δίνει στη νύφη να κρατήσει ένα καρβέλι ψωμί και μία αγκαλιά ξύλα, τα οποία την προτρέπουν να γίνει καλή νοικοκυρά.

Στην δεύτερη περίπτωση, ο πεθερός κρατά μία κούπα μέλι και βούτυρο και η νύφη βουτά το χέρι της και σχηματίζει ένα σταυρό στην πόρτα.

Η μεταγαμήλια εβδομάδαΤην Δευτέρα στην περιοχή του Αετού συντελείται η πρώτη

επιθαλάμια συνεύρεση του ζευγαριού. Και την Τρίτη ακολουθεί το περίοπτο άπλωμα του σεντονιού. Αυτά συνέχισαν να γίνονται μέχρι και τη δεκαετία του ’50.

Αντίθετα, τη Δευτέρα, στο Πισοδέρι, η μάνα της νύφης στέλνει τα κλειδιά από τις κασέλες με τα προικιά και η νύφη δέχεται επισκέπτες στο σπίτι της.

Την Τρίτη ο κουμπάρος και ο παρακούμπαρος καλούν το ζευγάρι για τηγανίτες και ακολουθούν επισκέψεις του ζευγαριού στους συγγενείς.

Την Πέμπτη, στον Αετό, οι νεόνυμφοι, τα πεθερικά και τα μπρατίμια επισκέπτονται τον κουμπάρο , ο οποίος τους κάνει το τραπέζι και αυτοί του χαρίζουν δώρα. Ο αρχιμπράτιμος αναπαραδίδει το φλάμπουρο στον κουμπάρο.

Το Σάββατο, στο Πισοδέρι, οι γονείς της νύφης καλούν τους νεόνυμφους σε γεύμα μαζί με τους γονείς του γαμπρού. 8 μέρες μετά τη στέψη, στο Πισοδέρι, η νύφη φτιάχνει γλυκιά πίτα και την μοιράζει στους συγγενείς.

Την Κυριακή, στον Αετό, γίνεται ό,τι έγινε το Σάββατο στο Πισοδέρι, δηλαδή, το ζευγάρι επισκέπτεται τους οικείους της νύφης και ακολουθεί δείπνο που σηματοδοτεί το τέλος των ματαγαμήλιων τελετών.

27

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Αετός

28

Εικόνα 1: Η μεταφορά της προίκας

Εικόνα 2: Τα μπρατίμια.

29

Εικόνες 3 ,4: Το ξύρισμα του γαμπρού

30

Εικόνα 5: Η ώρα για το νυφόπαρμα

Εικόνα 6: Ο αποχωρισμός της νύφης από το πατρικό της.

31

Εικόνες 7, 8: Το γλέντι του γάμου.

32

Εικόνα 10: Γαμήλια φωτογραφία της δεκαετίας του 1920.

Εικόνα 9: Η πομπή προς την εκκλησία.

33

Εικόνες 11, 12: Γαμήλιες φωτογραφίες γύρω στη δεκαετία του 1930.

34

Εικόνα 13: Γάμος γύρω στο 1935.

Εικόνα 14: Γάμος του 2001. Ο γαμπρός

ντόπιος, η νύφη πόντια.

Πισοδέρι

35

Εικόνα 1: Αρραβώνας

Εικόνα 2: Προσκλητήριο γάμου

36

Εικόνα 3: Μεταφορά της προίκας

Εικόνα 4: Η πομπή του γάμου

Εικόνα 5: οι μεγάλες γυναίκες του χωριού συγκεντρωμένες στο

σπίτι της νύφης

37

Εικόνα 6: Η προετοιμασία της νύφης

Εικόνα 7: Ο αποχαιρετισμός της νύφης

Φωτογραφίες γάμων που έγιναν στο Πισοδέρι

38

Εικόνα 8: Γάμος το 1927. Πίσω η οικογένεια του γαμπρού

Εικόνα 9: Γάμος γύρω στο 1930.

39

Εικόνα 10: Γάμος το 1931.

Εικόνες 11, 12: Γάμοι γύρω στο 1930-1935.

40

Εικόνες 13, 14: Γάμοι γύρω στο 1930-1935.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γκοσιόπουλος, Τάκης (1974). Το Πισοδέρι. Περιοδικό «Αριστοτέλης». 106-107.Τζίνας, Γιάννης (2009). Μνήμες και Ψίθυροι στον Αετό Φλώρινας. Θεσσαλονίκη: ΑΕΤΟΖΙΤσάμη, Αντιγόνη Λ. (1994). Λαογραφικά μελετήματα. Πρέσπες: αε*Τσάμη, Αντιγόνη Λ.(1992). Το Πισοδέρι Φλώρινας στο πέρασμα των αιώνων. Θεσσαλονίκη: Τυπ. Αλίντζη.

ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΠΗΓΕΣ

Λεύκωμα: (2011)Εικόνες του παρελθόντος. Όσα δε σβήνει ο χρόνος. Πισοδέρι. Φλώρινα:Γιάννης Αιστείδου Φωτογραφικό αρχείο του Δασικού Συνεταιρισμού ΠισοδερίουΠροσωπικές μαρτυρίες των: Μαλεσιάγκου Μαριγούλας, Μαλεσιάγκου Σταύρου, Παπά Χρήστου, Τσάμη Αντιγόνης

41