η ναυμαχια της σαλαμινας
description
Transcript of η ναυμαχια της σαλαμινας
Πρόσωπο Πέρση στρατιώτη της φρουράς των Αθανάτων. Η τιάρα που φέρει ήταν το χαρακτηριστικό κάλυμμα κεφαλής των Περσών (φωτ. Serge Sibert).
Ην α υ μ α χ ί α τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς , όπως π ο λ ύ
ε ύ σ τ ο χ α ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Α μ ε ρ ι κ α ν ό ς
κ α θ η γ η τ ή ς Κ λ α σ ι κ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν Π ή τ ε ρ
Γ κ ρ η ν (Peter Green), "παρά την κοσμοϊστορική
της σημασία... πρέπει να Θεωρείται ως μια
από τις χειρότερα τεκμηριωμένες μάχες σε
όλη την ιστορία του κατά θάλασσαν
πολέμου" (σ.σ. σ τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ "Οι Ε λ λ η ν ο π ε ρ -
σ ι κ ο ί Π ό λ ε μ ο ι " π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε σ τ α α γ γ λ ι κ ά τ ο
1996). Η ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ η ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς
κ α ι ο ι μ ύ θ ο ι π ο υ π λ έ χ θ η κ α ν γ ύ ρ ω από τ η δ ι ε
ξ α γ ω γ ή τ η ς , η ύ π α ρ ξ η α ρ κ ε τ ώ ν α ν τ ι φ α τ ι κ ώ ν
π λ η ρ ο φ ο ρ ι ώ ν από τ ι ς α ρ χ α ί ε ς π η γ έ ς , ο ι πολ
λ ο ί μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς , ε ι δ ι κ ο ί κ α ι
μ η ( ι σ τ ο ρ ι κ ο ί , ι σ τ ο ρ ι ο γ ρ ά φ ο ι , ν α υ τ ι κ ο ί , σ τ ρ α
τ ι ω τ ι κ ο ί , μ η χ α ν ι κ ο ί , λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς κ.ά.), π ο υ α
σ χ ο λ ή θ η κ α ν μ ε α υ τ ή κ α ι η π λ η θ ώ ρ α τ ω ν δ ι α
φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε κ τ ι μ ή σ ε ω ν π ο υ α ν έ δ ε ι ξ α ν , ε ί χ α ν
ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α μ ά λ λ ο ν ν α θ ο λ ώ σ ε ι α κ ό μ η
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο η ε ι κ ό ν α π α ρ ά ν α δ ι ε υ κ ρ ι ν ι σ τ ε ί
η α λ ή θ ε ι α . Σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε π ο χ ή , μ ε τ ά τ ο κ ο
ρ υ φ α ί ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ε λ λ η ν α π α ν ε
π ι σ τ η μ ι α κ ο ύ κ α θ η γ η τ ή Κων-
σ τ α ν τ ι ν ο υ Ρ α δ ο υ (α' ε κ δ .
1915), σ τ ο ο π ο ί ο ε π α ν ε ξ ε
τ ά ζ ο ν τ α ι κ α ι α ν α λ ύ ο ν τ α ι ό
λ ε ς ο ι α π ο κ λ ί ν ο υ σ ε ς από
ψ ε ι ς , η κ α τ ά σ τ α σ η α π ο σ α
φ η ν ί σ θ η κ ε σ ε μ ε γ ά λ ο β α θ
μ ό , α ν κ α ι π α ρ α μ έ ν ο υ ν κά
π ο ι α μ ι κ ρ ά ε ρ ω τ η μ α τ ι κ ά .
Α υ τ ή η σ χ ε τ ι κ ή α σ ά φ ε ι α
π ο υ δ ί ν ε ι δ ι α ρ κ ώ ς ε ρ ε θ ί -
σ μ α τ α σ τ η ν έ ρ ε υ ν α ( τ ω ν
ι σ τ ο ρ ι κ ώ ν , τ ω ν ν α υ τ ι
κών, τ ω ν ν α υ π η γ ώ ν ,
τ ω ν γ ε ω λ ό γ ω ν , τ ω ν ι
σ τ ο ρ ι κ ώ ν - α ν θ ρ ω π ο λ ό
γων, τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ο λ ό γ ω ν ,
τ ω ν π ο λ ι τ ι κ ώ ν ε π ι σ τ η μ ό
νων, τ ω ν μ η χ α ν ι κ ώ ν κ.ά.),
σ ε σ υ ν δ υ α σ μ ό μ ε τ η ν κ ε
φ α λ α ι ώ δ η σ η μ α σ ί α τ η ς ,
δ ι κ α ι ο λ ο γ ο ύ ν τ ο α μ ε ί ω
τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν π ο υ ε
ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί ν α π α ρ ο υ
σ ι ά ζ ε ι 2.486 χ ρ ό ν ι α μ ε
τ ά τ η δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ η ς ,
η ε ν α σ χ ό λ η σ η μ ε τ η
" ν α υ τ ι κ ή σ ύ γ κ ρ ο υ σ η
π ο υ έ κ ρ ι ν ε τ η ν τ ύ χ η
τ ο ύ α ν α δ υ ό μ ε ν ο υ τ ό τ ε
ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ύ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ .
ΠΗΓΕΣ ΠΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Π ρ ώ τ η κ α ι δ α σ ι κ ή
π η γ ή γ ι α τ η ν κ ο σ μ ο ϊ
σ τ ο ρ ι κ ή σ ύ γ κ ρ ο υ σ η , ό
πως κ α ι γ ι α τ ο σ ύ ν ο λ ο
τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν κ α τ ά τ ο υ ς Π ε ρ σ ι κ ο ύ ς
Π ο λ έ μ ο υ ς , α π ο τ ε λ ε ί τ ο έ ρ γ ο τ ο υ " π α τ έ ρ α
τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς " Η ρ ο δ ό τ ο υ , τ ο ο π ο ί ο
σ υ ν τ ά χ θ η κ ε μ ε ρ ι κ έ ς δ ε κ α ε τ ί ε ς μ ε τ ά
τ η ν α υ μ α χ ί α . Ο π ο λ υ β ρ α β ε υ μ έ
ν ο ς π ο ι η τ ή ς Α ι σ χ ύ λ ο ς , ο ο-
Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ
Μ ε τ ά τ η ν κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς α
μ υ ν τ ι κ ή ς γ ρ α μ μ ή ς σ τ ι ς Θ ε ρ μ ο π ύ λ ε ς ( τ έ λ η
Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 480 π.Χ.) κ α ι τ η ν ο ι κ ε ι ο θ ε λ ή
υ π ο τ α γ ή ό λ ω ν σ χ ε δ ό ν τ ω ν π ο λ ι τ ε ι ώ ν τ η ς Β ο ι
ω τ ί α ς (πλην τ ω ν Π λ α τ α ι ώ ν κ α ι τ ω ν Θ ε σ π ι ώ ν
τ ι ς ο π ο ί ε ς κ α τ έ σ τ ρ ε ψ α ν ο ι ε ι σ β ο λ ε ί ς ) , ο π ε ρ
σ ι κ ό ς σ τ ρ α τ ό ς κ α τ έ φ θ α σ ε σ α ν π λ η μ μ υ ρ ί δ α
σ τ α β ό ρ ε ι α κ ρ ά σ π ε δ α τ η ς Α τ τ ι κ ή ς ( μ έ σ α Σ ε
π τ ε μ β ρ ί ο υ τ ο υ 480 π.Χ.).
Σ τ η ν π ό λ η τ η ς Α θ ή ν α ς , π ο υ α π ε ι λ ε ί τ ο ά
μ ε σ α , η κ α τ ά σ τ α σ η ή τ α ν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ η .
Ο σ υ μ μ α χ ι κ ό ς σ τ ρ α τ ό ς ό χ ι μ ό ν ο δ ε ν φ α ι ν ό
τ α ν , α λ λ ά σ ύ ν τ ο μ α έ γ ι ν ε γ ν ω σ τ ή η α π ό φ α σ η
ν α δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί μ έ τ ω π ο σ τ ο ν Ι σ θ μ ό , ό π ο υ
ή δ η ε ί χ α ν α ρ χ ί σ ε ι ν α σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι ο ι δ ι ά
φ ο ρ ε ς π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ έ ς μ ο ν ά δ ε ς κ α ι ν α κα
τ α σ κ ε υ ά ζ ο υ ν τ ε ί χ ο ς . Η τ α ν φ α ν ε ρ ό ό τ ι δ ε ν
σ κ ό π ε υ α ν ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ ν ο ύ τ ε μ έ τ ρ ο α ν α
τ ο λ ι κ ό τ ε ρ α γ ι α ν α ε μ π ο δ ί σ ο υ ν τ η ν π ε ρ σ ι κ ή
π ρ ο έ λ α σ η σ ε πιο π ρ ο ω θ η μ έ ν ο σ η μ ε ί ο . Μ έ σ α
σ τ η δ ι ά χ υ τ η α ν η σ υ χ ί α κ α ι τ ο ν φ ό β ο ό λ ω ν , ο
η γ έ τ η ς τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή ς μ ε ρ ί δ α ς , ο Θ ε μ ι
σ τ ο κ λ ή ς τ ο υ Ν ε ο κ λ έ ο υ ς , έ ν α ς από τ ο υ ς δ έ κ α
σ τ ρ α τ η γ ο ύ ς , σ τ ο ν ο π ο ί ο κ α τ ά τ α φ α ι ν ό μ ε ν α
α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν τ η ν π ρ ω τ ο κ α θ ε δ ρ ί α , σ τ ά θ η κ ε
μ ε σ θ έ ν ο ς σ τ ο ύ ψ ο ς τ ω ν π ε ρ ι σ τ ά σ ε ω ν . Μ ε τ ι ς
δ ι κ έ ς τ ο υ π α ρ α ι ν έ σ ε ι ς ο Δ ή μ ο ς α π ο φ ά σ ι σ ε
τ η ν ε κ κ έ ν ω σ η τ η ς π ό λ η ς κ α ι τ η μ ε τ α φ ο ρ ά ό
λ ω ν σ τ η γ ε ι τ ο ν ι κ ή ν ή σ ο Σ α λ α μ ί ν α (που α ν ή κ ε
σ τ ο κ ρ ά τ ο ς τ η ς Α θ ή ν α ς ) , σ τ η ν Α ί γ ι ν α κ α ι σ τ η
φ ι λ ό ξ ε ν η π ε ρ ι ο χ ή τ η ς Τ ρ ο ι ζ ή ν α ς , η ο π ο ί α α
ν έ κ α θ ε ν δ ι α τ η ρ ο ύ σ ε κ α λ έ ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ η ν
Α τ τ ι κ ή ( κ α τ α γ ω γ ή Θ η σ έ α κλπ.). Π α ρ ά λ λ η λ α ,
ό λ η η π ο λ ε μ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α ε π ι κ ε ν τ ρ ώ θ η κ ε
σ τ η θ α λ ά σ σ ι α δ ύ ν α μ η , σ τ ι ς 180 τ ρ ι ή ρ ε ι ς π ο υ
ε ί χ ε δ ι α θ έ σ ι μ ε ς η π ό λ η .
Σ ύ μ φ ω ν α μ ε έ ν α ν δ ι α δ ε δ ο μ έ ν ο χ ρ η σ μ ό
τ ο υ μ α ν τ ε ί ο υ τ ω ν Δ ε λ φ ώ ν , τ η ν Α θ ή ν α θ α έ
σ ω ζ α ν τ α ξ ύ λ ι ν α τ ε ί χ η . Κ ά π ο ι ο ι π ο λ ί τ ε ς θ ε ώ
ρ η σ α ν ω ς τ έ τ ο ι α τ α τ ε ί χ η π ο υ κ ά λ υ π τ α ν τ η ν
ε ί σ ο δ ο τ η ς Α κ ρ ό π ο λ η ς κ α ι ε π έ μ ε ν α ν ν α ο χ υ
ρ ω θ ο ύ ν πίσω από α υ τ ά κ α ι ν α δ ώ σ ο υ ν ε κ ε ί
τ η ν ύ σ τ α τ η μ ά χ η . Ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς ό μ ω ς μ ε ιδ ι
α ί τ ε ρ η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η ν α ν ε
δ α φ ι κ ή α υ τ ή ε ρ μ η ν ε ί α κ α ι δ ι α κ ή ρ υ ξ ε ό τ ι ο
χ ρ η σ μ ό ς α ν α φ ε ρ ό τ α ν σ τ α π λ ο ί α κ α ι μ ό ν ο σ ε
α υ τ ά ! Σ τ α π λ ο ί α λ ο ι π ό ν σ τ ρ ά φ η κ α ν μ α ζ ι κ ά ο ι
Α θ η ν α ί ο ι τ ι ς δ ρ α μ α τ ι κ έ ς ε κ ε ί ν ε ς η μ έ ρ ε ς τ ο υ
Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ τ ο υ 480 π.Χ. κ α ι ο ι μ ε ν ά μ α χ ο ι α
π ο β ι β ά σ τ η κ α ν σ τ η Σ α λ α μ ί ν α κ α ι τ η ν Τροιζή-
να, ο ι δ ε μ ά χ ι μ ο ι ε π ά ν δ ρ ω σ α ν ό λ ε ς τ ι ς σ τ ρ α
τ ι ω τ ι κ έ ς θ έ σ ε ι ς κ α ι π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο ν τ α ν γ ι α τ η ν
α ν α μ ε ν ό μ ε ν η α ν α μ έ τ ρ η σ η . Ο ι σ χ ε τ ι κ έ ς π ε ρ ι
γ ρ α φ έ ς ε ί ν α ι π ο λ ύ π α ρ α σ τ α τ ι κ έ ς : π ε ρ ι σ σ ό τ ε
ρ ο ι από 200.000 ά ν θ ρ ω π ο ι κ ά θ ε η λ ι κ ί α ς (μαζ ί
μ ε τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς ) ε γ κ α τ έ λ ε ι ψ α ν τ α σ π ί τ ι α , τ ι ς
π ε ρ ι ο υ σ ί ε ς κ α ι τ ι ς π α τ ρ ο γ ο ν ι κ έ ς ε σ τ ί ε ς τ ο υ ς
γ ι α ν α π ά ρ ο υ ν τ ο ν δ ρ ό μ ο τ η ς π ρ ο σ φ υ γ ι ά ς ,
χ ω ρ ί ς ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν α ν θ α ε π έ σ τ ρ ε φ α ν π ο τ έ . . .
Σ τ η ν έ ρ η μ η π ό λ η έ μ ε ι ν α ν μ ό ν ο ο ι π ο λ ύ α δ ύ
ν α μ ο ι γ ι α ν α μ ε τ α κ ι ν η θ ο ύ ν κ α ι κ ά π ο ι ο ι α θ ε
ρ ά π ε υ τ α ρ ο μ α ν τ ι κ ο ί , ο ι ο π ο ί ο ι π ί σ τ ε υ α ν σ τ η
θ ε ϊ κ ή ε π έ μ β α σ η σ ω τ η ρ ί α ς . Ο ι τ ε λ ε υ τ α ί ο ι ο
χ υ ρ ώ θ η κ α ν σ τ η ν Α κ ρ ό π ο λ η .
Ο ι Π έ ρ σ ε ς έ φ θ α σ α ν σ τ η ν Α θ ή ν α λ ί γ ο μ ε
τ ά τ η ν α ν α χ ώ ρ η σ η τ ο υ τ ε λ ε υ τ α ί ο υ π λ ο ί ο υ
από τ ο ν Π ε ι ρ α ι ά . Α φ ο ύ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν τ ό σ ο
π ρ ο ς τ η ν Ε λ ε υ σ ί ν α ό σ ο κ α ι π ρ ο ς τ α Μ ε σ ό γ ε ι α
κ α ι τ ο Σ ο ύ ν ι ο , ε ι σ ή λ θ α ν θ ρ ι α μ β ε υ τ έ ς σ τ η ν έ
ρ η μ η π ό λ η . Σ ύ ν τ ο μ α φ ό ν ε υ σ α ν τ ο υ ς ε λ ά χ ι
σ τ ο υ ς η λ ι κ ι ω μ έ ν ο υ ς κ α ι α σ θ ε ν ε ί ς π ο υ β ρ ή
κ α ν σ τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς κ α ι σ τ α σ π ί τ ι α κ α ι πο
λ ι ό ρ κ η σ α ν τ η ν Α κ ρ ό π ο λ η . Ε κ ε ί ό μ ω ς α μ ύ ν θ η -
κ α ν μ ε π ε ί σ μ α κ α ι γ ε ν ν α ι ό τ η τ α ο ι λ ί γ ο ι Α θ η
ν α ί ο ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ο ί π ο υ μ έ χ ρ ι τ έ λ ο υ ς πί
σ τ ε υ α ν ε ί τ ε σ τ η σ π α ρ τ ι α τ ι κ ή ε ί τ ε σ τ η θ ε ϊ κ ή
Αποψη των ερειπίων της Περσέπολης, όπως
σώζονται σήμερα. Η Περσέπολη υπήρξε μία
από τις τρεις πρωτεύουσες του
περσικού κράτους (φωτ. J.E. Curtis).
Ενεπίγραφο μνημείο στο Μττεχιστούν, όπου κατ' εντολή του Δαρείου Α' λαξεύτηκαν οι νίκες του εναντίον των σφετεριστών. Οι τελευταίοι εικονίζονται δεμένοι από τον λαιμό, ενώ αριστερά κυριαρχεί η μορφή του Δαρείου.
ε ν ί σ χ υ σ η κ α ι σ ω τ η ρ ί α . Α λ λ ά ό τ α ν κ ά π ο ι ο ι
Π έ ρ σ ε ς α ν α ρ ρ ι χ ή θ η κ α ν από τ η ν α π ό κ ρ η μ ν η
β ό ρ ε ι α π λ ε υ ρ ά κ α ι π ρ ο σ έ β α λ α ν τ ο υ ς λ ί γ ο υ ς
υ π ε ρ α σ π ι σ τ έ ς από τ α ν ώ τ α , κ ά θ ε α ν τ ί σ τ α σ η
κ α τ έ ρ ρ ε υ σ ε . Ο ι ν ι κ η τ έ ς τ ο ύ ς σ κ ό τ ω σ α ν ό
λ ο υ ς κ α ι σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α , χ ω ρ ί ς ν α σ έ β ο ν τ α ι τ ί
π ο τ α , έ β α λ α ν φ ω τ ι ά κ α ι έ κ α ψ α ν ό λ α τ α ι ε ρ ά ,
τ α α γ ά λ μ α τ α τ ω ν θ ε ώ ν , τ α α φ ι ε ρ ώ μ α τ α , τ η ν
ι ε ρ ή ε λ ι ά τ η ς Π α λ λ ά δ α ς , τ α π ά ν τ α . Τ η ν ί δ ι α
τ ύ χ η ε π ε φ ύ λ α ξ α ν κ α ι σ ε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π ό λ η ,
α φ ο ύ π ρ ώ τ α τ η λ ε η λ ά τ η σ α ν , ε ν ώ ο Ξ έ ρ ξ η ς έ
σ τ ε ι λ ε τ α χ υ δ ρ ό μ ο σ τ η ν π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α τ ο υ , τ α
Σ ο ύ σ α , γ ι α ν α α ν α γ γ ε ί λ ε ι τ η ν ε π ι τ υ χ ί α τ ο υ .
Η ν ί κ η α υ τ ή ό μ ω ς δ ε ν ή τ α ν π α ρ ά φ α ι ν ο μ ε
ν ι κ ή , γ ι α τ ί π ρ α γ μ α τ ι κ ή ε π ι τ υ χ ί α σ τ ο ν π ό λ ε μ ο
κ α ι κ ύ ρ ι ο ς σ τ ρ α τ η γ ι κ ό ς σ κ ο π ό ς ε ί ν α ι π ά ν τ α η
σ υ ν τ ρ ι β ή τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ ο υ α ν τ ι π ά λ ο υ κ α ι
ό χ ι η κ α τ ά λ η ψ η τ ω ν π ε ρ ι ο χ ώ ν τ ο υ . Π ο λ ύ πε
ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο π ο υ ο ι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ ς δ ε ν β ρ ί σ κ ο
ν τ α ν μ α κ ρ ι ά , α ν τ ί θ ε τ α , μ ε τ ά τ η ν α ν α δ ί π λ ω σ η
τ ο υ ς από τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο ε ί χ α ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ε ί
σ τ η Σ α λ α μ ί ν α , ό π ο υ ε ί χ α ν σ υ γ κ ρ ο τ ή σ ε ι ισχυ
ρ ό ν α υ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο . Η γ ρ α μ μ ή τ ο υ μ ε τ ώ
π ο υ ε κ τ ε ι ν ό τ α ν π λ έ ο ν σ τ η θ α λ ά σ σ ι α ζ ώ ν η μ ε
τ α ξ ύ Α τ τ ι κ ή ς κ α ι Σ α λ α μ ί ν α ς . Ο ι π ε ρ σ ι κ έ ς ν α υ
τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς (700 π ο λ ε μ ι κ ά π λ ο ί α ) κ α τ έ
φ θ α σ α ν κ α ι α γ κ υ ρ ο β ό λ η σ α ν σ τ ο ν Φ α λ η ρ ι κ ό
ό ρ μ ο , κ ο ν τ ά κ α ι σ ε ε π α φ ή μ ε τ ι ς χ ε ρ σ α ί ε ς μο
ν ά δ ε ς .
Ο Ξ έ ρ ξ η ς , μ ε τ η ν π ο λ υ π λ η θ ή α κ ο λ ο υ θ ί α
τ ο υ , ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε κ ο ν τ ά σ τ η θ ά λ α σ σ α κ α ι
μ α ζ ί μ ε τ ο υ ς σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ ς δ ι ο ι κ η τ έ ς σ υ σ κ ε
π τ ό τ α ν γ ι α τ ι ς π ε ρ α ι τ έ ρ ω κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς . Γ ια
μ ε ρ ι κ έ ς η μ έ ρ ε ς ο ι δ ύ ο α ν τ ί π α λ ο ι α ν α μ ε τ ρ ο ύ
σ α ν ο έ ν α ς τ ο ν ά λ λ ο , έ χ ο ν τ α ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς α
π ό σ τ α σ η α σ φ α λ ε ί α ς ( ο ι Ε λ λ η ν ε ς π ρ ο σ ο ρ μ ι
σ μ έ ν ο ι σ τ α α ν α τ ο λ ι κ ά π α ρ ά λ ι α τ η ς Σ α λ α μ ί
ν α ς , ο ι δ ε Π έ ρ σ ε ς κ α τ ά μ ή κ ο ς τ ω ν δ υ τ ι κ ώ ν α
κ τ ώ ν , από Π ε ι ρ α ι ά ω ς Φ ά λ η ρ ο ) , χ ω ρ ί ς ν α τ ο λ
μ ο ύ ν ν α π ά ρ ο υ ν τ η ν π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α γ ι α κ ά π ο ι α
ε ν έ ρ γ ε ι α .
Περικεφαλαία κορινθιακού τύπου και κωδωνόσχημος θώρακας Ελληνα οπλίτη. Πιθανώς με τον ίδιο τρόπο ήταν εξοπλισμένοι και όσοι οπλίτες επέβαιναν στις τριήρεις και πολεμούσαν πάνω σε αυτές. Η ύπαρξη θώρακα ωστόσο αμφισβητείται από πολλούς μελετητές, καθώς η πτώση του πολεμιστή στη θάλασσα θα σήμαινε βέβαιο πνιγμό.
ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ Ο ι ν α υ τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ ω ν δ ύ ο π α ρ α τ ά ξ ε
ω ν δ ε ν μ α ς ε ί ν α ι μ ε α π ό λ υ τ η α κ ρ ί β ε ι α γνω
σ τ έ ς . Μ π ο ρ ο ύ ν ό μ ω ς ν α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ο ύ ν μ ε
β ά σ η κ ά π ο ι ο υ ς υ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ ς .
ΕΛΛΗΝΕΣ
Για τ ι ς ε λ λ η ν ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς μ ά ς π λ η ρ ο φ ο
ρ ε ί μ ε χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α ο Η ρ ό δ ο
τ ο ς , ο ο π ο ί ο ς , κ α θ ό τ ι δ ε ν α π ε ί χ ε π ο λ ύ χ ρ ο ν ι
κ ά από τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν , μ π ό ρ ε σ ε
ν α σ υ λ λ έ ξ ε ι ο ρ θ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς . Επιπλέον,
α φ ο ύ τ α κ ε ί μ ε ν α τ ο υ έ γ ι ν α ν ε υ ρ έ ω ς γ ν ω σ τ ά
σ τ ο ν ε λ λ η ν ι κ ό κ ό σ μ ο ( τ α δ ι ά β α ζ α ν κ α τ ά τ ι ς
μ ε γ ά λ ε ς ε ο ρ τ έ ς σ τ η ν Α θ ή ν α , ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς
κ α ι σ ε ά λ λ ε ς π ό λ ε ι ς ) , ο π ο ι α δ ή π ο τ ε λ α ν θ α
σ μ έ ν η κ α τ α γ ρ α φ ή θ α ε ί χ ε σ χ ο λ ι α σ τ ε ί κ α ι επι
σ η μ α ν θ ε ί . Ο π α τ έ ρ α ς τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς , α ν κ α ι συ
ν ο λ ι κ ά κ ά ν ε ι λ ό γ ο γ ι α 378 τ ρ ι ή ρ ε ι ς , σ τ η ν ανα
λ υ τ ι κ ή κ α τ α γ ρ α φ ή τ ω ν π λ ο ί ω ν π ο υ σ υ ν ε ι σ έ
φ ε ρ ε κ ά θ ε π ο λ ι τ ε ί α ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά σ τ η ν ε λ λ η ν ι κ ή
π α ρ ά τ α ξ η ε κ ε ί ν ο τ ο ν Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο , δ ί ν ε ι τ ο υ ς
ε ξ ή ς α ρ ι θ μ ο ύ ς : (βλ. δ ι π λ α ν ό π ί ν α κ α )
Σ υ ν ο λ ι κ ά , λ ο ι π ό ν , π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α 368 κ α ι
ό χ ι 378 τ ρ ι ή ρ ε ι ς . Ε π ι π λ έ ο ν , υ π ή ρ χ α ν κ α ι 1 4
π ε ν τ η κ ό ν τ ο ρ ο ι . Ε π ο μ έ ν ω ς , τ ο γ ε ν ι κ ό σ ύ ν ο λ ο
α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ α 382 π ο λ ε μ ι κ ά π λ ο ί α . Σ τ η συνο
λ ι κ ή δ ύ ν α μ η τ ο υ ε λ λ η ν ι κ ο ύ σ τ ό λ ο υ π ρ έ π ε ι ν α
π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν ά λ λ ε ς 1 2 τ ρ ι ή ρ ε ι ς τ ω ν Α ι γ ι ν ι τ ώ ν ,
π ο υ φ ρ ο υ ρ ο ύ σ α ν τ η ν ή σ ο τ ο υ ς , κ α ι ά λ λ ε ς 6 0
κ ε ρ κ υ ρ α ϊ κ έ ς τ ρ ι ή ρ ε ι ς , π ο υ ε ί χ α ν α ν α π τ υ χ θ ε ί
σ τ α δ υ τ ι κ ά π α ρ ά λ ι α τ η ς Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ , χω
ρίς ό μ ω ς ν α ε ί ν α ι ε ξ α σ φ α λ ι σ μ έ ν η η α γ ω ν ι σ τ ι -
ΛΑΚΕΔΑΙΜΌΝΙΟΣ ΠΟΛΈΜΑΡΧΟΣ (489-479 Π.Χ.)
Η εικονογράφηση αποδίδει την κλασική εικόνα
ενός αξιωματικού από τη νοτιοδυτική Λακωνία,
ο οποίος φέρει κορινθιακό κράνος με το
χαρακτηριστικό αντεστραμμένο δωρικό λοφίο,
οπλιτική ασπίδα με απεικόνιση κεφαλής
ταύρου (θεωρείται ένα από τα οκτώ
εμβλήματα που χαρακτήριζαν τις σπαρτιατικές
"μόρες "),πρώιμο μυώδη θώρακα και
ορειχάλκινες περικνημίδες. Βέβαια είναι
μάλλον απίθανο να χρησιμοποιήθηκαν
θώρακες ή περικνημίδες από Λακεδαιμόνιους
ή άλλους Ελληνες πεζοναύτες στη ναυμαχία
της Σαλαμίνας (ενδυματολογική έρευνα -
εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Παράσταση έφιππου τοξότη με σκυθική ενδυμασία. Ο περσικός στρατός χρησιμοποίησε και τέτοιους ικανότατους πολεμιστές στη Σαλαμίνα ως τοξότες επί των τριηρών. Ζωγραφική πάνω σε αττικό πιάτο (Οξφόρδη, Ashmolean Museum).
κ ή τ ο υ ς δ ι ά θ ε σ η . Α ν π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε τ α α μ φ ι
β ό λ ο υ α ξ ι ο π ι σ τ ί α ς ( κ α τ ά τ ο ν Η ρ ό δ ο τ ο ) π λ ο ί α
τ ω ν Κ ε ρ κ υ ρ α ί ω ν , π ρ ο κ ύ π τ ε ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο 394
π ο λ ε μ ι κ ώ ν , τ α ο π ο ί α ε ί ν α ι π ο λ ύ κ ο ν τ ά σ τ ο ν
( π ι θ α ν ό ν σ τ ρ ο γ γ υ λ ε μ έ ν ο ) α ρ ι θ μ ό τ ω ν 400 ε λ
λ η ν ι κ ώ ν π ο λ ε μ ι κ ώ ν π ο υ δ ί ν ε ι ο Θ ο υ κ υ δ ί δ η ς .
Α υ τ ό ς ο α ρ ι θ μ ό ς ό μ ω ς κ α τ α δ ε ι κ ν ύ ε ι απλώς
τ α υ π ά ρ χ ο ν τ α σ κ ά φ η τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς π λ ε υ ρ ά ς .
Α υ τ ά π ο υ ή τ α ν δ ι α θ έ σ ι μ α σ τ ο π ε δ ί ο τ η ς σ ύ
γ κ ρ ο υ σ η ς κ α ι τ ε λ ι κ ά σ υ μ μ ε τ ε ί χ α ν σ ε α υ τ ή ή
τ α ν τ α 382, μ ε τ ι ς 368 τ ρ ι ή ρ ε ι ς ν α έ χ ο υ ν τ ο ν
κ ύ ρ ι ο ρ ό λ ο κ α ι τ ι ς 1 4 π ε ν τ η κ ο ν τ ό ρ ο υ ς ν α τ ι ς
υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν , π α ρ έ χ ο ν τ α ς μ ό ν ο β ο η θ η τ ι κ έ ς ,
κ α τ ά π ά σ α π ι θ α ν ό τ η τ α , υ π η ρ ε σ ί ε ς .
Σ τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν π λ ο ί ω ν ε π έ β α ι ν α ν π ε ρ ί
π ο υ 75.000 ά ν δ ρ ε ς , ε κ τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι 4-5.000
ή τ α ν ο π λ ί τ ε ς ( " ε π ι β ά τ ε ς " ) κ α ι ο ι 70.000 π ε ρ ί
π ο υ ν α υ τ ι κ ο ί ( ο ι 63.260 κ ω π η λ ά τ ε ς ) . Επίσης,
σ τ α α θ η ν α ϊ κ ά π λ ο ί α , ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς κ α ι σ ε ά λ
λ α , ε π έ β α ι ν α ν κ α ι τ ο ξ ό τ ε ς ( τ έ σ σ ε ρ ι ς σ ε κ ά θ ε
α θ η ν α ϊ κ ή τ ρ ι ή ρ η ) , ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν ο π ο ί ω ν
φ θ ά ν ε ι τ ο υ ς 800-1.000 σ υ ν ο λ ι κ ά .
ΠΈΡΣΕΣ
Ο υ π ο λ ο γ ι σ μ ό ς τ ω ν π ε ρ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν
σ υ ν ι σ τ ά π ο λ ύ δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ η υ π ό θ ε σ η . Ενώ ο
α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν π λ ο ί ω ν τ ο υ Ξ έ ρ ξ η , κ α τ ά τ η ν έ
ν α ρ ξ η τ η ς ε κ σ τ ρ α τ ε ί α ς ( π α ρ α δ ί δ ε τ α ι α ν α λ υ
τ ι κ ά τ ό σ ο από τ ο ν Η ρ ό δ ο τ ο ό σ ο κ α ι από τ ο ν
Δ ι ό δ ω ρ ο τ ο ν Σ ι κ ε λ ι ώ τ η ) , δ ε ν α μ φ ι σ β η τ ε ί τ α ι
( π ε ρ ί π ο υ 1.200 π ο λ ε μ ι κ ά , σ τ α ο π ο ί α π ρ ο σ τ έ
θ η κ α ν ά λ λ α 120 τ ω ν π α ρ α λ ι α κ ώ ν π ό λ ε ω ν τ η ς
Θ ρ ά κ η ς κ α ι τ ω ν ν ή σ ω ν τ ο υ β ο ρ ε ί ο υ Α ι γ α ί ο υ
Σ α μ ο θ ρ ά κ η ς , Θ ά σ ο υ , Λ ή μ ν ο υ κλπ.), υ π ά ρ χ ε ι
ε ν τ ο ν ό τ α τ η δ ι α μ ά χ η γ ι α τ ο ν α ρ ι θ μ ό τ ω ν πλοί
ω ν π ο υ έ φ θ α σ α ν κ α ι τ ε λ ι κ ά π α ρ α τ ά χ θ η κ α ν α
π έ ν α ν τ ι σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά σ τ ο σ τ ε ν ό τ η ς Σ α λ α μ ί
ν α ς . Ο ι α μ φ ι σ β η τ ή σ ε ι ς κ α ι ο ι δ ι α φ ω ν ί ε ς δ η μ ι
ο υ ρ γ ή θ η κ α ν από τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ω ν ι σ τ ο ρ ι
κών τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς ( τ ο υ ί δ ι ο υ τ ο υ Η ρ ο δ ό
τ ο υ κ α τ α ρ χ ά ς ) ν α π ρ ο σ δ ι ο ρ ί σ ο υ ν μ ε α κ ρ ί β ε ι α
τ ι ς α π ώ λ ε ι ε ς π ο υ υ π έ σ τ η σ α ν ο ι Π έ ρ σ ε ς από
τ ι ς τ ρ ι κ υ μ ί ε ς κ α ι τ ι ς ν α υ τ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς
γ ύ ρ ω από τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Ηρό-
δ ο τ ο , ο ι α π ώ λ ε ι ε ς τ ο υ β α σ ι λ ι κ ο ύ σ τ ό λ ο υ σ τ ι ς
α κ τ έ ς τ η ς Μ α γ ν η σ ί α ς α ν ή λ θ α ν σ ε 400 τ ρ ι ή
ρ ε ι ς ( π ρ ο φ α ν ώ ς ο α ρ ι θ μ ό ς ε ί ν α ι σ τ ρ ο γ γ υ λ ε
μ έ ν ο ς ) . Α λ λ α 4 5 π λ ο ί α έ π ε σ α ν σ τ α χ έ ρ ι α τ ω ν
Ε λ λ ή ν ω ν σ ε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς
κ ο ν τ ά σ τ ο λ ι μ ά ν ι τ ω ν Α φ ε τ ώ ν , ε ν ώ σ τ α Κ ο ί λ α
τ η ς Ε ύ β ο ι α ς χ ά θ η κ α ν από κ α τ α ι γ ί δ α ά λ λ α
200, μ ε τ α ξ ύ τ ω ν ο π ο ί ω ν ο λ ό κ λ η ρ η η δ ύ ν α μ η
τ η ς Κ ι λ ι κ ί α ς (100 τ ρ ι ή ρ ε ι ς ) . Τ ο σ ύ ν ο λ ο α υ τ ώ ν
τ ω ν α π ω λ ε ι ώ ν φ θ ά ν ε ι τ α 645 π λ ο ί α , σ τ α ο π ο ί α
π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν κ α ι ε κ ε ί ν α π ο υ κ α τ α
σ τ ρ ά φ η κ α ν ή β υ θ ί σ τ η κ α ν κ α τ ά τ η ν τ ε λ ι κ ή
ν α υ μ α χ ί α σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο , ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν οποί
ω ν π α ρ α μ έ ν ε ι ά γ ν ω σ τ ο ς . Ο π ω σ δ ή π ο τ ε ό μ ω ς
δ ε ν ή τ α ν ε ν τ υ π ω σ ι α κ ό ς , γ ι α τ ί δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά
θ α κ α τ α γ ρ α φ ό τ α ν α ν ό χ ι τ ο ί δ ι ο τ ο ν ο ύ μ ε ρ ο ,
τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν η σ η μ α σ ί α κ α ι η β α ρ ύ τ η τ α τ ο υ
γ ι α τ ι ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς . Α φ ο ύ κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο δ ε ν έ γ ι ν ε ,
ο α ρ ι θ μ ό ς α υ τ ό ς π ρ έ π ε ι ν α ή τ α ν σ χ ε τ ι κ ά μ ι
κ ρ ό ς . Τ έ λ ο ς , ο ι Π έ ρ σ ε ς σ τ ε ρ ή θ η κ α ν τ ω ν υπη
ρ ε σ ι ώ ν δ ύ ο τ ρ ι η ρ ώ ν ( μ ί α ς τ η ς Λ ή μ ν ο υ κ α ι
μ ί α ς τ η ς Τ ή ν ο υ / Τ ε ν έ δ ο υ ) , π ο υ α υ τ ο μ ό λ η σ α ν
σ τ ο ε λ λ η ν ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο ( ό π ο υ π ρ ο φ α ν ώ ς
ανήκαν...). Ο ι β ε β α ι ω μ έ ν ε ς α π ώ λ ε ι ε ς α υ τ ώ ν
τ ω ν 647 σ κ α φ ώ ν κ α ι ο ι ε κ τ ι μ ώ μ ε ν ε ς ά λ λ ω ν 50-
7 0 ( σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο ) , μ α ς δ ί ν ο υ ν έ ν α σ ύ ν ο λ ο
700-720 π ο λ ε μ ι κ ώ ν π ο υ δ ι α γ ρ ά φ η κ α ν από τ ο
δ υ ν α μ ι κ ό τ ο υ Ξ έ ρ ξ η , α φ ή ν ο ν τ α ς τ ο ν μ ε 600
π ε ρ ί π ο υ π λ ο ί α . Η ε κ τ ί μ η σ η α υ τ ή ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε
τ α ι μ ε δ ύ ο π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς , α φ ε ν ό ς τ ο υ Η ρ ο
δ ό τ ο υ κ α ι α φ ε τ έ ρ ο υ τ ο υ ί δ ι ο υ τ ο υ Π έ ρ σ η
ν α υ ά ρ χ ο υ Α χ α ι μ έ ν η : Ο Ε λ λ η ν α ς ι σ τ ο ρ ι κ ό ς ,
κ α τ ά τ η ν ε ξ ι σ τ ό ρ η σ η τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν σ τ ο
Α ρ τ ε μ ί σ ι ο , σ η μ ε ι ώ ν ε ι ό τ ι , μ ε τ ά τ η ν ε υ τ υ χ ή
γ ι α τ ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ω ν 200 π ε ρ σ ι
κών π λ ο ί ω ν π ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α τ ο υ ς υ π ε ρ -
φ α λ α γ γ ί σ ο υ ν , ο ι Π έ ρ σ ε ς έ μ ε ι ν α ν μ ε τ ό σ α
π λ ο ί α , ώ σ τ ε π λ έ ο ν δ ε ν υ π ε ρ ε ί χ α ν π ο λ ύ τ ω ν
Ελλήνων. Α ν τ ί σ τ ο ι χ α , ο Π έ ρ σ η ς ν α ύ α ρ χ ο ς
Α χ α ι μ έ ν η ς , ο ο π ο ί ο ς δ ι ο ι κ ο ύ σ ε τ ο ν σ τ ό λ ο τ ω ν
Α ι γ υ π τ ί ω ν , α ν έ φ ε ρ ε σ τ ο ν β α σ ι λ ι ά τ ο υ Ξ έ ρ ξ η ,
λ ί γ ο μ ε τ ά τ η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο , πως ο
π ε ρ σ ι κ ό ς υ π ε ρ ε ί χ ε τ ο υ ε λ λ η ν ι κ ο ύ κ α τ ά 300
σ κ ά φ η . Σ υ ν ε π ώ ς , α φ ο ύ κ α τ ά π ά σ α π ι θ α ν ό τ η
τ α ο ι Π έ ρ σ ε ς γ ν ώ ρ ι ζ α ν πως ο ε λ λ η ν ι κ ό ς σ τ ό
λ ο ς π ο υ ε ί χ ε α ν τ ι π α ρ α τ α χ θ ε ί σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ν από π λ ο ί α ά ν ω τ ω ν 300 (324 γ ι α
τ η ν α κ ρ ί β ε ι α ) , σ υ ν ά γ ε τ α ι ό τ ι π ρ ο σ δ ι ό ρ ι ζ α ν
τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς σ τ ό λ ο σ τ α 600-630 σ κ ά φ η .
Σ τ α 600-630 π ε ρ σ ι κ ά π ο λ ε μ ι κ ά , α ρ ι θ μ ό
τ ο ν ο π ο ί ο υ ι ο θ ε τ ο ύ μ ε , ή λ θ α ν ν α π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν
κ ά π ο ι ε ς ε ν ι σ χ ύ σ ε ι ς , π ο υ ό μ ω ς δ ε ν π ρ ο σ δ ι ο
ρ ί ζ ο ν τ α ι . Ο Η ρ ό δ ο τ ο ς υ π ο θ έ τ ε ι ό τ ι ο ι ε ν ι σ χ ύ
σ ε ι ς α υ τ έ ς , τ ι ς ο π ο ί ε ς σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν Ε λ λ η
ν ε ς τ ω ν π ε ρ ι ο χ ώ ν π ο υ κ α τ α λ ή φ θ η κ α ν (π.χ.
Κ ά ρ υ σ τ ο ς , Α υ λ ί δ α ) κ α ι κ ά τ ο ι κ ο ι ν η σ ι ώ ν (π.χ.
Α ν δ ρ ο ς , Τήνος, Σ κ ό π ε λ ο ς , Σ κ ι ά θ ο ς , Σ κ ύ ρ ο ς
κλπ.), α ν τ ι σ τ ά θ μ ι σ α ν τ ι ς α π ώ λ ε ι ε ς π ο υ κ α τ α
γ ρ ά ψ α μ ε . Α υ τ ό ό μ ω ς π ο υ κ α ι ο ί δ ι ο ς ο Η ρ ό
δ ο τ ο ς κ α τ έ γ ρ α ψ ε ω ς υ π ό θ ε σ η , δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α
ε υ σ τ α θ ε ί . Τ α ε λ λ η ν ι κ ά ν η σ ι ά , ό σ α π ο λ λ ά κ α ι
ν α ή τ α ν , τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η δ ε ν δ ι έ θ ε τ α ν μ ε
γ ά λ ε ς ν α υ τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς μ ε α
κ ρ ί β ε ι α τ ι ς μ ο ν ά δ ε ς τ ω ν ν η σ ι ώ ν π ο υ σ υ μ π α
ρ α τ ά χ θ η κ α ν μ ε τ η ν ε θ ν ι κ ή π λ ε υ ρ ά , μ π ο ρ ο ύ
μ ε ν α ε ξ ά γ ο υ μ ε α σ φ α λ ή σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α κ α ι
γ ι α τ α ν η σ ι ά π ο υ τ ά χ θ η κ α ν μ ε τ ο ν ε χ θ ρ ό : η ι
σ χ υ ρ ή Α ί γ ι ν α δ ι έ θ ε τ ε 4 2 π λ ο ί α , η Λ ε υ κ ά δ α μό-Ο ναός της Αφαίας Αθηνάς
στην Αίγινα. Ανεγέρθηκε
περί το 500 π.Χ. και
φανερώνει την οικονομική
και κοινωνική άνοδο της
νήσου εκείνη την εποχή. Η
Αίγινα, 20 χρόνια αργότερα,
μπόρεσε να διαθέσει 42
πλοία στον ελληνικό
συμμαχικό στόλο. Γα 30 από
αυτά συμμετείχαν στη
Σαλαμίνα.
ΎΔΡΟΒΙΟΣ" ΣΑΚΑΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ (480 π.Χ.)
Ανεξάρτητα από την εθνικότητα των πεζοναυτών που
υπήρχαν σε κάθε μοίρα στόλου της Περσικής
αυτοκρατορίας, σε κάθε πλοίο επέβαινε και μία
μονάδα έμπιστων ιρανόφωνων πολεμιστών (Περσών,
Μήδων ή Σακών) που επιτηρούσε τη συμπεριφορά
και το ηθικό του πληρώματος. Ο εικονιζόμενος
πεζοναύτης ανήκει στη φυλή των Σακών και αποτελεί
μέλος επίλεκτης μονάδας, όπως φαίνεται από το
διακοσμημένο μεσομφάλιο της "βοιωτικής" ασπίδας
του, ενώ τα γραμμικά μοτίβα της ενδυμασίας του
είναι δηλωτικό στοιχείο μονάδας ή φατρίας. Οι Σάκες
πεζοναύτες στρατολογούνταν από παραποτάμιες
περιοχές και συνεπώς ήταν από τους λίγους
μάχιμους του περσικού αυτοκρατορικού στρατού
που γνώριζαν κολύμπι, οπότε και αποκαλούνταν
υδρόβιοι Σάκες" (ενδυματολογική έρευνα -
εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ). Λ
ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΛΙΓΜΟΙ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ
Ελληνας οπλίτης με χαρακτηριστική ηρωική γυμνότητα. Από το αέτωμα του ναού της Αφαίας της Αίγινας (Γλυπτοθήκη του Μονάχου).
Μονομαχία Αθηναίου οπλίτη και Πέρση. Ο Αθηναίος φέρει όλο τον οπλισμό του (ασπίδα τύπου "όπλον", περικεφαλαία, λινοθώρακα, κνημίδες), αλλά αντί για δόρυ κρατά κοπίδα. Ο Πέρσης στρατιώτης φορά πολύχρωμη στολή, δεν γίνεται φανερό αν φέρει θώρακα ή όχι, αλλά κρατά και αυτός ξίφος τύπου σπάθας. Αναμφίβολα, πολλές τέτοιες σκηνές μάχης θα διαδραματίστηκαν στη Σαλαμίνα πάνω στις εμπλεκόμενες τριήρεις (Εδιμβούργο, Βασιλικό Μουσείο).
Εξαίρετο δείγμα περσικής τέχνης από το ανάκτορο στα Σούσα. Πρόκειται για κατασκευή με επισμαλτωμένα τούβλα, στην οποία εικονίζεται Πέρσης Αθάνατος με την επίσημη ενδυμασία του (Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου).
«Στο χέρι σου είναι σήμερα να σώσεις την Ελλάδα, αν ακούσεις εμένα και μείνεις εδώ να ναυμαχήσεις και δεν σε πείσουν τα λόγια εκείνων ώστε να επαναφέρεις τα πλοία στον Ισθμό. Ακουσε τα δύο σχέδια και σύγκρινε τα. Αν δώσεις μάχη στον Ισθμό, &α ναυμαχήσεις σε ανοιχτό πέλαγος, που δεν μάς συμφέρει και &α χάσεις τη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα και την Αίγινα, ακόμη και αν στα άλλα η τύχη μάς ευνοήσει. Μαζί με το ναυτικό, θα ακολουθήσει ο στρατός των βαρβάρων και έτσι θα τους οδηγήσεις εσύ ο ίδιος κατά της Πελοποννήσου και θα εκθέσεις σε κίνδυνο ολόκληρη την Ελλάδα. Αν όμως κάνεις αυτά που σου προτείνω, να τα πλεονεκτήματα που θα έχεις: καταρχάς, θα πολεμήσουμε σε μέρος στενό, με λίγα πλοία δικά μας εναντίον πολλών, και εάν η έκβαση της μάχης είναι αυτή που φαίνεται πιθανή, θα κερδίσουμε λαμπρή νίκη. Διότι το να ναυμαχήσουμε σε στενό μέρος είναι υπέρ μας, ενώ (θα) είναι υπέρ των αντιπάλων να ναυμαχήσουμε σε ανοιχτό μέρος... Και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα είναι πως ίδια θα ναυμαχήσεις για την Πελοπόννησο παραμένοντας εδώ, όπως και εάν ναυμαχούσες στον Ισθμό. Αν σκεφτείς ώριμα δεν θα φέρεις ο ίδιος τον εχθρό να χτυπήσει την Πελοπόννησο...».
Ο Θεμιστοκλής είχε μιλήσει πολύ ορθά από στρατιωτικής σκοπιάς. Πέρα από τις προφανείς ωφέλειες που θα είχαν οι λιγό-
ΣΙΚΥΩΝΙΟΣ ΕΠΙΒΑΤΗΣ (ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ) (480π.Χ.) Ο κλασικός Ελληνας πεζοναύτης του 5ου αιώνα π.Χ. έφερε μόνο τη στοιχειώδη αμυντική &ωράκιση (δηλαδή ασπίδα και κράνος), ώστε να μπορεί να κολυμπήσει με ασφάλεια και χωρίς περιττό βάρος σε περίπτωση βύ&ισης του πλοίου στο οποίο επέβαινε. Το επιθετικό του όπλο είναι η βαριά τμητική μάχαιρα, χαρακτηριστικό όπλο των Μηδικών πολέμων (ενδυματολογική έρευνα • εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Αθηναίος οπλίτης σε φάση δρομαίας
εφόδου. Παράσταση σε στήλη της Ακρόπολης της Αθήνας (Μουσείο
Ακροπόλεως).
Οι Πελοποννήσιοι στρατηγοί, οι οποίοι
επιθυμούσαν την αναδίπλωση στον Ισθμό,
σκέπτονταν με πολύ περιορισμένους
στρατηγικούς ορίζοντες.
Χάλκινο περσικό κράνος ασσυριακού τύπου, λάφυρο των Ελλήνων από τη μάχη στον Μαραθώνα (Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας).
Η πορεία του περσικού στρατού και στόλου κατά το 480 π.Χ.
Ο ναός του Απόλλωνα στην Κόρινθο. Στα περίχωρα της Κορίνθου συγκεντρώθηκαν
οι εκπρόσωποι των ελληνικών πόλεων που
αποφάσισαν να αντιταχθούν στον Πέρση
εισβολέα.
κελία και να ιδρύσουν εκεί άλλη πατρίδα! Και αυτό ακριβώς θα έκαναν αν ο στόλος δεν πολεμούσε στη Σαλαμίνα. Η απειλή ήταν βαριά. Αν οι Αθηναίοι αποχωρούσαν, ο ελληνικός στόλος θα έμενε με 202 πλοία και τους Πελο-ποννήσιους αρχηγούς να εξακολουθούν να αντιδικούν... Εχοντας συνείδηση της κατάστασης, ο τυπικός αρχηγός Ευρυβιάδης τάχθηκε μάλλον με το μέρος του Θεμιστοκλή και φρόντισε να κάνει κατανοητό και στους άλλους δύστροπους στρατηγούς πως ήταν προτιμότερο να πολεμήσουν στην προωθημένη θέση που βρίσκονταν με 382 πλοία παρά κοντά στις ιδιαίτερες πατρίδες τους με 202 ή ακόμα λιγότερα, σε περίπτωση που το παράδειγμα των Αθηναίων ακολουθούσαν οι Μεγαρείς (20 πλοία), οι Αιγινίτες (30), οι Χαλκιδείς (20) και οι Ερετριείς (7), των οποίων οι πατρίδες θα έμεναν τελείως ακάλυπτες. Η τελική απόφαση ελήφθη κατά περίεργο τρόπο ομόφωνα! Θα πολεμούσαν όλοι, εκόντες και άκοντες, στη Σαλαμίνα. Πα τον Θεμιστοκλή όμως αυτό δεν ήταν αρκετό. Προκειμένου να αποφύγει οποιαδήποτε μεταστροφή, χρησιμοποίησε τον δαιμόνιο νου του και εφάρμοσε ένα παράτολμο σχέδιο, άξιο ενός μεγάλου, αποφασιστικού και αδίστακτου (προκειμένου για το εθνικό συμφέρον) ηγέτη. Αφού οι άλλοι στρατηγοί ήθελαν να ναυμαχήσουν με την πλάτη στον τοίχο, θα τους έδινε την ευκαιρία... Καθοδήγησε κατάλληλα και έστειλε τον δούλο του και δάσκαλο των παιδιών του Σίκκινο, ο οποίος καταγόταν από την Ασία και γνώριζε περσι
κά, στην Αυλή του Πέρση βασιλιά. Ο Σίκκινος αποκάλυψε στους Πέρσες αξιωματούχους (και μάλλον όχι στον ίδιο τον Ξέρξη) τη "δήθεν" ευνοϊκή στάση του ηγέτη των Αθηναίων και τα σχέδια των Ελλήνων, οι οποίοι με πεσμένο ηθικό είχαν αποφασίσει να αναχωρήσουν για την Πελοπόννησο την επόμενη ημέρα. Στο μήνυμα δεν υποδεικνυόταν κάποιος τρόπος ενέργειας. Αυτό αφηνόταν στην περσική ηγεσία. Δεν είναι περίεργο ότι η πληροφόρηση εκ μέρους του Θεμιστοκλή έγινε πιστευτή και τα περσικά σχέδια τροποποιήθηκαν προκειμένου να προλάβουν τον ελληνικό στόλο, να τον αποκλείσουν και να τον κατα-ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα. Με δεδομένη την ελληνική πολιτειακή διαίρεση και φιλαρ-χία, που ήταν γνωστές στους Πέρσες, ήταν αρκετά πιθανό κάποιοι ηγέτες να άλλαζαν στρατόπεδο καθόσον η εχθρική προέλαση φαινόταν αναπότρεπτη. Κάτι ανάλογο είχαν ήδη πράξει οι Μακεδόνες, οι Θεσσαλοί, οι Φθιώτες, οι Βοιωτοί κλπ.
Ο Θεμιστοκλής, με την παράτολμη αυτή ενέργεια του, η οποία βέβαια ενείχε μεγάλο βαθμό κινδύνου λόγω της υποβόσκουσας δυσπιστίας και αμφισβήτησης μεταξύ των Ελλήνων ηγετών, καταχωρήθηκε στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία ως ο πρώτος που εφάρμοσε με επιτυχία στρατηγική έμμεσης προσέγγισης. Ας σημειωθεί ότι έκτοτε τεχνάσματα τέτοιου τύπου βρήκαν πολλούς μιμητές κατά την ιστορική πορεία των Ελλήνων.
ΦΟΙΝΙΚΑΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ (480 π Χ.) Οι Φοίνικες αποτελούσαν το πολυπληθέστερο και πιο αξιόμαχο ναυτικό σώμα στην υπηρεσία
των Αχαιμενιδών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο αλλά και τις παραστάσεις από φοινικικά έργα
τέχνης, οι πεζοναύτες τους έφεραν λοφιοφόρα κράνη ελληνικού τύπου.
εφαπλωματοποιημένους λινούς ή δερμάτινους θώρακες, στρογγυλές
ομφαλωτές ασπίδες και ακόντια. Επιπροσθέτως ο μαχητής της εικόνας φέρει και ένα από τα χαρακτηριστικά "ναυμαχικά"
όπλα της ανατολικής Μεσογείου, το "δορυδρέπανον". Ο οπλισμός του
συμπληρώνεται από την κυρτή μάχαιρα - το ασιατικό αντίστοιχο της ελληνικής κοπίδας
(ενδυματολογική έρευνα - εικονογράφηση : Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Τα σωζόμενα λείψανα του παλαιού θεάτρου του Διονύσου, στους πρόποδες της Ακρόπολης, λίγο πιο κάτω από το νεώτερο θέατρο του Ηρώδη. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, το θέατρο αυτό κοσμούσαν δύο ανδριάντες, του Μιλτιάδη και του Θεμιστοκλή.
ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ
Οι Πέρσες διοικητές, υπό την αυστηρή επιτήρηση του Ξέρξη, από τη στιγμή που είχαν φθάσει και εγκατασταθεί στον Φαληρικό όρμο, είχαν παρατηρήσει εξονυχιστικά την τοποθεσία και είχαν διαγνώσει τα μειονεκτήματα που παρουσίαζε γι' αυτούς μια πιθανή αναμέτρηση με τους Ελληνες μέσα στα στενά που ήδη βρίσκονταν. Ετσι, επί σειρά ημερών, δεν επιχείρησαν να τους ενοχλήσουν, αλλά έμειναν να τους παρατηρούν προσπαθώντας να καταλάβουν τις προθέσεις τους. Τα δικά τους πλοία ήταν αφενός περισσότερα, αφετέρου ταχύπλοα και ψηλότερα, κατάλληλα με δύο λόγια για σύγκρουση σε ανοικτή θάλασσα. Τα χαρακτηριστικά αυτά όμως (η αριθμητική υπεροχή, η ταχύτητα και η ψηλότερη κατασκευή) θα εξανεμίζονταν (η αριθμητική υπεροχή και η ταχύτητα) ή θα μετατρέπονταν σε μειονέκτημα (η ψηλή κατασκευή), σε περίπτωση που ναυμαχούσαν σε κλειστό χώρο όπως τα στενά της Σαλαμίνας.
Φαίνεται πως η αρχική απόφαση του Πέρση βασιλιά ήταν να φθάσει στη Σαλαμίνα ...δια ξηράς, γεμίζοντας δηλαδή με χώμα το
στενό πέρασμα απο τη σημερινή ακτή της Αμφιάλης προς το νησί που (σήμερα) λέγεται Αγιος Γεώργιος. Η απόπειρα αυτή, αν και δεν ήταν αδύνατη τεχνικά, αποσοβήθηκε, γιατί οι Ελληνες περιπολούσαν έχοντας έμπειρους τοξότες στα πλοία τους, οι οποίοι εμπόδισαν αποτελεσματικά την εργασία των μηχανικών και των εργατών.
Η επόμενη σκέψη του Ξέρξη ήταν να χωρίσει τον στόλο του σε δύο μεγάλες μοίρες και με τη μια να επιτηρεί την ελληνική δύναμη στη Σαλαμίνα και με την άλλη να κατευθ υ ν θ ε ί παράλληλα με πεζικές δυνάμεις που θα προχωρούσαν από την ξηρά εναντίον της ελληνικής αμυντικής γραμμής του Ισθμού. Στη σκέψη αυτή αντιτάχθηκε ο αρχιναύαρχος του περσικού στόλου, ο Αχαιμένης, γιος και αυτός του Δαρείου, με το εύλογο επιχείρημα ότι έτσι θα έχαναν την αριθμητική υπεροχή τους. Εχοντας ένα σύνολο 700 περίπου επιχειρησιακών πλοίων, οι Πέρσες ήταν ανώτεροι, πλεονέκτημα που θα έχαναν αν μοίραζαν τα πλοία τους σε δύο ισοδύναμες μοίρες (των 350 πλοίων εκάστη). Εάν πάλι διαιρούσαν τον στόλο τους σε άνισα τμήματα, π.χ. σε ένα με 200 σκάφη για να κατευθυνθεί στις ακτές της Πελοποννήσου και σε ένα άλλο με 500 για να
εποπτεύει τον ελληνικό στόλο από το Φάληρο, κινδύνευαν από τυχόν απρόβλεπτη και (αθέατη από τη πλευρά τους λόγω των βουνών του νησιού) ελληνική κίνηση "κατ' εσωτερικές γραμμές", που θα επέτρεπε στους Ελληνες να καταναυμαχήσουν τη μικρότερη μοίρα και κατόπιν να επανέλθουν στις προφυλαγμένες θέσεις τους, αποσκοπώντας στη συνεχή μείωση της βασιλικής δύναμης, η οποία βέβαια δεν μπορούσε να μένει συνέχεια στην Αττική. Ο χειμώνας πλησίαζε.
Εχοντας περιέλθει σε περίεργη θ έ σ η , ο Ξέρξης και οι ναύαρχοι του γνώριζαν καλά πως για να κερδίσουν τον πόλεμο έπρεπε να κατανικήσουν τον ισχυρό αντίπαλο στόλο. Κάτι τέτοιο όμως δεν τολμούσαν να το επιχειρήσουν εντός της "φωλιάς" του, μέσα στα στενά όπου θα είχε πλεονέκτημα. Επρεπε να τον αναγκάσουν να βγει στο ανοικτό πέλαγος και να τον προσβάλουν εκεί. Το πώς όμως θα το επετύγχαναν αυτό παρέμενε αναπάντητο ερώτημα. Σε τέτοιο στρατηγικό δίλημμα βρίσκονταν οι Πέρσες και, αδυνατώντας να λάβουν μια απόφαση, παρέμεναν δύσθυμοι και άπρακτοι. Μεταξύ των βασιλικών διοικητών ξεχώριζε η Αρτεμισία, βασίλισσα της Αλικαρνασσού, όχι μόνο γιατί ήταν γυναίκα αλλά και γιατί είχε την άποψη πως έπρεπε να αφήσουν τον ελληνικό στόλο να διαλυθεί από μόνος του, λόγω της διχόνοιας που θεωρούσε βέβαιο ότι κατέτρωγε τους Ελληνες αρχηγούς...
Σε αυτή τη στάσιμη κατάσταση βρήκε ο Σίκκινος την περσική Αυλή και ανακοίνωσε τα μυστικά του. Ο Ξέρξης αναζητούσε μια λύση και άδραξε την ευκαιρία που του φάνηκε θ ε -όσταλτη, όπως είχε γίνει και στις Θερμοπύλες με τις πληροφορίες του Εφιάλτη. Διέταξε λοιπόν ό,τι επί ημέρες δεν τολμούσε: την προσέγγιση των δυνάμεων του προς τη Σαλαμίνα, προκειμένου να εξαναγκάσουν τον ελληνικό στόλο να δώσει μάχη. Ταυτόχρονα, διέταξε την αφαίρεση από τον στόλο του της μοίρας των Αιγυπτίων (100-150 μονάδες εκείνη τη στιγμή), την οποία έστειλε να αποκλείσει τη δυτική πλευρά της νήσου Σαλαμίνας, τα στενά των Μεγάρων, ώστε να μην μπορούν να διαφύγουν από εκεί οι ελληνικές δυνάμεις. Οι άλλοι αξιωματούχοι, είτε από εκούσια συμφωνία είτε από δουλοπρέπεια, έδειξαν να συμφωνούν. Μοναδική εξαίρεση και πάλι η Αρτεμισία, η οποία με θάρρος έμεινε σταθερή στην άποψη της. Ο απόλυτος εξουσιαστής των ασιατικών δυνάμεων όμως είχε λάβει την απόφαση του και έσπευδε δραστήρια να την υλοποιήσει.
Με σαφείς εντολές και συγκρατημένη αισιοδοξία οι αξιωματικοί του βασιλιά ξεσήκωσαν τους πολεμιστές και τους ναύτες, τους επιβίβασαν στα πλοία και κατευθύνθηκαν πλέοντος σιγά μέσα στην ασέληνη νύκτα (της 27ης προς 28η ή 28ης προς 29η Σεπτεμβρίου), από το Φάληρο προς την ανατολική είσοδο των στενών. Εκεί αναπτύχθηκαν εκατέρωθ ε ν της νήσου Ψυττάλειας, στην οποία, κατόπιν διαταγής του Ξέρξη, αποβιβάστηκαν και εγκαταστάθηκαν 4.000 επίλεκτοι άνδρες. Αποστολή τους ήταν να παρακολουθήσουν
την προσδοκώμενη σύγκρουση και αφενός να συλλαμβάνουν όσους εχθρούς κολυμπούσαν ως εκεί, αφετέρου να περιμαζεύουν και περιθάλπουν τους Ασιάτες. Υλοποιώντας το βασιλικό σχέδιο, τα πλοία της αιγυπτιακής μοίρας (100-150 μονάδες) έπλευσαν με ταχύτητα και απέκλεισαν την έξοδο του στενού των Μεγάρων.
Μ ε τ ά από αυτές τις κινήσεις, οι ελληνικές δυνάμεις βρέθηκαν πλέον αποκλεισμένες στη Σαλαμίνα και δεν υπήρχε άλλος τρόπος να διαφύγουν παρά να πολεμήσουν. Με αυτό τον επιτυχή νυκτερινό ελιγμό, οι Πέρσες εγκλώβισαν τους Ελληνες, τα πληρώματα των πλοίων τους όμως αναγκάσθηκαν να διανυκτερεύσουν επί των θέσεων τους, σε αντίθεση με τους εχθρούς τους που αναπαύονταν στα χερσαία αγκυροβολιά τους, αντλώντας χρήσιμες δυνάμεις για το δύσκολο έργο της επόμενης ημέρας. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, η περσική κίνηση αποκλεισμού που διευκολύνθηκε από την ασέληνη νύχτα, έγινε γνωστή στους Ελληνες στρατηγούς ενόσω συνεδρίαζαν για άλλη μια φορά. Την είδηση έφερε ο Αθηναίος πολιτικός αρχηγός (αντίπαλος του Θεμιστοκλή) Αριστείδης του Λυσι-
Αγαλμα άνδρα που κρατά μοσχαράκι ("μοσχοφόρος"),
αφιέρωμα κάποιου Αθηναίου στη θεά Αθηνά. Το άγαλμα
αυτό, ακρωτηριασμένο μαζί με τα υπόλοιπα της
Ακρόπολης, βρέθηκε από τους Αθηναίους όταν
επέστρεψαν στην πόλη τους μετά τη νίκη στη Σαλαμίνα
(Μουσείο Ακροπόλεως).
μάχου, ο οποίος ήταν εξόριστος στην Αίγινα, αντιλήφθηκε όμως τους Πέρσες και έσπευσε να ενημερώσει το ελληνικό στρατόπεδο και να ταχθεί στη διάθεση των ηγετών της πατρίδας. Το γεγονός επιβεβαίωσαν και οι άνδρες της τηνιακής (ή τενεδιακής κατά τον Πλούταρχο) τριήρους υπό τον Παναίτιο, οι οποίοι βρήκαν ευκαιρία εκείνο το βράδυ και αυτομόλησαν προς την παράταξη των ομοφύλων τους, με τους οποίους συντάχθηκαν και πολέμησαν την επομένη.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ (28 ή 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 480 τι Χ.)
Νωρίς το πρωί της κρίσιμης ημέρας, τα σκάφη του βασιλικού στόλου (550-600) συνω-θούντο το ένα δίπλα στο άλλο, έχοντας καταλάβει θέσεις με μέτωπο προς τον βορρά, με δυνατότητα να βλέπουν ένα μέρος των τραβηγμένων πάνω στις αμμουδιές της Σαλαμίνας ελληνικών πλοίων. Η τελική διάταξη τους ολοκληρώθηκε με αρκετό κόπο λόγω του πλήθους τους και ήταν ως εξής από τα ανατολικά προς τα δυτικά:
Η ισχυρή μοίρα των πλέον έμπειρων και κατατοπισμένων στα ναυτικά Φοινίκων (200-250 πλοία) σχημάτιζε τη δεξιά πτέρυγα, τελώντας υπό τη διοίκηση του ναυάρχου Αριαμέ-νη. Στο κέντρο είχαν ταχθεί οι μοίρες των βαρβάρων της Καριάς (υπό τους Ιστιαίο και Πίγρη), της Κιλικίας (υπό τον Συέννεσι), της Λυκίας (υπό τους Κυβερνίσκο και Θάρυβι), της Παμφυλίας και των Ελλήνων της Κύπρου (συνολικά 200 περίπου σκάφη). Στην αριστερή πτέρυγα βρέθηκαν οι Ελληνες της Ιωνίας (υπό τον Θεομήστορα του Ανδροδάμαντος), της Θράκης και του Πόντου (150-200 πλοία συνολικά), υπό τη διοίκηση του ναυάρχου Αριαβίγνη, γιου και αυτού (όπως και ο Ξέρξης) του Δαρείου.
Η ελληνική παράταξη, με το πρώτο φως του ηλίου, όταν έγινε σε όλους αντιληπτή η
ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΒΑΤΕΣ (ΠΕΖΟΝΑΥΤΕΣ) ΤΗΣ
ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (480 π.Χ.)
Στη συγκεκριμένη εικονογράφηση
απεικονίζονται: α) ένας Κορίνθιος
πεζοναύτης ο οποίος φορά επιχρωματισμένη
περικεφαλαία και φέρει οπλιτική ασπίδα με
έμβλημα τον Πήγασο σε ερυθρό πεδίο (ο
Πήγασος ήταν το άλογο του, κορινθιακής
καταγωγής, ήρωα Βελλεροφόντη ο οποίος
κατετρόπωσε τον ασιατικό δαίμονα του
θανάτου, τη Χίμαιρα, ένας συμβολισμός
άμεσα κατανοητός για την ιστορική περίοδο
που εξετάζουμε).
β) ένας Αιγινίτης πεζοναύτης ο οποίος φέρει
λευκό χιτώνα με δερμάτινο χιτώνιο (σπολάδα)
κάτω από τον θώρακα, οπλιτικό ξίφος,
κορινθιακή περικεφαλαία και οπλιτική ασπίδα
με έμβλημα την υδρόβια χελώνα
σε λευκό πεδίο.
Οι Αιγινίτες αποτελούσαν μια
υπολογίσιμη δύναμη στον μεσογειακό
χώρο, τα εμπορικά πλοία τους
ταξίδευαν σε όλα τα λιμάνια της
Ανατολής, το νόμισμα τους είχε
μεγάλη αγοραστική αξία και το
αξιόμαχο ναυτικό τους σύμφωνα με
τον Ηρόδοτο έπαιξε
πρωταγωνιστικό ρόλο στη
ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η
υδρόβια χελώνα ως έμβλημα της
Αίγινας στα νομίσματα της
δηλώνει την υπεροχή του
νησιού σε ξηρά και θάλασσα
(ενδυματολογική έρευνα -
εικονο γράφηση: Χρήστος
Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
περσική παρουσία στην είσοδο των στενών, τέθηκε σε συναγερμό και οι ναύτες, αφού πήραν το πρωινό τους, συγκεντρώθηκαν κατά πόλεις και έλαβαν τις διαταγές των διοικητών τους. Οι στρατηγοί εκφώνησαν πατριωτικούς λόγους, στους οποίους τόνισαν τη σημασία της επερχόμενης σύγκρουσης και τις προσδοκίες των πολιτειών από τους μαχητές τους. Ο λόγος του Θεμιστοκλή προς τη μοίρα των Αθηναίων, η οποία ήταν και η πολυπληθέστερη (τουλάχιστον 36.000 άνδρες), παρότι δεν διασώθηκε από τους ιστορικούς, θεωρήθηκε από τους συγχρόνους του ως ο πλέον φλογερός και ουσιαστικός. Ο Ηρόδοτος μόνο σημείωσε ότι "όλη η ομιλία του αποτελούσε μια σύγκριση ανάμεσα στο καλύτερο και στο χειρότερο και προπάντων αναφέρθηκε σε ό,τι σχετίζεται με τις έμφυτες ικανότητες του ανθρώπου και τις καταστάσεις που αντιμετωπίζει στη ζωή του. Συμβούλεψε έτσι τους πολεμιστές να προτιμούν τα καλύτερα από τα παραπάνω...". Το γεγονός ότι ο λόγος του Θεμιστοκλή δεν καταγράφηκε διευκόλυνε τη μεταγενέστερη μυθοποίηση του, έπειτα βέβαια και από την ευνοϊκή έκβαση της σύγκρουσης.
Δεν καταγράφεται στις υπάρχουσες πηγές, αλλά θεωρείται βέβαιο ότι η αναφο
ρά στην ηρωική θυσία του Λεωνίδα και στον πανελλήνιο χαρακτήρα
του αγώνα που έδωσαν αυτός και οι στρατιώτες του στις
Θερμοπύλες, συνετέλεσε καταλυτικά στην εξύψωση του φρονήματος των ενωμένων συμμαχικών δυνάμεων!
Αμέσως μετά τους παραινετικούς λόγους, τα ελληνικά πληρώματα (75.000 περίπου
άνδρες) κατέλαβαν τις . θέσεις τους μέσα σε
κλίμα πατριωτικής έξαρσης και γε-
Χάλκινο ειδώλιο Ελληνα
οπλίτη. Η στάση του
υποδηλώνει ότι 9α
μπορούσε να βρίσκεται
και στη φάλαγγα και στην
κουπαστή μιας τριήρους.
νικού ενθουσιασμού. Σε αυτό συνετέλεσε προφανώς και η παρουσία δίπλα στα αγκυροβολημένα πολεμικά μεγάλου αριθμού αμάχων, οι οποίοι με τον τρόπο τους (είτε με λόγια είτε μόνο με τη βουβή παρουσία τους κοντά στις ακτές και τη διάχυτη αγωνία ζωγραφισμένη στα πρόσωπα παιδιών, γυναικών και ηλικιωμένων) υποδείκνυαν στους πολεμιστές τον δρόμο του καθήκοντος. Ιδιαίτερα για τους Αθηναίους, που γνώριζαν ότι οι περισσότεροι άμαχοι ήταν πρόσφυγες από την Αττική, όπως πολύ εύστοχα σημείωσε μεταγενέστερος συγγραφέας (Γ Ψαρουλάκης), "γι' αυτούς ήταν πράγματι ο υπέρ πάντων άγων: αν ηττώντο, δεν θα είχαν πια δική τους πατρίδα. Δεν μπορούσαν να υπολογίζουν στην ευσπλαχνία του Ξέρξη και γνώριζαν ότι η ήττα σήμαινε τον αφανισμό της Αθήνας ως ανεξάρτητης πόλης και πιθανότατα και των ίδιων. Οι φλόγες από το κάψιμο της πόλης της Παλλάδας δεν ήταν τίποτε μπροστά σ αυτές που βάραινε τις καρδιές των Αθηναίων ναυ-μάχων". Ο πλούτος αυτός των συναισθημάτων, η αίσθηση του πατριωτικού καθήκοντος, η συνείδηση της ιστορικής ευθύνης που βάραινε τους στιβαρούς ώμους των χιλιάδων εκείνων ανθρώπων του λαού, των μεροκαμα-τιάρηδων των πόλεων ή της υπαίθρου, των μικροτεχνιτών και των μικρεμπόρων, οι οποίοι για πρώτη φορά κρατούσαν την τύχη των πόλεων τους κυριολεκτικά στα χέρια τους, καταγράφηκε με τον πιο επιτυχή τρόπο στον παιάνα που έβαλε στα χείλη των Ελλήνων ναυτών ο Αισχύλος: 7τε παίδες Ελλήνων,
ελευθερούτε πατρίδ, ελευθερούτε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων. Νυν υπέρ πάντων αγών".
Η ελληνική διάταξη, με τα πλοία αναπτυγμένα στη θάλασσα από βορρά προς νότο, είχε ως εξής: στην αριστερή πτέρυγα βρισκόταν η ισχυρή μοίρα των Αθηναίων (180 πλοία) υπό τη διοίκηση του Θεμιστοκλή. Στο κέντρο οι τριήρεις όλων των μικρών πολιτειών (Χαλκίδας, Ερέτριας, Σικυώνας κ.ά.). Στην τιμητική θέση, στα δεξιά της παράταξης, τάχθηκε η σπαρτιατική μοίρα υπό τη διοίκηση του Ευρυβιάδη (που είχε ονομαστικά και τη γενική διοίκηση) μαζί με τους Μεγαρείς (20 πλοία) και τους Αιγινίτες (30 πλοία), ενδεχομένως και με άλλες μονάδες. Η ακριβής διάταξη των Ελλήνων δεν είναι γνωστή και οι υπάρχουσες πληροφορίες αφήνουν πολλά κενά, με σημαντικότερο το πού τάχθηκε η δεύτερη μεγάλη μοίρα, αυτή των Κορινθίων (40 πλοία). Το σίγουρο είναι ότι ισχυρότερη στην ελληνική διάταξη ήταν η αριστερή πτέρυγα (οι Αθηναίοι) και, κατά τα φαινόμενα, αυτή θα σήκωνε το κύριο βάρος της μάχης.
Τα πολεμικά πλοία και των δύο παρατάξεων ήταν του ιδίου τύπου, σχεδόν όλα τριήρεις. Παρουσίαζαν όμως μερικές ουσιώδεις, όπως αποδείχθηκε, διαφορές. Ολα τα πολεμικά της περσικής παράταξης, είτε βαρβαρικά είτε ελληνικά, διέθεταν πλήρες κατάστρωμα (δηλαδή κάλυπτε όλο το μήκος και το πλάτος του σκάφους) και είχαν υπερυψωμένες τις πλώρες και τις πρύμνες τους, σε αντί-
θέση με τα αντίπαλα τους ελληνικά που δεν διέθεταν καταστρώματα, συνεπώς ήταν πιο χαμηλά. Τα πρώτα (με τα καταστρώματα και τις ψηλές πλώρες-πρύμνες) ήταν πιο αξιό-πλοα στις ανοικτές θάλασσες, πιο γρήγορα (αυτό το πλεονέκτημα οφειλόταν κατά τον Κ. Ράδο στην ξυλεία και την τεχνική κατασκευής που εφάρμοζαν στα ασιατικά ναυπηγεία) αλλά ταυτόχρονα και πιο ευαίσθητα στους πλευρικούς ανέμους, αφού λόγω του αυξημένου ύψους τους ήταν περισσότερο εκτεθειμένα. Τα ελληνικά σκάφη φαίνονταν πιο απλά και πρωτόγονα, με λιγότερες ανέσεις, ενώ ανέπτυσσαν μικρότερη ταχύτητα, δεν ήταν όμως τόσο ευάλωτα στους πλάγιους ανέμους των κόλπων και όρμων αφού ήταν χαμηλά, και συνεπώς λιγότερο εκτεθειμένα. Χαρακτηριστικό του πιο άνετου χώρου που διέθεταν τα περσικά πλοία ήταν το γεγονός ότι οι Πέρσες επιβίβασαν σε αυτά με ευκολία 30, ακόμα και 40 στρατιώτες, οι οποίοι έλαβαν θέσεις πάνω στο κατάστρωμα, ενώ στα ελληνικά συνήθως επέβαιναν μόνο δέκα (στις τριήρεις των περισσότερων πολιτειών) με λίγο περισσότερους στα αθηναϊκά (18,14 οπλίτες και τέσσερις τοξότες). Πρέπει να επισημανθεί πάντως πως αυτή η υπερφόρτωση των περσικών πλοίων δεν είχε τη θετική εξέλιξη (της υπεροπλίας στις συγκρούσεις των επιβατών μεταξύ πλοίων) που προσδοκούσαν οι Πέρσες αρχηγοί, γιατί τα πλοία τους με το επιπλέον βάρος έγιναν ακόμα πιο δύσκολα στον χειρι
σμό τους, και συνεπώς μειώθηκε η ευελιξία τους. Το μειονέκτημα αυτό επιδεινώθηκε με την αναπάντεχη (για τους Πέρσες που αγνοούσαν τις τοπικές καιρικές συνθήκες) φου-σκοθαλασσιά.
Οταν οι αρχηγοί έδωσαν το σύνθημα, ολόκληρος ο ελληνικός στόλος κατευθύνθηκε προς τον αντίπαλο. Στην αρχή η κωπηλασία δεν ήταν έντονη και μάλιστα οι ελληνικές τριήρεις, προτού ακόμη συμπλακούν με τις εχθρικές, έκαναν "κράττει", ενώ αμέσως μετά άρχισαν να πισωδρομούν, χωρίς ωστόσο να αλλάζουν μέτωπο. Επλευσαν δηλαδή προς τα πίσω, κωπηλατώντας ανάποδα. Ο ελιγμός αυτός, αρκετά δύσκολος για πληρώματα που δεν ήταν άρτια εξασκημένα, πραγματοποιήθηκε με τρόπο προφανώς ανομοιόμορφο. Αυτό ήταν επόμενο γιατί τα διάφορα πληρώματα των ελληνικών πόλεων είχαν βέβαια και διαφορετικό βαθμό εκπαίδευσης. Επιπλέον, κατά την υλοποίηση αυτής της κίνησης, φαίνεται πως έπαιξε κάποιο ξεχωριστό ρόλο η ισχυρή κορινθιακή μοίρα (40 τριήρεις υπό τη διοίκηση του Αδείμαντου), ωστόσο δεν έχουμε περαιτέρω πληροφορίες. Πιθανότατα έπλευσαν βόρεια και από το δεξιό κέρας όπου βρίσκονταν αρχικά, πήραν τελικά θέσεις στο κέντρο της ελληνικής διάταξης. Πάντως, η ηθελημένη αυτή ανομοιομορφία στην εκτέλεση του ελιγμού, όσο και ο ίδιος ο ελιγμός που είχε σχεδιαστεί από τους Ελληνες ναυάρχους αφενός για να κερδίσουν χρόνο και αφετέ-
Σύγχρονη άποψη της περιοχής
των στενών της Σαλαμίνας
(φωτ. Ευάγγελος Τσακιράκης).
ρου για να φέρουν τους Πέρσες στο στενό μέρος του διαύλου (μεταξύ της νήσου Αγίου Γεωργίου και του ακρωτηρίου Κυνόσουρα), δημιούργησαν την εντύπωση στον Ξέρξη και τους συμβούλους του, που παρακολουθούσαν από την πανοραμική θέση τους στο όρος Αιγάλεω, ότι οι Ελληνες δεν είχαν το κατάλληλο ηθικό, συνεπώς ήταν εύκολη λεία για τον περήφανο βασιλικό στόλο. Αμεσο αποτέλεσμα αυτής της εντύπωσης, που γέμισε όλη τη βασιλική ακολουθία με αισιοδοξία, ήταν η εντολή του Ξέρξη για είσοδο στα στενά και γενική επίθεση. Οταν έφθασε η εντολή (με αγγελιαφόρους πάνω σε πλοία που είχαν αποσπαστεί γι' αυτό τον σκοπό), το σύνολο του βασιλικού στόλου (550-600 πλοία) έπλευσε ορμητικά προς βορρά και αναπτύχθηκε κατά μήκος της ακτογραμμής (μέσα στα στενά), σχηματίζοντας μέτωπο σχεδόν τριών χιλιομέτρων, από το Πέραμα (όπου βρέθηκαν
τα φοινικικά πλοία που προηγούντο) μέχρι το ακρωτήριο της Κυνόσουρας. Το σχέδιο του Θεμιστοκλή εξελισσόταν με επιτυχία, οι Πέρσες βρίσκονταν πλέον εντός των στενών και στρέφονταν αριστερά (δυτικά) για να ναυμαχήσουν. Ο επικός αγώνας άρχιζε.
Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
Βλέποντας πως οι αντίπαλοι τους βρίσκονταν μέσα στο στενό και κατευθύνονταν επιθετικά εναντίον τους, έχοντας διανύσει σχεδόν τη μισή απόσταση, όλοι οι Ελληνες κυβερνήτες που εκείνη τη στιγμή έκαναν "κράττει", έδωσαν το σύνθημα της κίνησης προς τα μπροστά και της εφόδου "πάση δυνάμει". Σύμφωνα με την παράδοση, το σύνθημα αυτό ήταν η κραυγή. "Δαιμόνιοι, μέχρι πού τέλος πάντων θα υποχωρείτε;", το οποίο μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα σε ολόκλη-
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΑΧΕΣ
Οι Αθηναίοι (180 τριήρεις) στα
αριστερά, με το νησάκι του Αγίου
Γεωργίου να στηρίζει το πλευρό
τους ώστε να μη κινδυνεύουν από
υπερκέραση, έπλευσαν ταχύτατα και συγκρούστηκαν
πρώτοι με τους Φοίνικες (200-250
τριήρεις), οι οποίοι κατείχαν το δεξιό
του περσικού μετώπου.
ρη τη γραμμή μάχης. Αν και το σύνθημα δεν φαίνεται πολύ πρακτικό, και μάλλον δεν χρησιμοποιήθηκε αυτή η φράση αλλά κάποιο χαρακτηριστικό σάλπισμα, γεγονός είναι ότι αμέσως τα κουπιά των ελληνικών πλοίων πλατάγισαν δυνατά πάνω στην ήσυχη θάλασσα και όλα τα σκάφη κινήθηκαν αποφασιστικά κατά των εχθρών, διαψεύδοντας εμπράκτως την εντύπωση περί μειωμένου ηθικού των Ελλήνων.
Οι Αθηναίοι (180 τριήρεις) στα αριστερά, με το νησάκι του Αγίου Γεωργίου να στηρίζει το πλευρό τους ώστε να μη κινδυνεύουν από υπερκέραση, έπλευσαν ταχύτατα και συγκρούστηκαν πρώτοι με τους Φοίνικες (200-250 τριήρεις), οι οποίοι κατείχαν το δεξιό του περσικού μετώπου. Η μεταξύ τους σύγκρουση ήταν αυτή που έκρινε και την έκβαση της ναυμαχίας. Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτο το σκάφος του Αμεινία από τη Δεκέλεια εμβόλισε το φοινικικό που προηγείτο των άλ
λων και το κατέστρεψε. Επειδή όμως το έμβολο της αθηναϊκής τριήρους σφηνώθηκε στο εχθρικό πλοίο, οι Ελληνες επιβάτες κτύπησαν και εξόντωσαν τους αντίστοιχους Πέρσες επί του πληγέντος πλοίου. Οι Φοίνικες έτσι ατύχησαν διπλά, γιατί έχασαν ήδη από την αρχή του αγώνα και τη ναυαρχίδα και τον ηγέτη τους, ναύαρχο Αριαμένη, ο οποίος σκοτώθηκε αφού πρώτα πολέμησε ηρωικά, συμμετέχοντας σε έφοδο επί του ελληνικού σκάφους! Στη συνέχεια, με τη βοήθεια και άλλων αθηναϊκών πλοίων που στο μεταξύ είχαν πλησιάσει, η τριήρης του Αμεινία απαγγιστρώθη-κε από το μισοβυθισμένο εχθρικό και εξακολούθησε με ζήλο τη δράση της. Ταυτόχρονα, άλλα αθηναϊκά πολεμικά προσέβαλλαν με επιτυχία τα προπορευόμενα φοινικικά. Σε μια άλλη περίπτωση, η τριήρης του Αθηναίου Λυ-κομήδη, με εξαιρετική μαεστρία, έκοψε σύρριζα την πολυτελή διακόσμηση που έφερε στην πλώρη του ένα εχθρικό σκάφος και το
Χάλκινη ασπίδα (μάλλον αναθηματική
και όχι για χρήση) και χάλκινος
κωδωνόσχημος θώρακας (Μουσείο
Ολυμπίας).
αιχμαλώτισε. Σε αυτή τη φάση της σύγκρουσης, τα ελληνικά πλοία εφάρμοζαν την τακτική του διέκπλου, στην οποία οι Φοίνικες δυσκολεύονταν να αντιδράσουν με επιτυχία, γιατί τα πολλά και υπερφορτωμένα σκάφη τους στον στενό χώρο δεν μπορούσαν να σταθεροποιηθούν, ώστε να σχηματίσουν ένα συμπαγές μέτωπο, αλλά ούτε και να ελι-χθούν, προκειμένου να αποφύγουν τα πλήγματα των επιδέξιων Αθηναίων κυβερνητών. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την ανεπαρκή, όπως φαίνεται, αναπλήρωση του σκοτωμένου ναυάρχου Αριαμένη, γεγονός που στάθηκε αφορμή για να αναδειχθεί το πρόβλημα διοίκησης των Περσών. Δεν ανέλαβε αμέσως κάποιος άλλος ικανός διοικητής, αντίθετα φαίνεται πως δημιουργήθηκε σχετική σύγχυση για το ποιος θα αναλάμβανε τη χηρεύουσα θέση. Ο Διόδωρος κατέγραψε με χαρακτηριστικό τρόπο την κατάσταση: Το ναυτικό των βαρβάρων καταλήφθηκε από σύγχυση, γιατί οι προστάζοντες ήταν πάρα πολλοί και δεν έδιναν όλοι τις ίδιες διαταγές". Αν και τις πρώτες εκείνες στιγμές όλες οι λεπτομέρειες ήταν εις βάρος τους, οι Φοίνικες δεν πτοήθηκαν. Ηταν έμπειροι και ικανοί ναυτικοί, γνώριζαν δε ότι ο Ξέρξης τούς παρακολουθούσε (από τον θρόνο του στις πλαγιές του Αιγάλεω), και μάλιστα βασιζόταν κυρίως σε αυτούς, οπότε έβαλαν τα δυνατά τους προκειμένου να εξισορροπήσουν τα πράγματα. Η ώρα όμως περνούσε και κάποια στιγμή, γύρω στις 9.00 π.μ., άρχισε να φυσά ο πολύ γνώριμος στους Ελληνες της περιοχής νότιος άνεμος, σηκώνοντας κύμα (φουσκοθαλασσιά). Τα περσικά πλοία που αγνοούσαν το φαινόμενο αιφνιδιάστηκαν σε όλη τη γραμμή του μετώπου τους και σύντομα άρχισαν να λοξοδρομούν και να παρατιμονιάζουν (δηλ. .
έχαναν τη ρότα τους). Αυτό είχε ως συνέπεια να εκθέτουν τα πλευρά τους στους επιτιθέμενους Ελληνες, οι οποίοι δεν έχαναν ευκαιρία και κάρφωναν τα έμβολα τους πάνω τους. Η ναυμαχία εκείνες τις στιγμές είχε γενικευθεί και ο αγώνας διεξαγόταν σκληρός σε ολόκληρο το θαλάσσιο πεδίο. Ο Διόδωρος και πάλι, θέλοντας να τονίσει την καταλυτική σημασία του ανέμου, σημειώνει: "ΚαΘώς οι κωπηλάτες δεν μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά τους, πολλές από τις τριήρεις των Περσών γύρισαν στο πλάι και εμβολίζονταν απανωτό". Οι Ελληνες σε αυτή τη φάση είχαν αποκτήσει σημαντικό επιχειρησιακό πλεονέκτημα, γιατί τα χαμηλά σκάφη τους ήταν καταλληλότερα, αφού επηρεάζονταν λιγότερο από τον πλευρικό άνεμο, συνεπώς οι κυβερνήτες τους μπορούσαν να τα κατευθύνουν εκεί όπου ήθελαν (είτε πάνω στο εχθρικό είτε κατά μήκος των κουπιών του, ώστε καταστρέφοντας τα να το ακινητοποιήσουν). Αντίθετα, τα περσικά πολεμικά βρέθηκαν σε δυσχερή θέση, γιατί ψηλότερα καθώς ήταν, επηρεάζονταν περισσότερο από την ισχύ του ανέμου, συνεπώς έχαναν την ευστάθεια τους και δεν μπορούσαν να κυβερνηθούν με ακρίβεια. Τη θέση των περσικών πλοίων επιδείνωναν ακόμη περισσότερο οι πολλοί άνδρες που είχαν επιβιβαστεί σε αυτά (30-40 στρατιώτες) και που τα καθιστούσαν ασταθέστε-
Μαρμάρινη παράσταση
πληγωμένου από βέλος
οπλίτη. Κατά τη ναυμαχία
της Σαλαμίνας Θα
σημειώθηκαν πολλά τέτοια
περιστατικά (από τον ναό
της Αφαίας Αθηνάς,
σήμερα στη Γλυπτοθήκη
του Μονάχου).
Ομοίωμα (ελληνικής)
τριήρους εξελιγμένου
τύπου. Πιθανόν τέτοιες
διέ&εταν οι Ιωνες που
βρίσκονταν στο περσικό
στρατόπεδο (Ναυτικό
Μουσείο Πειραιά).
ρα. Υπό αυτές τις συνθήκες διεξαγωγής του αγώνα, οι Ελληνες υπερίσχυαν και, όσο αυτό γινόταν φανερό, τόσο ενθουσιάζονταν περισσότερο και κτυπούσαν πιο σκληρά τους εχθρούς, οι οποίοι φαίνονταν να τα έχουν χαμένα σε τέτοιο βαθμό, ώστε μερικά πλοία τους, στην προσπάθεια τους να ελιχθούν, συγκρούονταν μεταξύ τους.
Λίγη ώρα αργότερα, οι Φοίνικες που πλέον πιέζονταν πολύ, είτε κατόπιν κάποιας εντολής είτε όχι (το πιθανότερο), ανέστρεψαν και άρχισαν να κινούνται προς τα νότια, προκειμένου να διαφύγουν από τη θανάσιμη πίεση που τους ασκούσαν τα αθηναϊκά πλοία. Αλλά στον περιορισμένο χώρο και υπό συνθήκες πίεσης και πιθανόν φόβου, μια τακτική αναδίπλωση που εύκολα μπορούσε να δημιουργήσει σύγχυση ανάμεσα στις μοίρες ενός ετερόκλητου στόλου και γρήγορα να μετατραπεί σε γενικευμένη διάλυση.
Οι κινήσεις των φοινικικών πλοίων εκτελέσθηκαν με κάποια αταξία λόγω της στενότητας του χώρου, με συνέπεια να συγκρουστούν μερικά πλοία τους μεταξύ τους (τα οποία βέβαια έμειναν στο έλεος των επιτιθέμενων ελληνικών...) και να οδηγήσουν τα επόμενα σε αναγκαίους ελιγμούς αποφυγής. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των σπασμωδικών ενεργειών ήταν να διαλυθεί η γραμμή μάχης και να αρχίσουν να εισέρχονται κατά κύματα πλέον τα αθηναϊκά πλοία στη διάταξη των φοινικικών. Τα τελευταία αντιστάθηκαν όσο μπορούσαν, αλλά σύντομα διαπίστωσαν πως μπροστά στην αποφασιστικότητα και μαχητικότητα των Αθηναίων, οι οποίοι εξακολουθούσαν να μάχονται με τάξη και συνοχή, οι ατομικές προσπάθειες δεν επαρκούσαν. Ταυτόχρονα, τα πλοία που διέφευγαν, παρότι ξεπερνούσαν σε ταχύτητα τους διώκτες τους,
δυσκολεύονταν να κινηθούν λόγω του μεγάλου συνωστισμού. Τα άλλα πλοία της βασιλικής δύναμης, που έπλεαν με κατεύθυνση δυτική, αναμειγνύονταν με τα φοινικικά, που κατευθύνονταν νότια. Τόσο όμως η ανάμειξη των γραμμών πλεύσης, όσο και η εικόνα των ισχυρών Φοινίκων να οπισθοχωρούν κατα-πτοημένοι, επέφερε τον κλονισμό σε ολόκληρη τη διάταξη μάχης του βασιλικού στόλου. Παράλληλα, πολλοί Πέρσες τρομοκρατήθηκαν όταν συνειδητοποίησαν ότι ολόκληρο το δεξιό πλευρό της γραμμής τους, με τους ισχυρότερους συμμάχους τους, είχε καταρρεύσει. Την ίδια στιγμή, οι επιτιθέμενοι Αθηναίοι, με τον αέρα πλέον του νικητή, αφενός καταδίωκαν τους Φοίνικες και αφετέρου στρέφονταν προς τα δεξιά για να πλήξουν από τα πλευρά και τα νώτα τις τριήρεις του περσικού κέντρου. Οι τελευταίες, βαλλόμενες τόσο από τα δυτικά (από τα σκάφη του ελληνικού κέντρου) όσο και από τα βόρεια και ανατολικά (από τους Αθηναίους), άρχισαν να δέχονται τρομερή πίεση, να χάνουν συνέχεια σκάφη και ταυτόχρονα να πλήττεται καίρια το ηθικό τους. Υπό αυτές τις συνθήκες, η γραμμή τους χαλάρωσε και κάθε πλοίο προσπαθούσε πλέον να πολεμήσει μόνο του. Οι ελληνικές τριήρεις έβρισκαν εύκολα στόχους και κάρφωναν αποφασιστικά τα έμβολα τους, συντρίβοντας κουπαστές-καταστρώμα-τα-ξύλα-κουπιά και ανθρώπινα κορμιά... Οι μαχητές πάνω στα πλοία έδιναν τη δική τους σκληρή μάχη, ρίχνοντας ακόντια, δόρατα και βέλη, αλλά τη στιγμή που το έμβολο ενός εχθρικού πλοίου έπληττε καίρια το σκάφος τους, πολύ λίγα πράγματα μπορούσαν να κάνουν, είτε λόγω του γενικού πανικού που ακολουθούσε είτε λόγω της κλίσης που έπαιρνε το κτυπημένο πλοίο και της κατάκλυσής
ΔΩΡΙΕΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Ή ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ (480 π.Χ.) Ο Ηρόδοτος δίνει μία συγκεχυμένη περιγραφή των Κύπριων πεζοναυτών ενώ για τους Δωριείς της Ασίας αναφέρει απλά ότι είχαν ελληνικό οπλισμό. Κατά συνέπεια η ιδιόμορφη στρατιωτική ενδυμασία η οποία απεικονίζεται εδώ, προέρχεται από φοινικικό κόσμημα της Σαρδηνίας, που κατασκευάστηκε το 480 π.Χ. και απεικονίζει με λεπτομέρεια έναν Ελληνα πολεμιστή με κορινθιακό κράνος, σύνθετο θώρακα "ελληνοκυπριακού" τύπου, περικνημίδες και ασυνήθιστη ανάγλυφη ασπίδα σε σχήμα κεφαλιού σάτυρου ή Πανός.
Το τραπεζοειδές σχήμα της ασπίδας με τις ευθυτενείς πλευρές που ακολουθούν την ανατομία του προσώπου, την καθιστά ιδανική για ακοντισμό και λογχισμούς.
Το επιθετικό όπλο που φέρει είναι το "αρχαίο ελληνικό γιαταγάνι", όπως το αποκαλούν οι Αγγλοσάξωνες αρχαιολόγοι και χρησιμοποιήθηκε συχνά ακόμη και στην ηπειρωτική Ελλάδα σαν υποκατάστατο I της κυρτής μάχαιρας ή κοπίδας. Πιστεύεται ότι τόσο η κοπίδα και το "αρχαίο ελληνικό γιαταγάνι"όσο και οι σύνθετοι λινοθώρακες είναι επινοήσεις ασιατικής προέλευσης που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό οπλοστάσιο κατά τον ύστερο 6ο αιώνα π.Χ. (ενδυματολογική έρευνα-εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Χάλκινο έμβολο τριήρους (Ναυτικό Μουσείο
Πειραιά).
Χάλκινο αγαλμάτιο Σπαρτιάτη αξιωματικού των αρχών του 5ου αι. π.Χ Τέτοια εμφάνιση πρέπει να είχε ο αρχιστράτηγος Ευρυβιάδης (Wadsworth Museum, Hartford).
του από θαλασσινό νερό. Μόνο πολύ καλά εξασκημένα πληρώ
ματα που διατηρούσαν την ψυχραιμία τους κατάφερναν να αντεπεξέλθουν σε τέτοιες δύ
σκολες στιγμές, αλλά τέτοια πληρώματα δεν υπήρχαν
χ\ πολλά σε έναν πολυεθνικό στόλο με ετερόκλητες μοίρες όπως ο περσικός. Κάποιες φορές τα κτυπημένα σκάφη ανατρέπονταν τελείως και οι επιβαίνοντες βρίσκονταν γρήγορα στη θάλασσα και σε
εξαιρετικά δυσμενή θ έ ση. Εκείνες τις δραματικές στιγμές, σύμφωνα με τις κυριότερες πηγές, οι
Αιγινίτες αποδείχθηκαν ασυναγώνιστοι, προξενώντας μεγάλες απώλειες στους αντιπάλους τους. Ενας κυβερνήτης τους μάλιστα, ο Πολύκριτος,
I κατέλαβε τη θέση του κορυφαίου της σύγκρουσης μαζί με τον
5 Αθηναίο Αμεινία. Ι Δ ε ν προέρχονταν
πάντως μόνο από την ελληνική παράταξη όσοι διακρίθηκαν. Σύμφωνα πάντα με τις κύ
ριες πηγές, τα πλη-k ρώματα των περ-
! σικών πολε-
μικών επέδειξαν γενναιότητα και έδωσαν σκληρή μάχη παρά την απρόσμενη εξέλιξη της σύγκρουσης. Ο θάνατος πάνω στα πλοία τους αρκετών ηγετών του βασιλικού στρατοπέδου (Αριαμένης, Αριαβίγνης, Συέννεσις) αποδεικνύει την αξιοσύνη και την αναμφισβήτητη ανδρεία τους. Εκείνοι μάλιστα που πολέμησαν με χαρακτηριστική, αν και αδικαιολόγητη, γενναιότητα ήταν οι Ιωνες, οι οποίοι είχαν εκστρατεύσει με τον Ξέρξη κατά των ομοφύλων τους. Ως δικαιολογία προέβαλαν ότι ήθελαν να αποφύγουν την επισειόμενη κατηγορία για σύμπραξη με τους συμπατριώτες τους, και συνεπώς προδοσία του βασιλιά-δυνάστη τους. Επιπλέον, φοβούντο το πολύ πιθανό ενδεχόμενο αντεκδικήσεων σε βάρος των συγγενών τους στην Ιωνία, σε περίπτωση που δεν επεδείκνυαν "νομιμόφρονα" συμπεριφορά. Την "άψογη" αυτή παρουσία των Ιώνων ναυτικών στη Σαλαμίνα, σε βάρος βέβαια των ομοφύλων τους, παρατήρησε και επικρότησε ο ίδιος ο Ξέρξης. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάποια στιγμή Φοίνικες ναυτικοί αποβιβάστηκαν στην παραλία μπροστά στο όρος Αιγάλεω και κατέφυγαν στην Αυλή του βασιλιά, προκειμένου να κατηγορήσουν τους ανταγωνιστές τους Ιωνες για δήθεν προδοσία. Ο Ξέρξης όμως που έβλεπε τα πάντα, όχι μόνο δεν δέχθηκε τις άδικες κατηγορίες, αλλά τιμώρησε, με θάνατο τους συκοφάντες...
Παρά τη γενναιότητα που επέδειξαν τα περισσότερα περσικά πληρώματα, οι Ελληνες αποδείχθηκαν πραγματικά ανυπέρβλητοι. Και ήταν επόμενο, αφού τα δικά τους κίνητρα ήταν απείρως σημαντικότερα. Προπάντων οι Αθηναίοι, Αιγινίτες και Μεγαρείς, οι οποίοι γνώριζαν ότι δεν είχαν περιθώρια ήτ-
τας και πολεμούσαν, κυρίως οι πρώτοι, υπό τα βλέμματα των οικογενειών και των φιλικών τους προσώπων, που βρίσκονταν στη Σαλαμίνα και παρακολουθούσαν με αγωνία την πορεία της μάχης, ξεπέρασαν τον εαυτό τους σε επιδεξιότητα και αποφασιστικότητα. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι οι Ελληνες ήταν ξεκούραστοι, ενώ τα περσικά πληρώματα είχαν περάσει το προηγούμενο βράδυ κωπηλατώντας.
Υπό αυτές τις συνθήκες, όσο περνούσε η ώρα, όλο και περισσότερα περσικά πλοία ανέ-κρουαν πρύμνη και προσπαθούσαν να διαφύγουν από τους θανάσιμους εναγκαλισμούς των ελληνικών τριήρεων. Κάποια στιγμή, είτε με διαταγή διοικητή μοίρας είτε, το πιθανότερο, χωρίς αυτήν, όλα τα πλοία της περσικής παράταξης εγκατέλειψαν τη σύγκρουση και έσπευσαν προς τη νοτιοανατολική διέξοδο του στενού προκειμένου να διαφύγουν. Πολλά πλοία κατόρθωσαν και έφθασαν στον Φαληρικό όρμο, όπου και συγκεντρώθηκαν. Εκεί αργότερα έπλευσαν και τα πλοία της αιγυπτιακής μοίρας που δεν είχαν λάβει μέρος στη μάχη. Τα ελληνικά πληρώματα, έχοντας νιώσει ήδη τα φτερά της νίκης να τους στεφανώνουν, ενέτειναν τις προσπάθειες τους για να περιορίσουν τις δυνατότητες διαφυγής των εχθρών. Αρκετές τριήρεις και κυβερνήτες διακρίθηκαν στον νέο αυτό ρόλο, του κυνηγού, με τους Αμεινία και Πολύκριτο να είναι και πάλι ανάμεσα στους πρώτους.
Με τη δύση του ηλίου, όταν ο ουρανός βάφτηκε με τα καταπληκτικά μενεξεδιά χρώματα του αττικού φθινοπώρου, η οριστική διαφυγή των Περσών στο Φάληρο και η παραμονή των ελληνικών πολεμικών στο πεδίο
της ναυμαχίας, σήμαναν το τέλος της κοσμοϊστορικής σύγκρουσης. Μεθυσμένοι από τη χαρά της επιτυχίας, οι Ελληνες ναυτικοί περι-συνέλεξαν όσους ναυαγούς μπόρεσαν και προφανώς αποτελείωσαν όσα εχθρικά πλοία ήταν μισοβυθισμένα. Κάποια στιγμή, μάλλον το ίδιο απόγευμα, οι ελληνικές τριήρεις περικύκλωσαν το νησάκι της Ψυττάλειας, όπου αποβίβασαν άγημα από οπλίτες και τοξότες, υπό τη διοίκηση του Αθηναίου Αριστείδη. Οι Ελληνες προσέβαλαν την περσική φρουρά που είχε εγκατασταθεί εκεί πριν από τη ναυμαχία (4.000 άνδρες) και, έπειτα από σύντομη μάχη, την εξόντωσαν μέχρις ενός. Οι Πέρσες στρατιώτες, έχοντας παρακολουθήσει ιδίοις όμμασι την έκβαση της σύγκρουσης, προφανώς δεν κατέληξαν σε αισιόδοξα συμπεράσματα για τη μελλοντική τους τύχη.
Το σχέδιο του Θεμιστοκλή είχε στεφθεί με απόλυτη επιτυχία. Οι Ελληνες, με το ηθικό τους τελείως ανυψωμένο, πανηγύριζαν είτε πάνω στα πλοία είτε στην ξηρά και αλληλο-συγχαίρονταν για τη σωτηρία τους. Ολοι είχαν πολεμήσει όσο καλύτερα μπορούσαν, αλλά αναμφίβολα οι Αθηναίοι, που είχαν κατα-βάλει πρώτοι τους επικίνδυνους Φοίνικες, άξιζαν τους μεγαλύτερους επαίνους. Αλλά και οι Αιγινίτες φαίνεται πως ξεχώρισαν για την επιδεξιότητα τους. Ερωτηματικά παραμένουν μόνο τόσο σχετικά με τη θέση στην οποία είχαν ταχθεί οι Κορίνθιοι όσο και για τη συμβολή τους στη μάχη. Κατά μια άποψη, είχαν αναλάβει τη φύλαξη των βόρειων διαβάσεων προς τον κόλπο της Ελευσίνας, ώστε να μη μπορέσουν να εισέλθουν στο πεδίο της σύγκρουσης τα αιγυπτιακά πλοία. Ενας τέτοιος δευτερεύων ρόλος όμως δεν φαίνεται πι-
Η περιοχή όπου εικάζεται ότι βρισκόταν το μνημείο των Σαλαμινομάχων (φωτ. Ευάγγελος Τσακιράκης).
«Τριήρεις σε καταδίωξη». Πίνακας του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ.
ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΘΩΡΑΚΟΦΟΡΟΣ ΟΠΛΙΤΗΣ (489-479 π.Χ.) Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Αθηναίος πολιτικός Αριστείδης ανέλαβε τη
διοίκηση των Αθηναίων οπλιτών που περιφρουρούσαν τις ακτές της Σαλαμίνας. Αμέσως μετά το τέλος της ναυμαχίας τούς αποβίβασε στο νησί
της Ψυττάλειας, όπου και κατασφαγίασαν το περσικό άγημα το οποίο ενέδρευε τους Ελληνες ναυαγούς.
Σε αντίθεση με τους πεζοναύτες των τριήρεων που ήταν συνήθως αθωράκιστοι, οι οπλίτες των
παράκτιων φρουρών έφεραν πλήρη θωράκιση: αττική λοφιοφόρο περικεφαλαία, σύνθετο θώρακα από στιλβωμένο λινάρι, δέρμα και
μεταλλικά ελάσματα, στιλβωμένες περικνημίδες, οπλιτική ασπίδα, νυκτικό δόρυ και αμφίστομο ξίφος. Το έμβλημα
της ασπίδας είναι το γνωστό "γοργόνειο" που εδώ απεικονίζεται με
την τεχνοτροπία των αττικών εργαστηρίων (ενδυματολογική
έρευνα-εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Ομοίωμα αθηναϊκής τριήρους του 5ου αι. π.Χ. Κατασκευάσθηκε για το Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου από τον Χρ. Σιμωνίδη με βάση σχέδια του J. Coates. Η τριήρης «Ολυμπιάς» κατασκευάσθηκε με βάση στα ίδια σχέδια.
θανό να ανατέθηκε στη δεύτερη ισχυρότερη μοίρα του ελληνικού στόλου, η οποία ήταν και έμπειρη και ιδιαίτερα αξιόμαχη. Εναν τέτοιο ρόλο θα μπορούσαν κάλλιστα να αναλάβουν οι 16 τριήρεις των Σπαρτιατών ή κάποια άλλη μοίρα με ακόμα λιγότερα πλοία. Αλλωστε, αφνιδιασμός των Ελλήνων από την αιγυπτιακή μοίρα δεν ήταν δυνατόν να επιτευχθεί, αφού αυτοί κατείχαν όλες τις ακτές της νήσου και μπορούσαν να παρατηρούν σε κάθε περίπτωση την κίνηση των εχθρών και να ενημερώνουν ανάλογα, ώστε να υπάρξει έγκαιρη αντίδραση. Η απόσταση από τα στενά των Μεγάρων, όπου βρισκόταν η αιγυπτιακή μοίρα, μέχρι τη βορινή είσοδο του στενού της Σαλαμίνας όπου διεξήχθη η ναυμαχία είναι αρκετά μεγάλη, ώστε να επιτρέπει την έγκαιρη ελληνική ανάπτυξη ύστερα από τη λήψη του κατάλληλου σήματος. Η ευνοϊκή αυτή διαμόρφωση του πεδίου της σύγκρουσης επέτρεψε στους Ελληνες, τηρώντας την αρχή της οικονομίας δυνάμεων, να μη διαθέσουν πλοία εναντίον μιας ενδεχόμενης απειλής εκ μέρους των Αιγυπτίων, εκτός ίσως από μερικά (μπορεί αυτά να ήταν κορινθιακά αλλά προφανώς δεν ήταν όλα). Με δεδομένο ότι στις αρχαίες πηγές δεν μνημονεύονται τα αιγυπτιακά σκάφη, ενώ αντίθετα γίνονται εκτεταμένες αναφορές στη γενναιότητα των Κορινθίων, κάτι που επιπλέον βεβαιώνεται και από διάφορα σχετικά μνημεία, συμπεραίνουμε ότι οι μεν Αιγύπτιοι επέδειξαν ατολμία και δεν προχώρησαν βαθύτερα, πέρα από τα στενά των Μεγάρων, οι δε Κορίνθιοι συμμετείχαν ενεργά και δυναμικά στην κυρίως σύγκρουση, ταγμένοι μάλλον στο κέντρο κοντά στους άλλους Πελοποννήσιους που βρίσκονταν δεξιά. Η αντίθετη σκέψη προσκρούει στην περίεργη υπόθεση πως η ελληνική παράταξη είχε χαρακτηριστικά λοξής φάλαγγας, με 180 αθηναϊκές τριήρεις στα αριστερά, οι οποίες επιτέθηκαν και προσέβαλαν τον αντίπαλο πρώτες και το κέντρο και τη δεξιά πτέρυγα να ακολουθούν έχοντας 148 τριήρεις συνολικά.
ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ
Ούτε ο Ηρόδοτος ούτε ο Αισχύλος κάνουν λόγο για τις απώλειες της σύγκρουσης, προτιμώντας να μιλήσουν με αοριστίες και να αφήσουν έτσι ανοικτό το πεδίο σε κάθε είδους υπερβολές (500 βυθισμένα περσικά πλοία κλπ.). Ο Εφορος μας έδωσε τους αριθμούς, οι οποίοι γίνονται δεκτοί και από τους σύγχρονους ιστορικούς. Σύμφωνα με αυτούς, οι ηττημένοι Πέρσες έχασαν τουλάχιστον 200 πλοία, βυθισμένα και κατεστραμμένα, έναντι 40 των νικητών Ελλήνων. Μερικοί συγγραφείς εκτιμούν ότι υπήρξε και άγνωστος αριθμός αιχμαλωτισμένων περσικών πλοίων, αλλά αυτό δεν μπορεί να εξακριβωθεί, και αν υπήρξαν, σίγουρα δεν ήταν τόσα ώστε να τύχουν ιδιαίτερης μνείας από τους ιστορικούς ή τους ποιητές. Οι αριθμοί αυτοί (200 περσικά έναντι 40 ελληνικών) φαίνονται λογικοί και σύμφωνοι με τη γενική πορεία της μάχης.
Η ελληνική πλευρά όμως είχε ένα ακόμα, σημαντικότατο πλεονέκτημα. Αφού σχεδόν όλοι οι Ελληνες ναυτικοί γνώριζαν κολύμβηση, μπόρεσαν να φθάσουν σε κάποιο φιλικό έδαφος ή να επιζήσουν μέχρι να τους περισυλλέξουν φίλιες τριήρεις. Από τους 8.000 άνδρες συνεπώς που είχαν την ατυχία να βρεθούν στα νερά του Σαρωνικού (40 πλοία επί 200 άτομα), λιγότεροι από τους μισούς χάθηκαν σε αυτά (1-2.000), ενώ στον συνολικό αριθμό απωλειών πρέπει να υπολογιστούν και εκείνοι (άγνωστος αριθμός) που κτυπήθηκαν πάνω σε πλοία που δεν βυθίστηκαν. Αντίθετα ο βασιλικός στόλος, τα πληρώματα του οποίου σε μεγάλο αριθμό, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, δεν γνώριζαν να κολυμπούν (για τους ναύτες αυτό είναι μάλλον υπερβολικό, προπάντων για τους Φοίνικες και τους Ιωνες, αλλά ίσχυε προφανώς για όσους είχαν επιβιβαστεί στα σκάφη ως αγήματα εμβολής, στρατιώτες από τις χώρες του ιρανικού οροπεδίου), θρήνησε τεράστιο αριθμό νεκρών λόγω πνιγμού μαχητών, σχεδόν την πλειοψηφία των 44.000 άτυχων που βρέθη-
καν στη θάλασσα (200 πλοία επί 220 κατά μέσον όρο άτομα). Ανάλογη τύχη επεφυλάχθη-κε βέβαια και σε όσους Πέρσες κατόρθωναν να κολυμπήσουν ως την ακτή της Σαλαμίνας, όπου τους περίμεναν οι Αθηναίοι οπλίτες για να τους θανατώσουν επιτόπου ή στην ευτυχέστερη περίπτωση να τους αιχμαλωτίσουν. Ομοια τύχη περίμενε, όπως είδαμε, και ολόκληρη τη φρουρά της Ψυττάλειας (4.000 άνδρες).
Ο τελικός απολογισμός δείχνει την περσική πλευρά να έχει υποστεί πανωλεθρία. Εχασε το 1/3 των σκαφών (τουλάχιστον 200 πλοία) και το 1/4 των πληρωμάτων τους (περί τους 30-35.000 άνδρες), ενώ το ηθικό των υπολοίπων, όπως και της ηγεσίας τους, είχε καταρρεύσει.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ
Η συντριπτική ήττα του βασιλικού στόλου που πραγματοποιήθηκε μπροστά στα μάτια του ίδιου του ηγεμόνα του, έπληξε όχι μόνο το κύρος αλλά προπάντων το ηθικό των ασιατικών στρατευμάτων. Μάλιστα, επηρεάσθηκε το ηθικό όχι μόνο των απλών στρατιωτών που υπέστησαν (όπως συμβαίνει πάντα σε όλους τους πολέμους) το σύνολο των δυσμενών αποτελεσμάτων μιας μάχης (τραυματισμοί, απώλεια αγαπητών φίλων, συστρατιωτών, καταστροφή χρήσιμων υλικών κλπ.), αλλά και της ηγεσίας τους. Ο Ίδιος ο Ξέρξης προβληματίσθηκε ιδιαίτερα για το τι έπρεπε πλέον να πράξει, αφού είχε περιέλθει σε δυσχερή θέση, λόγω της ήττας και του επερχόμενου χειμώνα. Η τελική απόφαση του να αποσυρθεί ο ίδιος και να αφήσει τον Μαρδόνιο να επαναλάβει την εκστρατεία τον επόμενο χρόνο, ήταν αποτέλεσμα του αδιεξόδου στο οποίο βρέθηκε. Πιθανότατα, ο Σίκκινος με τις κατάλληλες συμβουλές-έμμεσες απειλές του Θεμιστοκλή να έπαιξε και εδώ καταλυτικό ρόλο, αλλά το σίγουρο είναι πως με τις θαλάσσιες γραμμές συγκοινωνιών-ανεφοδιασμού του να κινδυνεύουν από τον νικητή ελληνικό στόλο, η θέση του στρατεύματος του εντός μιας εχθρικής χώρας, χωρίς πολλούς πόρους, ήταν ιδιαίτερα επισφαλής.
Οπως γίνεται γενικά δεκτό, σε περίπτωση περσικής επιτυχίας στη ναυμαχία, ο ελληνικός κόσμος θα βρισκόταν σε απελπιστική θ έ ση. Με τα στρατιωτικοπολιτικά δεδομένα της εποχής, θα ήταν εύκολη υπόθεση η επίθεση στην Πελοπόννησο, όχι βέβαια από τον φυλασσόμενο Ισθμό, αλλά από κάποια ανατολική παραλία την οποία οι Πέρσες θα μπορούσαν να προσεγγίσουν με ευκολία έχοντας πλέον τη ναυτική κυριαρχία. Η γενική κατάρρευση τότε θα ήταν μόνο θ έ μ α χρόνου. Αν συνέβαινε αυτό και η Ελλάδα μετατρεπόταν σε κατακτημένη χώρα, όπως έγινε με την Ιωνία λίγα χρόνια νωρίτερα, η πολιτιστική δημιουργία θα ανακοπτόταν. Με δεδομένες βέβαια τις γνώσεις μας για τα ελληνικά πολιτιστικά επιτεύγματα των αιώνων που ακολούθησαν, μπορούμε να φανταστούμε ότι οι συνέπειες για τον κόσμο ολόκληρο θα ήταν καταλυτικές.
Προς μεγάλη ανακούφιση λοιπόν των Ελλήνων, λίγες ημέρες μετά τη ναυμαχία (αρχές Οκτωβρίου του 480 π.Χ.), οι Πέρσες, στρατός και στόλος, αποχώρησαν από την Αττική, στην οποία επανήλθαν οι κάτοικοι της. Δ ε ν ήταν όμως πια οι ίδιοι άνθρωποι, οι καταπτοημένοι, πικραμένοι, κατηφείς πρόσφυγες που έφευγαν με τα λίγα υπάρχοντα τους πριν από μερικές εβδομάδες, αποθέτοντας τις ελπίδες τους στις απόψεις ενός στρατηγού. Ηταν πλέον οι γεμάτοι υπερηφάνεια, χαμογελαστοί, παλαίμαχοι της Σαλαμίνας. Ηταν εκείνοι που την κρίσιμη ιστορική ώρα φώναξαν ένα βροντερό "παρών" και με τις αποφάσεις και τα μπράτσα τους, που ανεβοκατέβαζαν τα μακριά κουπιά και έσκιζαν τη θάλασσα οδηγώντας προς τη νίκη, έγραψαν οι ίδιοι την ιστορία της σωτηρίας της πατρίδας τους.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ
Η επική μάχη ανάμεσα στο ναυτικό των δύο αντιμαχόμενων δυνάμεων στα νερά της Σαλαμίνας, εκτός από τη στρατιωτική, είχε μεγάλη σημασία και σε άλλους τομείς. Αντίθ ε τ α απ' ό,τι συνηθιζόταν, στη σύγκρουση και επιτυχία των Ελλήνων συνέβαλαν λιγότεροι από 5.000 οπλίτες, σχετικά εύποροι δηλαδή αστοί και αριστοκράτες, και περισσότεροι από 70.000 ναύτες-ερέτες, οι οποίοι ανήκαν στις κατώτερες οικονομικοκοινωνικά τάξεις, στον υποδεέστερο σε κύρος και δικαιώματα "ναυτικό όχλο" των πόλεων. Το χαρακτηριστικό αυτό, το οποίο έγινε αντιληπτό από τους σύγχρονους της ναυμαχίας πολίτες, προσέδωσε (και εξακολουθεί να προσδίδει) ιδιαίτερη πολιτική σημασία στη νίκη. Δ ε ν ήταν μόνο νίκη των Ελλήνων κατά των "βαρβάρων" της Ασίας, ήταν και νίκη των απλών φτωχών ανθρώπων του λαού κατά των υπηρετών-δού-λων ενός μονάρχη. Ηταν νίκη της δημοκρατίας κατά του αυταρχισμού.
Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι ανώνυμες λαϊκές μάζες που απάρτιζαν το ανυπόλη-πτο "πλήθος", συμπιεσμένες στα στενά καταστρώματα των τριήρεων, με όπλα τους τη μυϊκή δύναμη και το ελεύθερο φρόνημα, συμ-
Μαρμάρινη πλάκα στην οποία καταγράφηκε η γενναιότητα των πεσόντων Κορινθίων κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας (Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών).
Αφίσα του δήμου Αμπελακιών με αφορμή τις εορταστικές εκδηλώσεις για τη επέτειο της ναυμαχίας (φωτ. Ευάγγελος Τσακιράκης).
μετείχαν ενεργά σε μια κορυφαία σύγκρουση, στην οποία έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους. Οι ελληνικοί ελιγμοί πριν και κατά τη σύγκρουση υπήρξαν επιτυχείς, κάτι που αποδεικνύει την απόλυτη πειθαρχία πλεύσης και την αποτελεσματική εκπαίδευση που είχε προηγηθεί. Τα ελληνικά έμβολα έκαναν θραύση στον εχθρικό στόλο, γιατί καταφέρο-νταν με την απαιτούμενη δεξιοτεχνία αλλά και την κατάλληλη ταχύτητα. Αυτό σημαίνει αφενός ότι οι ναυτικοί στο κατάστρωμα κυβερνούσαν το πλοίο σωστά, αφετέρου ότι οι κωπηλάτες στο κύτος κατέβαλλαν προσπάθειες υψηλής έντασης, προκειμένου να επιτυγχάνονται οι αναγκαίοι ρυθμοί κίνησης. Οι άνθρωποι του λαού που χειρίζονταν τα κουπιά, ιδροκοπώντας ο ένας δίπλα ή πάνω στον άλλο, σε σχετικά απροστάτευτες θέσεις, πολέμησαν βουβά αλλά με θάρρος ακατάβλητο και χαρακτηριστικό φιλότιμο. Η συμβολή
τους στην επίτευξη της νίκης ήταν καθοριστική. Η επίγνωση αυτής της συμβολής αναπτέρωσε το συλλογικό ηθικό των λαϊκών τάξεων. Πριν από τη ναυμαχία ήταν το "πλήθος", ο "λαός", συνήθως χωρίς ιδιοκτησία γης και δικαιώματα, στον οποίο οι γαιοκτήμο-νες-οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την υπεράσπιση της πατρίδας έναντι των επιβουλέ-ων. Στην κορυφαία προηγούμενη αναμέτρηση, στην πεδιάδα του Μαραθώνα (490
π.Χ.), στη γραμμή της οπλιτικής φάλαγγας είχαν ταχθεί μόνο οι ιδιοκτήτες, οι οποίοι κέρδισαν και ολόκληρη τη δόξα. Μ ε τ ά τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα, η αντίληψη αυτή άλλαξε. Ηταν πλέον οι άνθρωποι του λαού που είχαν πάρει την υπόθεση της πατρίδας στα στιβαρά χέρια τους και με αρετές τους την υπομονή, το πείσμα και την πειθαρχία, υπό την επιδέξια καθοδήγηση ικανών ηγετών, οι σημαντικότεροι των οποίων ήταν εκλεγμένοι, επέτυχαν τον θρίαμβο κατά των "βαρβάρων". Οι τελευταίοι όσο γενναία και αν πολέμησαν στη Σαλαμίνα -και όλες οι μαρτυρίες συνηγορούν προς αυτό- όσο και αν πιέζονταν από την αυστηρή ματιά του ίδιου τους του βασιλιά, ηττήθηκαν γιατί δεν διέθεταν τα υψηλά κίνητρα που κινητοποιούσαν τους Ελληνες (υπεράσπιση ελευθερίας, πατρίδας, οικογένειας, τρόπου ζωής και αξιοπρέπειας).
Ο σύγχρονος ιστορικός Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος συνόψισε με ενάργεια τις αξίες και τα ιδανικά των Σαλαμινομάχων: "Οι ελεύθεροι πολίτες των ελληνικών πόλεων, στις οποίες η ελευθερία μαζί με την ευψυχία ήταν η υπέρτατη αξία, αγωνίστηκαν υπέρ βωμών και εστιών με ανδρεία και αυταπάρνηση".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2000. (2) ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, έκδ. Μουσείου, Χανιά 1992.
(3) P. Connolly: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Σιδερής, Αθήνα 1995. (4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, 1977. (5) W. Tarn: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1998.
(6) P. Connolly: GREECE AND ROME AT WAR, Greenhill books, 1998. (7) J. Hanson: ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2005.
(8) R. Barell: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, εκδ. Ρώσση, Αθήνα 1994. (9) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ - ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία» τχ. 69, εκδ. Επικοινωνίες, Αθήνα 2003.
(10) M.C. Amouretti, Fr. Ruze: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2001.
(11) Εμ. Νελλόπουλος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ, εκδ. Φλώρος, Αθήνα. (12) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία» τχ. 21, εκδ. Επικοινωνίες, Αθήνα 1999.
(13) Κ. Ρόδος: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2004. (14) P. Green: ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, εκδ. Τουρίκης, Αθήνα 2004.
(15) Δ. Γαρουφαλής: ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2003.
(16) Γ. Ψαρουλάκη: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, περ. «Παγκόσμια Πολεμική Ιστορία» τχ. 5, Αθήνα 2006.
(17) Πλουτάρχου: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1991-2. (18) Ηροδότου: ΙΣΤΟΡΙΕΣ, εκδ. Γκοβόστης, Αθήνα 1995.
(19) Διόδωρου Σικελιώτη: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992.
(20) Μ. Καμπούρη: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, εκδ. Επικοινωνίες Α.Ε., Αθήνα 2006.
ΑΙΓΥΠΤΙΟΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ (480 π.Χ.) Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο "οι Αιγύπτιοι... φορούσαν δικτυωτά κράνη και ήταν οπλισμένοι με κοίλες ασπίδες με φαρδιά στεφάνη, δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία... φορούσαν θώρακες και είχαν μακριά μαχαίρια". Γα "δικτυωτά" κράνη που αναφέρει ο «Πατέρας της Ιστορίας» (καθώς και οι "δικτυωτοί" περσικοί θώρακες) είναι κατασκευασμένα από συρραμένα τεμάχια δέρματος ή λιναριού σε σχήμα ρόμβου ή τετραγώνου που δημιουργούν το οπτικό αποτέλεσμα της ανάγλυφης δικτυωτής επιφάνειας. Ο θώρακας που παρουσιάζεται στη συγκεκριμένη αναπαράσταση δεν είναι ο συνηθισμένος λινοθώρακας του ναυτικού των Αχαιμενιδών αλλά μία αιγυπτιακή επινόηση, με βασικό υλικό το ανθεκτικό δέρμα του κροκοδείλου. Η "μεγάλη μάχαιρα" που αναφέρει ο Ηρόδοτος είναι το αμφίστομο ξίφος με την σκυθοιρανική κερασφόρα χειρολαβή, που απεικονίζεται στα ανάκτορα της Περσέπολης να φέρεται από Αιγυπτίους ή Ινδούς ενόπλους υποτελείς του Μεγάλου Βασιλιά. Το μακρύ λινό ένδυμα με τα κόκκινα κρόσια που φέρει ο πεζοναύτης κατονομάζεται από τον Ηρόδοτο ως "καλόσιρις "και οι λόχοι των Αιγυπτίων ή Αιθιόπων πεζοναυτών που το φορούν ονομάζονται "καλασίριοι" (ενδυματολογική έρευνα - εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑ TOY ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ
«ΤΟΥΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΕ, ΛΟΙΠΟΝ, ΝΑ
ΕΤΟΙΜΑΣΤΟΥΝ ΓΙΑ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ ΘΑ
ΗΤΑΝ ΤΟ ΞΥΛΙΝΟ ΤΕΙΧΟΣ. ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ
ΕΔΙΝΕ 0 ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΚΑΙ 01 ΑΘΗΝΑΙΟΙ
ΘΕΩΡΗΣΑΝ ΟΤΙ ΗΤΑΝ ΠΙΟ ΣΩΣΤΗ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΗΣΜΟΛΟΓΩΝ, ΠΟΥ ΔΕΝ
ΗΘΕΛΑΝ ΝΑ ΤΟΥΣ ΑΦΗΣΟΥΝ ΝΑ
ΝΑΥΜΑΧΗΣΟΥΝ...».
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ!, «ΠΟΛΥΜΝΙΑ»
ΟΗρόδοτος, στο βιβλίο «Πολυμνία» του μνημειώδους έργου του «Ιστο-ρίαι», αναφέρεται στους χρησμούς
που ζήτησαν και έλαβαν οι Αθηναίοι από το μαντείο των Δελφών σχετικά με την αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου.
Ο αρχικός χρησμός που έδωσε η Πυθία, με το όνομα Αριστονίκη, απογοήτευσε την αθηναϊκή αντιπροσωπεία. Παρακινούσε τους Αθηναίους να εγκαταλείψουν την πόλη τους, διότι προέβλεπε την καταστροφή της: «Αμοιροι τι κάθεστε; Φύγετε στις εσχατιές της γης... φύγετε λοιπόν από το άδυτο (ενν. των Δελφών) και ψυχωθείτε για τις δυστυχίες σας» (1). Τότε ο Τίμων, γιος του Ανδρόβουλου, τον οποίο ο Ηρόδοτος χαρακτηρίζει ως σημαντικό πολίτη των Δελφών, συμβούλευσε τους Αθηναίους να ζητήσουν δεύτερο χρησμό, αυτή τη φορά όμως ως ικέτες. Οι Αθηναίοι υπάκουσαν και η Πυθία τούς έδωσε έναν πιο ελπιδοφόρο χρησμό: «Δεν μπορεί η Αθηνά να κάμψει τον Ολύμπιο Δία, μόλο που τον παρακαλεί με λόγια πολλά και σοφία γεμάτα, αλλά και πάλι θα σου πω τον λόγο αυτό, σκληρό σαν το διαμάντι. Οταν &α έχουν κυριευτεί όσα ορίζει ο Κέκροψ και όσες βαθιές σπηλιές έχει ο Κιθαιρώνας, τότε ο παντεπόπτης Δίας θα δώσει στην Τριτογενή (ενν. την Αθηνά) ξύλινο τείχος το μόνο απόρθητο, σωτήριο για σε και τα παιδιά σου. Μην περιμένεις ατάραχος το ιππικό και το πολύπληθο πεζικό που έρχεται από στεριά, μα υποχώρησε γυρίζοντας τα νώτα και θα
Γ. Χ. ΚΟΥΦΟΓΙΩΡΓΟΣ Φιλόλογος - Ιστορικός
Μ.Α. Μεσαιωνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
έλθει η ώρα να πολεμήσεις, θεία Σαλαμίνα, θα γίνεις αιτία να χάσουν μάνες τα παιδιά, όταν θα σπέρνονται της Δήμητρας οι καρποί ή όταν θα θερίζονται».
Ο δεύτερος χρησμός ανακούφισε κάπως τους Αθηναίους απεσταλμένους (θεωρούς), οι οποίοι τον κατέγραψαν και επέστρεψαν στην πόλη τους για να τον ανακοινώσουν. Η ανακοίνωση του χρησμού όμως προκάλεσε ποικίλες ερμηνείες, και ειδικότερα προβλημάτισε τους Αθηναίους η συνεκφορά «ξύλινα τείχη». Δύο ερμηνείες επικράτησαν. Από τη μια πλευρά, οι πιο ηλικιωμένοι πολίτες ερμήνευσαν τη φράση «ξύλινα τείχη» ως οχυρωματικό έργο. Σε προγενέστερες εποχές ένα ξύλινο τείχος προφύλασσε την Ακρόπολη της Αθήνας, συνεπώς θεωρούσαν ότι ο χρησμός τούς συμβούλευε να οχυρωθούν σε αυτή και να προβάλλουν αντίσταση.
Η άλλη πλευρά ερμήνευσε τα «ξύλινα τείχη» ως πλοία. Κατά την άποψη αυτή, οι Αθηναίοι έπρεπε να αγνοήσουν κάθε άλλη μορφή αντίστασης στην ξηρά και να καταφύγουν στη θάλασσα στηριζόμενοι στον στόλο τους. Αλλά οι υποστηρικτές της αντίστασης στην Ακρόπολη διαφωνούσαν και προειδοποιούσαν ότι, αν οι Αθηναίοι στηρίζονταν στον στόλο τους, θα καταστρέφονταν, σύμφωνα με τη φράση του χρησμού: «Θεία Σαλαμίνα, θα γίνεις αιτία να χάσουν μάνες τα παιδιά».
Την ώρα εκείνη της διχογνωμίας έλαβε τον λόγο ο Θεμιστοκλής και αντέκρουσε αυτή την άποψη. Κατά τη γνώμη του, εάν ο θεός εννοούσε ότι οι Αθηναίοι θα καταστραφούν στη Σαλαμίνα, δεν θα χρησιμοποιούσε τον όρο «θεία», αλλά κάποιον άλλο με αρνητική σημασία. Σύμφωνα με τον Θεμιστοκλή, ο όρος αυτός ήταν ευνοϊκό σημάδι για τους Αθηναίους και συμφώνησε με εκείνους που υποστήριζαν ότι η Αθήνα έπρεπε να στηριχθεί στον στόλο της και να επιδιώξει ναυμαχία με τις περσικές δυνάμεις.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Αθηναίοι ενστερνίσθηκαν τις απόψεις του Θεμιστοκλή. Ο Πλούταρχος επιβεβαιώνει αυτή την ερμηνεία, αλλά τοποθετεί χρονικά τον χρησμό λίγο πριν
τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Ο Ηρόδοτος αντίθετα τον τοποθετεί πριν από το συνέδριο στον Ισθμό, και μάλιστα τον αναφέρει δύο φορές: μια πριν από το συνέδριο στον Ισθμό και άλλη μια φορά προτού πραγματοποιηθεί η εκκένωση της Αττικής. Συνεπώς, δημιουργούνται ερωτηματικά γύρω από τη χρονολόγηση των χρησμών. Προηγούνται οι χρησμοί των γεγονότων ή τα ακολουθούν; Αλλωστε, είναι πιθανή και μια άλλη εκδοχή. Οι χρησμοί μπορεί να κατασκευάσθηκαν από τον Θεμιστοκλή, μαζί με άλλα «σημεία» (για παράδειγμα, την εξαφάνιση του «οικουρού όφεως»), προκειμένου να επιτύχει την εκκένωση της πόλης και την αντιμετώπιση της περσικής εισβολής με τη δύναμη του στόλου. Είναι γνωστό ότι ο Θεμιστοκλής υποστήριζε σταθερά και επίμονα τη δημιουργία ικανού στόλου που θα καθιστούσε την Αθήνα θαλασσοκράτειρα.
Πράγματι, ο Θεμιστοκλής, ήδη από το 493 π.Χ., είχε συλλάβει ένα φιλόδοξο σχέδιο, ώστε να καταστήσει την Αθήνα ναυτική δύναμη. Ο Ηρόδοτος σημειώνει ότι υποστήριξε αυτό το σχέδιο όταν συσσωρεύτηκε στο δημόσιο ταμείο ένα μεγάλο ποσό, προερχόμενο από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Το ποσό αυτό υπολογίζεται από τον Αριστοτέλη στα 100 τάλαντα ή 600.000 αττικές δραχμές. Ενώ οι Αθηναίοι αρχικά σκόπευαν να μοιραστούν το ποσό, αφού πρώτα θα αφιέρωναν τη δεκάτη στους θεούς, ο Θεμιστοκλής τούς απέτρεψε και αντιπρότεινε να ναυπηγήσουν 200 πλοία, με στόχο να τα χρησιμοποιήσουν εναντίον της Αίγινας. Τελι
κά, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο στόλος ναυπηγήθηκε, αλλά δεν χρησιμοποιήθηκε για τον αρχικό του σκοπό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των 200 πλοίων που αναφέρει ο Ηρόδοτος δεν συνάδει με τους υπολογισμούς των άλλων ιστορικών. Μάλλον ο Ηρόδοτος διασώζει τον αρχικό αριθμό πλοίων που προέβλεπε το σχέδιο του Θεμιστοκλή, αλλά στην πραγματικότητα ναυπηγήθηκαν 100 τριήρεις.
Μολονότι ο Θεμιστοκλής αντιμετώπισε πολλά προβλήματα από τους πολιτικούς του αντιπάλους, κατόρθωσε να πραγματοποιήσει το σχέδιο του σε μεγάλο βαθμό: το 480 π.Χ. οι Αθηναίοι διέθεταν 147 έτοιμα πολεμικά πλοία και 53 εφεδρικά. Οι Αθηναίοι είχαν πλέον στραφεί προς τη θάλασσα και το γεγονός αυτό τους ωφέλησε μακροπρόθεσμα, διότι είχαν στα χέρια τους μια ικανή ναυτική δύναμη που -εφόσον συμπληρωνόταν και με άλλα πλοία-θα τους καθιστούσε ανταγωνιστικούς τόσο έναντι των Περσών, όσο και έναντι κάθε επιβουλής. Αντίθετα, όσοι Αθηναίοι φάνηκαν δύσπιστοι απέναντι στις συμβουλές του Θεμιστοκλή και δεν κατέφυγαν στην Τροιζήνα, τη Σαλαμίνα και την Αίγινα, κατασκεύασαν ξύλινο τείχος και οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη, όπου όμως εξοντώθηκαν από τους Πέρσες, μετά την κατάληψη και λεηλασία της Αθήνας από τον Ξέρξη.
(1) Σε όλα τα αποσπάσματα η μετάφραση είναι
του Αγγέλου Βλάχου. Βλ. Αγγελος Βλάχος, Ηροδό
του Ιστορίαι, τόμ. Γ, σα. 128-132, εκδ. Δημ. Ν. Παπα-
δήμα, ΑΘήνα 1978.
Οι Πέρσες καταλαμβάνουν την Ακρόπολη. Οι ελάχιστοι Αθηναίοι, οι οποίοι παρέμειναν εκεί, ερμηνεύοντας κατά γράμμα τον χρησμό της Πυθίας, σφαγιάστηκαν (αναπαράσταση Η. Μ. Herget/NGS)
ΤΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΛΟΙΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
ΠΟΛΛΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΡΙΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΑ
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΩΝ, ΜΕ ΕΚΕΙΝΟΝ
ΠΟΥ ΔΙΕΘΕΤΕ ΠΙΟ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΟΠΛΑ ΝΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΕΙ.
ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΟΜΩΣ 01 ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΕΙΧΑΝ
ΠΑΡΟΜΟΙΟ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ, ΜΕ ΕΛΑΦΡΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ
ΜΑΛΙΣΤΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΥΝΕΠΩΣ
ΔΕΝ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ ΣΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΟ ΠΛΟΙΟ, ΤΗΝ ΤΡΙΗΡΗ,
ΟΣΟ ΣΕ ΑΛΛΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ.
Καλλιτεχνική απεικόνιση μιας αρχαίας ελληνικής τριήρους (δημοσιεύεται με την άδεια της Zvezda/Plastimodellismo-colour image is courtesy ofZvezda).
Η επινόηση της τριήρους προέκυψε από την ανάγκη του
οργανωμένου κράτους της Κορίνθου να
καταπολεμήσει τους πειρατές που
λυμαίνονταν τους θαλάσσιους
δρόμους, παρεμποδίζοντας
το εμπόριο των Κορινθίων με τις
αποικίες τους.
Οπραγματικός εφευρέτης της τριήρους παραμένει άγνωστος, όπως εξάλλου και ο ακριβής χρόνος δημι
ουργίας της. Κατά μια άποψη που είναι γενικά αποδεκτή, το πλοίο πρωτοκατασκευάσθη-κε στην προηγμένη ναυτικά χώρα της Φοινίκης, στην πόλη της Σιδώνας συγκεκριμένα, και διαδόθηκε από τους Φοίνικες ναυτικούς στον υπόλοιπο κόσμο της Μεσογείου. Από σωζόμενη γλυπτή παράσταση επιβεβαιώνεται ότι οι Φοίνικες γνώριζαν τη διήρη τουλάχιστον από τον 8ο αι. π.Χ. (εποχή που χρονολογήθηκε το ανάγλυφο), αν όχι και νωρίτερα. Κατά συνέπεια, οι σχετικές έρευνες είχαν ήδη ξεκινήσει εκεί και λογικά, ως επόμενο βήμα σε μια εξελικτική πορεία, ακολούθησε η επινόηση της τριήρους.
Στον μητροπολιτικό ελληνικό χώρο, που βέβαια βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με την Ανατολή, ο πρώτος που κατασκεύασε τριήρεις ήταν, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία του Θουκυδίδη, ο Κορίνθιος Αμεινοκλής της μεγάλης οικογένειας των Βακχιάδων. Η ναυπήγηση φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 8ου αι. (πιθανόν το 705 π.Χ.), όταν στην Κόρινθο κυβερνούσε ο Περίανδρος, ο οποίος, αν και τύραννος, θεωρείτο ένας από τους επτά σοφότερους Ελληνες της εποχής του. Ως άνθρωπος λοιπόν με φρόνηση και διορατικότητα, ο Περίανδρος κατανόησε τη σημασία που θα είχε για μια πολιτεία όπως η Κόρινθος του 8-7ου αι. π.Χ. (που ζούσε από το θαλάσσιο εμπόριο) η κατασκευή ενός ισχυρού πολεμικού πλοίου, ανώτερου από όλα όσα χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Ενός δηλαδή οπλικού μέσου, το οποίο θα έδινε στους χρήστες του τεχνολογικό προβάδισμα έναντι των υπαρκτών και πιθανών αντιπάλων του.
Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται πως η επινόηση της τριήρους προέκυψε από την ανάγκη του οργανωμένου κράτους της Κορίνθου να καταπολεμήσει τους πειρατές που λυμαίνονταν τους θαλάσσιους δρόμους, παρεμποδίζοντας το εμπόριο των Κορινθίων με τις αποικίες τους. Οι πειρατές χρησιμοποιούσαν ελαφρά και γρήγορα πλοία, ώστε να είναι σε θέση να προλαβαίνουν τα εμπορικά, να τους επιτίθενται και να διαφεύγουν άμεσα με τη λεία τους. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση τους χρειαζόταν ένα πλοίο με ταχύτητα μεγαλύτερη απ' όλα τα προηγούμενα και με οπλισμό τέτοιο που να μπορεί να πλήττει τα αντίπαλα, να τα πλήττει ως πλοίο εναντίον πλοίου και όχι ως πλήρωμα εναντίον πληρώματος, όπως συνέβαινε στις πολεμικές επιχειρήσεις.
Οι πεντηκοντόροι, τα επικρατέστερα εκείνη την εποχή πολεμικά σκάφη (8ος αι. π.Χ.), δεν διέθεταν την απαιτούμενη ταχύτητα για μια τέτοια αποστολή, γιατί κινούντο με 50 συνολικά κουπιά, διατεταγμένα ανά 25 σε συνεχή σειρά, σε καθεμία πλευρά του σκάφους. Στις παράλιες πόλεις της Ιωνίας φαίνεται πως είχε επινοηθεί η διάταξη των κουπιών σε δύο σειρές, η μια επάνω στην άλλη, εφεύρεση που μάλλον γνώριζαν οι Κορίνθιοι ναυ
τικοί. Το πλοίο που είχε τέτοια διάταξη κουπιών, συνεπώς και αντίστοιχη θέση για τους κωπηλάτες, ονομαζόταν διήρης και διέθετε 100 περίπου κουπιά που του εξασφάλιζαν ταχύτητα μεγαλύτερη της πεντηκοντόρου. Αργότερα, ο Αμεινοκλής τόλμησε να προσθέσει και τρίτη σειρά κουπιών, τα οποία έτσι αυξήθηκαν στα 150, θέλοντας μάλλον να βελτιώσει ακόμη περισσότερο την ταχύτητα πλεύσης. Η επιτυχία της κατασκευής έγκειτο στον αρμονικό συνδυασμό που επιτεύχθηκε μεταξύ της περιορισμένης μεγέθυνσης του σκάφους σε μήκος, ύψος και πλάτος και της σημαντικής αύξησης της κινητήριας δύναμης προώθησης του (από 50 κωπηλάτες σε 150-170).
Οι Κορίνθιοι έφεραν πραγματική επανάσταση με το νέο πλοίο τους, τα κατασκευαστικά δεδομένα του οποίου προσπαθούσαν να κρατήσουν μυστικά. Σύντομα, όμως, αποκαλύφθηκαν, αφού το πλοίο ήταν ορατό σε πολλούς παρατηρητές, και έτσι η τριήρης διαδόθηκε στον ελληνικό κόσμο αλλά και στους γειτονικούς λαούς, ενώ η χρήση της επεκτάθηκε και στις πολεμικές συγκρούσεις, κατά τις οποίες αναδείχθηκε σε ιδιαίτερα αποτελεσματικό όργανο. Τον 5ο αι. π.Χ. ήταν πλέον ο κυρίαρχος τύπος πολεμικού πλοίου στον κόσμο του Αιγαίου και γνωστός σε όλη τη Μεσόγειο. Τον χρησιμοποιούσαν οι Φοίνικες, οι Ελληνες, αλλά και οι Κίλικες, οι Κάρες, οι Πάμφυλοι, οι Αιγύπτιοι κλπ.
Κατά τους Μηδικούς πολέμους, οι επαναστατημένοι Ιωνες χρησιμοποιούσαν κυρίως τριήρεις, όπως άλλωστε και οι συμπατριώτες τους Ελληνες της μητροπολιτικής χώρας σε όλες τις κρίσιμες συγκρούσεις στη θάλασσα (Λάδη, Αρτεμίσιο, Σαλαμίνα, Μυκάλη, Ευρυ-μέδοντα ποταμό κλπ.). Τα σκάφη όμως δεν ήταν όλα όμοια μεταξύ τους, αλλά διέθεταν παραλλαγές και βελτιώσεις. Αυτά της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα, για παράδειγμα, ήταν πρώιμου τύπου, πιο απλά ως κατασκευές, χωρίς κατάστρωμα και περιττά στοιχεία.
Η τριήρης παρέμεινε σε χρήση για περισσότερα από 400 χρόνια (700-300 π.Χ. περίπου), οπότε και υποσκελίστηκε από άλλα μεγαλύτερα σκάφη (τετρήρεις, πεντήρεις κλπ.), που ανταποκρίνονταν επιτυχέστερα στις διαφοροποιημένες ανάγκες του ναυτικού πολέμου.
ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ατυχώς δεν σώζεται καμία αυθεντική τριήρης (είναι γεγονός ότι το ξύλο δεν αντέχει πολύ στον χρόνο), ενώ ακόμη και οι παραστάσεις της σε γραφική απεικόνιση είναι σπάνιες, πιθανόν λόγω της δυσκολίας να αποδοθεί πιστά η πολύπλοκη κατασκευή. Υπάρχουν μόνο μερικές αναπαραστάσεις, η σπουδαιότερη των οποίων είναι αυτή του περίφημου πλέον ανάγλυφου Lenormant στην Ακρόπολη (410-400 π.Χ.), καθώς και ζωγραφικές παραστάσεις σε αγγεία, όπως η αναπαράσταση της πρύμνης στον αμφορέα του Τάλω. Στην επιτάφια στήλη του Δημοκλείδη (Εθνικό
J.F. COATES ΧΛΑΛΟΗ i ? S S
Πλάγια δεξιό όψη, κάτοψη και τομές πρυμναίου, πρωραίου και κεντρικού τμήματος τριήρους («Ολυμπιάς»). Πάνω δεξιά: ο σημαδεμένος πήχης 3x3 που προορίζεται για την κατασκευή κουπιού. Κάτω δεξιά: σχεδιάγραμμα για κατανόηση της θέσης των οπών, από τις οποίες εξέρχονται τα κουπιά της σειράς των θαλαμιτών.
Αρχαιολογικό Μουσείο) εικονίζεται το περίγραμμα πλώρης με έμβολο, ενώ στην επιτάφια στήλη του Δημητρίου (Γλυπτοθήκη Μονάχου) παριστάνεται πάλι η πλώρη, σε αντίθετη όμως φορά, με έμβολο, επωτίδες (πλάγιες προεκτάσεις της πλώρης) και παρεξειρεσία (ξύλινη κατασκευή που προεξείχε στα πλάγια του σκάφους και φιλοξενούσε την τρίτη σειρά κωπηλατών, τους θρανίτες). Εξίσου σημαντική βέβαια για τον υπολογισμό διαφόρων δεδομένων για το πλοίο είναι και η συμβολή των νεωσοίκων του Πειραιά (του ύστερου 5ου αι. π.Χ.), που σχημάτιζαν έναν από τους μεγαλύτερους πολεμικούς ναύσταθμους της αρχαιότητας, του ναυστάθμου της Ζέας, μερικοί από τους οποίους ανακαλύφθηκαν και μετρήθηκαν πολύ πρόσφατα (εντός της θάλασσας). Επιπλέον, έχουμε τις σχετικές αναφορές που γίνονται στην αρχαία γραμματεία (σε έργα των Ηρόδοτου, Αισχύλου, Θουκυδίδη, Διόδωρου Σικελιώτη, Πλούταρχου κ.ά.), σε επιγραφές και διάφορα αρχειακά κείμενα, όπως στα αρχεία των επιμελητών του νεωρίου και στη συγγραφή της σκευοθήκης του Φίλωνος.
ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΚΑΦΟΥΣ
Η τριήρης ήταν ένα πλοίο μακρόστενο (όπως είναι συνήθως τα πολεμικά), ταχύ, χαμηλό, με ξύλινο σκάφος, ρηχή καρίνα και σχετικά ελαφρά και απλή στο σύνολο της κατασκευή.
Οι διαστάσεις στις οποίες φαίνεται να καταλήγουν οι περισσότεροι συγγραφείς είναι:
33-37 μ. μήκος (κατά την επικρατέστερη εκδοχή), αν και δεν λείπουν αναφορές που κάνουν λόγο ακόμα και για 40 μ., 3,50-4,40 μ. πλάτος και 2,10-2,50 μ. ύψος πάνω από τη θάλασσα (με τα ύφαλα να υπολογίζονται σε 1 μ.). Οι υπολογισμοί αυτοί προκύπτουν με βάση αφενός τις διαστάσεις των νεωσοίκων που είχαν κατασκευαστεί στον μεγάλο πολεμικό ναύσταθμο της Αθήνας, στη Ζέα, προκειμένου να προφυλάσσονται τα σκάφη, και αφετέρου τον αριθμό των κωπηλατών (85 σε κάθε πλευρά), καθώς και το μήκος της παρεξειρε-σίας.
Το πλοίο αποτελείτο από το κυρίως σκάφος («σκαρί» ή «γάστρα»), το οποίο ήταν ελαφρύ, συνήθως από ξύλο δρυός (βελανιδιάς) στην τρόπιδα (το αρχικό ισχυρό ξύλο πάνω στο οποίο «κτίζεται» όλο το υπόλοιπο σκάφος) και από ακόμα ελαφρύτερο ξύλο (φτελιά ή πλάτανο) στους τρεις ζωστήρες (συνεχές ξύλο που τοποθετείτο οριζόντια ώστε να αποτελεί τη «ραχοκοκκαλιά» του πλοίου) που το περιέβαλλαν. Τους ζωστήρες ενίσχυαν τα υποζώματα, χοντρά σκοινιά που πε-ριέσφιγγαν τα ξύλινα μέρη του σκάφους. Οσον αφορά το υλικό κατασκευής, αναπόφευκτα υπήρχε ποικιλία ανάλογα με τις δυνατότητες κάθε κατασκευαστή. Σώζεται σχετικά η πολύ κατατοπιστική μαρτυρία του Θεόφραστου: «Το έλατο, λοιπόν, το πεύκο και το αγριοκυπάριοοο είναι γενικά χρήσιμα στη ναυπηγική, διότι οι τριήρεις και τα πολεμικά πλοία κατασκευάζονται από έλατο, λόγω της ελαφρότητας του, και τα εμπορικά πλοία από πεύκο επειδή δεν σαπίζει. Μερικοί όμως φτιάχνουν και τριήρεις από αυτό επειδή δεν
βρίσκουν αρκετό έλατο. Στη Συρία και στη Φοινίκη χρησιμοποιούν κέδρο, μια και δεν μπορούν να προμηθευτούν αρκετό πεύκο. Στην Κύπρο όμως χρησιμοποιούν την κουκουναριά, αφού στο νησί φύεται αυτό το δένδρο και φαίνεται πως είναι καλύτερο από το πεύκο τους. Τα περισσότερα μέρη γίνονται από αυτά τα ξύλα. Η καρίνα όμως των τριηρών γίνεται από βελανιδιά, για να αντέχει τη νεώλκηση. Τα «στραβόξυλα»... για τις τριήρεις μερικοί τα κατασκευάζουν από κουκουναριά, επειδή είναι ελαφριά..., τα καπόνια (ίσια ξύλα) γίνονται από μελιό, μαυρομουριά και φτελιά...».
Εγκάρσια πάνω στο σκάφος, δύο μπροστά και δύο πίσω, στο ίδιο ύψος με τον ψηλότερο ζωστήρα, προεξείχαν προς τα πλάγια δύο δοκοί. Στους μπροστινούς, που βρίσκονταν στην πλώρη και ονομάζονταν επωτίδες (λέγονταν έτσι γιατί έμοιαζαν με αυτιά που προε-
Κάτοψη μοντέλου τριήρους (ιδιοκατασκευή 1/72 από τον Σταμάτη Παπανικολάου, φωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
ξείχαν από το πλοίο) κρεμόταν η άγκυρα, ενώ στους δοκούς της πρύμνης στερεώνονταν τα δύο πηδάλια. Στον χώρο ανάμεσα στους δοκούς αυτούς, κατά μήκος του σκάφους, διαμορφωνόταν, και ταυτόχρονα ακουμπούσε επάνω τους, μια στενή ξύλινη εξέδρα που ονομαζόταν παρεξειρεσία ή πάροδος. Σε αυτή καθόταν η τρίτη σειρά κωπηλατών, που ήταν και η πολυαριθμότερη, οι θρανίτες.
Στην πλώρη υπήρχε μια μικρή επίπεδη εξέδρα («ικρίο»), που έφθανε μέχρι το άκρο του πλοίου, στην οποία έστεκε ο αξιωματικός παρατηρητής (ο «πρωράτης»), ενώ η παράδοση επέβαλλε την κάπως καλλιτεχνική απόληξη του ακραίου ξύλινου δοκού (στη γλώσσα των ναυτικών «κοράκι της πλώρης»), ο οποίος συναρμοζόταν κάθετα με τους άλλους, οριζόντια τοποθετημένους, ξύλινους δοκούς που διέτρεχαν όλο το σκάφος. Η απόληξη αυτή ονομαζόταν «ακροστόλιον» και συνδυαζόταν με ένθετους οφθαλμούς στα διπλανά της πλώρης πλάγια τμήματα. Οι ζωγραφιστοί αυτοί οφθαλμοί βάφονταν με διάφορα χρώματα και, σε συνδυασμό με το υπόλοιπο χρώμα της πλώρης, δημιουργείτο η εντύπωση ότι το πλοίο είχε στην μπροστινή του όψη μάτια.
Αν, δε, υπολογίσουμε τις επωτίδες, που έμοιαζαν με αυτιά, και τα κουπιά, που προεξείχαν σαν πτερύγια, όλο το πλοίο παρουσιαζόταν ως ζωντανός θαλάσσιος οργανισμός!
Στην πρύμνη βρισκόταν το πηδάλιο, το οποίο αποτελούσαν δύο χοντρά κουπιά με πε-πλατυσμένη απόληξη (αντίστοιχα με των σημερινών σκαφών, που έχουν χειροκίνητο, ξύλινο πηδάλιο στην πρύμνη), από ένα σε κάθε πλευρά του σκάφους, που ενώνονταν με ένα άλλο κάθετο σε αυτά, τον «οίακα». Τα κουπιά αυτά χειριζόταν αξιωματικός που έφερε τον τίτλο του «κυβερνήτη» και στεκόταν σε μικρή εξέδρα κατάλληλα διαμορφωμένη γι' αυτή την επίπονη εργασία («ικρίο»), ενώ εκεί ήταν και η θέση του τριήραρχου, του ανώτερου αξιωματικού στο πλοίο. Η πρύμνη είχε και αυτή καλλιτεχνική απόληξη, υπερυψωμένη σε σχέση με το υπόλοιπο σκάφος, που ονομαζόταν «άφλαστον» και διέφερε από πλοίο σε πλοίο. Επάνω της ήταν στερεωμένο ένα κοντάρι, η «στυλίς», που άλλοτε έφερε σημαία, άλλοτε πινακίδα με το όνομα του σκάφους και άλλοτε το έμβλημα κάποιας θ ε ότητας. Από το διακριτικό αυτό ξεχώριζαν συνήθως τα πλοία των διαφόρων κρατών, σε περίπτωση που δεν υπήρχε κάποιο άλλο γνώρισμα, όπως τοποθέτηση ασπίδων κατά μήκος της παρεξειρεσίας ή σημαίας επάνω στον κεντρικό ιστό.
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ
Στην ισχυρή Αθήνα ο ναυπηγός («αρχιτέκτων») επιλεγόταν μεταξύ των πολλών ειδικών που παρουσιάζονταν. Δεν είναι βέβαιο ότι ήταν στην πραγματικότητα ναυπηγός, με την έννοια της ειδικής γνώσης, αλλά μάλλον επρόκειτο για εργολάβο ή (με σύγχρονη ορολογία) manager, ο οποίος οργάνωνε όλη την επιχείρηση ναυπήγησης, έχοντας δικό του συνεργείο με ειδικούς (ναυπηγούς, ξυλουργούς κλπ.) και μη εργάτες. Ενδεχομένως υπήρχαν τέτοιοι εργολάβοι, οι οποίοι σχετίζονταν άμεσα ή έμμεσα με το εμπόριο ξυλείας.
Ολη η εργασία γινόταν σε ένα απλό ναυπηγείο, εγκατεστημένο σε κάποια βολική παραλία, με τα ξύλα χωμένα στην άμμο. Οπωσδήποτε χρησιμοποιούσαν εργαλεία, κατά πάσα πιθανότητα ξύλινα (π.χ. κανόνες βαθμονομημένους για τις μετρήσεις), όπως κάνουν ακόμα και σήμερα στα μικρά ναυπηγεία. Η τεχνική ναυπήγησης μεταδιδόταν από μάστορα σε νέο εργάτη, αλλά και από οικογένεια σε οικογένεια, λόγω της υφιστάμενης παράδοσης να ακολουθείται το επάγγελμα του γονέα.
Τα πλοία ναυπηγούντο όμοια μεταξύ τους στα περισσότερα και βασικότερα μέρη τους. Αυτό εξυπηρετούσε και την οικονομία της επιχείρησης, γιατί επιτυγχάνοντας μεγάλο βαθμό τυποποίησης του παραγόμενου προϊόντος επιτυγχάνονταν και μεγάλης κλίμακας οικονομίες, κατά συνέπεια μικρότερα κόστη κατασκευής και άρα μεγαλύτερα κέρδη. Προφανώς, ο παραγγελιοδόχος ζητούσε πάντα έναν σεβαστό αριθμό σκαφών και όχι μερικές μονάδες, ενώ κάποιες φορές (σε περίπτωση πολεμικής ανάγκης) η ταχύτητα της κατα-
Εντυπωσιακή παρουσίαση των επιβατών μιας τριήρους οι οποίοι δέχονται «βροχή» περσικών βελών και ακοντίων (ιδιοκατακσευή 1/72 από τον Σταμάτη Παπανικολάου, φωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
σκευής έπαιζε καθοριστικό ρόλο. Την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν ο Καλ-λικρατίδας πολιορκούσε την αθηναϊκή δύναμη του Κόνωνα στη Μυτιλήνη, στα ναυπηγεία της Αττικής κατασκευάσθηκαν ταχύτατα 110 νέες τριήρεις, οι οποίες έσπευσαν να κατα-ναυμαχήσουν τους Σπαρτιάτες στις Αργινού-σες (405 π.Χ.).
Εκεί όπου ο κατασκευαστής μπορούσε να αυτοσχεδιάσει ήταν το έμβολο και η εξωτερική διασκόσμηση. Η τελευταία, όταν υπήρχε χρόνος και χρήματα για κάτι τέτοιο, πρέπει να αποτελούσε επιλογή του κυρίου του σκάφους, δηλαδή του τριήραρχου για την Αθήνα. Ο κατασκευαστής ωστόσο μπορούσε να αναγράψει στο πλοίο το όνομα του σε ξεχωριστό μέρος.
Παραμένει αναπάντητο ακόμα το ερώτημα πού βρίσκονταν αυτά τα ναυπηγεία που περιγράφηκαν παραπάνω. Η Αθήνα, που στη διάρκεια του 4ου και 5ου αι. π.Χ. ήταν ο μεγαλύτερος παραγγελιοδόχος και χρήστης τριηρών του ελληνικού κόσμου, δεν είναι γνωστό αν είχε δικά της ναυπηγεία κάπου στην Αττική ή αλλού στο Αιγαίο, ενδεχομένως στη Θράκη ή σε άλλο σημείο κοντινό στις πρώτες ύλες κατασκευής. Δ ε ν είναι γνωστό ούτε αν οι εργολάβοι ήταν Αθηναίοι πολίτες ή άλλης ιθαγένειας (ενδεχομένως μέτοικοι) για να καταλάβουμε αν η συγκεκριμένη ναυπηγική παράδοση αποτελούσε έμπνευση οικογενειών της Αθήνας ή ήταν συγκερασμός πολλών παραδόσεων. Ηταν πάντως γνωστό, από την εποχή της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα, ότι τα διάφορα ασιατικά ναυπηγεία μπορούσαν να κατασκευάζουν πιο ψηλά, καλοτάξιδα στο ανοικτό πέλαγος, γρήγορα και πλούσια διακοσμημένα πλοία. Η υπεροχή αυτή φαίνεται πως χάθηκε αργότερα, με τη βελτίωση των αθηναϊκών σκαφών, χωρίς όμως να μας είναι γνωστό πού ακριβώς κατασκευάζονταν τα εξαίρετα εκείνα πλοία.
ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑ Στην αρχική της κατασκευή, η τριήρης ή
ταν πολύ απλή και δεν διέθετε συνεχές κατάστρωμα, με την έννοια του ενιαίου επιπέδου, αντίθετα παρουσίαζε τη διαρρύθμιση μεγάλης βάρκας (!). Επίσης, δεν την περιέβαλλε κουπαστή, μάλλον για να διευκολύνεται η επιβίβαση. Εκτός από τις δύο εξέδρες («ι-κρία») στην πλώρη και την πρύμνη και δύο διαδρόμους από τη μια και την άλλη πλευρά που συνέδεαν τις εξέδρες αυτές και ήταν κατασκευασμένοι στην οροφή της παρεξειρε-σίας, αφήνοντας χώρο για τους επιβαίνοντες που δεν κωπηλατούσαν, κατά τα λοιπά το πλοίο ήταν ακάλυπτο. Η κατάσταση αυτή δημιουργούσε διάφορα προβλήματα, με βασικότερο αυτό της διαρκούς έκθεσης όλου του πληρώματος (προπάντων των κωπηλατών) στις καιρικές συνθήκες και στις βολές των αντίπαλων τοξοτών, σφενδονητών και ακοντιστών. Ενας τρόπος αντιμετώπισης αυτής της κατάστασης ήταν να χρησιμοποιούν ασπίδες, οι οποίες προσαρμόζονταν στα πλάγια του σκάφους, στο ύψος της παρεξειρεσίας. Σε αυτό τον τύπο ανήκαν τα σκάφη που δοξάστηκαν στη Σαλαμίνα, τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ.
Στη συνέχεια, μετά τις ναυτικές επιχειρήσεις κατά την περσική εισβολή στην κυρίως Ελλάδα, σύμφωνα με το υπόδειγμα των φοινικικών πλοίων, κατασκευάσθηκαν τριήρεις με κατάστρωμα ενιαίο, που ένωνε τις δύο πλευρές μεταξύ τους. πάντα επάνω στην παρεξει-ρεσία. Οι τριήρεις αυτές ονομάζονταν «κατά-φρακτοι» και επρόκειτο για πλοία σαφώς πιο ισχυρά από το αρχικό υπόδειγμα. Πρέπει να διευκρινιστεί εδώ ότι ο χαρακτηρισμός «κα-τάφρακτο» δεν σήμαινε το «θωρακισμένο» πλοίο, δεν έφερε δηλαδή ενίσχυση με σιδερένια ελάσματα. Το όνομα αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι η συνολική ξύλινη κατα-
Ως πολεμικό πλοίο, η τριήρης ήταν
κατασκευασμένη για να χρησιμοποιεί
κυρίως τα κουπιά. Ο Αριστοτέλης τη χαρακτήριζε
«κωπηλατική μηχανή».
σκευή τους ήταν πιο στιβαρή σε σχέση με όλα τα γνωστά προηγούμενα.
Στις «κατάφρακτες» τριήρεις, η ύπαρξη καταστρώματος επέτρεπε αφενός την άνετη κυκλοφορία και πολεμική ανταπόκριση και αφετέρου την ανετότερη διαβίωση των μελών του πληρώματος. Παρουσίαζε όμως και ένα σημαντικό μειονέκτημα, την αύξηση του συνολικού βάρους (οι κατάφρακτες τριήρεις έφθαναν τους 45, ακόμα και τους 50 τόννους), με ανάλογη βέβαια μείωση της ταχύτητας και της ευελιξίας. Τις τροποποιήσεις αυτές φαίνεται πως επέφερε ο Κίμωνας κατά τις εκστρατείες του στα ιωνικά παράλια (μάχη Ευ-ρυμέδοντα κλπ.), γι' αυτό και οι αθηναϊκές τριήρεις έκτοτε απεικονίζονται στη νέα εξελιγμένη μορφή τους.
Το βέβαιο πάντως είναι ότι οι ελληνικές τριήρεις που πολέμησαν στη Σαλαμίνα ήταν ακόμα στην πρώιμη μορφή τους, χωρίς κατάστρωμα, αλλά ακριβώς γι' αυτό πιο χαμηλές και ευσταθείς. Αντίθετα, τα ασιατικά πλοία που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία φαίνεται πως ήταν τριήρεις πιο εξελιγμένου τύπου, με κατάστρωμα και υπερυψωμένες τις πλώρες και τις πρύμνες, συνεπώς πιο ψηλές, περισσότερο ασταθείς και πιο επιρρεπείς στις αλλαγές του καιρού.
ΚΙΝΗΣΗ
Η πρόωση της τριήρους επιτυγχανόταν είτε με την εκμετάλλευση της δύναμης των ανέμων είτε με την εκμετάλλευση της δύναμης των κωπηλατών της («ειρεσία») ή και με τα δύο μαζί (άνεμο και κωπηλασία).
Ως πολεμικό πλοίο, η τριήρης ήταν κατασκευασμένη για να χρησιμοποιεί κυρίως τα κουπιά. Ο Αριστοτέλης τη χαρακτήριζε «κωπηλατική μηχανή». Σήμερα, υπάρχει γενική συμφωνία των μελετητών ότι το πλοίο ήταν με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένο, ώστε να αξιοποιεί τη δύναμη μεγάλου αριθμού ανδρών, αρκετά μεγαλύτερου από αυτόν που επέτρεπε το μήκος της (170 κουπιά αντί 54). Αυτό επιτυγχανόταν με την κατάλληλη διάταξη των κωπηλατών σε τρία επίπεδα, πολύ κοντινά μεταξύ τους (προπάντων τα δύο κατώτερα) αλλά διαφορετικά. Οι κωπηλάτες της χαμηλότερης βαθμίδας («θαλάμιοι») κάθονταν σε ένα επίπεδο αμέσως πιο πάνω από την τρόπιδα, στον «θάλαμο» (δηλαδή σε έναν βαθύ εσωτερικό χώρο) του πλοίου, ενώ οι επόμενοι («ζύ-γιοι») κάθονταν λίγο πιο πάνω, στο ύψος των ώμων των προηγούμενων, δίπλα στα «ζυγά», δηλαδή στους εγκάρσιους δοκούς του πλοίου. Ομοίως, αυτοί που ήταν τοποθετημένοι ψηλότερα («θρανίται»), βρίσκονταν στο τμήμα εκείνο του πλοίου που προεξείχε προς τα πλάγια και λεγόταν παρεξειρεσία, σχεδόν στο ύψος των ώμων των ζύγιων. Καθώς οι τελευταίοι δεν περιορίζονταν από το συγκλίνον σχήμα του πλοίου ήταν κατά τι περισσότεροι (62 έναντι 54). Είναι βέβαιο πως κάθε κωπηλάτης χειριζόταν ένα κουπί. Οι τρεις αυτές επάλληλες σειρές κουπιών (και των κωπηλατών που τα χειρίζονταν) έδωσαν στο πλοίο το χαρακτηριστικό όνομα του: «Τριήρης».
Ως πολεμικό πλοίο ήταν απαραίτητο να μπορεί να εκτελεί προσεκτικές κινήσεις, όσο το δυνατόν πιο ελεγχόμενες. Για να επιτυγχάνεται αυτό, χρησιμοποιούντο τα κουπιά, τα οποία παρείχαν μεγαλύτερη ασφάλεια ελέγχου σε σχέση με τον άνεμο. Τα κουπιά διέφεραν από κατηγορία σε κατηγορία, αλλά σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, είχαν όλα το ίδιο μήκος (4,20-4,40 μ.). Οι διαφορές εντοπίζονταν στην απόληξη τους, η οποία κατέληγε στη θάλασσα, και σχετίζονταν με τη διαφορετική γωνία υπό την οποία έσκιζαν τα νερά. Τα κουπιά της πρώτης σειράς (των θαλαμιών), τα οποία σχημάτιζαν μικρότερη γωνία με τη θάλασσα αφού βρίσκονταν πολύ κοντά στο επίπεδο της, είχαν στενόμακρη άκρη, ενώ αντίθετα τα κουπιά των θρανιτών είχαν σχεδόν ορθογώνια.
Για την πλεύση του σε περιπτώσεις πέραν των συγκρούσεων το πλοίο αξιοποιούσε τα πανιά του. Στην πραγματικότητα διέθετε δύο πανιά, ένα μεγάλο («ιστός μέγας») και ένα μικρότερο (το «ακάτειον»), τα οποία όμως δεν υψώνονταν ποτέ ταυτόχρονα, αλλά χρησιμοποιούντο εναλλάξ. Για τις μακρές πλεύσεις χρησιμοποιείτο το μεγάλο πανί, που κρεμόταν από το μοναδικό κεντρικό κατάρτι του σκάφους. Το πανί αυτό καταλάμβανε αρκετό χώρο και, σε περίπτωση που φούσκωνε λόγω του ισχυρού ανέμου, καθιστούσε το πλοίο δυσκολοκυβέρνητο (εξαιτίας της ανεπάρκειας του χρησιμοποιούμενου συστήματος πη-δαλιούχησης και, προπάντων, εξαιτίας της χαμηλής και πλατιάς καρίνας). Εν όψει ναυμαχίας, το πανί αυτό αφαιρείτο και αφηνόταν σε οποιαδήποτε βολική (δηλαδή κοντινή και φιλική) στεριά. Στις επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν το μικρότερο (συνεπώς πιο εύκολα διαχειρίσιμο) πανί, το «ακάτειον», το οποίο υψωνόταν στο δικό του κοντάρι, λίγο πιο μπροστά από το κύριο, σε συνδυασμό όμως με την κωπηλασία. Και τα δύο πανιά κατασκευάζονταν από λινό ύφασμα.
ΟΠΛΙΣΜΟΣ - ΕΜΒΟΛΟ
Η τριήρης, έχοντας σχεδιαστεί για πολεμική χρήση, δ ιέθετε από κατασκευής ιδιαίτερο οπλισμό. Αυτός ήταν το έμβολο (στις επιγραφές σημειώνεται ως «έμβολος»), δηλαδή η μεταλλική ή ξύλινη προεξοχή (μέχρι και 2 μ.) των δύο κατώτερων ζωστήρων, που έδινε την εντύπωση ότι αποτελούσε συνέχεια της τρόπιδας (ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για χωριστό τμήμα) και στερεωνόταν κάθετα πάνω στο κοράκι (το ακρώτατο ξύλο της πλώρης που υψώνεται πιο ψηλά από το υπόλοιπο σχήμα) της πλώρης. Πολλές φορές το έμβολο ήταν ξύλινο εσωτερικά και καλυπτόταν από άλλο μεταλλικό, το οποίο διέθετε αυξημένη ισχύ και αντοχή. Το βάρος ενός τέτοιου εμβόλου έφθανε τα 200 κ. Πολλές φορές επίσης, παράλληλα με το βασικό έμβολο αλλά λίγο ψηλότερα, υπήρχε και ένα μικρότερο, που εφαρμοζόταν στο ύψος του τρίτου (ψηλότερου) ζωστήρα. Το βασικό έφερε δύο ή τρεις οδοντώσεις και συνήθως είχε τη μορφή ζώου ή θαλάσσιου τέρατος.
To έμβολο, ως μορφοποίηση-προέκταση της πλώρης μέσα στη θάλασσα, ήταν γνωστό από παλαιότερα. Εμβολο διέθεταν οι πεντη-κόντοροι και προφανώς θα διέθεταν και οι διήρεις. Ωστόσο, φαίνεται πως δεν το χρησιμοποιούσαν συχνά ως επιθετικό όπλο, ίσως γιατί δεν διεξάγονταν συχνά ναυμαχίες γενικευμένου τύπου. Κατά τη μαρτυρία του Ηροδότου, ως όπλο το έμβολο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε πολεμική επιχείρηση το έτος 540 π.Χ. στη σημαντική ναυμαχία της Αλαλίας (της Κορσικής) μεταξύ των Ελλήνων αποίκων που είχαν εγκατασταθεί εκεί (προερχόμενων από τη Φώκαια της Ιωνίας) και των συμμάχων Καρχηδονίων και Τυρρηνών που επεδίωκαν να τους εκδιώξουν. Οι Ελληνες, αν και με πολλές απώλειες, επικράτησαν, ενώ όσα πλοία τους διασώθηκαν είχαν τα έμβολα τους στρεβλωμένα, κάτι που Ίσως σημαίνει τη μειωμένη ισχύ του όπλου. Πάντως, δεν έχει διευκρινιστεί αν τα πλοία που συμμετείχαν στη σύγκρουση εκείνη ήταν τριήρεις. Κατά την πιθανότερη εκδοχή μάλιστα δεν ήταν. Από άλλη αναφορά του Ηροδότου μαθαίνουμε με βεβαιότητα ότι το 525 π.Χ. ο Σάμιος τύραννος Πολυκράτης διέθετε στόλο με τριήρεις. Αλλες μαρτυρίες (Ιππώναξ ο Εφέσιος) επισημαίνουν επίσης τη χρήση τριηρών με έμβολο εκείνη την εποχή, οπότε φαίνεται πως τότε (τέλη 6ου αι. π.Χ.) γενικεύθηκε η χρησιμοποίηση του νέου πλοίου, το οποίο με την αυξημένη ισχύ του επέτρεψε και την πλήρη αξιοποίηση ενός (γνωστού) όπλου (του εμβόλου).
Η τριήρης συνδέθηκε τόσο πολύ με τη χρήση του εμβόλου, ώστε πλέον δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα αν το σκάφος σχεδιάστηκε για να καταστεί δυνατή η αποτελεσματική χρήση του εμβόλου ή το αντίθετο,
δηλαδή αν το έμβολο προστέθηκε στο νέο σκάφος για να του προσδώσει επιπλέον επιθετική δυνατότητα. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα τελικά δεν έχει σημασία, αφού τα δύο στοιχεία συνδυάσθηκαν αρμονικά και αποτέλεσαν ένα οργανικό σύνολο. Η τριήρης διοικείτο και πολεμούσε με τρόπο ώστε να αξιοποιεί το βασικό της όπλο, το έμβολο.
Ολες οι μεγάλες ναυμαχίες του πρώτου μισού του 5ου αιώνα (Λάδης, Αρτεμισίου, Σαλαμίνας, Ευρυμέδοντα κλπ.) διεξήχθησαν με τακτικές που επιδίωκαν την αποδοτικότερη χρήση του εμβόλου. Σε αυτές το ναυτικό των Αθηναίων αναδείχθηκε ικανότατο, εδραιώνοντας τη μεγάλη του φήμη και παγιώνοντας τη σχετική (επιτυχημένη) μέθοδο ενέργειας.
Η μέθοδος αυτή συνίστατο στον ελιγμό γύρω από το εχθρικό σκάφος έως ότου το επιτιθέμενο βρεθεί σε κατάλληλη γωνία εμβολής (ποτέ κάθετα), οπότε και εφορμούσε με όλη τη δύναμη των ερετών του. Σκοπός ήταν το εχθρικό πλοίο να κτυπηθεί με τρόπο που θα το ανάγκαζε να πάρει κλίση και τελικά να ανατραπεί. Κάτι τέτοιο ωστόσο ήταν μάλλον σπάνιο και οπωσδήποτε χρειαζόταν τις ικανότητες ενός πολύ άξιου κυβερνήτη. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το επιτιθέμενο με ορμή πλοίο κάρφωνε το έμβολο στο κύτος του αντιπάλου, με αποτέλεσμα το τελευταίο να κάνει νερά και σύντομα να βυθιστεί. Αλλά και το επιτιθέμενο έπρεπε άμεσα να κάνει αναστροφή, ώστε να μην εγκλωβιστεί στα συντρίμμια του βυθιζόμενου λόγω της δίνης που δημιουργείται σε τέτοιες περιπτώσεις. Να επισημάνουμε εδώ ότι το πλοίο μπορούσε να πλεύσει και με «όπισθεν», με αντίστοιχες κινήσεις των κωπηλατών.
Οπως ήταν αναμενόμενο, τα επόμενα χρόνια (δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.) επιχει-
Οπίσθια, ολική άποψη μοντέλου τριήρους (ιδιοκατασκευή 1/72 από τον Σταμάτη Παπανικολάου, φωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
Αποψη της πρύμνης τριήρους όπου φαίνεται η
9έση του πηδαλιούχου (ιδιοκατασκευή 1/72 από
τον Σταμάτη Παπανικολάου, ψωτ.
Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
ρήθηκαν τροποποιήσεις προκειμένου οι διάφοροι αντίπαλοι των Αθηναίων να μπορούν να τους συναγωνιστούν με επιτυχία. Αφού, μάλιστα, οι τελευταίοι ήταν ακατάβλητοι με τους γνωστούς τρόπους ενέργειας, αναζητήθηκαν «αντίδοτα» και άλλες μέθοδοι.
Ο Θουκυδίδης περιέγραψε αρκετά παραστατικά τις σχετικές ιδέες των Συρακούσιων κατά την εμπλοκή τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο: "Είχαν προετοιμάσει το υπόλοιπο ναυτικό τους με τον τρόπο που είχαν παρατηρήσει από την προηγούμενη ναυμαχία ότι θα μπορούσε να τους δώσει κάποιο πλεονέκτημα απέναντι στον εχθρό (σ.σ. δηλαδή στους Αθηναίους και τους συμμάχους τους που το 415 π.Χ. είχαν εισβάλει στη Σικελία και πολιορκούσαν τις Συρακούσες). Ειδικότερα έκοψαν τις πλώρες των πλοίων ώστε να είναι κοντύτερες και τις έκαναν στερεότερες. Και προσάρμοσαν στις πλώρες χοντρές επωτίδες και έβαλαν κάτω από αυτές στηρίγματα μέχρι τα τοιχώματα του σκάφους, έξι πήχεις στο μάκρος, από τη μέσα και την έξω μεριά του πλοίου. Με τον τρόπο ακριβώς με τον οποίο επισκεύασαν και οι Κορίνθιοι τα πλοία τους και τα ενίσχυσαν στις πλώρες, όταν ναυμάχησαν με τα αθηναϊκά στη Ναύπακτο (σ.σ. το 429 π.Χ., κατά την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου). Γιατί οι Συρακούσιοι πίστεψαν ότι έτσι θα έχουν ένα πλεονέκτημα α
πέναντι στα πλοία των Αθηναίων, αφού αυτά δεν ήταν ναυπηγημένα με τον ίδιο τρόπο, ώστε να μπορούν να αντέξουν τα δικά τους. Αντίθετα, είχαν λεπτές τις πλώρες, γιατί δεν χτυπιούνταν τόσο πλώρη με πλώρη, όσο χτυπιούνταν με τα έμβολα στα πλευρά (σ.σ. η γνωστή πλέον μέθοδος των Αθηναίων), αφού προηγουμένως έκαναν κύκλο γύρω από το εχθρικό πλοίο».
ΠΛΗΡΩΜΑ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
Ολες οι υπάρχουσες πηγές της αρχαιότητας (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Δημοσθένης κλπ.) συμφωνούν στον αριθμό των ανδρών που επέβαιναν σε μια τριήρη: συνολικά 200 άτομα εκτός τον διοικητή, ο οποίος λεγόταν «τριήραρχος», είχε το γενικό πρόσταγμα πάνω στο πλοίο και, στην περίπτωση της Αθήνας, πλήρωνε τα έξοδα της συντήρησης του. Από αυτούς τους 200, οι 16 αποτελούσαν το πλήρωμα καταστρώματος (ναύτες), οι 14 ήταν η στρατιωτική δύναμη που επέβαινε σε κάθε πλοίο (επιβάτες) και οι υπόλοιποι 170 οι κωπηλάτες (ερέτες).
Αναλυτικά, στους 16 ναυτικούς του καταστρώματος συμπεριλαμβάνονταν: ο κυβερ-νήτης-πηδαλιούχος του σκάφους (που ονομαζόταν «κυβερνήτης», «αρχός», «ναύκλη-ρος» ή «οιακοστρόφος», γιατί ήταν αυτός που κράταγε τα δύο πηδάλια), ένας άλλος αξιωματικός που στεκόταν στην πλώρη (έχοντας μάλλον ρόλο οπτήρα) και ονομαζόταν «πρωράτης», ένας τρίτος αξιωματικός που διηύθυνε τους κωπηλάτες (ο «κελευστής»), ένας τέταρτος αξιωματικός με τίτλο κατάλοιπο από την προηγούμενη εποχή των πεντη-κοντόρων, ο «πεντηκόνταρχος» (παλαιότερα ήταν ο επικεφαλής του πληρώματος, στην τριήρη έπαιζε μάλλον τον ρόλο του σημερινού γραμματικού, δηλαδή του ταμία-φροντι-στή του πλοίου), ένας πέμπτος αξιωματικός επί των τεχνικών θεμάτων, υπεύθυνος για όλες τις επισκευές-συμπληρώσεις-επιδιορθώ-σεις κλπ. (ονομαζόταν «ναυπηγός»), ένας μουσικός που ήταν υπεύθυνος για τον ρυθμό της κωπηλασίας (λεγόταν «αυλητής» ή «τριή-
Αναπαράσταση τριήρους κατά μια πλευρική της όψη (εικονογράφηση για τις Εκδόσεις Περισκόπιο: Δημήτρης Χαδουλας)
ραυλος») και τέλος δέκα ναύτες υπεύθυνοι για τον χειρισμό των ιστίων και λοιπών εξαρτημάτων του σκάφους.
Οι 14 στρατιωτικοί («επιβάτες») που επέβαιναν στο πλοίο με αποστολή την προστασία του, αποτελούντο από δέκα οπλίτες και τέσσερις τοξότες. Οι πρώτοι ήταν πολίτες των μεσαίων κοινωνικών τάξεων, που σε εκστρατεία στην ξηρά τάσσονταν μαζί με τους όμοιους τους στη φάλαγγα. Επάνω στο πλοίο, λόγω της κοινωνικής τους θέσης, θεωρούντο αξιωματικοί και ιεραρχικά έπονταν μόνο του τριήραρχου. Σε περίπτωση επιχειρήσεων πολεμούσαν στο κατάστρωμα, με αποστολή την προστασία του πλοίου από εχθρική έφοδο (στη γλώσσα των ναυτικών «ρεσάλτο»). Ομοίως, οι τέσσερις τοξότες προστάτευαν τον κυβερνήτη, ο οποίος χειριζόταν τα πηδάλια, και συνεπώς βρίσκονταν μαζί του στην πρύμνη. Αργότερα, ο αριθμός των επιβατών αυξήθηκε και μπορούσε να φθάσει ακόμα και στους 40 άνδρες. Τα περσικά πλοία, κατά τις επιχειρήσεις της εκστρατείας του Ξέρξη, είχαν ενισχυθεί με περισσότερους μαχητές, 30 συνολικά, οι οποίοι υπηρετούσαν ως φρουρά των σκαφών και πολεμούσαν επάνω σε αυτά κατά τις συγκρούσεις.
Οι 170 κωπηλάτες (ή «ερέτες») διακρίνονταν, ανάλογα με τη θέση που κατείχαν στα τρία διαφορετικά επίπεδα του σκάφους, σε «θαλάμιους», οι οποίοι ήταν 54 και κάθονταν στο κατώτερο επίπεδο, σε «ζύγιους» που ήταν και αυτοί 54 και κάθονταν ένα επίπεδο παραπάνω από τους θαλάμιους, με τρόπο ώστε ένας ζύγιος να βρίσκεται μεταξύ δύο θαλαμιών Τόσο οι θαλάμιοι όσο και οι ζύγιοι κάθονταν σε συνεχή πάγκο που λεγόταν «σέλμα» και βρισκόταν μέσα στο κύτος του πλοίου. Τέλος, στο ψηλότερο επίπεδο, στον χώρο που δημιουργούσε η παρεξειρεσία, βρίσκονταν οι «θρανίτες», οι οποίοι ήταν συνολικά 62 και κάθονταν σε ειδικές θέσεις. Οι θρανίτες, αντίθετα από τους ζύγιους και τους θαλάμιους, κάθονταν στα άκρα του πλοίου και
όχι μέσα σε αυτό, είχαν συνεπώς τη δυνατότητα να βλέπουν τη θάλασσα γύρω τους, ήταν όμως και πιο ευάλωτοι σε προσβολές από εκηβόλα όπλα (ακόντια, βέλη, πέτρες κλπ.).
Ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτιζαν οι κωπηλάτες ήταν γενικά αναγνωρισμένος. Η ύπαρξη τριών διαφορετικών επιπέδων στα οποία τάσσονταν, η στοίχιση τους, ο συντονισμός τους, ιδιαίτερα κατά τις μάχες που ήταν αναγκαίοι οι δύσκολοι και γρήγοροι ελιγμοί, καθιστούσαν τη θέση τους απαιτητική. Αυτό σήμαινε πως χρειάζονταν συνεχή εκπαίδευση, προκειμένου να μπορούν να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά, κάτι που μόνο οι οργανωμένες ναυτικές δυνάμεις ισχυρών πόλεων μπορούσαν να εξασφαλίσουν (όπως η Αθήνα, η Κόρινθος, οι Συρακούσες).
Ο εμβριθής μελετητής της τριήρους Εμ. Νελλόπουλος, θέλοντας να εξάρει τον ρόλο των κωπηλατών, γράφει πολύ εμφαντικά: «...Αυτή η ανθρώπινη μηχανή που λεγόταν ε-ρετικόν. Την ταχύτητα του όφειλε κυρίως στους ερέτες (κωπηλάτες). Ομως αυτοί οι ερέτες έπρεπε να χειρίζονται το κουπί (ερε-τμόν) επιδέξια, ομαδικά και ρυθμικά σαν ένας άνθρωπος, σε διάφορους ρυθμούς και κυματισμούς της θάλασσας, αποδίδοντας κάθε φορά τη ζητούμενη ταχύτητα μέχρι του ανώτερου δυνατού σημείου... Για να επιτευχθεί λοιπόν αυτό, καθώς και μύριες άλλες λεπτομέρειες, με πρωταρχικές βάσεις την ιδανική τάξη και πειθαρχία, απαιτούντο ατέρμονες μόχθοι των ερετών, αλλά και των ηγητόρων τους, ιδιαιτέρως δε του δίκην κέρβερου ακάματου, άτεγκτου κελευστή και των βοηθών του, των δύο τοιχάρχων... Ανεπηρέαστοι από τις συγκινήσεις της μάχης, ανεπηρέαστοι από τους κλυδωνισμούς της θάλασσας, κωπηλατούντες και μη μαχόμενοι, κωπη-λατούντες και βαλλόμενοι, κατάκοποι και πληγωμένοι, λαχανιασμένοι, ζαλισμένοι μέσα στην πνιγηρή ατμόσφαιρα του κύτους, αδη-μονούντες, συστρεφόμενοι μέσα στον στενό τους χώρο, πεινασμένοι, διψασμένοι και παρ'
Ομοίωμα αθηναϊκής τριήρους του 5ου αιώνα π.Χ.
με μερικά ανακριβή στοιχεία: το πλοίο έχει
κανονικό κατάστρωμα, κάτι που δεν ίσχυε στην
πραγματικότητα και η πρύμνη του είναι
υπερυψωμένη Θυμίζοντας μεταγενέστερες
κατασκευές (Ναυτικό Μουσείο Πειραιά).
ι
Αναπαράσταση τριήρους κατά μια πλευρική της όψη. Το σχέδιο στηρίχθηκε στο ανάγλυφο της Ακροπόλεως (Πολεμική Ιστορία των Ελλήνων).
όλα αυτά εκτελούντες με επιμονή και θαυμαστή ακρίβεια τα ποικίλα, διαφορετικά και αλλεπάλληλα παραγγέλματα του έξυπνου, δραστήριου και ακατάβλητου κελευστή ελίσσονταν σαν δελφίνια, περιπλέοντες και διεκ-πλέοντες και επιπλέοντες για εμβολή, εμβόλιζαν και ανέκρουαν πρύμναν, αψηφώντας και τον θάνατο από πνιγμό!».
Πρέπει να επισημανθεί πως οι κωπηλάτες των ελληνικών τριηρών δεν ήταν σκλάβοι ή κατάδικοι αλλά ελεύθεροι πολίτες, οι οποίοι ασκούσαν ακριβώς αυτό το επάγγελμα (του ερέτη). Πολλοί συγγραφείς που μίλησαν για την Αθήνα, τη χαρακτήρισαν ως δημοκρατία των ναυτικών ή των ερετών, δηλαδή των κωπηλατών. Σε έκτακτες βέβαια περιπτώσεις, στρατεύονταν ως κωπηλάτες και δούλοι, όπως συνέβαινε και στον πόλεμο της ξηράς. Πολλές φορές αυτό συνεπάγετο τη μετεγε-νέστερη απελευθέρωση τους, απόδειξη της σημασίας που δινόταν στην υπηρεσία τους στο πλοίο. Υπήρχαν ακόμα και περιπτώσεις αναγκαστικής παρουσίας δούλων στις τριήρεις, πάντα όμως σε ποσοστό πολύ μικρό σε σχέση με τους ελεύθερους ερέτες. Κάτι τέτοιο μπορούσε να συμβεί σε πολιτείες λιγότερο ισχυρές, τόσο δημογραφικά όσο και οικονομικά, λόγω έλλειψης επαγγελματιών κωπηλατών. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ποτέ οι τριήρεις δεν λειτούργησαν ως κολαστή-ρια-φυλακές όσων υπηρετούσαν σε αυτές, γι' αυτό άλλωστε δεν ήταν φραγμένες οι διόδοι-εξόδοι των κουπιών, ώστε να εμποδίζονται όσοι τα χειρίζονταν να φύγουν πέφτοντας στη θάλασσα, όπως συνέβαινε στις ρωμαϊκές τριήρεις μερικούς αιώνες αργότερα.
ΑΓΚΥΡΑ
Παρότι έχουν διασωθεί υπολείμματα, ωστόσο δεν έχει μέχρι στιγμής εξακριβωθεί η ακριβής μορφή της άγκυρας της τριήρους. Στον ναύσταθμο της Ζέας, εντός της θάλασσας, υπάρχουν πολλά λίθινα κατασκευάσματα σε σχήμα κόλουρης πυραμίδας με οριζόντια διαμπερή οπή στα πλάγια και μεταλλικό χαλκά στην κορυφή. Κατά πάσα πιθανότητα, επρόκειτο για σταθερές άγκυρες (ρεμέτζα) στις οποίες προσδένονταν τα πλοία.
Είναι βέβαιο ότι και το ίδιο το πλοίο διέθετε δική του άγκυρα, άγνωστης μορφής, μάλλον μεταλλικής (από σίδηρο, γιατί ο χαλκός ως ελαφρύτερος δεν ήταν κατάλληλος για τον σκοπό αυτό), ενδεχομένως όμως και ξύλινης με πέτρινο αντίβαρο. Από τις ναυτικές επιγραφές γνωρίζουμε ότι το βάρος της έφθανε τις 45 μνες, δηλαδή 19 κ. και 647 γρ. Το μικρό αυτό βάρος μάς οδηγεί στο ασφαλές συμπέρασμα ότι το πλοίο δεν βασιζόταν στην άγκυρα για την ασφαλή προσόρμιση
του. Από όλες τις υφιστάμενες πηγές μπορούμε να συνάγουμε ότι η τριήρης ήταν πλοίο για να σύρεται στην ακτή και όχι για να αγκυροβολεί στο μέσον του πελάγους. Η υψηλή κατασκευή της πρύμνης υποδηλώνει ότι το σκάφος συρόταν από εκεί, συνεπώς η άγκυρα, η οποία εξαρτάτο από την πλώρη, απλά συμπλήρωνε την ασφαλή προσόρμιση του πλοίου στην ξηρά.
ΕΜΦΑΝΙΣΗ -ΧΡΩΜΑ
Από τις υπάρχουσες πηγές συμπεραίνουμε ότι τα πλοία βάφονταν με μίνιο (χρώμα για συντήρηση) προκειμένου να είναι στεγανά και να συντηρούνται. Αυτό προφανώς τους έδινε κόκκινη όψη. Από την εποχή των συγκρούσεων του ελληνοπερσικού πολέμου όμως υπάρχουν καταγραφές που κάνουν λόγο για τριήρεις βαμμένες, τουλάχιστον στην πλώρη, με μαύρο ή σκούρο γαλάζιο χρώμα.
ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ
Ο βασικός ρόλος της τριήρους ήταν πολεμικός. Το πλοίο ήταν εργαλείο μάχης και κατασκευαζόταν για να μπορεί να έρχεται σε αντιπαράθεση με εχθρικές ναυτικές μονάδες, είτε αυτό γινόταν μεμονωμένα είτε μέσω της συμμετοχής σε ναυμαχία. Επιπλέον, όταν αυτό συνέβαινε, έπρεπε να μπορεί να τις αντιμετωπίζει με επιτυχία.
Ο πολεμικός τους ρόλος εξειδικευόταν με πολλούς τρόπους που αντιστοιχούσαν σε διαφορετικές αποστολές. Η πιο απλή από αυτές ήταν η περιπολία κατά μήκος των ακτών της χώρας (της Αττικής, της Σάμου, της Χίου κλπ.) και η προστασία των παραλίων από εχθρικές επιδρομές. Συνέβαινε βέβαια και το αντίθετο: η τριήρης λειτουργούσε ως πλοίο επιδρομών εναντίον παραλίων περιοχών. Στην περίπτωση αυτή, η αποβίβαση στρατιωτών επιτυγχανόταν με την είσοδο του πλοίου σε αβαθείς κόλπους και την πλεύση του σχεδόν μέχρι την ακτή. Το πολύ μικρό βύθισμα (1 μ.) και η στέρεη κατασκευή επέτρεπαν στο πλοίο σχεδόν να προσαράξει, αποβιβάζοντας πεζοναύτες σε απόσταση πολύ κοντινή της παραλίας. Σε περίπτωση επιδρομής στον ίδιο τον εχθρικό λιμένα, η κατάσταση ήταν πιο απλή, γιατί η αποβίβαση γινόταν απευθείας επάνω στις προβλήτες και τους μόλους. Αξίζει εδώ να αναφερθεί η καταδρομή στο ίδιο το λιμάνι του Πειραιά (!), που πραγματοποίησαν Λακεδαιμόνιοι και Αιγινίτες, υπό τον ικανό ναύαρχο Τελευτία, εξορμώντας από την Αίγινα το καλοκαίρι του 387 π.Χ.
Περισσότερο όμως από τις περιπολίες και τις θαλάσσιες καταδρομές, το πλοίο είχε σχεδιαστεί για τη συμμετοχή μαζί με άλλα
όμοια του σε ναυμαχίες (κατα προτίμηση κοντά σε ακτές και όχι στην ανοιχτή θάλασσα), στις οποίες ανεδείκνυε πληρέστερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Αυτά μπορούμε να τα διακρίνουμε σε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Τα πλεονεκτήματα ήταν τα εξής: • Η συνολικά ελαφρά κατασκευή (το βάρος της με πλήρη εξοπλισμό έφθανε τους 45 τόν-νους), η οποία επέτρεπε μια σειρά εύκολων χειρισμών, από την ανέλκυση της στην ξηρά, πράγμα εξαιρετικά χρήσιμο λόγω της ανάγκης συχνού ελλιμενισμού και του περιορισμένου αριθμού φιλικών λιμανιών, μέχρι την ταχύτατη καθέλκυση της, προκειμένου να ανοιχτεί γρήγορα στο πέλαγος και να αντιμετωπίσει κάποια απειλή.
• Η σημαντική ταχύτητα της, η οποία προκύπτει από τον θετικό συνδυασμό της ελαφράς κατασκευής, της αβαθούς καρίνας και της αυξημένης, σε σύγκριση με όλα τα προηγούμενα, κινητήριας δύναμης. Χρησιμοποιώντας μόνο τα πανιά, η ταχύτητα της έφθανε τους 5 κόμβους. Χρησιμοποιώντας μόνο τη δύναμη των κωπηλατών, αυξανόταν σημαντικά φθάνοντας Ίσως και στους 8 κόμβους, ενώ με τον συνδυασμό και των δύο («θείν και ελαύνειν») μπορούσε να πλέει με τη σημαντική ταχύτητα των 10 κόμβων.
• Η ευελιξία, που είναι αποτέλεσμα όσων προηγουμένως αναφέρθηκαν και των αναλογιών της, ιδιαίτερα του περιορισμού του μήκους της σε λιγότερο από 35 μ., παρότι, συνολικά εξεταζόμενη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μακρόστενο πλοίο.
• Ο Σταϊνχάουερ προσθέτει και ένα τέταρτο πλεονέκτημα, του οποίου όμως η εγκυρότητα αμφισβητείται: «Λόγω της ελαφράς κατασκευής της, η τριήρης μπορεί να διαλυθεί αλλά δεν βυθίζεται. Τούτο παρά τη συνήθως χρησιμοποιούμενη λέξη «καταδύειν», είναι φανερό στις περιγραφές για την τύχη του πληρώματος και των καταλοίπων των εμβολισμένων τριηρών, αλλά και από την απουσία ναυαγίων τριηρών. Ετσι εξηγείται και η υποχρέωση του τριήραρχου για τη σωτηρία και παράδοση του εμβόλου της κατεστραμμένης τριήρους».
Εκτός των πλεονεκτημάτων, η τριήρης παρουσίαζε και αρκετά μειονεκτήματα. Ο Σταϊνχάουερ τα καταγράφει:
«...Λεν είναι ένα ασφαλές πλοίο: είναι ρηχή και δεν αντέχει την τρικυμία και επιπλέον, λόγω της πρόχειρης κατασκευής της, χρειάζεται συχνές επισκευές. Τούτο αποτελεί σοβαρό μειονέκτημα για τις ναυτικές επιχειρήσεις. Η έλλειψη αντοχής στην κακοκαιρία υποχρεώνει την τριήρη να μην απομακρύνεται συχνά από τις ακτές, με όλους τους κινδύνους, π.χ. ενός ναυαγίου, και τους περιορισμούς που αυτό συνεπάγεται για την τακτική και τη στρατηγική του ναυτικού πολέμου. Η τριήρης πράγματι εμποδίζεται σημαντικά στην εκτέλεση τακτικών κινήσεων. Ετσι, π.χ., η αστάθεια λόγω του μικρού βάθους του πλοίου αποτελεί, όπως απέδειξαν οι ναυμαχίες των Πατρών και των Αργινουσών, σοβαρή αδυναμία πραγματοποίησης ελιγμών κάτω από δυνατό άνεμο.
Από την άλλη πλευρό, προβληματική φαίνεται και η χρησιμοποίηση της τριήρους ως στρατηγικού όπλου, λόγω της αδυναμίας πραγματοποίησης βασικών στρατηγικών στόχων, όπως είναι ο αποτελεσματικός αποκλεισμός του εχθρού από τη θάλασσα (εξαιτίας της περιορισμένης αντοχής του πλοίου στην κακοκαιρία) και η εκτέλεση μακρινών εκστρατειών. Λόγω του μικρού ωφέλιμου χώρου και του μεγάλου αριθμού των κωπηλατών είναι πράγματι αδύνατη η μεταφορά ικανού αριθμού οπλιτών (επιβατών) και των απαραίτητων εφοδίων για ένα μακρύ ταξίδι. Επιπλέον, το πλοίο εξαρτάται από πολυάριθμες βάσεις ή φιλικές αγορές για τον ανεφοδιασμό και τη διανυκτέρευση και από ασφαλείς μονιμότερες βάσεις για τη συντήρηση και για τον ελλιμενισμό κατά την περίοδο του έτους, όταν η ναυσιπλοΐα είναι αδύνατη. Η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στο λιμάνι των Συρακουσών οφείλεται ακριβώς στην αδυναμία κανονικής συντήρησης (καλαφάτισμα κλπ.) των πλοίων... Στα παραπάνω στρατηγικά πρέπει να προστεθούν και τα οικονομικής φύσεως μειονεκτήματα της τριήρους, που έχουν και αυτά σοβαρές επιπτώσεις στη στρατηγική του ναυτικού πολέμου. Τέτοια είναι εκτός από τις τεράστιες δαπάνες σε χρήματα για την κατασκευή και την τροφοδοσία, και σε προσωπικό (ένας στόλος 200 τριηρών χρειάζεται 34.000 κωπηλάτες), οι ανάγκες σε πρώτες ύλες (ξυλεία, ιδιαίτερα μακρά ξυλεία για την τρόπιν και τον ιστό, και πίσσα) που πρέ-
Πλευρική άποψη πλώρης τριήρους. Φαίνονται οι επιβάτες σε στιγμή που δέχονται βέλη και ακόντια ενώ ταυτόχρονα βάλουν τα δικά τους. Παρότι η τριήρης είναι ελληνική, η κατασκευή της (υπερυψωμένη πλώρη) παραπέμπει σε πλοίο του περσικού στόλου (ιδιοκατασκευή 1/72 από τον Σταμάτη Παπανικολάου, ψωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
Αποψη του πρωραίου τμήματος τριήρους σε τομή, με τη διάταξη των τριών σειρών των κωπηλατών.
πει να εισαχθούν. Το πρόβλημα γίνεται εντονότερο, αν λάβει κανείς υπόψη τον ρυθμό ανανέωσης του στόλου. Αυτός εξαρτάται μόνο από τις φυσικές καταστροφές ή τις ναυμαχίες. Ενα βασικό μειονέκτημα της τριήρους είναι η μικρή διάρκεια ζωής, που οφείλεται στην πρόχειρη κατασκευή και την κακομεταχείριση, ιδιαίτερα τις συχνές ανελκύσεις και καθελκύσεις, οι οποίες αποτελούν τη φυσική συνέπεια της απουσίας δυνατότητας ελλιμενισμού. Από τις επιγραφές των επιμελητών των νεωρίων συμπεραίνεται ότι η ζωή μιας τριήρους μπορεί να είναι περίπου 20 χρόνια. Τούτο όμως προϋποθέτει την κανονική συντήρηση της. Σε αντίθετη περίπτωση, όπως συχνά συμβαίνει σε μακροχρόνιες εκστρατείες, οι τριήρεις ανοίγουν και αρχίζουν να μπάζουν νερά. Ετσι, διαπιστώνουμε επιγραφικά ότι η ίδια τριήρης μέσα σε τρία χρόνια χαρακτηρίζεται πλέον ως "παλαιά"».
ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΙΣ ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ
Εχοντας ως βασικό στόχο τον εμβολισμό του αντίπαλου σκάφους, η συνήθης τακτική ήταν ο διέκπλους σε συνδυασμό με αναστροφή, δηλαδή εισχώρηση εντός του εχθρικού
Τομή τριήρους στην οποία διακρίνονται οι θέσεις των κωπηλατών (Χανιά, Ναυτικό Μουσείο Κρήτης).
σχηματισμού πλοίων («διέκπλους», πλους ανάμεσα τους) και λήψη θέσης κατάλληλης για εμβολισμό στα πλάγια ενός αντιπάλου, είτε έναντι της πλώρης είτε έναντι της πρύμνης του, ποτέ πάντως στο μέσον του πλοίου, γιατί τότε υφίστατο κίνδυνος καταστροφής του εμβόλου ή ακόμα και τέτοιας εισχώρησης (αν το άλλο σκάφος ήταν παλαιό ή κακώς συντηρημένο με φθαρμένα τοιχώματα), ώστε να παγιδευτεί και το επιτιθέμενο πλοίο. Σύμφωνα με σύγχρονους υπολογισμούς, η απαραίτητη ταχύτητα για επιτυχή εμβολισμό έφθανε τους 4 κόμβους κατά της πλώρης του εχθρικού (που κινείτο και αυτό) και τους 8 κατά της πρύμνης (δηλαδή με όλη τη δύναμη των κωπηλατών). Οπως περιγράφει πολύ παραστατικά ο Κ. Ράδος στο εξαίρετο σύγγραμμα του, «με την πλέον επιδέξια και καλύτερη τριήρη, την άμεινον πλέουσα, έχουμε το δόγμα της αιφνίδιας διείσδυσης στην εχθρική γραμμή, της στροφής ώστε αυτή να βρεθεί δίπλα στο πλοίο που έχει επιλέξει και την επίθεση εναντίον του εχθρού. Αυτό που στο ελληνικό ναυτικό αποκαλούν διέκπλουν και αναστροφή». Ο Κ. Ράδος εξηγεί στη συνέχεια τις απαιτούμενες προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση του διέκπλου: «Η εφαρμογή αυτής της τακτικής προϋπέθετε ευρυχωρία, την ανοιχτή θάλασσα. Εντελώς αντίθετη είναι η τακτική των τριηρών, των βαρύτερων και λιγότερο ευέλικτων, οι οποίες αναζητούν τα στενά, τους κολπίσκους, τους κλειστούς όρμους, όπου η έλλειψη χώρου, η στενοχώρια, εμποδίζει τον εχθρό να επωφεληθεί από την ευκινησία του, την ταχύτητα του, τις μεγάλες ικανότητες περιστροφής...».
Αλλη συνήθης τακτική ήταν αυτή του περίπλου, δηλαδή της πλεύσης γύρω από τα πλοία του αντίπαλου σχηματισμού, έως ότου αυτά αναγκαστούν να συμπτυχθούν τόσο ώστε να προσκρούουν μεταξύ τους ή να διαλύσουν την τάξη τους και να καταστούν ευπρόσβλητα. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή του περίπλου ήταν βέβαια η ύπαρξη σχετικά μεγάλου χώρου, καθώς και η αριθμητική υπεροχή εκείνου που τον εφάρμοζε. Σε τέτοια περίπτωση, προκειμένου να μη πε-
ρικυκλωθεί ο στόλος που μειονεκτούσε αριθμητικά, προσπαθούσε να προστατευθεί πλησιάζοντας σε κάποια κοντινή ακτή, όπου στήριζε το ένα ή και τα δύο πλευρά του, αν αυτό ήταν δυνατό.
Οι δύο τακτικές που αναφέρθηκαν, απαιτούσαν ναυτοσύνη και ικανότητες εκ μέρους τόσο του κυβερνήτη όσο και των κωπηλατών. Η χρησιμοποίηση άλλων τακτικών, όπως έκαναν οι Συρακούσιοι με τις επωτίδες, δεν χρειαζόταν τόσο ναυτική επιδεξιότητα (γι' αυτό και είχαν κατακριθεί στην εποχή τους) όσο απλώς ισχυρότερα σκάφη. Αυτές όμως κέρδισαν έδαφος και σύντομα (τέλη 4ου αι. π.Χ.) οι τριήρεις ξεπεράστηκαν από νέα, μεγαλύτερα και ισχυρότερα πλοία (τετρήρεις, πεντήρεις κλπ.). Το κύκνειο άσμα της τριήρους φαίνεται πως ήταν η ναυμαχία της Αμοργού (322 π.Χ.), κατά την οποία 240 αθηναϊκές τριήρεις ηττήθηκαν από τα μεγαλύτερα πλοία των Μακεδόνων.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Στη σύγχρονη εποχή (δεκαετία του 1980), κατασκευάσθηκε από το ελληνικό πολεμικό ναυτικό μια τριήρης, στην οποία δόθηκε το όνομα «Ολυμπιάς». Τα σχέδια του πλοίου βασίστηκαν στις σχετικές μελέτες των Βρετανών Κόετς (Coates) και Μόρρισσον (Morrisson), η ορθότητα μερικών βασικών υπολογισμών των οποίων όμως αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους μελετητές (από τους Ελληνες κυρίως Εμ. Νελλόπουλο και Ευ. Τζάχο). Τόσο η διαδικασία της κατασκευής όσο και η πραγματική πλέον λειτουργία του πλοίου (καθελκύστηκε τελικά στις 23 Ιουλίου 1987), δημιούργησαν ερωτηματικά, συγχρόνως όμως απάντησαν σε πολλά από τα παλαιότερα. Πιο συγκεκριμένα, σημαντική διχογνωμία δημιουργήθηκε για το μήκος του πλοίου, καθώς οι συγγραφείς ερίζουν γύρω από το μετρικό σύστημα που χρησιμοποιείτο, με άλλους να χρησιμοποιούν για τους υπολογισμούς τους το κλασικό και άλλους εκείνο των ελληνιστικών χρόνων. Τελικά, το πλοίο κατασκευάσθηκε με βύθισμα 1,30 μ. και μήκος 37 μ. (δηλαδή έγινε επιλογή του μετρικού συστήματος με πήχυ = 0,444 μ.), δεν μπόρεσε όμως ποτέ να αναπτύξει ταχύτητα μεγαλύτερη των 7 ναυτικών μιλίων, κάτι που μερικοί (Τζάχος) ερμηνεύουν ως υστέρηση στο μήκος. Αν πράγματι αυτό συμβαίνει, τότε θα έπρεπε να υπολογιστεί ο πήχυς = 0.4913 μ., και άρα το πραγματικό μήκος του σκάφους θα έπρεπε να ήταν 40 μ. Σήμερα, πάντως, η «Ολυμπιάς» χρησιμοποιείται σε εξαιρετικές περιπτώσεις τελετών, όπως για τη μεταφορά της ολυμπιακής φλόγας στον Πειραιά εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων (τον Αύγουστο του 2004), ενώ το αγκυροβόλιο της βρίσκεται στη νότια άκρη του όρμου του Φαλήρου (πάρκο Τροκαντερό), εκεί όπου κυνηγημένα είχαν καταφύγει τα περσικά πλοία, μετά τη συντριβή τους στη Σαλαμίνα...
ΚΡΙΤΙΚΗ Οπως όλες οι επιτυχημένες σχετικές κα
τασκευές, η τριήρης αποτελούσε έναν ισορροπημένο συγκερασμό διαφορετικών χαρακτηριστικών. Πιο συγκεκριμένα, καθώς πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Κωνσταντίνος Ράδος, το ελληνικό πολεμικό πλοίο κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν ένα "κωπήλατο σκάφος τριηρικού τύπου, στενόμακρο, λεπτό, με πανέμορφα ακρόπρωρα. Το έξαλον (δηλ. το τμήμα επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας) μετά βίας φ&άνει τα 2μέτρα. Το βύθισμα του είναι περίπου 1 μέτρο και η χωρητικότητα του 50 τόννους περίπου. Το μήκος του είναι το πολύ 35μέτρα (σ.σ. εδώ γίνεται ένα μικρό λάθος, αφού το μήκος του σκάφους έφθανε τα 40 μέτρα), ενώ το μεγαλύτερο πλάτος του δεν ξεπερνά τα τέσσερα".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Παπαδήμας, Α9ήνα 2000. (2) ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, Εκδοση Μουσείου, Χανιά 1992. (3) P. Connelly: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Σιδερής, Α&ήνα 1995. (4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Α&ηνών, 1977. (5) W. Tarn: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, εκδ. Φόρμιγξ, Α&ήνα 1998. (6) P. Connally: GREECE AND ROME AT WAR, Greenhill books, 1998. (7) J. Hanson: THE WARS OF ANCIENT GREEKS, Cassel. (8) R. Barell: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, εκδ. Ρώσση, Α&ήνα 1994. (9) Ευ. Γζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ -ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία» τχ. 69, εκδ. Επικοινωνίες, Α9ήνα 2003. (10) M.C. Amouretti, Fr. Ruze: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Πατάκης, Α&ήνα 2001. (11) Εμ. Νελλόπουλος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ, εκδ. Φλώρος, Αθήνα. (12) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία» τχ. 21, εκδ. Επικοινωνίες, Α9ήνα 1999. (13) Κ. Ράδος: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, εκδ. Ενάλιος, Α9ήνα 2004.
Η τριήρης «Ολυμπιάς». Παρατηρήστε τα ασκώματα και το σχοινί με το οποίο δένονται επάνω στα κουπιά. Αυτό συνέβαινε για να μην εισέρχεται θαλασσινό νερό στο σκάφος.
Ο ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ
Ο Θεμιστοκλής γεννήθηκε ένα ή δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Πεισίστρατου, δηλαδή το 525 ή 526 π.Χ., και ήταν γιος του Νεοκλή από τη γενιά
των Λυκομηδών. Ο Νεοκλής ανήκε στον δήμο Φρεάρριο και ήταν μέλος της Λεοντίδας φυλής, σε αντίθεση με τη σύζυγο του Ευτέρπη, η οποία ήταν καρικής καταγωγής με πιθανότερο τόπο προέλευσης την Αλικαρνασσό. Για τον λόγο αυτό ο
μικρός Θεμιστοκλής δεν θεωρούνταν γνήσιος Αθηναίος πολίτης και φοιτούσε στο γυμνάσιο του Κυνοσάργους, όπου φοι
τούσαν και άλλα νόθα αθηναϊκά τέκνα. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε εξαιτίας της καταγωγής του ξεπεράστη-
Ijls,^^ καν χάρη στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, ο οποίος το 508 π.Χ. παραχώρησε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους άρρενες κατοίκους της πόλης.
Πριν ακόμα από τις ευνοϊκές ρυθμίσεις του Κλεισθένη, κατά την παιδική του ηλικία, έπεισε μερικά νεαρά μέλη αθηναϊκών οικογενειών να ασκούνται μαζί του στο Κυνό-σαργες. Φύση ανήσυχη και με εξαιρετική ο-ξύνοια πνεύματος, κατάφερνε να ξεχωρίζει ανάμεσα στους συνομηλίκους του για την εξυπνάδα και την ευστοχία των απαντήσεων του, τουλάχιστον σε όσα μαθήματα πίστευε ότι συνέβαλλαν στην καλλιέργεια του χαρακτήρα του, καθώς για τα υπόλοιπα ήταν μάλλον αδιάφορος. Μάλιστα, όταν κάποτε
ένας συμμαθητής του τού επεσήμανε την αδυναμία του στη μουσική, ο Θεμιστοκλής παρα
δέχθηκε ότι ήταν μεν ανίκανος να κουρδίσει τη λύρα του και να ψάλλει, αλλά ήταν ιδιαίτερα ικανός
στο να αυξήσει τη δύναμη μιας πόλης. Η διαρκής ενασχόληση του με τη μελέτη των λόγων ώθησε έναν από τους δασκάλους του να του πει, μάλλον προφητικά, ότι στη ζωή του δεν θα γινόταν κάτι μικρό, αλλά σίγουρα μεγάλο και θα διακρινόταν είτε στο καλό είτε στο κακό.
Ο Θεμιστοκλής ήταν επίσης γνωστός για τη φιλοχρηματία και την τάση του να ξεχωρίζει ανάμεσα στους συμπολίτες του με αρνητικό ή θετικό τρόπο. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι όταν ήταν νέος και άσημος, είχε προσκαλέσει τον Επικλή, έναν κιθαριστή από την Ερμιόνη τον οποίο οι Αθηναίοι εκτιμούσαν ιδιαίτερα, να παραδίδει μαθήματα στο σπίτι του, ενώ αναφέρει επίσης ότι όταν είχε βρεθεί στην Ολυμπία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, συναγωνιζόταν τον Κίμωνα στην πολυτέλεια των δείπνων και των καταλυμάτων, κάτι που ενόχλησε ιδιαίτερα τους Αθηναίους, γιατί ο Κίμωνας ήταν ευγενικής καταγωγής και τέτοιες ενέργειες ήταν απόλυτα αποδεκτές για ένα άτομο της τάξης του, δεν συνέβαινε όμως το ίδιο και για την τάξη του ταπεινού Θεμιστοκλή.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
Ο Θεμιστοκλής είχε εκδηλώσει πρώιμα το πολιτικό ενδιαφέρον του, αν και ο πατέρας του προσπαθούσε να τον αποθαρρύνει, θυμίζοντας του σε κάθε ευκαιρία τις εγκαταλελειμμένες τριήρεις στην παραλία, υπαινισσόμενος ότι έτσι φερόταν ο αθηναϊκός λαός στους άλλοτε ένδοξους αλλά πλέον ξεχασμένους πολιτικούς. Ο νεαρός Θεμιστοκλής όμως δεν έλειψε σχεδόν από καμία συνάθροιση της Εκκλησίας του Δήμου και λέγεται ότι γνώριζε τα ονόματα όλων των συμπολιτών του, γεγονός που τους κολάκευε και αύξανε τη δημοτικότητα του. Η αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας έγινε το 493 π.Χ., όταν εξελέγη άρχοντας, και από τη θέση αυτή, πιστεύοντας ότι ο περσικός κίνδυνος ήταν ακόμη ορατός, παρακίνησε τον Φρύνιχο να παρουσιάσει το έργο του «Μιλήτου ά-λωσις», προκειμένου να υπενθυμίσει στους Αθηναίους πολίτες το πρό-
Ο αριθμός των αθηναϊκών τριηρών τις
παραμονές της ναυμαχίας της
Σαλαμίνας προσέγγιζε τις 200, αναδεικνύοντας
την Αθήνα σε μεγάλη ναυτική δύναμη του 5ου
αι. π.Χ. Στην εικόνα ομοίωμα αθηναϊκής
τριήρους του 5ου αι. (Χανιά, Ναυτικό
Μουσείο Κρήτης).
Η διένεξη του Θεμιστοκλή με τον Αριστείδη κρατούσε αρκετά χρόνια, αλλά οι ιδεολογικές τους διαφορές παραμερίστηκαν μπροστά στον κοινό περσικό κίνδυνο. Στην εικόνα προτομή του Αριστείδη, που αργότερα επονομάσθηκε Δίκαιος (Ρώμη, Μουσείο του Καπιτωλίου).
σφατο τραγικό παρελθόν. Το γεγονός αυτό όμως έγινε αιτία να τιμωρηθεί ο Φρύνιχος με πρόστιμο 1.000 αττικών δραχμών γιατί θύμισε «οικεία κακά».
Το 490 π.Χ., έτος κατά το οποίο ξεκίνησε η περσική εκστρατεία από τις Κυκλάδες και την Εύβοια, ο Θεμιστοκλής έγινε στρατηγός και συμμετείχε στη μάχη του Μαραθώνα μαζί με τον Αριστείδη, τον αρχηγό της αριστοκρατικής παράταξης. Λέγεται μάλιστα ότι ήταν τόσο εντυπωσιασμένος από τη νίκη του Μιλτιάδη ώστε δεν δίσταζε να παραδεχθεί ότι είχε χάσει τον ύπνο του συλλογιζόμενος το τρόπαιο του. Σε μια από τις συνεδριάσεις του δήμου ο Θεμιστοκλής ισχυρίστηκε πως η Αθήνα βρισκόταν σε αδύναμη θέση και έπρεπε να επανακάμψει δημιουργώντας ισχυρό στόλο και λιμάνι. Αφού κατόρθωσε να πείσει τους συμπολίτες του για την ορθότητα των λόγων του, τους πρότεινε να οργανώσουν και να οχυρώσουν το λιμάνι του Πειραιά, αντί για το έως τότε χρησιμοποιούμενο λιμάνι του Φαλήρου, και παρότι ο ίδιος ο Μιλτιάδης εξέφρασε αντιρρήσεις, η πρόταση του έγινε αποδεκτή. Ο Θεμιστοκλής πίστευε ότι ο Πέρσης βασιλιάς δεν θα αποθαρρυνόταν από την ήττα του στον Μαραθώνα και θα επιχειρούσε πάλι να βαδίσει εναντίον της Ελλάδας. Στο σημείο αυτό επικεντρωνόταν η πολιτική τριβή μεταξύ του Θεμιστοκλή και του Αριστείδη. Η αντιπαλότητα των δύο ανδρών κρατούσε αρκετά χρόνια και αρχικά δεν είχε πολιτικά αίτια, απέκτησε όμως όταν ο τελευταίος ανακηρύχθηκε το 489 π.Χ. άρχοντας δικαστής. Ο Αριστείδης συμφωνούσε μεν με τον Θεμιστοκλή ότι ο περσικός κίνδυνος δεν είχε αποσοβηθεί, αλλά θεωρούσε πως η περσική στρατιά θα κατέφθανε και πάλι από την ξηρά. Επομένως, έβρισκε ανώφελες τις προετοιμασίες του αθηναϊκού ναυτικού και παράλληλα πίστευε ότι η αύξηση του αριθμού των ναυτών και της δύναμης του μπορούσε να προκαλέσει κλυδωνισμούς στην κοινωνική κλίμακα της Αθήνας. Η αντιπαράθεση τους έφθασε σε τέτοιο σημείο όξυνσης, ώστε ο Αριστείδης πρότεινε να γκρεμίσουν οι Αθηναίοι τον ίδιο και τον Θεμιστοκλή σε ένα βάραθρο προκειμένου να σωθούν.
Μετά τον θάνατο του Μιλτιάδη, στην
Αθήνα είχαν απομείνει ελάχιστοι υπολογίσιμοι πολιτικοί, μεταξύ των οποίων ο Ξάνθιππος, ο πατέρας του Περικλή, και ο Αριστείδης. Ο Θεμιστοκλής σύντομα κατάφερε να εξοβελίσει τους πολιτικούς του αντιπάλους από το πολιτικό σκηνικό της Αθήνας και έτσι τον δρόμο της εξορίας ακολούθησε ο Αλκμε-ωνίδης Μεγακλής (486 π.Χ.), ο Ξάνθιππος (484 π.Χ.) και τελικά ο Αριστείδης (482 π.Χ.). Κυρίαρχος πλέον στο πολιτικό σκηνικό της Αθήνας, ο Θεμιστοκλής θέλησε να εφαρμόσει τα σχέδια του για τον ναυτικό εξοπλισμό της πόλης και την προετοιμασία της για την απόκρουση μιας ενδεχόμενης περσικής επίθεσης.
Με αφορμή τη νέα πολεμική αντιπαράθεση Αθήνας και Αίγινας, ο Θεμιστοκλής πρότεινε στους Αθηναίους, κατορθώνοντας η πρόταση του να γίνει αποδεκτή, να χρησιμοποιηθούν τα χρήματα από τα μεταλλεία του Λαυρίου, δηλαδή τα 100 τάλαντα που τους παρείχαν ετησίως, στη ναυπήγηση 100 τριηρών. Λίγο πριν από τη νέα περσική επίθεση ο αθηναϊκός στόλος αριθμούσε ήδη 200 αξιόμαχες τριήρεις και ήταν πλέον μια υπολογίσιμη δύναμη.
ΤΑ «ΞΥΛΙΝΑ ΤΕΙΧΗ»
Εν τω μεταξύ, το περσικό σχέδιο είχε αρχίσει να ξεδιπλώνεται και Πέρσες είχαν φθάσει στην Ελλάδα προκειμένου να ζητήσουν «γη και ύδωρ» (481 π.Χ.). Ο Θεμιστοκλής όμως διέταξε την εκτέλεση του διερμηνέα με το πρόσχημα ότι χρησιμοποίησε την ελληνική γλώσσα για βάρβαρες διαταγές, ενώ διέταξε επίσης να καταγραφεί στους άτιμους ο απεσταλμένος των Περσών Αρθμιος και οι απόγονοι του, που κατάγονταν από την πόλη Ζελεία (ανάμεσα στον Πόντο και στην Καππαδοκία), επειδή εστάλη από τους Πέρσες έχοντας χρυσό στην κατοχή του για να δωροδο-κήσει ελληνικές πόλεις. Την περίοδο εκείνη συνήλθε στον Ισθμό συνέδριο, στο οποίο προϊστατο η Σπάρτη, προκειμένου να προετοιμαστεί σχέδιο κοινής άμυνας και απόκρουσης της περσικής επίθεσης. Ο Θεμιστοκλής, αφού έκανε λόγο για την ανάγκη συμφιλίωσης όλων των ελληνικών πόλεων μπροστά
στον κοινό εχθρό, εξελέγη στρατηγός των Αθηναίων.
Παράλληλα με τη σύγκληση του συνεδρίου στον Ισθμό, μια ομάδα ατόμων είχε μεταβεί στο μαντείο των Δελφών για να λάβει χρησμό σχετικά με την έκβαση του αποτελέσματος της συνεργασίας τους και της περσικής εκστρατείας. Η πρώτη απάντηση του μαντείου ήταν εντελώς αποκαρδιωτική, καθώς προέτρεπε την αποστολή να εγκαταλείψει το άδυτο. Φοβούμενοι εκείνοι να επιστρέψουν στην Αθήνα με τέτοια απάντηση, αποφάσισαν να ξαναδοκιμάσουν την τύχη τους προσφέροντας καινούρια αναθήματα και δηλώνοντας αποφασισμένοι να μείνουν ακόμη και αν τους περίμενε ο θάνατος. Η Πυθία στον δεύτερο χρησμό τούς προφήτεψε διφορούμενα ότι απόρθητο θα έμενε μόνο το ξύλινο τείχος και κατέληξε με τα λόγια «Ω 9είη Σαλαμίνα, εσύ θα εξολοθρεύσεις μανάδων παιδιά ή στης σποράς ή στης συγκομιδής τον καιρό».
Η ερμηνεία ενός χρησμού ήταν πάντοτε μια επίπονη διαδικασία με επισφαλή αποτελέσματα και στην περίπτωση αυτή το ενδεχόμενο λάθους θα είχε καταστροφικά αποτελέσματα για την έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων. Κάποιοι Αθηναίοι ερμήνευσαν τα λόγια της Πυθίας θεωρώντας ότι το ξύλινο τείχος αναφερόταν στην Ακρόπολη, το παλαιό τείχος της οποίας ήταν ξύλινο, ενώ ο Θεμιστοκλής επέμενε στην άποψη ότι αναφερόταν στο ναυτικό τους, ισχυριζόμενος ότι ο χρησμός προέβλεπε την περσική ήττα και όχι την ελληνική, στοιχειοθετώντας την ερμηνεία του στο γεγονός ότι η Πυθία χρησιμοποίησε το επίθετο «θείη» αντί του «σχετλίη». Τελικά, κατάφερε να πείσει τους Αθηναίους και, θέλοντας να ματαιώσει την εκλογή στο αξίωμα του άρχοντα του δημαγωγού Επικύδη, ανθρώπου φαύλου και ανίκανου να διαχειριστεί την πολιτική κατάσταση εκείνη την κρίσιμη περίοδο, δεν δίστασε να τον χρηματίσει προκειμένου να μη λάβει μέρος στις επερχόμενες εκλογές.
0/ ΠΡΩΤΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ
Αμέσως μετά την καταδίκη της περσικής αντιπροσωπείας σε θάνατο ο Θεμιστοκλής άρχισε να προετοιμάζεται εντατικά για την προδιαγραφόμενη μεγάλη σύγκρουση Ελλήνων και Περσών. Την άνοιξη του 480 π.Χ. ο περσικός στόλος είχε ήδη φθάσει κοντά στο Αρτεμίσιο χωρίς να συναντήσει αντίσταση. Στο μεταξύ, οι Αθηναίοι σκέπτονταν να αποστείλουν στρατεύματα στα Τέμπη προκειμένου να ενισχύσουν την άμυνα των Θεσσαλών, αλλά επέστρεψαν άπρακτοι καθώς οι τελευταίοι υποτάχθηκαν αμαχητί, ανοίγοντας τον δρόμο στον Ξέρξη προς την κεντρική Ελλάδα. Εκτοτε οι Αθηναίοι επικεντρώθηκαν στην ενίσχυση των πλοίων τους και ο Θεμιστοκλής προτάθηκε για την αρχηγία του συμμαχικού στόλου. Οι Σπαρτιάτες δυσφορούσαν με το ενδεχόμενο ανάθεσης της αρχηγίας σε Αθηναίο και αντιπρότειναν τον Ευρυβιάδη. Οι Αθηναίοι από την πλευρά τους, όπως αναφέ
ρει ο Ηρόδοτος (Η', 1-18), δεν ανέχονταν να παραδώσουν τα σκήπτρα στους Σπαρτιάτες τη στιγμή που εκείνοι διέθεταν τη ναυτική υπεροχή, αλλά μπροστά στο ενδεχόμενο να κλονιστεί η συμμαχία τους σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή ο Θεμιστοκλής παραχώρησε οικειοθελώς την αρχηγία στον Ευρυβιάδη.
Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος μόλις είδε τον υπέρτερο αριθμητικά στόλο των Περσών να πλησιάζει στις Αφέτες (Παγασητικός κόλπος) φοβήθηκε και προσπάθησε γρήγορα να προσεγγίσει τις ακτές της Πελοποννήσου. Οι Ευ-βοείς με τη σειρά τους πανικοβλήθηκαν μπροστά στο ενδεχόμενο εγκατάλειψης τους και απέστειλαν τον Πελάγοντα και 30 τάλαντα στον Θεμιστοκλή, που ήταν εξάλλου γνωστός φιλοχρήματος. Πράγματι, ο Θεμιστοκλής έδωσε από τα χρήματα των Ευβοέων πέντε τάλαντα στον Ευρυβιάδη και 12 στον Κορίνθιο Αδείμαντο που απειλούσε με αποχώρηση. Στον τελευταίο μάλιστα έταξε δώρα μεγαλύτερα από εκείνα που θα έπαιρνε από τον βασιλιά των Περσών, αν παρέμενε στις τάξεις του ελληνικού στόλου. Με την κίνηση αυτή ο Θεμιστοκλής κατάφερε αφενός να εξασφαλίσει την ενότητα στις τάξεις του ελληνικού στόλου και αφετέρου να καρπωθεί το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων που του είχαν αποστείλει οι Ευβοείς. Οπου τα χρήματα δεν ήταν αρκετά για να διατηρήσουν τη συνοχή στις τάξεις του ελληνικού ναυτικού, ο Θεμιστοκλής χρησιμοποιούσε απειλές και τεχνάσματα. Για παράδειγμα, όταν ο τριήραρχος Αρχιτέλης ζήτησε από τον Θεμιστοκλή χρήματα προκειμένου να καταβάλει τις αμοιβές των ναυτών του, ο Αθηναίος πολιτικός τον απείλησε ότι θα τον κατηγορούσε για προδοσία.
ΤΑ ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΕΜΙΣΤΟΚΛΗ
Και ενώ η προέλαση της υπεράριθμης περσικής στρατιάς συνεχιζόταν με αμείωτο ρυθμό στα ελληνικά εδάφη, ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωνίδας κλήθηκε να την αναχαιτίσει στα στενά των Θερμοπυλών έχοντας στη διάθεση του 6.000 στρατιώτες, εκ των οποίων οι 300 ήταν Σπαρτιάτες. Σύμφωνα με την παράδοση, η ηρωική τους αντίσταση εκμηδενίστηκε από την προδοσία του Εφιάλτη, ο οποίος φανέρωσε στον Ξέρξη το πέρασμα της Ανοπαίας Ατραπού, που οδήγησε την περσική στρατιά στα νώτα του Σπαρτιάτη βασιλιά. Τα νέα της καταστροφής του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ανάγκασαν τον ελληνικό στόλο να συμπτυχθεί προς τα νότια, ενώ ο Θεμιστοκλής κατάφερε να καταστρέψει μία μοίρα του περσικού στόλου στη ναυμαχία του Αρτεμισίου.
Οι νεώτερες εξελίξεις προκάλεσαν αναταραχή και διχασμό στο ελληνικό στρατόπεδο και οδήγησαν τον ελληνικό στόλο, που αριθμούσε 368 τριήρεις (200 εκ των οποίων αθηναϊκές), στη Σαλαμίνα την ίδια στιγμή που ο περσικός ναυλοχούσε στο Φάληρο (Σεπτέμβριος 480 π.Χ.). Προηγουμένως ο αθηναϊκός λαός δεν ήταν διόλου πρόθυμος να εγκατα-
Η ερμηνεία ενός χρησμού ήταν
πάντοτε μια επίπονη διαδικασία με
επισφαλή αποτελέσματα και
στην περίπτωση αυτή το ενδεχόμενο
λάθους θα είχε καταστροφικά αποτελέσματα για την έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων.
Η καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες (494 π.Χ.) υπήρξε το &έμα της τραγωδίας του Φρυνίχου που είχε διδαχθεί την περίοδο των πρώτων πολιτικών βημάτων του Θεμιστοκλή. Εδώ, μια γκραβούρα του 19ου αι. απεικονίζει τα ερείπια της Μιλήτου.
Εξαιτίας της ταπεινής καταγωγής του, ο Θεμιστοκλής φοίτησε σε σχολείο του Κυνοσάργους, στο οποίο όμως κατάφερε να προσελκύσει γόνους ευγενικής καταγωγής. Στην εικόνα σκηνή πάλης σε κάποιο γυμνάσιο, όπως απεικονίζεται σε αγγείο.
λείψει τις πατρικές εστίες του και να συγκεντρωθεί στη Σαλαμίνα, αλλά και σε αυτή την περίπτωση ο Θεμιστοκλής μπόρεσε να μηχανευτεί κάτι, με τη σύμπραξη πιθανώς των ιερέων της Αθηνάς. Το ιερό φίδι του Ερεχθέα, που καθημερινά εγκατέλειπε την κρύπτη του προκειμένου να γευθεί τις προσφορές, δεν 6γήκε κάποιες ημέρες από το τέμενος και ο Θεμιστοκλής έσπευσε να ερμηνεύσει το γεγονός ως σημάδι από τη θεά Αθηνά να εγκαταλείψουν την Ακρόπολη. Αφού κατόρθωσε να τους πείσει, οι στρατεύσιμοι επιβιβάστηκαν στα πλοία και τα γυναικόπαιδα πήραν τον δρόμο για την Τροιζήνα, όπου έγιναν δεκτά με προθυμία από τους κατοίκους.
Οι στρατηγοί αποφάσισαν να συγκαλέσουν συμβούλιο προκειμένου να καθορίσουν τα επόμενα κρίσιμα βήματα τους. Σε αυτό ο Θεμιστοκλής, διοικητής πλέον των αθηναϊκών τριηρών, εξέφρασε την άποψη ότι έπρεπε να αναμετρηθούν με τον περσικό στόλο στο στενό της Σαλαμίνας προκειμένου να εκμεταλλευθούν την ευελιξία των πλοίων τους έναντι των δυσκίνητων περσικών. Με την πρόταση του διαφώνησε η πλειοψηφία των υ
πόλοιπων αρχηγών που αντιπρότεινε να διεξαχθεί η σύγκρουση
στον Ισθμό, ώστε αφενός να υπερασπιστούν την Πελοπόννησο και αφετέρου να υπάρχει διαθέσιμη μια οδός διαφυγής σε περίπτωση ανάγκης. Η άποψη αυτή στην πραγματικότητα συνεπαγόταν και την παραχώρηση όλων των υπόλοιπων εδαφών επάνω από τον Ισθμό στον εχθρό.
Ακολούθησε και νέο συμβούλιο των αρχηγών, κατά το οποίο ο Θεμιστοκλής αναγκάσθηκε να τους απειλήσει ότι θα απέσυρε τα αθηναϊκά πλοία, αν δεν αποδέχονταν την πρόταση του για σύγκρουση στη Σαλαμίνα. 0 Ευρυβιάδης δέχθηκε, όχι όμως και οι υπόλοιποι αρχηγοί. Και ενώ οι προετοιμασίες για τη σύγκρουση είχαν αρχίσει σε έντονο ρυθμό, πυκνοί καπνοί φάνηκαν στον ορίζοντα, σημάδι ότι η Αθήνα είχε παραδοθεί στη μανία των Περσών. Επικράτησε πανικός και πανδαιμόνιο και το στρατόπεδο των Ελλήνων βρισκόταν για άλλη μια φορά ενώπιον της διάσπασης και του διχασμού. Από τη μια οι Αθηναίοι, οι Μεγαρείς και οι Αιγινίτες υποστήριζαν την άποψη του Θεμιστοκλή να γίνει η ναυμαχία στη Σαλαμίνα και από την άλλη οι Πελοπον-νήσιοι επέμεναν να γίνει στον Ισθμό. Για μια ακόμη φορά ο Θεμιστοκλής επιστράτευσε το κοφτερό μυαλό του προκειμένου να διατηρήσει την ενότητα στο ελληνικό στρατόπεδο και ταυτόχρονα να αποτρέψει το ενδεχόμενο ναυμαχίας στον Ισθμό. Ανέθεσε στον πιστό του δούλο και παιδαγωγό των παιδιών του Σίκκινο, που ήταν περσικής καταγωγής, να μεταδώσει στον Ξέρξη την πληροφορία ότι τάχα οι Ελληνες σκόπευαν να επιχειρήσουν έξοδο και, αν ήθελε να τους εξουδετερώσει, θα έπρεπε να σπεύσει στη Σαλαμίνα.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
Ο Πέρσης βασιλιάς έπεσε στην παγίδα και έσπευσε αμέσως να συγκαλέσει πολεμικό συμβούλιο, όπου αποφασίσθηκε η άμεση επίθεση εναντίον του ελληνικού στόλου που ναυλοχούσε στη Σαλαμίνα. Πριν καν φανεί το πρώτο φως της ημέρας, οι Πέρσες είχαν αποκλείσει με 200 πλοία τις διόδους διαφυγής, ενώ πολλά περισσότερα περίμεναν την υποτιθέμενη έξοδο του ελληνικού στόλου ανάμεσα στη Σαλαμίνα και στην Ψυττάλεια. Τα νέα των κυκλωτικών κινήσεων του περσικού στόλου μετέφερε στο ελληνικό στρατόπεδο ο Αριστείδης, ο οποίος επέστρεφε από την εξορία, και παρά το γεγονός ότι στον εξοστρακισμό του είχε συντελέσει ο Θεμιστοκλής, ξέχασε το παρελθόν και τάχθηκε με το μέρος του εκείνη την κρίσιμη στιγμή.
Το ξημέρωμα της 22ας Σεπτεμβρίου 480 π.Χ. βρήκε τους Ελληνες να ζητούν τη βοήθεια των θεών και των ηρώων της Σαλαμίνας και της Αίγινας για την αίσια έκβαση της ναυμαχίας, ενώ ο Θεμιστοκλής (σύμφωνα με τον Πλούταρχο) θυσίασε στον θεό Διόνυσο, παρά τη θέληση του, δύο ανιψιούς του Ξέρξη που είχαν συλληφθεί από μια περίπολο. Τη θυσία είχε ζητήσει ο μάντης Ευφραντίδης και η αποτρόπαιη πράξη πραγματοποιήθηκε υπό τις θριαμβευτικές ιαχές του πλήθους. Η αρχική πηγή αυτής της ιστορίας προέρχεται από τα «Περσικά» του Κτησία από την Κνίδο, η εγκυρότητα του οποίου αμφισβητείται. Κατόπιν ο Θεμιστοκλής εκφώνησε έναν φλογερό λόγο προκειμένου να εμψυχώσει τους στρατιώτες του και μετά δόθηκε το σύνθημα για την έναρξη της επιχείρησης.
Οπως αναφέρει και ο Αισχύλος, ο οποίος συμμετείχε στη ναυμαχία, στην τραγωδία του «Πέρσαι», οι Ελληνες ρίχτηκαν εναντίον του εχθρού τραγουδώντας «Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ', ελευθερούτε δε
παίδας, γυναίκας, &εών τε πατρώων έδη, θή-κας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών» («Εμπρός, τέκνα των Ελλήνων, ελευθερώστε την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά σας, τις γυναίκες σας, τα ιερά των πατρογονικών θεών σας, τους τάφους των προγόνων σας τώρα ο αγώνας είναι για τα πάντα»). Η ορμητική παρουσία των Ελλήνων και ο ρυθμικός παιάνας τους ξάφνιασαν τον περσικό στόλο που γρήγορα αντιλήφθηκε ότι είχε πέσει σε παγίδα.
Ο Θεμιστοκλής έδωσε διαταγή στα πλοία να παρασύρουν τον περσικό στόλο στο στενό της Σαλαμίνας, διαταγή η οποία απέβη σωτήρια για τους Ελληνες και μοιραία για τους Πέρσες. Η αριθμητική υπεροχή του περσικού στόλου εξουδετερώθηκε στο στενό που δεν χωρούσε μεγάλο αριθμό πλοίων, ενώ η ευελιξία των ελληνικών τριηρών σε συνδυασμό με τη ναυτική δεξιότητα κατάφερε το καίριο πλήγμα. Στο αριστερό άκρο της ελληνικής παράταξης βρίσκονταν οι αθηναϊκές τριήρεις και ο διοικητής τους, ο Θεμιστοκλής, ενώ στο δεξιό οι σπαρτιατικές με επικεφαλής τον Ευρυβιάδη. Ο Αθηναίος διοικητής εμβόλισε τον Αριαμένη, τον αδελφό του Ξέρξη, το πτώμα του οποίου βρήκε τελικά η βασίλισσα της Αλικαρνασσού Αρτεμισία και το παρέδωσε στον Ξέρξη.
Η ναυμαχία που διήρκεσε ως το βράδυ κατέληξε σε πραγματική πανωλεθρία για τον περσικό στόλο. Οπως πολύ σωστά είχε προβλέψει ο Θεμιστοκλής, τα περσικά πλοία, στοιβαγμένα και εγκλωβισμένα στο στενό, κτυπούσαν το ένα το άλλο συντρίβοντας τα κουπιά τους την ίδια στιγμή που τα ελληνικά τούς έδιναν τη χαριστική βολή. Ο Ξέρξης παρακολουθούσε από την ακτή τη συντριβή του στόλου του και, όπως αναφέρει ο Αισχύλος, τα νερά και οι γύρω ακτές είχαν γεμίσει πτώματα και υπολείμματα από τα ναυάγια σε βαθμό που η θάλασσα δεν φαινόταν πια («θάλασσα δ' ουκέτ'ην ιδείν»). Κατόπιν οι Ελλη-
0 Μιλτιάδης, ένας από τους κορυφαίους Αθηναίους
ηγέτες και από τους πρωτεργάτες της επίζηλης
νίκης στον Μαραθώνα (ρωμαϊκό αντίγραφο, Εθνικό
Μουσείο Ραβέννας).
Τα οχυρωματικά έργα του Θεμιστοκλή στον Πειραιά επεκτάθηκαν στα χρόνια της αρχηγίας του Περικλή. Στην εικόνα αναπαράσταση των νεωσοίκων του Πειραιά.
Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος, ο οποίος συμμετείχε στην επιχείρηση της Σαλαμίνας, κληροδότησε μέσω του έργου του «Πέρσαι» μια από τις συγκλονιστικότερες και γλαφυρότερες περιγραφές της περσικής καταστροφής (ρωμαϊκό αντίγραφο, Κοπεγχάγη, Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg).
νες προχώρησαν και στην εξόντωση της επίλεκτης φρουράς Αθανάτων που παρέμενε στην Ψυττάλεια. Ο περσικός στόλος αποχώρησε σε κατάσταση πανικού και σύγχυσης για να βρει προσωρινό καταφύγιο στο Φάληρο, απ' όπου επέστρεψε εσπευσμένα στην Ασία. Μόνο ένα τμήμα του περσικού στρατού παρέμεινε στη Θεσσαλία με αρχηγό τον Μαρ
δόνιο, αλλά το 479 π.Χ. οι Ελληνες σημείωσαν ακόμη δύο νίκες, στις Πλαταιές
και στη Μυκάλη, που έβαλαν τέλος στην περσική απειλή.
Στην άμεση αποχώρηση του Ξέρξη από την Ελλάδα
συνετέλεσε για ακόμη μια φορά η εξυπνάδα του Θεμιστοκλή, ο οποίος συμφώνησε με τον Αριστείδη (ή τον Ευρυβιάδη, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο) ότι έπρεπε να απομακρυνθεί το γρηγορότερο
δυνατό ο Πέρσης βασιλιάς, προτού προβεί σε α
ποφασιστικότερες ενέργειες με απρόβλεπτες συνέπειες.
Αλλωστε, ακόμη και μετά τη συντριβή του στη Σαλαμίνα, παρέμενε κυρίαρχος ενός αριθμητικά υπέρτερου στρατού και στόλου, γεγονός που εξακολουθούσε να τον κάνει απειλητικό. Για τον λό
γο αυτό ειδοποίησε τον Ξέρ-
ξη με τον βασιλικό ευνούχο Αρτάκη ότι οι Ελληνες σκόπευαν να καταστρέψουν τη γέφυρα στον Ελλήσποντο και κατόπιν να τον καταδιώξουν. Πράγματι, ο Πέρσης βασιλιάς τράπηκε γρήγορα σε φυγή, ενώ η άποψη του Θεμιστοκλή δικαιώθηκε στη μάχη των Πλαταιών, όπου οι Ελληνες επικράτησαν με δυσκολία, αν και μάχονταν εναντίον ενός μικρού τμήματος της περσικής στρατιάς.
Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟ ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΟΗΝΑ
Αμέσως μετά τον ελληνικό άθλο, διεξήχθη ψηφοφορία προκειμένου να αναδειχθεί ο ανδρειότερος στρατηγός και οι συμμετέχοντες, αφού έριξαν την ψήφο τους πρώτιστα ο καθένας στον εαυτό του, ψήφισαν κατόπιν τον Θεμιστοκλή. Μεγαλύτερη υποδοχή και αναγνώριση του επεφύλαξαν όμως οι Σπαρτιάτες. Οταν κατέφθασε ο Θεμιστοκλής στη Σπάρτη, τον στεφάνωσαν με κλαδιά ελιάς και του χάρισαν το καλύτερο άρμα της πόλης τους. Μάλιστα όρισαν και τιμητική φρουρά από 300 επίλεκτους πολεμιστές που τον συνόδεψε κατά την αποχώρηση του μέχρι τα σύνορα της Τεγέας. Στους επόμενους Ολυμπιακούς Αγώνες που διοργανώθηκαν (πιθανώς το 472 π.Χ.), όταν προσήλθε στο στάδιο, η προσοχή όλων των θεατών αποσπάσθηκε από τους αθλητές και ο Θεμιστοκλής έγινε το κέντρο του ενδιαφέροντος τους. Τον θαύμαζαν, τον χειροκροτούσαν διαρκώς και τον επεδείκνυαν στους ξένους προκαλώντας του
Αμέσως μετά την ελληνική νίκη επί των περσικών στρατευμάτων, ο Θεμιστοκλής πρωτοστάτησε στην
ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Αθήνας, ανεγείροντας τα τείχη της και χρησιμοποιώντας τμήματα από κατεστραμμένους
ναούς προκειμένου οι Αθηναίοι να θυμούνται τη συμφορά. Στην εικόνα τμήμα του βόρειου τείχους της Ακρόπολης.
Αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα υπήρξε ο ίδιος ο Ξέρξης, ο οποίος μετά τη συντριβή, έσπευσε να εγκαταλείψει τον ελλαδικό χώρο. Ανάγλυφη παράσταση από το ανάκτορο της Περσέπολης που εικονίζει Πέρση βασιλιά με την ακολουθία του.
Ο Παυσανίας, ο αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων στις Πλαταιές, καταδικάστηκε για προδοσία και μετά τον θάνατο του αποκαλύφθηκε ότι είχε κάνει κοινωνό των προδοτικών σχεδίων TOU και τον Θεμιστοκλή, στοιχείο που ανάγκασε τον Αθηναίο πολιτικό να εγκαταλείψει τη γενέθλια γη για να μη συλληφθεί (ρωμαϊκό αντίγραφο, Ρώμη, Μουσείο Καπιτωλείου).
Από το 479 π.Χ. ο Θεμιστοκλής ακολούθησε αντισπαρτιατική πολιτική, προσπαθώντας να ενισχύσει το κύρος και τη δύναμη της Αθήνας. Στα αμφικτιονικά συνέδρια για τη σύσταση της Α' Αθηναϊκής Συμμαχίας οι Σπαρτιάτες εισηγήθηκαν τον αποκλεισμό όσων πόλεων δεν συμμετείχαν στη μάχη εναντίον των Περσών και ο Θεμιστοκλής φοβήθηκε ότι η Σπάρτη θα αποκτούσε την απόλυ-
Ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του, ο Θεμιστοκλής εισέπραξε από τον αθηναϊκό λαό την ποινή του εξοστρακισμού. Τον δρόμο της εξορίας είχε ακολουθήσει μερικά χρόνια νωρίτερα και ο αντίπαλος του, Αριστείδης, ενώ η ίδια μοίρα περίμενε και τον γιο του Μιλτιάδη, Κίμωνα. Στη φωτογραφία βλέπουμε τα ονόματα των τριών επιφανών Αθηναίων αναγεγραμμένα για οστρακισμό.
και λίγο πρόχειρα εξαιτίας της βιασύνης και της απειρίας των συμμετεχόντων στην οικοδόμηση. Τότε ο Θεμιστοκλής παρουσιάστηκε στους Λακεδαιμόνιους και παραδέχθηκε ότι όντως η πόλη των Αθηνών έφερε πλέον κραταιά τείχη τόσο για την ασφάλεια των πολιτών της όσο και για την ασφάλεια των συμμάχων της. Οι Σπαρτιάτες είχαν βρεθεί προ τετελεσμένων γεγονότων και έτσι αναγκαστικά αποδέχθηκαν την οχύρωση, όχι βέβαια χωρίς δυσαρέσκεια και πικρία, που συνετέλεσε στην ενίσχυση της δύναμης της Αθήνας σε εμπορικό και ναυτικό επίπεδο και, σε συνδυασμό με την πολιτική του Περικλή, την ανέδειξε σε πρωταγωνίστρια του 5ου αι. π.Χ.
ο ΕΞΟΣΤΡΑΚΙΣΜΌΣ
Ο δύστροπος και επιρρεπής σε δωροδοκίες χαρακτήρας του Θεμιστοκλή ποτέ δεν ήταν αγαπητός στους Αθηναίους. Επιπλέον, ο φθόνος του αθηναϊκού λαού για τα κατορθώματα του μεγάλου νικητή της Σαλαμίνας δεν είχε αμβλυνθεί και σε αυτό συνέτεινε και η στάση του ίδιου του Θεμιστοκλή, που επιθυμώντας διακαώς τον έπαινο και τη διάκριση
το μίσος τους και έτσι αναγκάσθηκε να μεταβεί λαθραία στην Κέρκυρα για να διαφύγει τη σύλληψη.
ΣΤΟ ΠΛΕΥΡΟ ΤΟΥ ΑΡΤΑΞΕΡΞΗ
Η παραμονή του Θεμιστοκλή στην Κέρκυρα, την οποία κατά το παρελθόν είχε ευεργετήσει κατευνάζοντας την αντιδικία της με την Κόρινθο, ήταν ολιγοήμερη, αν και σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (Aa, 136) οι Κερκυραίοι δεν τον δέχθηκαν ποτέ γιατί φοβήθηκαν το μένος των διωκτών του. Από την Κέρκυρα βρέθηκε στην Ηπειρο, όπου κατέφυγε ως ικέτης στον βασιλιά των Μολοσσών Αδμη-το και, παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος είχε δοκιμάσει την περιφρόνηση στο παρελθόν από τον άλλοτε ισχυρό Θεμιστοκλή, εντούτοις δέχθηκε να τον φιλοξενήσει και να μην τον παραδώσει στους διώκτες του. Κατόπιν ο Θεμιστοκλής, αφού διέσχισε την Πύδνα και την Εφεσο, βρέθηκε στην Ασία και πολύ σύντομα στην Κύμη της Μικράς Ασίας, όπου αντιλήφθηκε ότι ήταν αρκετοί αυτοί που παρακολουθούσαν τις κινήσεις του, καθώς ο Πέρσης βασιλιάς τον είχε επικηρύξει για 200
τάλαντα. Επόμενος σταθμός του κυνηγημένου πλέον Θεμιστοκλή ήταν οι Αιγές, μια μικρή αιολική πόλη, όπου φιλοξενήθηκε από τον επιφανή και εύπορο Νικογένη, ο οποίος είχε διασυνδέσεις με την περσική Αυλή. Ο Νι-κογένης, προφασιζόμενος ότι απέστελλε ως δώρο μια Ελληνίδα γυναίκα σε έναν αυλικό, μετέφερε τον Θεμιστοκλή στα Σούσα με μια άμαξα η οποία έκρυβε ζηλότυπα τον επιβάτη της και έτσι όλοι πίστεψαν ότι πράγματι επρόκειτο περί κάποιας ακριβοθώρητης καλλονής που σύμφωνα με τα περσικά έθιμα έπρεπε να προστατευθεί από τα μάτια ξένων ανδρών.
Τελικά, κατάφερε να βρεθεί στο ανάκτορο του Αρταξέρξη, όπου ο Πέρσης βασιλιάς, αφού ξεπέρασε την αρχική του έκπληξη, μακάριζε τους θεούς που έδωσαν τέτοια μυαλά στους αντιπάλους του για να απομακρύνουν τους άριστους από το πλευρό τους. Ο Θεμιστοκλής υποσχέθηκε να τον συνδράμει στην καθυπόταξη της Ελλάδας και, αφού έλαβε πλούσια δείγματα της ευγνωμοσύνης του Πέρση βασιλιά, ζήτησε και έναν χρόνο διορία προκειμένου να μάθει την περσική γλώσσα και να εξοικειωθεί με τα περσικά έθιμα. Ο Αρταξέρξης έδειξε πόσο εκτιμούσε τον άλλοτε μισητό εχθρό του πατέρα του χαρίζοντας του καταρχάς το ποσό των 200 ταλάντων με το οποίο τον είχε επικηρύξει. Κατόπιν, του παραχώρησε τη σατραπεία της Μαγνησίας, κοντά στον Μαίανδρο, και κάποιες άλλες περσικές πόλεις από τις οποίες εξασφάλιζε τα απαραίτητα προς το ζην και παράλληλα απολάμβανε τα αγαθά της περσικής ζωής.
70 ΤΕΛΟΣ
Το 465 π.Χ. ο γιος του Μιλτιάδη Κίμωνας τέθηκε επικεφαλής μιας νέας εκστρατείας, σημειώνοντας σημαντική νίκη εναντίον των περσικών στρατευμάτων κοντά στις εκβολές του Ευρυμέδοντα ποταμού. Κατόπιν η Αίγυπτος αποστάτησε με την ενίσχυση των αθηναϊκών δυνάμεων του Κίμωνα και ο Αρταξέρξης ζήτησε από τον Θεμιστοκλή να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του και να αναλάβει την ηγεσία των περσικών δυνάμεων που θα κινού-ντο εναντίον τους. Ο Θεμιστοκλής, παρά την πικρία που ένιωθε για τον τρόπο με τον οποίο τον είχαν αντιμετωπίσει μερικά χρόνια νωρίτερα οι συμπολίτες του, δεν μπορούσε να αντέξει την ιδέα ότι θα στρεφόταν εναντίον τους, ακυρώνοντας τις πολύτιμες υπηρεσίες που τους είχε προσφέρει κατά το παρελθόν. Ετσι, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πλουτάρχου, αφού τέλεσε θυσίες προς τους θεούς και αποχαιρέτησε τους φίλους του, ήπιε ταύ-ρειο αίμα ή κάποια άλλη δραστική ουσία που τον οδήγησε στον θάνατο σε ηλικία περίπου 65 ετών. Ο Θουκυδίδης όμως αποδίδει τον θάνατο του σε ασθένεια. Είναι γεγονός πάντως ότι οι αρχαίοι ιστοριογράφοι δεν αντιμετώπισαν με τον ίδιο τρόπο την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Θεμιστοκλή. Ο Ηρόδοτος έδειχνε ότι τον περιφρονούσε, πιθανώς παρακινημένος από πολιτικά κίνητρα, ενώ α
ντίθετα ο Θουκυδίδης τον θεωρούσε άνθρωπο μεγαλοφυή και άξιο θαυμασμού.
Οταν ο Πέρσης βασιλιάς πληροφορήθηκε την είδηση του θανάτου του μεγάλου Αθηναίου πολιτικού, εκφράστηκε με κολακευτικά λόγια για το ήθος του και απαίτησε να αποδίδονται τιμές στους φίλους και στους οικείους τους. Σύμφωνα με την επιθυμία του Θεμιστοκλή, τα οστά του μεταφέρθηκαν κρυφά στην αττική γη και τάφηκαν κοντά στην είσοδο του λιμανιού του Πειραιά. Το 1898 ο αρχαιολόγος Ιάκωβος Δραγάτσης υποστήριξε ότι στην πραγματικότητα ο τάφος του Θεμιστοκλή βρισκόταν στην απέναντι ακτή Κάβο Κρά-καρη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Α. Βλάχος: ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1999. (2) J.B. Bury • R. Meiggs: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992. (3) ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ (βιβλ. Τ και Η'). (4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Γ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972. (5) C. Mosse-A.S. Gourbeillon: ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (2000-31 Π.Χ.), (μτφ. Λ. Στεφάνου), εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1996. (6) C. Mosse: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ, ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΩΣ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ, (μτφ. Δ. Αγγελίδου), Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983. (7) ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ (ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ), Απαντα των αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, τ. 2ος, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1975.
Η στρατιωτική ευφυΐα του Θεμιστοκλή υπήρξε ένας από
τους σημαντικότερους παράγοντες της
μεγαλειώδους νίκης των ελληνικών δυνάμεων στη
Σαλαμίνα. Φανταστική απεικόνιση της ναυμαχίας.
ΜΕΓΑΑΕΣ ΜΑΧΕΣ
Ο Μεγάλος Βασιλιάς δέχεται υπηκόους του σε ακρόαση Ανάγλυφο από την αίθουσα του θρόνου στην Περσέπολη
Η ΠΕΡΣΙΚΗ Α Π Ο Ψ Η ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΑΟΣ Αρχαιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Α9ηνών
Η ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥ! ΠΟΑΕΜΟΥΣ,
ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, ΠΕΡΙΟΡΙΖΕΤΑΙ
ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ, ΑΦΟΥ ΔΕΝ
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΜΕΣΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ.
ΠΑΡΟΜΟΙΩΣ ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΠΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗ Ή ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ
ΕΥΡΩΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. ΠΟΣΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΟΜΩΣ ΥΠΗΡΞΕ
Η ΗΤΤΑ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ
"y ΤΟΥΣ ΑΧΑΙΜΕΝΙΔΕΣ ΒΑΣΙΛΕΙΣ; ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ
ΕΠΗΡΕΑΣΕ Η ΕΚΒΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ
ΤΗ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ
ΒΑΣΙΛΙΑ; ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΠΕΔΙΩΞΕ ΕΚ ΝΕΟΥ ΝΑ
ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ; ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΚΑΠΟΙΕΣ
Ι ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ.
Φοινικικό νόμισμα του 4ου αιώνα π.Χ., με παράσταση πολεμικού πλοίου.
Τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. οι Ασσύριοι βασιλείς εισέβαλαν επανειλημμένα στην περιοχή της οροσειράς του Ζάγρου, στα ανατολικά της Μεσοποτα
μίας, όμως η καθυπόταξη των διαφόρων ηγεμόνων, πόλεων και φυλών της περιοχής δεν ήταν εύκολη υπόθεση και προχώρησε πολύ αργά. Στα τέλη του 7ου αι., εποχή παρακμής πια της Ασσυριακής αυτοκρατορίας, κάποιοι τοπικοί ηγεμόνες κατόρθωσαν να ενώσουν μεγάλο τμήμα του βορειοδυτικού Ιράν υπό την εξουσία τους, σχηματίζοντας το βασίλειο της Μη-δίας με πρωτεύουσα τα Εκβάτανα. Στη συνέχεια, στράφηκαν μαζί με τους Βαβυλώνιους εναντίον της Ασσυρίας και κατέλαβαν τη Νινευί το 612 και τη Χαρ-ράν το 610 π.Χ. Η προέλαση των βασιλέων της Μη-δίας συνεχίσθηκε ως την κεντρική Ανατολία. Αντίθετα, η προέλαση τους προς νότο δεν στέφθηκε με επιτυχία. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του βασιλιά Αστυάγη εναντίον του ηγεμόνα του βασιλείου Ανσάν, Κύρου, ο στρατός του στασίασε, προσχώρησε στον αντίπαλο και τον ανέτρεψε. Ετσι ο Κύρος, ήδη ηγεμόνας της πόλης Ανσάν και επικεφαλής διαφόρων τοπικών φυλών, έγινε βασιλιάς της Μηδίας.
Το γεγονός ότι ο Κύρος κατόρθωσε να προσεταιριστεί τον στρατό του Αστυάγη και να γίνει αποδεκτός ως βασιλιάς της Μηδίας αποκαλύπτει πολλά για τις πολιτικές του ικανότητες. Το 546 π.Χ. στράφηκε κατά του βασιλιά της Λυδίας, Κροίσου. Μετά από μια αμφίρροπη μάχη στον ποταμό Αλυ πολιόρκησε την πρωτεύουσα του Κροίσου, τις Σάρδεις, και συνέλαβε τον αντίπαλο του αιχμάλωτο. Λίγα χρόνια αργότερα (539 π.Χ.) εισέβαλε στη Μεσοποταμία, εκπόρθησε τη Βαβυλώνα και συνέλαβε αιχμάλωτο τον βασιλιά της ΝαΘονίδη. Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του τα πέρασε υποτάσσοντας τις ιρανικές φυλές στα ανατολικά υψίπεδα. Ο Κύρος υπήρξε πολύ ανεκτικός απέναντι στους κατακτημένους. Παραχώρησε γαίες στους ηττημένους αντιπάλους του ηγεμόνες, αποκατέστησε τοπικούς ναούς και λατρείες, οικειοποιήθηκε τους τοπικούς βασιλικούς τίτλους και γενικά προσπάθησε να προβληθεί περισσότερο ως διάδοχος των παλαιότερων, ηττημένων ηγεμόνων παρά ως κατακτητής τους. Ο γιος και διάδοχος του Καμβύσης συνέχισε στην ίδια γραμμή: εισέβαλε στην Αίγυπτο, νίκησε τα αιγυπτιακά στρατεύματα και κατέλαβε την Ηλιόπολη και τη Μέμφιδα. Κατά το πρότυπο του πατέρα του, ο Καμβύσης έλαβε τον τίτλο του Φαραώ, αποκατέστησε πολλές τοπικές λατρείες και ναούς και μοίρασε ή ανανέωσε αξιώματα σε ντόπιους, σε μια προσπάθεια να κερδίσει τη νομιμοφροσύνη των Αιγυπτίων υπηκόων του.
Ομως η ταχύτατη επέκταση της αυτοκρατορίας είχε δημιουργήσει προβλήματα σταθερότητας. Στους κόλπους της αριστοκρατίας αλλά και της βασιλικής οικογένειας σημειωνόταν μεγάλος ανταγωνισμός με έπαθλο αξιώματα, προνόμια και γόητρο, που τελικά οδήγησε σε ανοικτή σύγκρουση και αμφισβήτηση του βασιλιά. Η αυτοκρατορία βυθίστηκε στο χάος με σφετεριστές, βασιλοκτόνους και ανταπαιτητές του θρόνου να συγκρούονται για την εξουσία. Στο μεταξύ, πολλές πρόσφατα κατακτημένες περιοχές βρήκαν την ευκαιρία να εξεγερθούν, συσπειρωμένες γύρω από τοπικούς ηγεμόνες. Τελικά ένας Πέρσης
Ο Μεγάλος Βασιλιάς ένθρονος, υποβασταζόμενος από τους υπηκόους του. Πάνω του υπερίπταται ο Αχούρα Μάζντα. Ανάγλυφο από την κύρια αί&ουσα του ανακτόρου στην Περσέπολη.
ευγενής, ο Δαρείος, κατόρθωσε με την υποστήριξη μερικών ακόμη Περσών αριστοκρατών να νικήσει όλους τους αντιπάλους του και να αποκαταστήσει την ενότητα της αυτοκρατορίας υπό την εξουσία του. Σύντομα ο νέος βασιλιάς προσπάθησε να νομιμοποιήσει τη θέση του, συσχετίζοντας τη γενεαλογία του με εκείνη του Κύρου, ιδρυτή της αυτοκρατορίας, μέσω ενός κοινού προγόνου, του Αχαιμένη, και οικειοποιούμενος τους Βασιλικούς τίτλους των υποτελών χωρών. Επρεπε όμως να επιβεβαιώσει και τις ικανότητες του ως πολέμαρχος. Στράφηκε λοιπόν βόρεια, κατά των σκυθικών φυλών της κεντρικής Ασίας, αλλά και προς ανατολάς, καταλαμβάνοντας τη δυτική όχθη του Ινδού ποταμού. Στο πλαίσιο της προσπάθειας καθυπόταξης των σκυθικών φυλών, που φαίνεται πως επέδραμαν στα σύνορα της αυτοκρατορίας, εισέβαλε στη Θράκη και από εκεί διέσχισε τον Δούναβη, φθάνοντας ως τις πεδιάδες της σημερινής Ουκρανίας.
Η αυτοκρατορία ήταν τεράστια. Προκειμένου να διοικήσουν την επικράτεια τους, οι Αχαιμενίδες βασιλείς τη διαίρεσαν σε επαρχίες, τις σατραπείες, που αρχικά ταυτίστηκαν με τα όρια των κατακτημένων βασιλείων. Τη διοίκηση των επαρχιών αυτών ανέθεσαν σε έμπιστους Πέρσες, Μήδους και άλλους ευγενείς, τους σατράπες, με εκτεταμένες αρμοδιότητες και προνόμια, γεγονός που τους καθιστούσε μάλλον αντιβασιλείς παρά απλούς επαρχιακούς διοικητές. Στο εσωτερικό των σατραπειών η άσκηση της εξουσίας βασιζόταν στις τοπικές ελίτ, των οποίων τα μέλη εξασφάλιζαν δωρεές και αξιώματα από τον τοπικό σατράπη ή τον Μεγάλο Βασιλιά. Βασική αποστολή της επαρχιακής διοίκησης ήταν η διατήρηση της τάξης και η συγκέντρωση φόρων που κατέληγαν στην πρωτεύουσα. Ο ίδιος ο Μεγάλος Βασιλιάς κυβερνούσε την αυτοκρατορία του και έλεγχε τους σατράπες από τις δύο πρωτεύουσες του, τα Σούσα και την Περσέπολη, περιστοιχισμένος από έμπιστους «συγγενείς» και «ακολούθους».
Για την επιβολή της θέλησης τους οι Αχαιμενίδες στηρίζονταν κατά κύριο λόγο στον στρατό τους. Στα πρώτα χρόνια του Κύρου και του Δαρείου, ο στρατός φαίνεται πως είχε μια μάλλον φεουδαρχική δομή. Η υποστήριξη της περσικής αριστοκρατίας, και κατ' επέκταση των περσικών φυλών, ήταν απαραίτητη ώστε να είναι σε θέση ο βασιλιάς να κινητοποιεί στρατιωτικές δυνάμεις. Αργότερα, η ανάγκη χειραφέτησης της κεντρικής εξουσίας από τους πολεμάρχους των φυλών και η επιθυμία συγκρότησης ενός αξιόπιστου στρατιωτικού μηχανισμού οδήγησε στην οργάνωση ενός τακτικού στρατού, των Αθανάτων, αποτελούμενων από 10.000 Πέρσες, Μήδους και Ελαμίτες υπό τις άμεσες διαταγές του Μεγάλου Βασιλιά. Παράλληλα, διατηρήθηκαν αποικίες κληρούχων στρατιωτών και τοπικές φρουρές μισθοφόρων σε όλη την επικράτεια, ιδίως στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία. Στις επαρχίες οι σατράπες μπορούσαν να συντηρούν τις δικές τους ένοπλες ακολουθίες και να στρατολογούν τους ντόπι
ους υπηκόους τους όποτε χρειαζόταν. Ενας πολύπλοκος μηχανισμός επιμελητείας φρόντιζε για τον εφοδιασμό του στρατού κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας - κοντά στις ακτές τον ανεφοδιασμό του στρατού αναλάμβαναν μεταγωγικά πλοία, προστατευμένα από τον πολεμικό στόλο.
Σε κάθε περίπτωση ο βασιλιάς προβαλλόταν ως ο υπέρτατος πολέμαρχος. Στους τίτλους και τη μνημειακή εικονογραφία του ο Μεγάλος Βασιλιάς κυριαρχούσε ως ιππέας, τοξότης, κυνηγός, κατακτητής πόλεων και λαών. Ηταν ο εκλεκτός του Μεγάλου Θεού, του Αχούρα Μάζντα, που ανέλαβε την αποστολή να αποκαταστήσει τη θεϊκή ενότητα και τάξη στον κόσμο. Τα έργα του όμως δεν ήταν μόνο πολεμικά αλλά και ειρηνικά - κατασκεύαζε ναούς και ανάκτορα, διώρυγες, αρδευτικά έργα σε όλη την επικράτεια του, εξασφαλίζοντας την ευμάρεια των υπηκόων του αλλά και τη δική του προβολή. Ηταν ο δίκαιος ηγεμόνας, ο προστάτης των υπηκόων του, ο φαραώ της Αιγύπτου, ο βασιλιάς της Βαβυλώνας και των άλλων χωρών. Η γενναιοδωρία του μπορούσε να συγχωρέσει τα πάντα εκτός από την προδοσία. Οι στασιαστές τιμωρού-ντο παραδειγματικά: σφαγή, καταστροφή των ναών τους, εξανδραποδισμός ήταν η ποινή για όσους αμφισβητούσαν την τάξη του Μεγάλου Βασιλιά και του Μεγάλου Θεού που τον προστάτευε. Ειδικά η έμφαση στην τιμωρία των στασιαστών παρουσιαζόταν έντονη στα χρόνια του Ξέρξη, γιου και διαδόχου του Δαρείου, ο οποίος αντιμετώπισε πολλές εξεγέρσεις στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του.
Οπως καταλαβαίνει κανείς, η απόσταση ανάμεσα στη βασιλική προπαγάνδα και την πολιτική πραγματικότητα μπορεί να είναι μεγάλη. Αυτό που έχει σημασία εν προκειμένω εί-
0 τάφος του =έρξη στην Περσέπολη.
Μετά την αποκατάσταση της
εξουσίας στο εσωτερικό της
αυτοκρατορίας του ο Ξέρξης
διαπίστωσε προφανώς πως μια
στρατιωτική επιτυχία εκτός
συνόρων στα πρώτα χρόνια της
βασιλείας του ήταν απαραίτητη για να επιβεβαιώσει τον
παραδοσιακό ρόλο του κατακτητή
βασιλιά.
ναι να κατανοήσουμε την ιδεολογία των Αχαι-μενιδών και τον μηχανισμό νομιμοποίησης της εξουσίας τους, που βασιζόταν σε ένα μείγμα ευεργεσίας και εκφοβισμού. Ειδικά στην περίπτωση της εξέγερσης ή της στρατιωτικής ήττας η ανάγκη για αποκατάσταση του βασιλικού γοήτρου στα μάτια των υπόλοιπων υπηκόων ήταν επιτακτική προκειμένου να αποθαρρυνθούν άλλες στάσεις στο μέλλον. Κατά συνέπεια, η άμεση αντεπίθεση και παραδειγματική τιμωρία των εχθρών του ήταν μονόδρομος για τον Μεγάλο Βασιλιά.
ΟΙ ΑΧΑΙΜΕΝΙΔΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
Οι ελληνικές πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας είχαν υποταχτεί στους Αχαιμενίδες από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., όταν ο περσικός στρατός έφθασε στην περιοχή για να καταλύσει το λυδικό βασίλειο. Στα τέλη του αιώνα, όταν ο Δαρείος κατέλαβε τη Θράκη, υποτάχθηκαν και οι παράκτιες ελληνικές πόλεις της περιοχής στο Βόρειο Αιγαίο, τον Ελλήσποντο και τον Εύξεινο Πόντο. Οι Αχαιμενί-δες ευνοούσαν την ανάδειξη ηγεμόνων (τυράννων) στις πόλεις αυτές, ώστε να τις ελέγχουν καλύτερα. Η εξέγερση των ιωνικών και κυπριακών πόλεων την περίοδο 499-494 π.Χ. υπήρξε μια από τις πολλές που κατά καιρούς σημειώνονταν στην αυτοκρατορία. Μολονότι οι επαναστάτες κατόρθωσαν να πυρπολήσουν την επαρχιακή πρωτεύουσα, τις Σάρδεις, η εξέγερση τους κατεστάλη σύντομα. Η ανάγκη αποκατάστασης της βασιλικής εξουσίας στις ελληνικές πόλεις της ευρωπαϊκής σατραπείας, της Σκούντρα (περιελάμβανε τα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας), οδήγησε τον έμπιστο στρατηγό του βασιλιά Μαρδόνιο στη Θράκη και τη Μακεδονία (492 π.Χ.).
Οι ιωνικές πόλεις δεν είχαν εξεγερθεί μόνες τους. Είχαν ενισχυθεί με μικρές δυνάμεις από την Αθήνα και την Ερέτρια, δύο πόλεις της αντικρινής ηπειρωτικής χώρας. Για τον Μεγάλο Βασιλιά η τιμωρία των ξένων αυτών, που ανακατεύονταν στις υποθέσεις του, ήταν θέμα γοήτρου: μια αρμάδα απέπλευσε από την Ιωνία, κατέλαβε τη Νάξο, υπέταξε τις υπόλοιπες Κυκλάδες και την Κάρυστο της Εύβοιας και αποβίβασε τον στρατό της στην Ερέτρια. Η πόλη πολιορκήθηκε και τελικά καταλήφθηκε με προδοσία, ενώ οι κάτοικοι της εξανδραποδίσθηκαν και εκτοπίσθηκαν στη Μεσοποταμία. Στη συνέχεια, το περσικό εκστρατευτικό σώμα αποβιβάστηκε στην πεδιάδα του Μαραθώνα, στην αθηναϊκή επικράτεια, αλλά ηττήθηκε στη μάχη που ακολούθησε χωρίς το ιππικό του να μπορέσει να αξιοποιήσει την ανωτερότητα του. Για τον Μεγάλο Βασιλιά πάντως η εκστρατεία αυτή δεν μπορούσε να θεωρηθεί αποτυχημένη. Αλλωστε, είχε θέσει υπό τον έλεγχο του το κεντρικό Αιγαίο και είχε τιμωρήσει παραδειγματικά τη μια από τις πόλεις που τον είχαν αμφισβητήσει. Μολονότι ο Ηρόδοτος αναφέρει πως είχε σκοπό να επιστρέψει, το μέτωπο του Αιγαίου είχε τελείως δευτερεύουσα σημασία εκείνη τη στιγμή.
Ο Ξέρξης που τον διαδέχθηκε αντιμετώπισε, όπως προαναφέρθηκε, πολλές εξεγέρσεις. Ηδη λίγους μήνες προτού πεθάνει ο Δαρείος είχε ξεσπάσει εξέγερση στην Αίγυπτο (486 π.Χ.). Ο νέος βασιλιάς κατευθύνθηκε με τον στρατό του στην περιοχή και κατέστειλε την εξέγερση πολύ σύντομα. Στο μεταξύ, έφθασαν ειδήσεις για μια νέα εξέγερση των Βαβυλωνίων αυτή τη φορά. Ο στρατηγός Με-γάβυξος στάλθηκε στη Μεσοποταμία και συ-νέτριψε την εξέγερση (484 ή 482 π.Χ.). Οι εξεγέρσεις αυτές έπεισαν τον Ξέρξη για την ανάγκη διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας με σιδηρά πυγμή και σίγουρα με λιγότερη ανοχή απ' ό,τι οι προκάτοχοι του απέναντι σε όσους τον αμφισβητούσαν. Στην Αίγυπτο ορίσθηκε σατράπης ο αδελφός του, Αχαιμένης, πολλά κτήματα των ναών δημεύθηκαν, ενώ ο Ξέρξης εγκατέλειψε τον τίτλο του φαραώ και τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από αυτόν απέναντι στους Αιγυπτίους. Η μοίρα της Βαβυλώνας υπήρξε σκληρότερη. Τα τείχη της και κάποιοι ναοί κατεδαφίσθηκαν, οι ιερείς της εκτελέσθηκαν και το άγαλμα του πολιούχου θεού Μαρντούκ αφαιρέθηκε. Δεν είναι τυχαίο πως στη διάρκεια της δικής του βασιλείας οι επίσημες προπαγανδιστικές επιγραφές τόνιζαν τη σημασία της τιμωρίας των προδοτών και της επιβολής της θεϊκής τάξης του Αχούρα Μάζντα. Η πολιτική νομιμοφροσύνη έλαβε έτσι και θρησκευτικές διαστάσεις, ταυτιζόμενη με τη λατρευτική πρωτοκαθεδρία του μεγάλου περσικού θεού.
Μετά την αποκατάσταση της εξουσίας στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας του ο Ξέρξης διαπίστωσε προφανώς πως μια στρατιωτική επιτυχία εκτός συνόρων, στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, ήταν απαραίτητη για να επιβεβαιώσει τον παραδοσιακό ρόλο του κατακτητή βασιλιά. Μια εκστρατεία κατά της Ελλάδας αποτελούσε καλή διέξοδο. Η περιοχή ήταν κατακερματισμένη σε επιμέρους πόλεις και τα ισχυρά κράτη έλειπαν. Διάφοροι Ελληνες εξόριστοι είχαν φθάσει στην περσική Αυλή και ζητούσαν την υποστήριξη του Μεγάλου Βασιλιά για να επιστρέψουν ως ηγεμόνες στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Η τιμωρία της Αθήνας, της δεύτερης πόλης που είχε βοηθήσει τους Ιωνες στην επανάσταση τους, αποτελούσε επίσης καλό πρόσχημα. Πάντως ο Ξέρξης δεν πρέπει να απέβλεπε στην οικονομική σημασία των πόλεων αυτών ή στις φορολογικές τους δυνατότητες, που άλλωστε ήταν μάλλον αμελητέες σε σχέση με τα αυτοκρατορικά μέτρα. Ούτε και οι στρατιωτικές ή ναυτικές δυνάμεις τους ήταν τόσο μεγάλες, ώστε να συνιστούν απειλή για τον Μεγάλο Βασιλιά, με συνέπεια να καθίσταται επιτακτική η προληπτική εξουδετέρωση τους. Οι ελληνικές πόλεις έμοιαζαν πραγματικά ένας εύκολος αντίπαλος.
Ο βασιλιάς συγκέντρωσε τα στρατεύματα του στις Σάρδεις (480 π.Χ.), την πρωτεύουσα της πλησιέστερης ασιατικής σατραπείας, και στη συνέχεια στον Δορίσκο της Θράκης. Ο Ηρόδοτος ασφαλώς υπερέβαλλε όταν έκανε λόγο για εκατομμύρια άνδρες, πάντως επρόκειτο για τον πολυαριθμότερο στρατό που εί-
χε ως τότε πατήσει το πόδι του στον ελληνικό χώρο. Περιελάμβανε σίγουρα τους 10.000 Αθανάτους, μερικές επίλεκτες μονάδες ιππικού και φρουρών, καθώς επίσης Μήδους, Βά-κτριους, Σάκες, Ινδούς και άλλους, όλους πιθανότατα επαγγελματίες στρατιώτες, πεζούς και ιππείς. Επίσης, στρατολογήθηκαν υπήκοοι του βασιλιά από τις πλέον κοντινές προς το θέατρο του πολέμου επαρχίες: Μυσία, Φρυγία, Θράκη, Παιονία, Μακεδονία. Ταυτόχρονα, συγκεντρώθηκε στις ιωνικές ακτές ένας τεράστιος στόλος, αποτελούμενος από τριήρεις και άλλα σκάφη, που προέρχονταν από τις πόλεις της Αιγύπτου, της Φοινίκης, της Κύπρου και της Ιωνίας. Τα πληρώματα τους ενισχύθηκαν με Πέρσες, Μήδους και Σάκες στρατιώτες. Η συντήρηση και μόνο αυτής της στρατιάς αποτελούσε άθλο επιμελητείας, ενώ εξίσου σημαντικά ήταν και τα έργα που επέτρεψαν τη μετακίνηση της. Δύο γέφυρες έζευξαν τις δύο ακτές των Δαρδανελίων για να διαπε-ραιωθεί ο στρατός, ενώ αργότερα μια διώρυγα κατασκευάσθηκε στη ρίζα της χερσονήσου του Αθω για να διέλθει ο στόλος.
Η αντίδραση των ελληνικών πόλεων υπήρξε σπασμωδική: έστειλαν εσπευσμένα έναν συμμαχικό στρατό στα Τέμπη για να εμποδίσει την κάθοδο του περσικού στον ελληνικό χώρο, αλλά όταν ο Ξέρξης παρέκαμψε τα στενά, ο συμμαχικός στρατός υποχώρησε. Οι πόλεις της Θεσσαλίας υποτάχθηκαν και ενίσχυσαν τα στρατεύματα του Μεγάλου Βασιλιά. Στις Θερμοπύλες είχε φθάσει μια μικρότερη συμμαχική ελληνική δύναμη υπό τις διαταγές του γηραιού βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα. Ηταν ζήτημα γοήτρου για τον Ξέρξη να καταλάβει τα στενά, αλλά οι πρώτες επιθέσεις των επίλεκτων του αποκρούστηκαν. Τελικά, ένα μονοπάτι τού επέτρεψε να παρακάμψει και αυτή τη στενωπό και να εξοντώσει τους λίγους Σπαρτιάτες και Θεσπιείς υπερασπιστές της που δεν δέχθηκαν να υποχωρήσουν νοτιότερα όπως οι υπόλοιποι. Η κατάληψη των Θερμοπυλών ανάγκασε και τον ελληνικό συμμαχικό στόλο, που εμπόδιζε την κάθοδο του περσικού στο Αρτεμίσιο, να υποχωρήσει προς νότο.
Οι πόλεις της Βοιωτίας υποτάχθηκαν στον Μεγάλο Βασιλιά με τη σειρά τους. Το ίδιο έκαναν και οι Φωκείς και μάλλον και το ιερό των Δελφών, παρά τις ιστορίες περί θαυματουργού επέμβασης του θεού Απόλλωνα που οι ιερείς φρόντισαν αργότερα να διαδώσουν για να περιφρουρήσουν το κύρος του πανελλήνιου ιερού. Ο περσικός στρατός εισέβαλε ανενόχλητος στην Αττική. Μπροστά στον κίνδυνο ολοκληρωτικής εξόντωσης οι Αθηναίοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη τους, να μεταφέρουν τα γυναικόπαιδα στα νησιά και τις απέναντι ακτές του Αργοσα-ρωνικού και οι ίδιοι να επανδρώσουν τα πλοία τους που μαζί με τον συμμαχικό στόλο είχαν συγκεντρωθεί στην κοντινή Σαλαμίνα. Η Αθήνα ισοπεδώθηκε και τα ιερά της πυρπολήθηκαν. Ο Αχούρα Μάζντα θριάμβευε για άλλη μια φορά έναντι των ψεύτικων θεών. Ο Ξέρξης έστειλε την είδηση της άλωσης της Αθήνας στα Σούσα, όπου και έγινε δεκτή με
ενθουσιασμό. Οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι επιθυμούσαν
πλέον να αμυνθούν στον Ισθμό με τον στρατό και τον στόλο τους, ενώ ο Αθηναίος στρατηγός Θεμιστοκλής προσπαθούσε να τους μεταπείσει, ώστε να δώσουν τη μάχη στα στενά της Σαλαμίνας. Από την άλλη πλευρά, ο Ξέρξης ήθελε μια αποφασιστική (και ένδοξη) νίκη άμεσα, καθώς το φθινόπωρο πλησίαζε -οι πλέον έμπειροι στα ναυτικά υποτελείς του συμφώνησαν. Οι προετοιμασίες για την επίθεση είχαν πιθανότατα ήδη ξεκινήσει όταν ένας Ελληνας φυγάς, σταλμένος από τον Θεμιστοκλή, ανέφερε στον Ξέρξη πως οι Ελληνες διχογνωμούσαν και πως ήταν η κατάλληλη ευκαιρία να τους συντρίψει. Την ίδια νύκτα ο αιγυπτιακός στόλος στάλθηκε να αποκόψει τη δυτική έξοδο, προς τα Μέγαρα, ενώ
οι φοινικικοί και ιωνικοί στόλοι στάλθηκαν στα ανατολικά, στην πλευρά της Αττικής. Μια επίλεκτη δύναμη αποβιβάστηκε στην κοντινή Ψυττάλεια για να εξοντώσει τους Ελληνες ναυαγούς και να βοηθήσει τους Πέρσες.
Τα χαράματα ο περσικός στόλος υπό τα βλέμματα του Μεγάλου Βασιλιά και της ακολουθίας του, που είχαν εγκατασταθεί στο όρος Αιγάλεω, εισήλθε στα στενά με τον ανατέλλοντα ήλιο στα νώτα του. Οι Ελληνες, που μέσα στη νύχτα πληροφορήθηκαν τον αποκλεισμό τους, έσπευσαν να επανδρώσουν τα πλοία τους και να ανοιχτούν στη θάλασσα. Μπροστά στο θέαμα του επιτιθέμενου περσικού στόλου οι ελληνικές τριήρεις άρχισαν να υποχωρούν παρασύροντας τα πλοία του βασιλιά πιο βαθιά στα στενά. Οταν ξεκίνησε η ελληνική αντεπίθεση, τα φοινικικά και ιωνικά πλοία, συνωστισμένα μέσα σε λίγες εκατοντάδες μέτρα, δεν κατόρθωσαν να εκμεταλλευθούν τη ναυτική τους επιδεξιότητα. Ακολούθησε σύγχυση καθώς τα πλοία των επόμενων σειρών συνέχιζαν την επίθεση πέφτοντας πάνω στα προπορευόμενα. Μέχρι το α
ιώνες υπήκοοι του Μεγάλου Βασιλιά
φέρουν δώρα. Ανάγλυφο από την
αί&ουσα του Θρόνου στο ανάκτορο της
Περσέπολης.
Η σχεδιαζόμενη νέα σατραπεία της
Ελλάδας χάθηκε για τον Μεγάλο Βασιλιά
στις Πλαταιές και όχι στη Σαλαμίνα,
αφού η περσική στρατιωτική
παρουσία παρέμενε ουσιαστικά αλώβητη και απειλητική στην
Ελλάδα ως τον Αύγουστο
του 479 π.Χ.
74 mmmm
π ό γ ε υ μ α ο π ε ρ σ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς ε ίχε υ π ο σ τ ε ί δε ι
ν ή ή τ τ α χ ά ν ο ν τ α ς , κ α τ ά τ ο ν Δ ι ό δ ω ρ ο , 2 0 0
σ κ ά φ η κ α θ ώ ς και τ η φ ρ ο υ ρ ά τ η ς Ψ υ τ τ ά λ ε ι α ς .
Α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς ε κ ε ί ν η τ η ν η μ έ ρ α ή
τ α ν και ο α ρ χ η γ ό ς τ ο υ σ τ ό λ ο υ και α δ ε λ φ ό ς
τ ο υ β α σ ι λ ι ά , Α ρ ι α β ί γ ν η ς .
ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ
Ο Ξ έ ρ ξ η ς ω σ τ ό σ ο δ ε ν π α ρ α ι τ ή θ η κ ε . Π α ρ ά
τ ις α π ώ λ ε ι ε ς σ τ η μ ά χ η και σ τ ι ς τ ρ ι κ υ μ ί ε ς , ο
σ τ ό λ ο ς τ ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ σ ε τ η δ ύ ν α μ η τ ο υ . Ο ι
Ε λ λ η ν ε ς σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο γ ν ώ ρ ι ζ α ν και π ε ρ ί μ ε ν α ν
σ ύ ν τ ο μ α μια δ ε ύ τ ε ρ η ε π ί θ ε σ η π ρ ο φ υ λ α γ μ έ
νοι μ έ σ α σ τ α σ τ ε ν ά . Ο β α σ ι λ ι ά ς σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε
τ α π λ ο ί α τ ο υ σ τ ο Φ ά λ η ρ ο και δ ι έ τ α ξ ε τ η ν ε
π έ κ τ α σ η ε ν ό ς μ ό λ ο υ , π ο υ ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι ν α κα
τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι ή δ η π ρ ι ν α π ό τ η μ ά χ η , μ ε σ τ ό χ ο
τ η σ ύ ν δ ε σ η τ ο υ Π ε ρ ά μ α τ ο ς μ ε τ η Σ α λ α μ ί ν α ,
ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ έ σ ε ι ο σ τ ρ α τ ό ς τ ο υ ν α κ α τ α λ ά
β ε ι τ ο ν η σ ί μ ε έ φ ο δ ο . Τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , τ ο ιππικό
τ ο υ β ά δ ι σ ε α π ό τ η ν Ε λ ε υ σ ί ν α σ τ η Μ ε γ α ρ ί δ α
και τ ο ν Ι σ θ μ ό δ η ώ ν ο ν τ α ς τ η ν ύ π α ι θ ρ ο . Φαίνε
τ α ι π ω ς ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε και ο
ν α ό ς τ ο υ Π ο σ ε ι δ ώ ν α σ τ η ν Ι σ θ μ ί α . Π ρ ο φ υ λ α γ
μ έ ν ο ι π ίσω α π ό τ ο τ ε ί χ ο ς π ο υ ε ί χ α ν κ α τ α
σ κ ε υ ά σ ε ι π ρ ό χ ε ι ρ α , ο ι Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ι ο ι π ε ρ ί
μ ε ν α ν τ η ν ε π ί θ ε σ η τ ο υ Μ ε γ ά λ ο υ Β α σ ι λ ι ά .
Ο μ ω ς η ε π ί θ ε σ η δ ε ν ε ξ α π ο λ ύ θ η κ ε π ο τ έ .
Ο μ ό λ ο ς δ ε ν σ τ ά θ η κ ε δ υ ν α τ ό ν ν α ο λ ο κ λ η
ρ ω θ ε ί . Ο ι φ θ ι ν ο π ω ρ ι ν ο ί ά ν ε μ ο ι δ ε ν ε π έ τ ρ ε
π α ν τ η ν π α ρ α μ ο ν ή τ ο υ σ τ ό λ ο υ σ τ η θ ά λ α σ σ α
π ό σ ο μ ά λ λ ο ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , ε ν ώ ο χ ε ι μ ώ ν α ς
π λ η σ ί α ζ ε . Ο Ξ έ ρ ξ η ς α π ο φ ά σ ι σ ε ν α ε π ι σ τ ρ έ
ψ ε ι σ τ ι ς Σ ά ρ δ ε ι ς γ ια ν α δ ι α χ ε ι μ ά σ ε ι ε κ ε ί και
ν α π ρ ο ε τ ο ι μ α σ τ ε ί γ ια έ ν α ν ν έ ο γ ύ ρ ο τ ο ε π ό
μ ε ν ο έ τ ο ς . Μ ι α ε π ί λ ε κ τ η δ ύ ν α μ η έ μ ε ι ν ε σ τ η ν
Ε λ λ ά δ α υ π ό τ ο ν Μ α ρ δ ό ν ι ο , τ ο ν έ μ π ι σ τ ο
σ τ ρ α τ η γ ό τ ο υ β α σ ι λ ι ά , ε ν ώ σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ά
φ η σ ε και τ η β α σ ι λ ι κ ή σ κ η ν ή και τ ο ά ρ μ α τ ο υ
Α χ ο ύ ρ α Μ α ζ ν τ α , α π ό δ ε ι ξ η π ω ς σ κ ό π ε υ ε ν α ε
π ι σ τ ρ έ ψ ε ι . Ο π ε ρ σ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς α π ό τ η ν ά λ λ η
π λ ε υ ρ ά ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ η ν Ιωνία και τ η ν α ν α τ ο
λ ική Μ ε σ ό γ ε ι ο , α λ λ ά ο ι Ε λ λ η ν ε ς σ ύ μ μ α χ ο ι
δ ε ν κ α τ ά φ ε ρ α ν ν α ε κ μ ε τ α λ λ ε υ τ ο ύ ν τ η ν α
π ο υ σ ί α τ ο υ και ν α π ά ρ ο υ ν τ ο ν έ λ ε γ χ ο τ ω ν Κ υ
κλάδων. Φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ο Ξ έ ρ ξ η ς θ ε ω ρ ο ύ σ ε ό τ ι
ο σ τ ρ α τ ό ς π ο υ β ρ ι σ κ ό τ α ν ή δ η σ τ η ν Ε λ λ ά δ α
και ο ι ε ν ι σ χ ύ σ ε ι ς π ο υ π ι θ α ν ώ ς θ α έ φ θ α ν α ν
τ η ν ε ρ χ ό μ ε ν η ά ν ο ι ξ η ε π α ρ κ ο ύ σ α ν γ ια ν α υ π ο
τ ά ξ ο υ ν τ η ν Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο χωρίς τ η β ο ή θ ε ι α
τ ο υ σ τ ό λ ο υ .
Ο μ ω ς ο Α χ α ι μ ε ν ί δ η ς β α σ ι λ ι ά ς δ ε ν ε π έ
σ τ ρ ε ψ ε τ ο ε π ό μ ε ν ο έ τ ο ς σ τ η ν Ε λ λ ά δ α . Γιατί;
Μ ε τ ά τ η ν π ε ρ σ ι κ ή ή τ τ α σ τ η Σ α λ α μ ί ν α , τ α α -
ν τ ι π ε ρ σ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α σ τ ι ς ιων ικές π ό λ ε ι ς α
ν α ζ ω π υ ρ ώ θ η κ α ν . Ισως ο Ξ έ ρ ξ η ς π ρ ο τ ί μ η σ ε να
π α ρ α μ ε ί ν ε ι στ ις Σ ά ρ δ ε ι ς γ ι α ν α ε κ φ ο β ί σ ε ι
τ ο υ ς δ υ ν ά μ ε ι σ τ α σ ι α σ τ έ ς και ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί
σ ε ι ά μ ε σ α κ ά θ ε ε ξ έ γ ε ρ σ η - α ν και φ α ί ν ε τ α ι
π ω ς δ ε ν υ π έ β ο σ κ α ν μ ό ν ο σ τ η ν Ιωνία α ν α τ α
ρ α χ έ ς . Σ τ ο μ ε τ α ξ ύ , ο Μ α ρ δ ό ν ι ο ς ε π ε δ ί ω κ ε ν α
υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι τ ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς ν α δ ώ σ ο υ ν μ ά χ η
σ τ η Β ο ι ω τ ί α , ό π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α δ ρ ά σ ε ι καλύ
τ ε ρ α τ ο ιππικό τ ο υ ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ν α ε ξ α σ φ α
λ ί σ ε ι τ η ν υ π ο τ α γ ή τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν . Τελικά ο ι
Λ α κ ε δ α ι μ ό ν ι ο ι και ο ι σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο υ ς , φ ο β ο ύ
μ ε ν ο ι τ η ν π ρ ο σ χ ώ ρ η σ η τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν σ τ ο
π ε ρ σ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο , σ υ μ φ ώ ν η σ α ν ν α βαδί
σ ο υ ν β ό ρ ε ι α τ ο υ Ι σ θ μ ο ύ , ω ς τ ις Π λ α τ α ι έ ς
σ τ ι ς π α ρ υ φ έ ς τ η ς Β ο ι ω τ ί α ς . Ε π ί σ ε ι ρ ά η μ ε
ρών ο ι Ε λ λ η ν ε ς π α ρ έ μ ε ν α ν σ τ ι ς θ έ σ ε ι ς τ ο υ ς
φ ο β ο ύ μ ε ν ο ι μ ια σ ύ γ κ ρ ο υ σ η μ ε τ ο π ε ρ σ ι κ ό ιπ
π ι κ ό σ τ η ν π ε δ ι ά δ α . Ο Μ α ρ δ ό ν ι ο ς , π ο υ ή θ ε λ ε
μια α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ν ίκη π ρ ο τ ο ύ τ ε λ ε ι ώ σ ο υ ν τ α
ε φ ό δ ι α τ ο υ και α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α α π ο χ ω ρ ή σ ε ι , ε
π ι τ έ θ η κ ε μ ε τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ ο υ
(479 π.Χ.). Σ τ η σ φ ο δ ρ ή μ ά χ η π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε
ο σ τ ρ α τ ό ς τ ο υ η τ τ ή θ η κ ε και ο ίδ ιος σ κ ο τ ώ
θ η κ ε . Τ α υ π ο λ ε ί μ μ α τ α τ ο υ π ε ρ σ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο ύ
α π ο χ ώ ρ η σ α ν ο ρ ι σ τ ι κ ά α π ό τ η ν Ε λ λ ά δ α . Σχε
δ ό ν τ α υ τ ό χ ρ ο ν α ο σ υ μ μ α χ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς έ φ θ α
νε σ τ η ν Ιωνία, ό π ο υ ε ίχε α γ κ υ ρ ο β ο λ ή σ ε ι ο
π ε ρ σ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς . Ο ι π ε ζ ο ν α ύ
τ ε ς τ ω ν δ ύ ο σ τ ό λ ω ν σ υ γ κ ρ ο ύ σ τ η κ α ν σ τ η ν ξ η
ρά, σ τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο Μ υ κ ά λ η , και γ ια μια α κ ό μ η
φ ο ρ ά ο ι Π έ ρ σ ε ς η τ τ ή θ η κ α ν και ο σ τ ό λ ο ς
τ ο υ ς π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Ο ι ιων ικές π ό λ ε ι ς ε ν θ α ρ -
ρ υ μ έ ν ε ς ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν . Ο Ξ έ ρ ξ η ς λίγο α ρ γ ό τ ε
ρ α ε γ κ α τ έ λ ε ι ψ ε ε σ π ε υ σ μ έ ν α τ ις Σ ά ρ δ ε ι ς .
Π ο ι ο ς ή τ α ν ο λ ό γ ο ς τ η ς α π ο χ ώ ρ η σ η ς τ ο υ :
Φ α ί ν ε τ α ι πως μ έ χ ρ ι τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α σ τ ι γ μ ή ο
Μ ε γ ά λ ο ς Β α σ ι λ ι ά ς ή θ ε λ ε ν α ε λ έ γ χ ε ι τ η ν κα
τ ά σ τ α σ η , ε ί τ ε π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο ν τ α ς μια ν έ α εκ
σ τ ρ α τ ε ί α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ε ί τ ε ε π ι τ η ρ ώ ν τ α ς σ τ ε
ν ά τ ι ς ιων ικές π ό λ ε ι ς . Γιατί α π ο χ ώ ρ η σ ε χωρίς
ν α ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι μ ια α ν τ ε π ί θ ε σ η ; Ε ίνα ι π ο λ ύ πι
θ α ν ό π ω ς τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η ξ έ σ π α σ ε σ τ η Β α
β υ λ ώ ν α ά λ λ η μια ε ξ έ γ ε ρ σ η , ίσως ε ν θ α ρ ρ υ μ έ -
ν η α π ό τ ις σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς α π ο τ υ χ ί ε ς τ ο υ βασι
λ ι ά σ τ η Δ ύ σ η . Ο ι π η γ έ ς μ α ς σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ α γε
γ ο ν ό τ α τ η ς Β α β υ λ ώ ν α ς ε ίναι σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς ,
α λ λ ά ε ύ λ ο γ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ ο π ο θ ε τ ή σ ο υ μ ε
τ η ν ε ξ έ γ ε ρ σ η κ ά π ο ι ο υ Σ α μ ά ς - Ε ρ ί μ π α π ο υ α υ
τ ο α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε β α σ ι λ ι ά ς τ η ς Β α β υ λ ώ ν α ς
σ ε ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή . Κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο θ α δικαιο
λ ο γ ο ύ σ ε τ η ν ε σ π ε υ σ μ έ ν η α ν α χ ώ ρ η σ η τ ο υ
Ξ έ ρ ξ η γ ι α τ η Μ ε σ ο π ο τ α μ ί α , α φ ο ύ η α π ο κ α τ ά
σ τ α σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ σ τ η ν κ α ρ δ ι ά τ η ς α υ
τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς ή τ α ν α π ε ί ρ ω ς σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ η
α π ό τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν πόλεων.
Ο π ω ς και α ν ε ίχαν τ α π ρ ά γ μ α τ α , ο Ξ έ ρ ξ η ς δ ε ν
ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ η ν Ε λ λ ά δ α .
Η σ χ ε δ ι α ζ ό μ ε ν η ν έ α σ α τ ρ α π ε ί α τ η ς Ε λ λ ά
δ α ς χ ά θ η κ ε γ ια τ ο ν Μ ε γ ά λ ο Β α σ ι λ ι ά σ τ ι ς Π λ α
τ α ι έ ς και όχ ι σ τ η Σ α λ α μ ί ν α , α φ ο ύ η π ε ρ σ ι κ ή
σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή π α ρ ο υ σ ί α π α ρ έ μ ε ν ε ο υ σ ι α σ τ ι κ ά
α λ ώ β η τ η και α π ε ι λ η τ ι κ ή σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ω ς τ ο ν
Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ 4 7 9 π.Χ. Η α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ η φι-
λ ο α θ η ν α ϊ κ ή σ τ ά σ η τ ο υ Η ρ ο δ ό τ ο υ ε ξ η γ ε ί ε ν
π ο λ λ ο ί ς τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α π ο υ ο ίδ ιος α
π έ δ ω σ ε σ τ η ν α υ μ α χ ί α τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς και η ο
π ο ί α ε π η ρ έ α σ ε μ ε τ η σ ε ι ρ ά τ η ς τ ο υ ς μ ε τ α γ ε
ν έ σ τ ε ρ ο υ ς ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ ς . Π α ρ ο μ ο ί ω ς , η σ χ ε δ ό ν
τ α υ τ ό χ ρ ο ν η π ε ρ σ ι κ ή ή τ τ α σ τ η Μ υ κ ά λ η , α ν
και μ ι κ ρ ή ς σ χ ε τ ι κ ά κ λ ί μ α κ α ς , ε ίχε ω ς α π ο τ έ
λ ε σ μ α τ η ν α π ό σ χ ι σ η τ ω ν ιωνικών πόλεων. Σ τ α
χ ρ ό ν ι α π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν ο Ξ έ ρ ξ η ς όχ ι μ ό ν ο
δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε μια ν έ α ε κ σ τ ρ α τ ε ί α σ τ ο Α ι γ α ί ο
και τ η ν Ε λ λ ά δ α , α λ λ ά ε ί δ ε τ ις κ τ ή σ ε ι ς τ ο υ σ τ η
Μ ι κ ρ ά Α σ ί α ν α δ έ χ ο ν τ α ι τ ις ε π ι θ έ σ ε ι ς τ ω ν
Σ π α ρ τ ι α τ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν και
τ ω ν σ υ μ μ ά χ ω ν τ ο υ ς . Μ ά λ ι σ τ α τ ο 4 6 7 π.Χ. ο
σ υ μ μ α χ ι κ ό ς ε λ λ η ν ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς υ π ό τ η ν η γ ε
σία τ ο υ Α θ η ν α ί ο υ Κ ί μ ω ν α κ α τ ά φ ε ρ ε έ ν α α π ο
φ α σ ι σ τ ι κ ό π λ ή γ μ α σ τ ο ν σ τ ό λ ο τ ο υ β α σ ι λ ι ά
σ τ ο ν π ο τ α μ ό Ε υ ρ υ μ έ δ ο ν τ α τ η ς Π α μ φ υ λ ί α ς .
Δ ύ ο χ ρ ό ν ι α μ ε τ ά ο Ξ έ ρ ξ η ς , ο Μ ε γ ά λ ο ς Β α
σιλ ιάς, π έ θ α ν ε δ ο λ ο φ ο ν η μ έ ν ο ς α π ό α ν θ ρ ώ
π ο υ ς τ η ς Α υ λ ή ς τ ο υ . Μ έ χ ρ ι τ ό τ ε ό μ ω ς , ο ύ τ ε
ο ι ή τ τ ε ς σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ο ύ τ ε ο ι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν
ιωνικών π ό λ ε ω ν ο ύ τ ε ο ι α θ η ν α ϊ κ έ ς ε π ι θ έ σ ε ι ς
σ ε ό λ η τ η ν α ν α τ ο λ ι κ ή Μ ε σ ό γ ε ι ο π ο υ α κ ο λ ο ύ
θ η σ α ν , ε ίχαν κ α τ α φ έ ρ ε ι ν α κ λ ο ν ί σ ο υ ν τ ο ν
Α χ α ι μ ε ν ί δ η β α σ ι λ ι ά . Π ο υ θ ε ν ά δ ε ν α κ ο ύ σ θ η κ ε
ν α γ ί ν ε τ α ι λ ό γ ο ς γ ια κ ά π ο ι α ά λ λ η α ν τ α ρ σ ί α ή
α μ φ ι σ β ή τ η σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ . Α ν τ ί θ ε τ α , ο
Ξ έ ρ ξ η ς τ α τ ε λ ε υ τ α ί α 1 5 χ ρ ό ν ι α τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ
έ σ τ ρ ε ψ ε τ η ν π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ σ τ η ν ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η
τ ω ν λ α μ π ρ ώ ν α ν α κ τ ό ρ ω ν τ ο υ σ τ η ν Π ε ρ σ έ π ο -
λ η . Ο λ α σ υ ν τ ε ί ν ο υ ν σ τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο Π έ ρ
σ η ς β α σ ι λ ι ά ς ε ίχε π ά ψ ε ι ν α ε ν δ ι α φ έ ρ ε τ α ι ο υ
σ ι α σ τ ι κ ά γ ια τ η Δ ύ σ η και τ η ν Ε λ λ ά δ α , έ π ε ι τ α
α π ό τ ις ο δ υ ν η ρ έ ς ή τ τ ε ς τ ο υ σ τ ρ α τ ο ύ και τ ο υ
σ τ ό λ ο υ τ ο υ .
Ω σ τ ό σ ο , ο ι ε π ί σ η μ ε ς ε π ι γ ρ α φ έ ς τ ο υ Ξ έ ρ
ξ η μ ά ς α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν π ω ς ο ίδ ιος θ ε ω ρ ο ύ σ ε
α κ ό μ η τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ε π ι κ υ ρ ί α ρ χ ο τ η ς Θ ρ ά
κης ( Σ κ ο ύ ν τ ρ α ) και τ ω ν «Ιώνων ένθεν και πέ
ρα από τη θάλασσα», δ η λ α δ ή τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν
και σ τ ι ς δ ύ ο π λ ε υ ρ έ ς τ ο υ Α ι γ α ί ο υ . Α λ λ ω σ τ ε , ο
Μ ε γ ά λ ο ς Β α σ ι λ ι ά ς ε ίχε π ρ ο ε λ ά σ ε ι ν ι κ η φ ό ρ α
ω ς τ ο ν Ι σ θ μ ό , ό λ ε ς ο ι ε λ λ η ν ι κ έ ς π ό λ ε ι ς σ τ ο
δ ι ά β α τ ο υ ε ίχαν υ π ο τ α χ θ ε ί ( έ σ τ ω και π ρ ό
σ κ α ι ρ α ) , ε ίχε ν ι κ ή σ ε ι σ ε μ ά χ η και φ ο ν ε ύ σ ε ι
τ ο ν β α σ ι λ ι ά τ η ς Σ π ά ρ τ η ς και ε ίχε α λ ώ σ ε ι και
κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι τ η ν Α θ ή ν α σ ε α ν τ ί π ο ι ν α γ ια τ ο ν
ρ ό λ ο τ η ς σ τ η ν Ιωνική Ε π α ν ά σ τ α σ η και τ η ν ή τ
τ α τ ω ν Π ε ρ σ ώ ν σ τ ο ν Μ α ρ α θ ώ ν α . Α κ ό μ η και η
κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ω ν α θ η ν α ϊ κ ώ ν ι ε ρ ώ ν π ρ ο β λ ή
θ η κ ε ω ς π ρ ά ξ η ε κ δ ί κ η σ η ς γ ι α τ η ν ά λ ω σ η τ ω ν
Σ ά ρ δ ε ω ν και τ η ν π υ ρ π ό λ η σ η τ ω ν ν α ώ ν τ η ς
α π ό τ ο υ ς Ιωνες και τ ο υ ς Α θ η ν α ί ο υ ς τ ο 4 9 8
π.Χ. Ο Ξ έ ρ ξ η ς μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α θ ε ω ρ ε ί ε ύ λ ο γ α
πως η ε κ σ τ ρ α τ ε ί α τ ο υ σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ή τ α ν «ε
π ι τ υ χ η μ έ ν η » .
Σ τ η ν π ρ ά ξ η β έ β α ι α ο ι α ξ ι ώ σ ε ι ς τ ο υ Μ ε γ ά
λ ο υ Β α σ ι λ ι ά επ ί τ η ς Θ ρ ά κ η ς , και π ο λ ύ π ε ρ ι σ
σ ό τ ε ρ ο τ η ς Ε λ λ ά δ α ς , σ τ ε ρ ο ύ ν τ ο ο υ σ ι α σ τ ι κ ή ς
β ά σ η ς , υ π ά κ ο υ α ν ό μ ω ς σ τ η γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η ι δ ε ο
λ ο γ ί α α υ τ ο π ρ ο β ο λ ή ς τ ω ν Α χ α ι μ ε ν ι δ ώ ν ω ς
α ή τ τ η τ ω ν π ο λ ε μ ά ρ χ ω ν και κ ο σ μ ο κ ρ α τ ό ρ ω ν .
Α λ λ ω σ τ ε , η έ σ τ ω και π ρ ο σ ω ρ ι ν ή κ α θ υ π ό τ α ξ η
τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς ε ίχε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ υ μ β ο λ ι κ ή βα
ρ ύ τ η τ α γ ια τ η ν κ α τ α ξ ί ω σ η τ η ς β α σ ι λ ι κ ή ς ε
ξ ο υ σ ί α ς σ τ α μ ά τ ι α τ ω ν υ π η κ ό ω ν τ η ς , α π ό τ α
λ ι γ ο σ τ ά υλ ικά ο φ έ λ η (και τ ο δ υ σ α ν ά λ ο γ α μ ε
γ ά λ ο κ ό σ τ ο ς ) μ ι α ς μ ό ν ι μ η ς κ α τ ά κ τ η σ η ς . Κ ά
π ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α ε ίχαν ο ι αξιώ
σ ε ι ς τ ο υ ς γ ια τ η ν Ιωνία. Η α λ ή θ ε ι α ε ίναι π ω ς
ο ι Π έ ρ σ ε ς β α σ ι λ ε ί ς ο υ δ έ π ο τ ε π α ρ α ι τ ή θ η κ α ν
α π ό τ η ν ε π ι κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ω ν ιωνικών π ό λ ε ω ν
τ ο υ α ν α τ ο λ ι κ ο ύ Α ι γ α ί ο υ , έ ω ς ό τ ο υ τ ε λ ι κ ά τ ις
α ν έ κ τ η σ α ν τ ο 3 8 6 π.Χ. μ ε τ η ν Ε ι ρ ή ν η τ ο υ Β α
σ ι λ έ ω ς . Μ ε τ η ν ίδια σ υ ν θ ή κ η ε π ι σ η μ ο π ο ι ε ί ™
ο π α ρ ε μ β α τ ι κ ό ς ρ ό λ ο ς τ ω ν Α χ α ι μ ε ν ι δ ώ ν σ τ ι ς
δ ι ε ν έ ξ ε ι ς τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν π ό λ ε ω ν , ε π ι σ φ ρ α γ ί
ζ ο ν τ α ς μια δ ι α δ ι κ α σ ί α π ο υ ε ίχε α ρ χ ί σ ε ι ή δ η
σ τ α χ ρ ό ν ι α τ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ο ύ Π ο λ έ μ ο υ
και ε π ρ ό κ ε ι τ ο ν α δ ι α ρ κ έ σ ε ι μ έ χ ρ ι τ η ν εκ
σ τ ρ α τ ε ί α τ ο υ Μ ε γ ά λ ο υ Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ σ τ η ν
Α ν α τ ο λ ή . Ο χ ρ υ σ ό ς τ ο υ Π έ ρ σ η Β α σ ι λ ι ά κα
τ ό ρ θ ω σ ε τ ε λ ι κ ά ό σ α δ ε ν κ α τ ό ρ θ ω σ α ν ο ι τ ο
ξ ό τ ε ς και ο ι τ ρ ι ή ρ ε ι ς τ ο υ .
(1) P. Briant: HISTOIRE DE L' EMPIRE PERSE DE CYRUS A ALEXANDER, Παρίσι 1996. (2) P. Cawkwell: THE GREEK WARS. THE FAILURE OF PERSIA, Οξφόρδη 2005. (3) J.M. Cook: THE PERSIAN EMPIRE, Λονδίνο, Μελβούρνη & Τορόντο 1983. (4) Τ. CuylerYoung: 480/479B.C.-A PERSIAN PERSPECTIVE, Iranica Antiqua XV(1980), σα. 213-239. (5) Τ. Cuyler Young: THE EARLY HISTORY OF THE MEDES AND THE PERSIANS AND THE ACHAEMENID EMPIRE TO THE DEATH OF CAMBYSES, Cambridge Ancient History IV (2), Cambridge 1988, σσ. 1-52. (6) Τ. Cuyler Young: THE CONSOLIDATION OF THE EMPIRE AND ITS LIMITS OF GROWTH UNDER DARIUS AND XERXES, Cambridge Ancient History IV (2), Καίμπριτζ 1988, σσ. 53-111. (7) N.G.L. Hammond: THE EXPEDITION OF XERXES, Cambridge Ancient History IV (2), Cambridge 1988, σο. 518-591. (8) A. Kuhrt: THE ANCIENT NEAR EAST, c. 3000-330 BC, vol. II, London & New York 1995. (9) J.F. Lazenby: THE DEFENCE OF GREECE, 490-479 BC, Warminster 1993. (10)H.T. Wallinga: XERXES' GREEK ADVENTURE. THE NAVAL PERSPECTIVE, Leiden & Boston, 2005.
Ο Μεγάλος Βασιλιάς συνοδευόμενος από
ακολούθους. Ανάγλυφο από το ανάκτορο του Ξέρξη
στην Περσέπολη.
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΣ
Αρχαιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Α9ηνών
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΔΙΟΔΩΡΟ 01 ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΧΑΣΑΝ ΠΕΡΙΠΟΥ
40 ΠΛΟΙΑ ΣΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, ΓΕΓΟΝΟΣ ΠΟΥ
ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΠΩΣ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ 8.000 ΑΝΔΡΕΣ, ΚΩΠΗΛΑΤΕΣ, Ν ΑΥΤΕΣ
ΚΑΙ «ΕΠΙΒΑΤΑΙ», ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΠΡΟΣΠΑΘΩΝΤΑΣ ΝΑ
ΣΩΣΟΥΝ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥΣ. 01 ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΓΝΩΡΙΖΑΝ ΚΟΛΥΜΠΙ
ΚΑΙ ΕΤΣΙ ΚΑΤΟΡΘΩΣΑΝ ΝΑ ΒΓΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΟΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΗ
ΣΑΛΑΜΙΝΑ, ΑΡΚΕΤΟΙ ΟΜΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΚΟΤΩΘΗΚΑΝ ΣΤΙΣ
ΣΥΜΠΛΟΚΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΠΛΟΙΑ Η ΝΑ ΠΝΙΓΗΚΑΝ ΠΑΡΑΣΥΡΜΕΝΟΙ
ΑΠΟ ΤΑ ΒΥΘΙΖΟΜΕΝΑ ΣΚΑΦΗ ΤΟΥΣ. ΟΣΟΙ ΔΕΝ ΚΑΤΕΛΗΞΑΝ ΣΤΟΝ
ΠΥΘΜΕΝΑ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ, ΕΝΤΑΦΙΑΣΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ
ΣΥΜΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ. ΔΕΝ ΕΙΧΑΝ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΤΥΧΗ
ΚΑΙ 01 ΠΕΡΣΕΣ, ΠΟΥ ΕΙΤΕ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΝ ΝΑ ΚΟΛΥΜΠΟΥΝ ΕΙΤΕ
ΔΕΧΟΝΤΑΝ ΤΗ ΜΑΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ΠΟΥ ΜΕ ΤΑ ΚΟΥΠΙΑ ΤΟΥΣ
ΤΟΥΣ ΚΤΥΠΟΥΣΑΝ ΑΛΥΠΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΒΥΘΙΖΑΝ ΣΤΟ ΝΕΡΟ.
ΤΟ «ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΙΟ ΤΡΟΠΑΙΟ» ΚΑΙ Ο «ΤΥΜΒΟΣ
ΤΩΝ ΣΑΛΑΜΙΝΟΜΑΧΩΝ»
Σύγχρονη άποψη του τύμβου των Σαλαμινομάχων. Ο ι χ ώ ρ ο ς ό π ο υ ε τ ά φ η σ α ν ο ι Ε λ λ η ν ε ς
( ν ε κ ρ ο ί τ η ς μ ά χ η ς δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι
α π ό τ ο ν Η ρ ό δ ο τ ο . Ο π ο ι ε ς μ α ρ τ υ
ρ ί ε ς δ ι α θ έ τ ο υ μ ε ε ίνα ι α ρ κ ε τ ά μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε
ρ ε ς , μ ε ό,τι α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι γ ια
τ η ν α ξ ι ο π ι σ τ ί α τ ο υ ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π ω ς λίγα
χ ρ ό ν ι α μ ε τ ά τ η ν α υ μ α χ ί α , Α θ η ν α ί ο ι έ φ η β ο ι
χ ό ρ ε ψ α ν γ ύ ρ ω α π ό τ ο τ ρ ό π α ι ο μ ε τ η σ υ ν ο
δ ε ί α λ ύ ρ α ς . Α ν ά μ ε σ α τ ο υ ς και ο δ ε κ α π ε ν τ ά -
χ ρ ο ν ο ς τ ό τ ε Σ ο φ ο κ λ ή ς , ο μ ε τ έ π ε ι τ α μ ε γ ά λ ο ς
τ ρ α γ ι κ ό ς π ο ι η τ ή ς . Α ρ γ ό τ ε ρ α ο ι Α θ η ν α ί ο ι έ φ η
β ο ι σ υ μ μ ε τ ε ί χ α ν σ ε μ ια τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ή α π ο
σ τ ο λ ή κ ά θ ε χ ρ ό ν ο : κ ω π η λ α τ ο ύ σ α ν ω ς τ η ν αρ
χ α ί α π ό λ η τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς γ ια ν α θ υ σ ι ά σ ο υ ν
σ τ ο ν Α ί α ν τ α και ε π ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ς π ε ρ ν ο ύ σ α ν
και α π ό τ ο τ ρ ό π α ι ο τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς , ό π ο υ θ υ
σ ίαζαν σ τ ο ν Δ ί α . Μ ι α α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή επιγρα
φ ή τ ω ν χ ρ ό ν ω ν τ ο υ Ο κ τ α β ι α ν ο ύ Α υ γ ο ύ σ τ ο υ ,
κάνε ι λ ό γ ο γ ια τ ο « Θ ε μ ι σ τ ο κ λ έ ο υ ς τ ρ ό π α ι ο ν »
και τ ο κ ο ν τ ι ν ό « π ο λ υ ά ν δ ρ ε ι ο ν » . Μ ε τ ο τ ε λ ε υ
τ α ί ο ε ν ν ο ε ί τ α ι π ρ ο φ α ν ώ ς ο κ ο ι ν ό ς τ ά φ ο ς ό
λ ω ν τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν ν ε κ ρ ώ ν τ η ς μ ά χ η ς , π ο υ πι
θ α ν ό τ α τ α α π ο τ ε φ ρ ώ θ η κ α ν και ε τ ά φ η σ α ν ό
λ ο ι μαζί. Υ π ό τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς και μ ε τ ό σ ο υ ς
ν ε κ ρ ο ύ ς , η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η και η τ α φ ή τ ο υ ς κατά
π ό λ ε ι ς θ α ή τ α ν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ η υ π ό θ ε
σ η , ο π ό τ ε θ α α ν έ μ ε ν ε κ α ν ε ί ς έ ν α ν κο ινό, πα
ν ε λ λ ή ν ι ο τ ά φ ο . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε πως
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΑ ΟΣΤΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ
ο ι Κ ο ρ ί ν θ ι ο ι έ λ α β α ν τ η ν ά δ ε ι α ν α ε ν τ α φ ι ά
σ ο υ ν τ ο υ ς δ ι κ ο ύ ς τ ο υ ς ν ε κ ρ ο ύ ς κ ο ν τ ά σ τ η ν
π ό λ η τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς , π ι θ α ν ό τ α τ α σ ε ξεχωρι
σ τ ό τ ά φ ο , ε ν ώ σ τ η ν π α τ ρ ί δ α τ ο υ ς α ν έ γ ε ι ρ α ν
έ ν α κ ε ν ο τ ά φ ι ο α φ ι ε ρ ω μ έ ν ο σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς
σ υ μ π ο λ ί τ ε ς τ ο υ ς π ο υ σ κ ο τ ώ θ η κ α ν σ τ ι ς μ ά χ ε ς
τ ο υ 4 8 0 - 4 7 9 π.Χ. - έ ν α καλό π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ ο υ
π ώ ς γ ια τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς η ε λ λ η ν ι κ ό
τ η τ α ε ρ χ ό τ α ν δ ε ύ τ ε ρ η σ ε σ χ έ σ η μ ε τ η ν π ό λ η
τ ο υ ς !
Η θ έ σ η τ ο υ τ ρ ο π α ί ο υ τ ο υ Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή και
τ ο υ σ υ ν α φ ο ύ ς « π ο λ υ α ν δ ρ ε ί ο υ » δ ε ν έ χ ε ι α π ο
σ α φ η ν ι σ τ ε ί π λ ή ρ ω ς , ό π ω ς και η α κ ρ ι β ή ς τ ο
π ο γ ρ α φ ί α τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς ό π ο υ δ ι ε ξ ή χ θ η η μ ά
χ η . Α ν και ο Ν . Χ ά μ μ ο ν τ π ρ ο τ ί μ η σ ε ν α τ α υ τ ί
σ ε ι τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο τ ο υ τ ρ ο π α ί ο υ μ ε τ η χ ε ρ σ ό
ν η σ ο τ ο υ Κ α μ α τ ε ρ ο ύ , β ό ρ ε ι α τ ω ν Α μ π ε λ α -
κίων, ή δ η α π ό τ α τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. ξ έ ν ο ι π ε
ρ ι η γ η τ έ ς π ε ρ ι έ γ ρ α φ α ν κ α τ ά λ ο ι π α ε ν ό ς
μ α ρ μ ά ρ ι ν ο υ μ ν η μ ε ί ο υ σ τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο Κ υ ν ό -
σ ο υ ρ α , ν ό τ ι α τ ω ν Α μ π ε λ α κ ί ω ν , π ο υ ή τ α ν ο ρ α
τ ό α π ό τ η ν α π έ ν α ν τ ι α κ τ ή . Π ι θ α ν ό τ α τ α , α υ τ ή
η δ ε ύ τ ε ρ η β ρ α χ ώ δ η ς χ ε ρ σ ό ν η σ ο ς ο ν ο μ α ζ ό
τ α ν σ τ η ν α ρ χ α ι ό τ η τ α Κ υ χ ρ ε ί α . Σ τ ο α ν α τ ο λ ι κ ό
τ η ς ά κ ρ ο , σ ε ύ ψ ο ς 1 0 μ., ε ν τ ο π ί σ θ η κ ε σ χ ε τ ι κ ά
π ρ ό σ φ α τ α μια ι σ ο π ε δ ω μ έ ν η ε π ι φ ά ν ε ι α σ τ ο ν
β ρ ά χ ο μ ε λ α ξ ε υ μ έ ν ε ς ε γ κ ο π έ ς γ ι α τ η ν υ π ο
δ ο χ ή κ υ β ό λ ι θ ω ν , ο ι ο π ο ί ο ι σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν
π ρ ο φ α ν ώ ς τ ο μ ν η μ ε ί ο π ο υ ή τ α ν ο ρ α τ ό ω ς τ ο ν
1 9 ο αι. Δ υ σ τ υ χ ώ ς ε λ ά χ ι σ τ α α π ό τ α ο ι κ ο δ ο μ ι κ ά
μ έ λ η τ ο υ δ ι α σ ώ θ η κ α ν , κ α θ ώ ς α φ α ι ρ έ θ η κ α ν
σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ω ν αιώνων - κ ά π ο ι α μ ά λ ι σ τ α κα
τ έ λ η ξ α ν σ τ η Β ε ν ε τ ί α . Φ α ί ν ε τ α ι ό μ ω ς α π ό π ε
ρ ι γ ρ α φ έ ς π ε ρ ι η γ η τ ώ ν π ω ς σ υ ν ί σ τ α τ ο τ ο υ λ ά
χ ι σ τ ο ν σ ε έ ν α ν κ ίονα επ ί κ τ ι σ τ ή ς β ά σ η ς .
Μ ε δ ε δ ο μ έ ν η τ η θ έ σ η τ ο υ τ ρ ο π α ί ο υ , η
θ έ σ η τ ο υ π ο λ υ α ν δ ρ ε ί ο υ θ α π ρ έ π ε ι ε π ί σ η ς ν α
ε ν τ ο π ι σ θ ε ί σ τ η χ ε ρ σ ό ν η σ ο τ η ς Κ υ ν ό σ ο υ ρ α ς .
Ο τ ύ μ β ο ς τ η ς Μ α γ ο ύ λ α ς , π ο υ δ ε σ π ό ζ ε ι σ τ ο
κ έ ν τ ρ ο π ε ρ ί π ο υ τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ , ε ίναι έ ν α ς
σ ο β α ρ ό ς υ π ο ψ ή φ ι ο ς . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , μ ια π ε ρ ι ο ρ ι
σ μ έ ν η σ ω σ τ ι κ ή α ν α σ κ α φ ή σ τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ
1960 π ά ν ω και γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν τ ύ μ β ο α π ο κ ά λ υ
ψ ε λ ί γ ο υ ς μ ό ν ο τ ά φ ο υ ς τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 5 ο υ
αι. π.Χ., δ η λ α δ ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό 5 0 χ ρ ό ν ι α
μ ε τ ά τ η ν ι σ τ ο ρ ι κ ή ν α υ μ α χ ί α , σ τ η ν π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α
τ ο υ λ ό φ ο υ . Π ά ν τ ω ς η μ ο ρ φ ή τ ο υ π α ρ α π έ μ π ε ι
σ ε α ν θ ρ ώ π ι ν η κ α τ α σ κ ε υ ή , σ ε τ ύ μ β ο δ η λ α δ ή
και όχ ι α π λ ώ ς γ ή λ ο φ ο , π ο υ π ι θ α ν ό τ α τ α π ρ ο ϋ
π ή ρ ξ ε τ ω ν τ α φ ώ ν τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 5 ο υ αι. π.Χ.
Μ ά λ ι σ τ α , η α ν ε ύ ρ ε σ η λ ί θ ι ν ω ν δ ό μ ω ν δ ί π λ α
σ τ ο υ ς τ ά φ ο υ ς και τ ο ν τ ύ μ β ο , κ α τ α λ ο ί π ω ν πι
θ α ν ό τ α τ α κ ά π ο ι ο υ β ω μ ο ύ , υ π ο δ η λ ώ ν ε ι τ ο ν
λ α τ ρ ε υ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ χ ώ ρ ο υ . Α π ο τ ε λ ε ί
ά ρ α γ ε α υ τ ή η κ α τ α σ κ ε υ ή έ ν δ ε ι ξ η η ρ ω ο π ο ί η -
σ η ς και λ α τ ρ ε ί α ς τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς ,
Τοπογραφικό σχέδιο του όρμου των Αμπελακίων και της Κυνόσουρας με τη &έση του τύμβου και του τροπαίου.
«Οι νικητές της Σαλαμίνας».Ρομαντική αναπαράσταση του κλίματος που επικράτησε μετά τη ναυμαχία.
Η υπερήφανη προβολή μιας κοινοτικής ή πανελλήνιας
ταυτότητας, μέσα από τη χρήση του
παρελθόντος, υπήρξε φαινόμενο
γενικευμένο σε όλη την Ελλάδα
α ν ά λ ο γ η μ ε ε κ ε ί ν η τ ω ν Μ α ρ α θ ω ν ο μ ά χ ω ν ; Δ υ
σ τ υ χ ώ ς ο ύ τ ε ο β ω μ ό ς σ τ ά θ η κ ε δ υ ν α τ ό ν ν α
χ ρ ο ν ο λ ο γ η θ ε ί ε π α κ ρ ι β ώ ς ο ύ τ ε η α ν α σ κ α φ ή
να ε π ε κ τ α θ ε ί , ώ σ τ ε να α π ο σ α φ η ν ι σ τ ε ί ο χα
ρ α κ τ ή ρ α ς τ ο υ χ ώ ρ ο υ , ε ν ώ ε π ι π λ έ ο ν λ ε ί π ο υ ν
α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς ι σ τ ο ρ ι κ έ ς μ α ρ τ υ ρ ί ε ς γ ια μ ε τ α
γ ε ν έ σ τ ε ρ η λ α τ ρ ε ί α τ ω ν Σ α λ α μ ι ν ο μ ά χ ω ν . Υ π ό
α υ τ έ ς τ ις σ υ ν θ ή κ ε ς , ο β ω μ ό ς τ α υ τ ί σ θ η κ ε ε ύ
λ ο γ α μ ε τ ο ι ε ρ ό τ ο υ τ ο π ι κ ο ύ ή ρ ω α Κ υ χ ρ έ α , ο
ο π ο ί ο ς σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν θ ρ ύ λ ο έ λ α β ε μ έ ρ ο ς
σ τ η μ ά χ η σ τ ο π λ ε υ ρ ό τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν .
Α π ό τ η ν ε π ι γ ρ α φ ή τ ο υ 1 ο υ αι., π ο υ α φ ο ρ ά
γ ε ν ι κ ά σ ε α π ο κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς ι ε ρ ώ ν τ η ς Α τ τ ι
κής, π ρ ο κ ύ π τ ε ι π ω ς ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο
θ ε ω ρ ε ί τ ο ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή ι ε ρ ό , έ ν α ς χ ώ ρ ο ς
κ α θ α γ ι α σ μ έ ν ο ς α π ό τ ο υ ς ή ρ ω ε ς τ ο υ μ υ θ ι κ ο ύ
και τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς τ η ς Α θ ή ν α ς ,
π ο υ έ π ρ ε π ε ν α π ρ ο σ τ α τ ε υ θ ε ί α π ό τ η ν ο ι κ ε ι ο
π ο ί η σ η τ ω ν ιδ ιωτών τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι ι δ ι ο κ τ η
σ ί ε ς φ α ί ν ε τ α ι π ω ς π ε ρ ι έ σ φ ι γ γ α ν ε π ι κ ί ν δ υ ν α
τ ο ν ά λ λ ο τ ε ι σ τ ο ρ ι κ ό χ ώ ρ ο . Α λ λ ω σ τ ε και ο
χ ρ ό ν ο ς δ η μ ο σ ι ο π ο ί η σ η ς α υ τ ο ύ τ ο υ ψ η φ ί σ μ α
τ ο ς δ ε ν φ α ί ν ε τ α ι τ υ χ α ί ο ς : μ ε τ ά τ ο τ έ λ ο ς τ ω ν
ρ ω μ α ϊ κ ώ ν ε μ φ υ λ ί ω ν π ο λ έ μ ω ν , η Α θ ή ν α π ρ ο
σ π α θ ο ύ σ ε ν α α ν α λ ά β ε ι α π ό τ η δ υ σ π ρ α γ ί α ,
π ρ ο β ά λ λ ο ν τ α ς τ η ν ι σ τ ο ρ ί α και τ η ν κ λ η ρ ο ν ο
μιά τ η ς α π έ ν α ν τ ι σ τ ο ν ν έ ο κ υ ρ ί α ρ χ ο τ η ς Ρώ
μ η ς και τ η ς Ε λ λ ά δ α ς , τ ο ν Ο κ τ α β ι α ν ό . Π ρ ά γ
ματι , η π ό λ η ε ξ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε να α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε τ α ι
ω ς π ν ε υ μ α τ ι κ ή μ η τ ρ ό π ο λ η τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο
ρίας α π ό τ η ν έ α ά ρ χ ο υ σ α τ ά ξ η και ν α α π ο λ α μ
β ά ν ε ι ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ο ν ό μ ι α . Η υ π ε ρ ή φ α ν η π ρ ο
β ο λ ή μ ι α ς κ ο ι ν ο τ ι κ ή ς ή π α ν ε λ λ ή ν ι α ς τ α υ τ ό τ η
τ α ς , μ έ σ α α π ό τ η χ ρ ή σ η τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς , υ
π ή ρ ξ ε φ α ι ν ό μ ε ν ο γ ε ν ι κ ε υ μ έ ν ο σ ε ό λ η τ η ν
Ε λ λ ά δ α σ τ ο υ ς ρ ω μ α ϊ κ ο ύ ς χ ρ ό ν ο υ ς και ε ξ έ
φ ρ α ζ ε τ η δ ι ά θ ε σ η ν α π ε ρ ι φ ρ ο υ ρ η θ ε ί η η θ ι κ ή
α υ τ ο τ έ λ ε ι α τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν π ό λ ε ω ν , και ειδι
κ ό τ ε ρ α τ η ς Α θ ή ν α ς , σ ε έ ν α ν έ ο ι σ τ ο ρ ι κ ό πε
ρ ι β ά λ λ ο ν ό π ο υ η ό π ο ι α π ο λ ι τ ι κ ή τ ο υ ς α υ τ ο τ έ
λ ε ι α α π ο τ ε λ ο ύ σ ε π λ έ ο ν π α ρ ε λ θ ό ν .
Π ο ι α ε ί ν α ι η κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς σ ή
μ ε ρ α ; Η δ η α π ό τ ο 1964-66 η π ε ρ ι ο χ ή τ η ς Κ υ -
ν ό σ ο υ ρ α ς α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό ς χώ
ρ ο ς α π ό τ η ν Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ή Υ π η ρ ε σ ί α και τ ο
2 0 0 1 κ α θ ο ρ ί σ θ η κ α ν α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α ζ ώ ν ε ς δια-
β α θ μ ι σ μ έ ν η ς π ρ ο σ τ α σ ί α ς τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς α π ό
κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ι κ έ ς π α ρ ε μ β ά σ ε ι ς . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ,
σ τ η χ ε ρ σ ό ν η σ ο ε ίχαν κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ε ί α π ό πα
λ α ι ά δ ι ά φ ο ρ ε ς ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς , ε ν ώ η π ε ρ ι ο χ ή
α ν ή κ ε ι σ ή μ ε ρ α σ ε μ ε γ ά λ η ε τ α ι ρ ί α . Η π ρ ό τ α σ η
α π α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς , ώ σ τ ε ν α π ρ ο -
χ ω ρ ή σ ο υ ν ο ι α ν α σ κ α φ έ ς και η α ν ά δ ε ι ξ η τ ο υ
χ ώ ρ ο υ , π ρ ο σ έ κ ρ ο υ σ ε σ τ ο υ ψ η λ ό τ ί μ η μ α π ο υ
έ φ θ α σ ε τ ο 1.000.000.000 δ ρ α χ μ έ ς τ ο 1993.
Δ ε δ ο μ έ ν ο υ τ ο υ χ α μ η λ ο ύ π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ
τ ο υ Υ π ο υ ρ γ ε ί ο υ Π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ -του χ α μ η λ ό τ ε
ρ ο υ α π ό ό λ α τ α Υ π ο υ ρ γ ε ί α - α λ λ ά και τ ω ν π ιε
σ τ ι κ ώ ν α ν α γ κ ώ ν γ ια α π α λ λ ο τ ρ ι ώ σ ε ι ς σ ε ά λ λ α
« φ λ έ γ ο ν τ α μ έ τ ω π α » , δ ε ν θ α π ρ έ π ε ι ν α εκ
π λ ή σ σ ε ι η κ α θ υ σ τ έ ρ η σ η τ η ς α π α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς
τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς τ ο υ « τ ύ μ β ο υ » .
Π ο λ ύ ς θ ό ρ υ β ο ς γ ί ν ε τ α ι α π ό δ ι ά φ ο ρ ε ς
π λ ε υ ρ έ ς γ ια τ η ν α ν ά δ ε ι ξ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ , γ ε γ ο
ν ό ς π ο υ ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί σ υ χ ν ά π ο λ ι τ ι κ έ ς σκοπι
μ ό τ η τ ε ς και π ρ ο σ ω π ι κ έ ς φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς . Σ υ χ ν ά
τ ο θ έ μ α α π α σ χ ο λ ε ί και τ ο ν τ ο π ι κ ό ή τ ο ν α θ η
ν α ϊ κ ό Τύπο, α ν και σ π α ν ί ω ς ε ξ η γ ε ί τ α ι ε π α ρ
κώς η κ α τ ά σ τ α σ η . Α ν α μ φ ί β ο λ α , ό μ ω ς , η ρ η τ ο
ρ ε ί α π ε ρ ί τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς μ ά χ η ς (και κατ ' ε
π έ κ τ α σ η τ ο υ μ ν η μ ε ί ο υ ) α π ό δ ι ά φ ο ρ ο υ ς π α
ρ ά γ ο ν τ ε ς θ υ μ ί ζ ε ι έ ν τ ο ν α τ ο κλ ίμα σ τ η ν Α θ ή
ν α τ ω ν χ ρ ό ν ω ν τ ο υ Ο κ τ α β ι α ν ο ύ , ό τ α ν η π ό λ η
π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α υ π ε ν θ υ μ ί σ ε ι π ρ ο ς κ ά θ ε κα
τ ε ύ θ υ ν σ η τ ο έ ν δ ο ξ ο π α ρ ε λ θ ό ν τ η ς σ ε αντ ι
σ τ ά θ μ ι σ μ α για τ ο μ ί ζ ε ρ ο π α ρ ό ν τ η ς ! Α ν α μ φ ι
σ β ή τ η τ α , η ε ι κ ό ν α τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς δ ε ν ε ίνα ι ε υ
χ ά ρ ι σ τ η , α λ λ ά π α ρ ό μ ο ι α ε ίνα ι η ε ι κ ό ν α και
π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ώ ν θ έ σ ε ω ν σ τ η
χ ώ ρ α μ α ς , κ η ρ υ γ μ έ ν ω ν και μ η (ας θ υ μ η θ ο ύ μ ε
τ η ν τ σ ι μ ε ν τ ό σ κ ο ν η π ο υ δ ι α β ρ ώ ν ε ι τ α μ ν η
μ ε ί α σ τ η ν Ε λ ε υ σ ί ν α ή τ ο Κ ω π η λ α τ ο δ ρ ό μ ι ο
τ ο υ Μ α ρ α θ ώ ν α ) . Π ρ ο τ ο ύ β ι α σ τ ο ύ μ ε ν α κ α τ α
κ ε ρ α υ ν ώ σ ο υ μ ε τ ο κ ρ ά τ ο ς γ ια τ η ν α ν ε π ά ρ κ ε ι α
τ ο υ , α ς σ υ λ λ ο γ ι σ τ ο ύ μ ε π ω ς ο σ ε β α σ μ ό ς τ η ς
ι σ τ ο ρ ι κ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά ς ε ίνα ι υ π ό θ ε σ η ό λ ω ν
μ α ς . Η π α ι δ ε ί α και τ ο ή θ ο ς μ α ς φ α ί ν ο ν τ α ι ε
κ τ ό ς τ ω ν ά λ λ ω ν και σ τ ο ν τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ί ο
α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε , ω ς ι δ ι ώ τ ε ς και ω ς π ο λ ί τ ε ς ,
τ ο π α ρ ε λ θ ό ν και τ α μ ν η μ ε ί α τ ο υ .
Κ α τ ά π ό σ ο ν ο τ ύ μ β ο ς α υ τ ό ς κ α λ ύ π τ ε ι ό
ν τ ω ς τ α ο σ τ ά τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν « Σ α λ α μ ι ν ο μ ά -
χ ω ν » ή υ π ή ρ ξ ε α π λ ώ ς έ ν α ι ε ρ ό τ ο υ τ ο π ι κ ο ύ ή
ρ ω α Κ υ χ ρ έ α , π α ρ α μ έ ν ε ι π ρ ο ς τ ο π α ρ ό ν άγνω
σ τ ο . Η α λ ή θ ε ι α ε ίνα ι π ω ς ε κ τ ό ς α π ό τ ο ν τ ύ μ
β ο τ η ς Μ α γ ο ύ λ α ς δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν ά λ λ α σ η μ ε ί α
σ τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο π ο υ θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α θ ε ω ρ η
θ ο ύ ν υ π ο ψ ή φ ι α γ ια τ η ν τ α ύ τ ι σ η μ ε τ ο «πο-
λ υ ά ν δ ρ ε ι ο ν » . Μ ι α σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή α ν α σ κ α φ ή θ α
θ έ σ ε ι τ έ ρ μ α σ τ ι ς σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς και θ α μ α ς α π ο
κ α λ ύ ψ ε ι τ ο ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ τ ύ μ
β ο υ .
Α ς μ η ν ξ ε χ ν ο ύ μ ε ω σ τ ό σ ο πως ο ι π ε ρ ι σ σ ό
τ ε ρ ο ι ν ε κ ρ ο ί τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς , Ε λ λ η ν ε ς και
Π έ ρ σ ε ς , κ α τ έ λ η ξ α ν μαζ ί μ ε τ α π λ ο ί α τ ο υ ς
σ τ ο ν π υ θ μ έ ν α τ ω ν σ τ ε ν ώ ν , π ο υ σ ή μ ε ρ α καλύ
π τ ο ν τ α ι α π ό χ ι λ ι ά δ ε ς τ ό ν ν ο υ ς λ υ μ ά τ ω ν , προϊ
ό ν τ ω ν τ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς μ α ς .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) G.R. Culley: THE RESTORATION OF SANCTUARIES IN ATTICA: I.G., II (2), 1035, Hesperia 44 (1975), σσ. 207-223. (2) G.R. Culley: THE RESTORATION OF SANCTUARIES IN ATTICA II, Hesperia 46 (1977), σσ. 282-298. (3)Διαρκής Κατάλογος των Κηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος, Ν. Αττικής (τ. IT), Υπουργείο Πολιτισμού, Α&ήνα 2003, σα. 1585α-1586,003. (4) N.G.L. Hammond: STUDIES IN GREEK HISTORY. A companion volume to "A History of Greece to 322 B.C.", Oxford 1973. (5) W.K. Prichett: TOWARD A RESTUDY OF THE BATTLE OF SALAMIS, American Journal of Archaeology 63 (1959), σσ. 251-262. (6) W.K. Prichett: STUDIES IN ANCIENT GREEK TOPOGRAPHY, Part I, University of California Press, 1965, σσ. 94-102. (7) W.K. Prichett: THE GREEK STATE AT WAR, IV, University of California Press, 1985, σσ. 129-131, 173-174. (8) Η. Τσιριβάκος: ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ - ΜΑΓΟΥΛΑ, Αρχαιολογικό Δελτίο Β122 (1967), σα. 144-146. (9) P. W. Wallace: PSYTTALEIA AND THE TROPHIES OF SALAMIS, American Journal of Archaeology 73 (1969), σα. 293-303.
Κατά πόσον ο τύμβος αυτός καλύπτει όντως
τα οστά των Αθηναίων
«Σαλαμινομάχων» ή υπήρξε απλώς
ένα ιερό του τοπικού ήρωα
Κυχρέα, παραμένει προς το παρόν
άγνωστο.
Α Γ Ν Ω Σ Τ Ε Σ Π Τ Υ Χ Ε Σ
ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑ! Σε μια σύγκρουση τέτοιας
σημασίας, στα γεγονότα που
προηγήθηκαν και σε αυτά που
ακολούθησαν, είναι απολύτως
κατανοητό ότι δόθηκαν μεγά
λες διαστάσεις, ενώ πολλά γρά
φηκαν για τα διάφορα επεισόδια
της, πραγματικά ή φανταστικά.
Πολλά από αυτά διασώθηκαν
χάρη στον Πλούταρχο.
• Πολύ πριν από την ένδοξη σύ
γκρουση στη Σαλαμίνα, ο φιλό
δοξος Θεμιστοκλής, πολιτευό
μενος μεταξύ των Αθηναίων, τό
νιζε στους φίλους του ότι δεν
τον άφηνε να κοιμηθεί η επιτυ
χία που είχε σημειώσει στον Μα
ραθώνα ο Μιλτιάδης ("ως κα-
θεύδειν αυτόν ουκ το του Μιλ-
τιάδου τρόπαιον" κατά τον
Πλούταρχο).
• Κατά τη μεγάλη σύρραξη με
ταξύ Ελλήνων και Ασιατών, το
μαντείο των Δελφών, αναμετρώ
ντας με ψυχρό ρεαλισμό τις δυ
νάμεις των δύο αντιπάλων, είχε
ταχθεί εμφανώς με το μέρος
των Περσών, προτρέποντας
τους Ελληνες να συνάψουν ει
ρήνη με τους εισβολείς! Το μα
ντείο έδωσε διάφορους χρη
σμούς, όλους προς αυτή την κα
τεύθυνση, ωστόσο σε αυτόν
που έδωσε στους αποφασισμέ
νους απεσταλμένους της Αθή
νας άφησε και κάποια περιθώ
ρια ελπίδας για νίκη. Εκανε μά
λιστα λόγο για τη νήσο Σαλαμί
να, γεγονός που προκάλεσε ε
ντονότατες συζητήσεις. Ο χρη
σμός βέβαια, ως συνήθως,
επιδεχόταν και τη μια και την
άλλη ερμηνεία: "...Μιαν άλλην
ώρα da σταθείτε επίσης πρόσω
πο με πρόσωπο με αυτούς (σ.σ.
τους εισβολείς). Ω θεϊκή Σάλα-
μις, εσύ θα καταστρέψεις παι
διά γυναικών ή τότε που το σιτά
ρι σπέρνεται ή τότε που θερίζε
ται". Ποια ακριβώς ήταν τα παι
διά γυναικών που θα καταστρέ
φονταν στα νερά της Σαλαμίνας
δεν διευκρινιζόταν, ούτε ο ακρι
βής χρόνος (φθινόπωρο ή καλο
καίρι). Η αναφορά αυτή πάντως
στάθηκε αρκετή για έναν δυνα
μικό ηγέτη σαν τον Θεμιστοκλή,
ώστε να τη χρησιμοποιήσει ό
πως τον εξυπηρετούσε και να
προβάλει τη δική του εκδοχή.
• Κατά τις δραματικές ώρες
της εγκατάλειψης της Αθήνας
από τους πολίτες της, ο εκ των
ηγετών της δημοκρατικής μερί
δας Ξάνθιππος (πατέρας του
Περικλή) με την οικογένεια του
και τα λίγα πράγματα που μπο
ρούσαν να μεταφέρουν, επιβι
βάσθηκαν σε ένα πλοίο και απέ
πλευσαν, αφήνοντας βέβαια το
σπίτι και όλα τα υπάρχοντα τους
στο έλεος των εισβολέων. Ο πι
στός σκύλος του όμως, που ά
κουγε στο όνομα Ξούθος, δεν
θέλησε να μείνει και προτίμησε
να συνοδεύσει τους κυρίους
του. Ακολούθησε έτσι την πο
ρεία τους και βούτηξε στη θά
λασσα, όπου κολύμπησε δίπλα
στο πλοίο μέχρι τη Σαλαμίνα.
Εκεί, αποκαμωμένος, άφησε την
τελευταία του πνοή, κοντά
στους συγκινημένους ιδιοκτή
τες του. Οι τελευταίοι έθαψαν
το πιστό ζώο κοντά στο αγκυρο
βόλιο τους και ίσως γι' αυτό το
συγκεκριμένο σημείο της νήσου
να ονομάσθηκε κυνός σήμα.
• Τις κρίσιμες εκείνες ώρες, ο
Θεμιστοκλής επέδειξε για ακό
μα μια φορά την οξύνοιά του
(σύμφωνα με μαρτυρία που κα
τέγραψε ο Πλούταρχος). Επειδή
η πολιτεία είχε μεγάλη ανάγκη
χρημάτων, υποχρέωσε τους πιο
εύπορους πολίτες να συνεισφέ
ρουν. Κατά μια εκδοχή, την ώρα
που οι πολίτες έφευγαν διαδό
θηκε ότι εξαφανίσθηκε το Γορ-
γόνειον από το άγαλμα της Α θ η
νάς. Ο Θεμιστοκλής διέταξε τό
τε, με πρόσχημα την έρευνα για
την ανακάλυψη του κλέφτη, να
εξετασθούν όλες οι αποσκευές
που είχαν μαζί τους οι Αθηναίοι.
Με αυτό τον τρόπο ανακάλυψε
πολλά χρήματα, τα οποία κατέ
σχεσε και μοίρασε αργότερα
στους πολεμιστές. Κατά μια άλ
λη εκδοχή ωστόσο, την οποία
σημειώνει ο Αριστοτέλης, ο ί
διος ο Αρειος Πάγος (που απο
τελείτο από τους παλαιούς αρι
στοκράτες) έδωσε οικειοθελώς
οκτώ οβολούς σε κάθε μάχιμο
πολίτη.
• Η διχογνωμία των Ελλήνων δι
οικητών πριν από τη ναυμαχία α
ποτέλεσε πηγή για αρκετά λεκτι
κά επεισόδια. Στο πιο χαρακτηρι
στικό και γνωστό από αυτά, ο
Ευρυβιάδης, που είχε εκνευρι
στεί ιδιαίτερα από την επιμονή
του Θεμιστοκλή, ίσως και από
κάποια περιφρονητικά λόγια του
τελευταίου, σήκωσε τη σπαρτια
τική του ράβδο για να τον κτυπή
σει. Τότε ο Θεμιστοκλής με ψυ
χραιμία τού απάντησε, "πάταξον
μεν άκουσον δε".
Σε κάποια άλλη στιγμή, κατά
την έναρξη της δεύτερης συζή
τησης που συγκάλεσε ο Ευρυ
βιάδης, ο Θεμιστοκλής έλαβε α
μέσως τον λόγο και εξέθεσε την
άποψη του. Ο Κορίνθιος Αδείμα
ντος τότε του επισήμανε πως
"στους αγώνες, τους αθλητές
που ξεκινούν πριν να δοθεί το
σύνθημα τους χαστουκίζουν",
για να πάρει από τον ετοιμόλογο
Αθηναίο την άμεση απάντηση
"ναι, αλλά όσοι καθυστερούν
δεν κερδίζουν τη νίκη". Σύμφω
να με τον Πλούταρχο, η στιχομυ-
θία αυτή διημείφθη μεταξύ Θε
μιστοκλή και Ευρυβιάδη και όχι
με τον Αδείμαντο. Στη συνέχεια,
μάλιστα, παραθέτει και το επει
σόδιο με το κτύπημα, θέλοντας
να τονίσει την οργή που προκά
λεσε στον Σπαρτιάτη η απάντη
ση που έλαβε. Από τέτοια επει
σόδια γίνεται φανερή αφενός η
ευφυΐα του Θεμιστοκλή και αφε
τέρου η σημαντική εμπειρία
που είχε αποκτήσει από ανάλο
γες προσωπικές επιθέσεις-α-
ντεγκλήσεις στην Εκκλησία του
Δήμου της Αθήνας.
Σε εκείνα τα πολεμικά συμ
βούλια φαίνεται πως ο Θεμιστο
κλής δεν έτυχε της υποστήρι
ξης που προσδοκούσε από τους
Ελληνες των οποίων οι πόλεις
κινδύνευαν άμεσα (Χαλκίδα, Ε
ρέτρια, Μέγαρα, Αίγινα). Γι' αυ
τό, όταν ο διοικητής των Ερε-
τριέων διατύπωσε κάποια γνώ
μη, τον επιτίμησε αμέσως λέγο
ντας: "Μιλάτε και εσείς για πό
λεμο, που σαν τα καλαμάρια έ
χετε μαχαίρι, αλλά δεν έχετε
καρδιά".
• Ο Πλούταρχος όμως καταγρά
φει και μια παράξενη ιστορία.
Παραδίδει, λοιπόν, πως την ώρα
που ο Θεμιστοκλής ετοιμαζόταν
να θυσιάσει στους θεούς, λίγο
πριν από τη ναυμαχία, ο μάντης
Ευφραντίδης τού πρότεινε να
χρησιμοποιήσει ως σφάγια τρεις
επιφανείς Πέρσες αιχμαλώτους,
παιδιά του Αρταύκτη και της
Σανδάκης, αδελφής του Ξέρξη,
γιατί δήθεν αυτό θα προδιέθετε
ευνοϊκά τον θ ε ό Διόνυσο έναντι
των Ελλήνων. Οι τρεις αιχμάλω
τοι είχαν συλληφθεί κατά την έ
φοδο των ανδρών του Αριστείδη
στην Ψυττάλεια. Ετσι, πραγμα
τοποιήθηκε η ανθρωποθυσία,
παρότι αρχικά ο Αθηναίος ηγέ
της δεν συμφωνούσε, αλλά πεί
σθηκε από τις πιέσεις των στρα
τιωτών του που είχαν επηρεα
στεί από τις προβλέψεις του μά
ντη... Η ιστορία αυτή έφθασε
στον Πλούταρχο μέσω του φανία
του Λεσβίου, ο οποίος την είχε
ανακαλύψει στα "Περσικά" του
Κτησία από την Κνίδο. Δεδομέ
νου όμως ότι η επίθεση των
Ελλήνων στην Ψυττάλεια πραγ
ματοποιήθηκε μετά την κυρίως
σύγκρουση στα στενά, ήταν
αδύνατο να έχουν συλλάβει
εκεί προηγουμένως αιχμαλώ
τους και, επιπλέον, επειδή ο
Κτησίας λόγω των υπερβολών
του δεν αποτελεί από μόνος του
αξιόπιστη πηγή, καταλήγουμε
στο συμπέρασμα ότι πιθανότατα
το περιστατικό αυτό δεν αλη
θεύει.
• Λίγο πριν από τη ναυμαχία, το
βράδυ που οι περσικές τριήρεις
απέκλεισαν τους Ελληνες, ο
Αθηναίος πολιτικός Αριστείδης
του Λυσιμάχου, ο οποίος ήταν ε
ξόριστος στην Αίγινα, αντιλή
φθηκε την κίνηση των Ασιατών
και έσπευσε με ένα πλοιάριο
στη Σαλαμίνα για να ειδοποιήσει
τον συμμαχικό στόλο. Οταν τε
λείωσε το πολεμικό συμβούλιο,
έχοντας λάβει την απόφαση της
σύγκρουσης, βρέθηκαν μόνοι οι
δύο σημαντικοί πολιτικοί αντί
παλοι: ο Θεμιστοκλής των δημο
κρατικών και ο Αριστείδης των
αριστοκρατικών. Με σπάνια ομο
θυμία οι δύο άνδρες συμφώνη
σαν να συμπαραταχθούν προς
όφελος της πατρίδας! Ο Πλού
ταρχος μάλιστα σημειώνει πως ο
Θεμιστοκλής, "αναγνωρίζοντας
την τιμιότητα του (σ.σ. του Αρι
στείδη, κάτι που ήταν ευρέως
γνωστό) και γεμάτος θαυμασμό
που είχε δεχθεί εκείνη την ώρα
να έλθει κοντά του, του φανέρω
σε το μυστικό με τον Σίκκινο και
τον προέτρεψε θερμά να βοη-
θήσει και αυτός να καταφέρουν
τους Ελληνες και να δείξει την ί
δια προθυμία με αυτόν στο σχέ
διο του, ώστε να δώσουν τη μά
χη μέσα στα στενά... Ο Αριστεί
δης συμφώνησε μαζί του και πή
γαινε στους άλλους στρατηγούς
και τριηράρχους και τους παρα
κινούσε να δώσουν εκεί τη μά
χη..".
• Οι Ιωνες, οι οποίοι παρατά
χθηκαν στην αριστερή πτέρυγα
της περσικής διάταξης (150-200
πλοία), αν και Ελληνες εναντίον
Ελλήνων, δεν παρουσίασαν μει
ωμένη απόδοση, όπως τους
προέτρεπε μετά το Αρτεμίσιο ο
Θεμιστοκλής, αντίθετα αποδεί
χθηκαν ικανότατοι αντίπαλοι
των συμπατριωτών τους... Πολέ
μησαν σκληρά και επέφεραν αρ
κετές απώλειες στη συμμαχική
δύναμη. Χαρακτηριστική είναι η
περίπτωση μιας τριήρους από
τη Σαμοθράκη που εμβόλισε και
βύθισε ένα αθηναϊκό σκάφος,
για να πληγεί στη συνέχεια και
να καταστραφεί από μια αιγινίτι-
κη τριήρη που είχε στο μεταξύ
σπεύσει. Οι επιβαίνοντες όμως,
έμπειροι ακοντιστές, με συνε
χείς βολές ενόσω το σκάφος
τους βυθιζόταν, φόνευσαν όλο
το πλήρωμα της αιγινίτικης
τριήρους, την κυρίευσαν και
στη συνέχεια διέφυγαν με το
αιχμαλωτισμένο πλοίο. Βέβαια,
το πιο πιθανό είναι ότι σκότω
σαν τους ναύτες και τους επιβά
τες και όχι όλους τους κωπηλά
τες, αφού κάτι τέτοιο θα απαι
τούσε πολύ χρόνο που μάλλον
δεν διέθεταν τη στιγμή που το
δικό τους σκάφος βυθιζόταν. Η
στάση αυτή των Ιώνων, όπως και
η ανάλογη των Βοιωτών-Θεσσα-
λών και λοιπών που τάχθηκαν με
τον Μαρδόνιο στις Πλαταιές πο
λεμώντας κατά της πανοτρατιάς
των συμπατριωτών τους, φωτί
ζουν ιδιαίτερα τη σημασία της
συμμετοχής Ελλήνων μισθοφό
ρων στις τάξεις των Περσών, οι
οποίοι αντιτάχθηκαν στην πα
νελλήνια εξόρμηση του Αλεξάν
δρου. Οσοι εκπλήσσονται από
τη συμμετοχή αυτή, προφανώς
δεν γνωρίζουν καλά την ιστορία
των ελληνοπερσικών αγώνων
του 5ου αι. π.Χ.
• Από το σύνολο των 382 ελλη
νικών πολεμικών πλοίων (368
τριήρεις και 14 πεντηκόντοροι),
η συντριπτική πλειοψηφία ανή
κε στις πολιτείες της μητροπο
λιτικής Ελλάδας (τα 379), ενώ
ένα μόνο σκάφος είχε έλθει από
τις αποικίες της Δύσης, η τριή
ρης του Φάυλλου από τον Κρό
τωνα της Σικελίας, και δύο τριή
ρεις από την Ανατολή (μία της
Λήμνου και μία της Τήνου ή Τενέ
δου με κυβερνήτη τον Παναί-
τιο).
• Πρωταγωνίστρια πολλών ε
πεισοδίων ήταν η υποτελής
στον Ξέρξη βασίλισσα της Αλι
καρνασσού Αρτεμισία. Καταρ
χάς, στα περσικά συμβούλια μι
λούσε πάντα με θάρρος και δεν
δίσταζε να εναντιωθεί, ακόμα
και να διαφωνήσει με τον βασι
λιά. Σχετικά, δε, με την απόφα
ση για την είσοδο στα στενά ή
ταν η μόνη που είχε αντίρρηση.
Κατά τη γνώμη της, έπρεπε να
αφήσουν τους Ελληνες να δια
λυθούν μόνοι τους από τη μετα
ξύ τους διχόνοια και τον άκρατο
τοπικισμό. Οταν αργότερα βρέ
θηκε και η ίδια (!) στη μάχη, επι
κεφαλής της μικρής μοίρας της,
επέδειξε θάρρος αλλά και πονη
ριά. Προφανώς γι' αυτά της τα
προτερήματα, οι Αθηναίοι την
είχαν επικηρύξει προκαταβολι
κά με ένα σεβαστό χρηματικό
ποσό (10.000 αττικές δραχμές!).
Τη στιγμή της περσικής υποχώ
ρησης, ένα αθηναϊκό πλοίο (με
κυβερνήτη τον Αμεινία από τη
Δεκέλεια) την εντόπισε και την
καταδίωξε. Η πανούργα βασίλισ
σα όμως, προκειμένου να διαφύ
γει, όρμησε ξαφνικά και εμβόλι
σε το πλοίο που βρέθηκε μπρο
στά της, παρότι ανήκε στη δική
της παράταξη! Ηταν το πλοίο
του βασιλιά των Καλυνδίων, το
οποίο αιφνιδιασμένο βυθίστηκε
αύτανδρο. Η Αρτεμισία, με τη
δόλια αυτή πράξη της, δημιούρ
γησε μέσα στη γενική σύγχυση
αντιφατικές εντυπώσεις, στον
μεν Αθηναίο κυβερνήτη ότι είχε
μπροστά του κάποιο φιλικό
πλοίο, οπότε δεν επέμεινε στην
καταδίωξη, στον δε Ξέρξη, που
παρακολουθούσε με αγωνία την
ήττα του στόλου του, ότι πολε
μούσε με γενναιότητα! Φαίνεται
πως η ακριβής διάκριση φίλων
και εχθρών μέσα στον κυκεώνα
της συμπλοκής σχεδόν όμοιων
σκαφών δεν ήταν εύκολη υπό
θ ε σ η . Η Αρτεμισία πάντως κέρ
δισε την εύνοια του βασιλιά της,
ο οποίος είπε αναστενάζοντας:
"Οι άνδρες μου έγιναν γυναίκες
και οι γυναίκες μου άνδρες".
Αλλά πέρα από το αρνητικό αυ
τό επεισόδιο, ο Ξέρξης είχε και
άλλη ευκαιρία να εκτιμήσει την
πονηρή βασίλισσα, όταν εντόπι
σε και ανέσυρε από τη θάλασσα
τον νεκρό ναύαρχο Αριαμένη, α
δελφό του Πέρση βασιλιά.
• Κατά τις δραματικές στιγμές
της καταδίωξης των Ασιατών
που είχαν τραπεί σε φυγή, η
τριήρης του διοικητή των Αθη
ναίων Θεμιστοκλή βρέθηκε κο
ντά σε μια τριήρη των Αιγινιτών,
την οποία κυβερνούσε ο γενναί
ος και ικανότατος Πολύκριτος.
Ο τελευταίος, αναγνωρίζοντας
το πλοίο του Αθηναίου ναυάρ
χου (από σήματα που ενδεχομέ
νως έφερε;), βρήκε την ευκαιρία
να του φωνάξει: "Θεμιστοκλή,
ποιος είπε ότι οι Αιγινίτες μηδί-
ζουν;".
• Ο Ηρόδοτος κατέγραψε επί
σης τη μαρτυρία του Αθηναίου
εξόριστου Δίκαιου του Θεοκύ-
δη, σύμφωνα με την οποία, κα
θώς αυτός (ο Δίκαιος) μαζί με
τον Σπαρτιάτη Δημάρατο επι
σκέπτονταν -λίγο πριν από τη
μεγάλη σύγκρουση- το Θριάσιο
πεδίο, είδαν ένα περίεργο φαι
νόμενο. Μεγάλη σκόνη είχε ση
κωθεί, όπως ακριβώς κατά την
πομπή προς την Ελευσίνα των
30.000 Αθηναίων που ακολου
θούσαν την Ιερά οδό. Ταυτόχρο
να, άκουσαν μυστηριώδεις φω
νές, σαν αυτές που άκουγαν οι
πιστοί όταν έκαναν επικλήσεις
στον Ιακχο. Οι δύο Ελληνες εξό
ριστοι θορυβήθηκαν και συμφώ
νησαν να μην αναφέρουν τίποτα
στον Πέρση βασιλιά, γιατί θεώ
ρησαν πως τα σημάδια αυτά
προμήνυαν συμφορά των Ασια
τών και νίκη των Ελλήνων στην
προσεχή σύγκρουση. Το μεγάλο
σύννεφο σκόνης, απ' όπου α
κουγόταν και η φωνή, υψώθηκε
και κατευθύνθηκε προς το
στρατόπεδο των Ελλήνων στη
Σαλαμίνα. "Ετσι κατάλαβαν, λέ
ει, αυτοί ότι το ναυτικό του Ξέρ
ξη ήταν μοιραίο να καταστρα
φεί". Την ίδια ιστορία παραδίδει
και ο Πλούταρχος σχετικά δια
φοροποιημένη, καθώς προσθέ
τει ότι "άλλοι πάλι πίστευαν πως
είδαν καθαρά φαντάσματα και
σκιές οπλισμένων ανδρών που
έρχονταν με τα χέρια απλωμένα
από την Αίγινα κατά τη μεριά
που ήταν τα ελληνικά καράβια.
Οι Αιακίδες έλεγαν πως ήταν οι
οπλοφόροι, που τους είχαν κα
λέσει σε βοήθεια τους οι Ελλη
νες πριν από τη μάχη".
• Μετά την κοσμοϊστορικής ση
μασίας σύγκρουση, κατά τους ε
ορτασμούς της νίκης, οι Ελλη
νες αποφάσισαν να απονείμουν
βραβεία ("αριστεία") στην πόλη
και στους άνδρες που διακρίθη
καν. Το πρώτο βραβείο μεταξύ
των πόλεων έλαβε η Αίγινα. Αρι
στοι από τους κυβερνήτες ανα
δείχθηκαν ο Αθηναίος Αμεινίας
μαζί με τον Αιγινίτη Πολύκριτο.
Χαρακτηριστική ήταν η κατάλη
ξη της διαδικασίας για την επι
λογή του άριστου ηγέτη. Καθώς
όλοι οι στρατηγοί ψήφισαν κα
θένας τον ...εαυτό του, δεν ανα
δείχθηκε πρώτος νικητής. Επει
δή όμως. ως δεύτερο ψήφισαν
όλοι τον Θεμιστοκλή, εξελέγη
αυτός ο καλύτερος, έστω και ως
...δεύτερος!
Αυτό όμως που ο εγωισμός
δεν άφηνε τους στρατιωτικούς
ηγέτες να αναγνωρίσουν, το έ
κανε με περισσή εκδηλωτικότη-
τα ο απλός λαός. Κατά τους
Ολυμπιακούς αγώνες εκείνου
του έτους (480 π.Χ.), που προφα
νώς διεξήχθησαν με καθυστέ
ρηση, όταν ο Θεμιστοκλής ει
σήλθε στο στάδιο όπου τελού-
ντο τα αγωνίσματα, σύσσωμοι οι
θεατές "έπαψαν να ενδιαφέρο
νται για τους αθλητές και όλη
την ημέρα κοίταζαν εκείνον και
τον έδειχναν στους ξένους και
τον χειροκροτούσαν γεμάτοι
Θαυμασμό" (Πλούταρχος). Ομοί
ως, οι περήφανοι Σπαρτιάτες, α
ποδεικνύοντας ότι ήξεραν να α
ναγνωρίζουν τις αξίες, κάλεσαν
τον Αθηναίο ηγέτη στην πόλη
τους (κάτι που συνέβαινε εξαι
ρετικά σπάνια) για να προσφέ
ρουν στον μεν Ευρυβιάδη το α
ριστείο της ανδρείας, στον δε
Θεμιστοκλή το αριστείο της σο
φίας, ένα στεφάνι από κλαδί ε
λιάς! Επιπλέον, του δώρισαν
το καλύτερο άρμα που είχε κα
τασκευάσει η πόλη τους (που ή
ταν γνωστή για την ποιότητα
των σχετικών αρμάτων), και, κα
τά την αναχώρηση του, τον συ
νόδευσαν ως τα σύνορα της Λα
κωνικής οι 300 επίλεκτοι πολεμι
στές τους (οι "ιππείς").
Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου