Τόνιο Κρέγκερ Ένας αμφίθυμος πρίγκιπας

Ταλέντο σημαίνει δυστυχία

Αντρέι Ταρκόφσκι

Αν και η νουβέλα με πρωταγωνιστή τον Τόνιο Κρέγκερ θα εκδοθεί

μόλις το 1903 ο συγγραφέας της είχε ήδη συλλάβει το σχέδιο της ενόσω ήταν

απορροφημένος με τη συγγραφή των Μπούντενμπροκ (έτος έκδοσης 1901)

κατά τη διάρκεια των θερινών του διακοπών στη γενέτειρά του Την έμπνευση

παρείχε μια σύντομη επίσκεψη του στη Δανία τόπο στον οποίο διαδραματίζεται

κατά ένα μέρος η πλοκή του Τόνιο Κρέγκερ Η νουβέλα αυτή η laquoαφιερωμένη

στους καλλιτέχνεςraquo1 δείχνει να κατέχει ξεχωριστή σημασία για το συγγραφέα

καθώς επιφυλάσσει σε αυτή τη νεανική ωδή προς την τέχνη την πιο εκλεκτή

θέση Γράφει σε μια επιστολή του laquoΔεν διστάζω να πω πως αγαπώ τον lsquoΤόνιο

Κρέγκερrsquo παραπάνω απ όλα τα έργα μουraquo2

Το πορτραίτο του καλλιτέχνη και δη του ποιητή όπως αναπαρίσταται

στο πρόσωπο του Τόνιο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την εξέταση της

αντίληψης που συστήνει ο Μαν για την ταυτότητα και το ρόλο του συγγραφέα

καθώς ο αυτοβιογραφικός του χαρακτήρας επενδύει συναισθηματικά τη συγγραφική

αρχιτεκτονική ενώ ταυτόχρονα οι αφηγηματικές και υφολογικές επιλογές του Μαν

ndashστον άξονα της πολικότητας όπως θα δούμεndash είναι εξόχως προσανατολιστικές

για την αναζήτηση του πυρήνα του προβληματισμού του περί τέχνης και ειδικά

της τέχνης της γραφής

Αν στους Μπούντενμπροκ η μυθοπλασία ανακατασκευάζει την πραγματικότητα

προτείνοντας και ενδεχόμενη θεραπεία από τις πληγές του παρελθόντος στον

1 Τόμας Μαν Στοχασμοί οπ σ540 2 το απόσπασμα της επιστολής προς τον ΑΒ Χάινιτς παραθέτει ο Αλέξανδρος Ίσαρης στην

ειαγωγή του βλ Τόμας Μάν Τόνιο Κρέγκερ μτφρ-εισαγωγή Αλέξανδρος Ίσαρης Αθήνα 1985 Ύψιλον έκδοση από την οποία εφεξής οι παραπομπές

1

Τόνιο Κρέγκερ η πραγματικότητα του συγγραφέα Μαν εμπλέκεται σε τέτοιο βαθμό

με αυτήν του ποιητή Τόνιο που καθιστά την κατάσταση του σπαρασσόμενου

συγγραφικού υποκειμένου κρίσιμη και προσδίδει σε αυτήν τη νουβέλα της νιότης

του χαρακτήρα μαρτυρίας3 ενός κειμένου με άλλα λόγια που πιστοποιεί το

μαρτύριο που επιφέρει η αποδοχή ενός τρόπου ζωής στην υπηρεσία της

τέχνης στον αντίποδα μιας καθημερινότητας που δοξάζει τη ζωή

Η πολικότητα ως παράγων έντασης αντικρουόμενων τάσεων στον

ψυχισμό του ατόμου αποτελεί ένα από τα κύρια δομικά συστατικά της

συμβολικής αναπαράστασης του χαρακτήρα του Τόνιο Κρέγκερ ενώ η

ταυτότητα του διαρθρώνεται στη βάση της σχέσης του Εγώ- οι Άλλοι με

επίκεντρο ωστόσο αυτή τη φορά το ερωτικό βίωμα Η πολυσχιδής

προσωπικότητα του Τόνιο συναρτάται πάγια μέσα από τη σχέση που

αναπτύσσει με οτιδήποτε αλλότριο ξένο κεκαλυμμένα απειλητικό για την

λεπτή ισορροπία της αυτονομίας της Καταλυτικό ρόλο για την αυτοαντίληψη

του Τόνιο καθώς βιώνει την πρώτη νιότη του παίζει ο έρωτας η έλξη και

συνάμα η απώθηση που νιώθει για πρόσωπα του αντίθετου αλλά και του ίδιου

φύλου Το ερωτικό του σκίρτημα για τον συμμαθητή του Χανς Χάνσεν δίνει

το έναυσμα για να ξετυλιχθεί το κουβάρι της αφήγησης για να ξεκινήσει η

πορεία του χαρακτήρα προς την κατάκτηση της αυτογνωσίας ή έστω μιας

σχετικής αίσθησης του εαυτού

Οι Άλλοι δρουν για τον Τόνιο ως προβολές των εσωτερικών του

συγκρούσεων επιτείνοντας την αγωνία του και οδηγώντας τον στην περιχαράκωση

των ορίων της διαφορετικότητας του Είναι η αβίαστη ζωτικότητα του Χανς του

αντικειμένου του πόθου του που οξύνει το άλγος ως αναπόσπαστο στοιχείο της

αυτοσυνειδησίας

3 βλ και τις παρατηρήσεις του Ίσαρη στην εισαγωγή του Σε ένα δεύτερο επίπεδο ας θυμηθούμε την αγάπη που έτρεφε ένας άλλος laquo μάρτυραςraquo της Τέχνης για το Τόνιο Κρέγκερ αλλά και για ολόκληρο το έργο του Μαν Αυτός είναι ο Αντρέι Ταρκόφσκι από το πλήθος των αναφορών του στον Μαν βλ Αντρέι Ταρκόφσκι Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986μτφρ από τα γερμανικά-πρόλογος Αλέξανδρος Ίσαρης Αθήνα 1990 Νεφέλη ιδιαίτερα την εγγραφή της 3 Ιανουαρίου 1974 όπου ονομάζει τον Τόνιο Κρέγκερ ως την αγαπημένη του ξένη νουβέλα και τον Δρ Φάουστους ως το αγαπημένο του ξένο μυθιστόρημα(σ151)

2

laquoΉταν γεγονός πως ο Τόνιο αγαπούσε τον Χανς Χάνσεν και είχε κιόλας

υποφέρει πολύ εξαιτίας του[] Τον αγαπούσε πρώτα απrsquo όλα γιατί ήταν

ωραίος γιατί ήταν σrsquo όλα τα σημεία αλλιώτικος απ΄αυτόν(σ2628) Ο Χανς

είναι ένας Άλλος για τον Τόνιο δεν λειτουργεί ωστόσο ως alter ego του αλλά

ως αντικείμενο επιθυμίας laquoεπιθυμίας του Απολύτως Άλλουraquo για να

δανειστούμε την έκφραση του Levinas4 Ο Χανς όπως και η Ίνγκε (η κοπέλα

που θαυμάζει ο Τόνιο) εκπροσωπούν το είδος του αστού αγέρωχοι μέσα στην

ομορφιά τους και την επιδεξιότητα τους

Με αφορμή τον ερωτικό πόθο ο Τόνιο αντιλαμβάνεται τη ριζική του

ετερότητα σε σχέση με το περιβάλλον του σε όλο της το μέγεθος Ο ίδιος

είναι στραμμένος προς τη σύνθεση των εσωτερικών του βιωμάτων ενώ λίγο τον

απασχολεί το τι συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο(σ26) Η τάση του να

ενδοσκοπείται και να ζει μια καθημερινότητα συσπειρωμένη στον εαυτό του

είναι αυτή που τον καθιστά ποιητή και αυτή που οξύνει την αίσθηση της

απόστασης από τους άλλους και από τον δικό τους κόσμο

laquoΓιατί να είμαι άραγε τόσο παράξενος και σε αντίθεση μrsquo όλουςraquo να ένα

από τα κύρια ερωτήματα που βασανίζουν τον νεαρό Κρέγκερ Ο ποιητής

Τόνιο ξένος μέσα σrsquo έναν κόσμο Άλλων είναι μία από τις πτυχές που η

αφήγηση του Μαν ξεδιπλώνει σκιαγραφώντας μια σχετικά οικεία εικόνα του

συγγραφέα ως ατόμου που το ταλέντο του και η ιδιότυπη αίσθηση των

πραγμάτων τον αποξενώνει από τη μάζα

Η μοναξιά που βιώνει ο ποιητής κυρίαρχο θεματικό μοτίβο στο Τόνιο

Κρέγκερ αντλεί τις αναφορές του τόσο από το φιλοσοφικό λόγο όσο και από

τον λογοτεχνικό Η επίδραση του Σοπενχάουερ και του Νίτσε είναι εξίσου

προφανής αλλά και αναγνωρισμένη από το συγγραφέα5 όπως και η επισταμένη

4 το παράθεμα από τη μελέτη της Μυρτώς Ρήγου Η ετερότητα του Άλλου Δοκίμιο για μια τρέχουσα μεταηθική Αθήνα 1995 Πλέθρον σ27 Η Ρήγου αναλύοντας τη φιλοσοφία του Levinas για την ετερότητα σημειώνει την αξία της ερωτικής ζωήςlaquo η οποία δοκιμάζει την ετερότητα έως θανάτουraquo ως διόδου προς την εξωτερικότητα (σ26)

5 laquoενώ στους Μπούντενμπροκ είχε μπορέσει να εκφραστεί μονάχα η επιρροή από τον Σοπενχάουερ και τον Βάγκνερ[] στον Τόνιο Κρέγκερ ξέσπασε το νιτσεϊκό παιδευτικό στοιχείο που

3

χρήση υλικού από τον Δον Κάρλος του Σίλλερ ndashαγαπημένο ανάγνωμα του

Τόνιο που θέλει να μοιραστεί με τον Χανς6

Η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα

συμπυκνώνοντας τον προσωπικό προβληματισμό του Μαν για το δρόμο που

οφείλει να ακολουθήσει ο συγγραφέας αν θέλει να μείνει πιστός στην επιλογή

του να ακολουθήσει την κλίση του Αν ο Χάννο Μπούντενμπροκ αφήνεται στο

θάνατο μετέωρος ηθικά ο επιζών Τόνιο Κρέγκερ αντιμετωπίζει τις συνέπειες

ενός ηθικού διλλήματος που υποδεικνύει μια συγκρουσιακή σχέση ζωής και

τέχνης Υπό ποία έννοια όμως το δίλλημα του συνάπτεται πρωτίστως με την

επιλογή μιας ηθικής στάσης

Ο Τόμας Μαν επαναδιατυπώνει την αντίθεση αστού- καλλιτέχνη

αναστοχαζόμενος αυτή τη φορά αγωνιωδώς εάν υφίσταται επί της ουσίας ένας

αποδεκτός τρόπος ζωής για κάποιον που όπως όλα αποδεικνύουν αντιλαμβάνεται την

καθημερινότητα με διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο και κυρίως που

βασανίζεται αποδεχόμενος μια ταυτότητα που υψώνει τείχη στις σχέσεις του

με τους άλλους Είναι ο ποιητής ένα ύποπτο ηθικά υποκείμενο Ας σκύψουμε

στο διάλογο του Τόνιο με τη φίλη του Λισαβέτα Η εισαγωγή αυτού του

διαλόγου σηματοδοτεί τη μετατόπιση της αφήγησης από την τριτοπρόσωπη

αποστασιοποιημένη κατασκευή ndashπρώτη αδρή περιγραφή του χαρακτήρα του

Τόνιοndash σε διαλογική ενώ καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της νουβέλας

χρησιμεύει ως το πλέον κατάλληλο όχημα να εκφράσει ο συγγραφέας τον

προβληματισμό του δανείζοντας τη φωνή του στην persona του

laquoένας τίμιος και υγιής και καθωσπρέπει άνθρωπος ούτε γράφει ούτε

μιμείται ούτε συνθέτει[] Η λογοτεχνία δεν είναι επάγγελμα είναι κατάρα να

το ξέρετε Σε μια εποχή που θαrsquo πρεπε να ζει κανείς εύκολα εν ειρήνη και

ομόνοια με το Θεό και τους ανθρώπους Αρχίζεις να νιώθεις πως είσαι

σημαδεμένος πως βρίσκεσαι σε μια αινιγματική αντίθεση με τους άλλους τους

έμελλε εφεξής να υπερισχύσειraquo από τους Στοχασμούςοπ σ 105 δείξαμε πως η επιρροή του Νίτσε ήταν ήδη τεράστια στους Μπούντενμπροκ

6 Τόνιο Κρέγκερ σ30-31

4

συνηθισμένους και τους ταχτικούς[] Τον καλλιτέχνη τον αληθινό όχι αυτόν

που έχει την τέχνη σα βιοποριστικό επάγγελμα μα τον προορισμένο και τον

καταραμένο τον διακρίνεις[] ίσως να πρόκειται για ένα εξαιρετικά lsquoύποπτοrsquo

ταλέντο που εξαρτάται από εξαιρετικά άσχημες καταστάσειςraquo(σ55-57 η

έμφαση δική μου)

Η τέχνη λοιπόν ως επάγγελμα και δη ως αστικό επάγγελμα με ότι

συνεπάγεται ο όρος ndashέχουμε ήδη μιλήσει για την άτεγκτη προτεσταντική ηθική

της εργασίαςndash είναι ένα επικίνδυνο μονοπάτι Γιατί όμως φαντάζει ως

ασυμβίβαστη επιλογή με τη ζωή Προφανώς η έννοια της εργατικότητας σε ότι

αφορά το καλλιτεχνικό επάγγελμα παύει να λαμβάνει την αστική χροιά Δεν

πρόκειται πλέον για ένα επάγγελμα βιοποριστικό που εξασφαλίζει την επιβίωση

για τον εργάτη και την καταξίωση για τον έμπορο Ο Τόμας Μαν μας

πληροφορεί πως μέσα από το προσωπικό του βίωμα κατόρθωσε να αποτυπώσει

στο έργο του αυτή την παράδοξη κατάσταση αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες με

τις αναλύσεις του Max Weber αλλά και άλλων και προκρίνοντας ρητά αυτή τη

φορά τη συμβολή του Νίτσε7 ως φιλοσόφου της ηθικής

Ο συγγραφέας αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τη συμβολή της

προτεσταντικής κληρονομιάς στη θεμελίωση της αντίληψης του για τον ηθικό

ρόλο του καλλιτέχνη Ο προβληματισμός του Μαν σrsquoαυτήν την περίπτωση

εκκινεί από τα διδάγματα της προτεσταντικής ηθικής περί προορισμού και

κλήσης Όπως ορθά έχει υποδείξει ο Weber η έννοια του επαγγέλματος ως

επιτακτικού εγκόσμιου καθήκοντος για τον πιστό που θέλει να ακολουθήσει το

θεϊκό θέλημα είναι ένα μείγμα της λουθηρανικής μεταρρύθμισης και των

καλβινιστικών ndash πουριτανιστικών διδαχών για το δόγμα της από θεία χάρη

επιλογής Για τον Λούθηρο το επάγγελμα αποτελεί χρέος και καθήκον ενώ laquo

ο μόνος σύμφωνα με το θεό τρόπος ζωής δεν ήταν να υπερβάλλουμε την

7 βλ Στοχασμοίσ171-2 laquoο bourgeois με την ασκητική θεώρηση του επαγγελματικού καθήκοντος είναι δημιούργημα της προτεσταντικής ηθικής του πουριτανισμού και του καλβινισμού αυτόν τον συλλογισμό τον ένιωσα και τον επινόησα εντελώς μόνος[] η συμφωνία μας επάνω στην ψυχολογική ακολουθία καλβινισμός- αστικότητα- ηρωϊσμός επιτυγχάνεται δι΄ενός σημαντικού (του σημαντικότερου πνευματικού αγωγού μέσα από τον Νίτσεraquo

5

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Τόνιο Κρέγκερ η πραγματικότητα του συγγραφέα Μαν εμπλέκεται σε τέτοιο βαθμό

με αυτήν του ποιητή Τόνιο που καθιστά την κατάσταση του σπαρασσόμενου

συγγραφικού υποκειμένου κρίσιμη και προσδίδει σε αυτήν τη νουβέλα της νιότης

του χαρακτήρα μαρτυρίας3 ενός κειμένου με άλλα λόγια που πιστοποιεί το

μαρτύριο που επιφέρει η αποδοχή ενός τρόπου ζωής στην υπηρεσία της

τέχνης στον αντίποδα μιας καθημερινότητας που δοξάζει τη ζωή

Η πολικότητα ως παράγων έντασης αντικρουόμενων τάσεων στον

ψυχισμό του ατόμου αποτελεί ένα από τα κύρια δομικά συστατικά της

συμβολικής αναπαράστασης του χαρακτήρα του Τόνιο Κρέγκερ ενώ η

ταυτότητα του διαρθρώνεται στη βάση της σχέσης του Εγώ- οι Άλλοι με

επίκεντρο ωστόσο αυτή τη φορά το ερωτικό βίωμα Η πολυσχιδής

προσωπικότητα του Τόνιο συναρτάται πάγια μέσα από τη σχέση που

αναπτύσσει με οτιδήποτε αλλότριο ξένο κεκαλυμμένα απειλητικό για την

λεπτή ισορροπία της αυτονομίας της Καταλυτικό ρόλο για την αυτοαντίληψη

του Τόνιο καθώς βιώνει την πρώτη νιότη του παίζει ο έρωτας η έλξη και

συνάμα η απώθηση που νιώθει για πρόσωπα του αντίθετου αλλά και του ίδιου

φύλου Το ερωτικό του σκίρτημα για τον συμμαθητή του Χανς Χάνσεν δίνει

το έναυσμα για να ξετυλιχθεί το κουβάρι της αφήγησης για να ξεκινήσει η

πορεία του χαρακτήρα προς την κατάκτηση της αυτογνωσίας ή έστω μιας

σχετικής αίσθησης του εαυτού

Οι Άλλοι δρουν για τον Τόνιο ως προβολές των εσωτερικών του

συγκρούσεων επιτείνοντας την αγωνία του και οδηγώντας τον στην περιχαράκωση

των ορίων της διαφορετικότητας του Είναι η αβίαστη ζωτικότητα του Χανς του

αντικειμένου του πόθου του που οξύνει το άλγος ως αναπόσπαστο στοιχείο της

αυτοσυνειδησίας

3 βλ και τις παρατηρήσεις του Ίσαρη στην εισαγωγή του Σε ένα δεύτερο επίπεδο ας θυμηθούμε την αγάπη που έτρεφε ένας άλλος laquo μάρτυραςraquo της Τέχνης για το Τόνιο Κρέγκερ αλλά και για ολόκληρο το έργο του Μαν Αυτός είναι ο Αντρέι Ταρκόφσκι από το πλήθος των αναφορών του στον Μαν βλ Αντρέι Ταρκόφσκι Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986μτφρ από τα γερμανικά-πρόλογος Αλέξανδρος Ίσαρης Αθήνα 1990 Νεφέλη ιδιαίτερα την εγγραφή της 3 Ιανουαρίου 1974 όπου ονομάζει τον Τόνιο Κρέγκερ ως την αγαπημένη του ξένη νουβέλα και τον Δρ Φάουστους ως το αγαπημένο του ξένο μυθιστόρημα(σ151)

2

laquoΉταν γεγονός πως ο Τόνιο αγαπούσε τον Χανς Χάνσεν και είχε κιόλας

υποφέρει πολύ εξαιτίας του[] Τον αγαπούσε πρώτα απrsquo όλα γιατί ήταν

ωραίος γιατί ήταν σrsquo όλα τα σημεία αλλιώτικος απ΄αυτόν(σ2628) Ο Χανς

είναι ένας Άλλος για τον Τόνιο δεν λειτουργεί ωστόσο ως alter ego του αλλά

ως αντικείμενο επιθυμίας laquoεπιθυμίας του Απολύτως Άλλουraquo για να

δανειστούμε την έκφραση του Levinas4 Ο Χανς όπως και η Ίνγκε (η κοπέλα

που θαυμάζει ο Τόνιο) εκπροσωπούν το είδος του αστού αγέρωχοι μέσα στην

ομορφιά τους και την επιδεξιότητα τους

Με αφορμή τον ερωτικό πόθο ο Τόνιο αντιλαμβάνεται τη ριζική του

ετερότητα σε σχέση με το περιβάλλον του σε όλο της το μέγεθος Ο ίδιος

είναι στραμμένος προς τη σύνθεση των εσωτερικών του βιωμάτων ενώ λίγο τον

απασχολεί το τι συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο(σ26) Η τάση του να

ενδοσκοπείται και να ζει μια καθημερινότητα συσπειρωμένη στον εαυτό του

είναι αυτή που τον καθιστά ποιητή και αυτή που οξύνει την αίσθηση της

απόστασης από τους άλλους και από τον δικό τους κόσμο

laquoΓιατί να είμαι άραγε τόσο παράξενος και σε αντίθεση μrsquo όλουςraquo να ένα

από τα κύρια ερωτήματα που βασανίζουν τον νεαρό Κρέγκερ Ο ποιητής

Τόνιο ξένος μέσα σrsquo έναν κόσμο Άλλων είναι μία από τις πτυχές που η

αφήγηση του Μαν ξεδιπλώνει σκιαγραφώντας μια σχετικά οικεία εικόνα του

συγγραφέα ως ατόμου που το ταλέντο του και η ιδιότυπη αίσθηση των

πραγμάτων τον αποξενώνει από τη μάζα

Η μοναξιά που βιώνει ο ποιητής κυρίαρχο θεματικό μοτίβο στο Τόνιο

Κρέγκερ αντλεί τις αναφορές του τόσο από το φιλοσοφικό λόγο όσο και από

τον λογοτεχνικό Η επίδραση του Σοπενχάουερ και του Νίτσε είναι εξίσου

προφανής αλλά και αναγνωρισμένη από το συγγραφέα5 όπως και η επισταμένη

4 το παράθεμα από τη μελέτη της Μυρτώς Ρήγου Η ετερότητα του Άλλου Δοκίμιο για μια τρέχουσα μεταηθική Αθήνα 1995 Πλέθρον σ27 Η Ρήγου αναλύοντας τη φιλοσοφία του Levinas για την ετερότητα σημειώνει την αξία της ερωτικής ζωήςlaquo η οποία δοκιμάζει την ετερότητα έως θανάτουraquo ως διόδου προς την εξωτερικότητα (σ26)

5 laquoενώ στους Μπούντενμπροκ είχε μπορέσει να εκφραστεί μονάχα η επιρροή από τον Σοπενχάουερ και τον Βάγκνερ[] στον Τόνιο Κρέγκερ ξέσπασε το νιτσεϊκό παιδευτικό στοιχείο που

3

χρήση υλικού από τον Δον Κάρλος του Σίλλερ ndashαγαπημένο ανάγνωμα του

Τόνιο που θέλει να μοιραστεί με τον Χανς6

Η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα

συμπυκνώνοντας τον προσωπικό προβληματισμό του Μαν για το δρόμο που

οφείλει να ακολουθήσει ο συγγραφέας αν θέλει να μείνει πιστός στην επιλογή

του να ακολουθήσει την κλίση του Αν ο Χάννο Μπούντενμπροκ αφήνεται στο

θάνατο μετέωρος ηθικά ο επιζών Τόνιο Κρέγκερ αντιμετωπίζει τις συνέπειες

ενός ηθικού διλλήματος που υποδεικνύει μια συγκρουσιακή σχέση ζωής και

τέχνης Υπό ποία έννοια όμως το δίλλημα του συνάπτεται πρωτίστως με την

επιλογή μιας ηθικής στάσης

Ο Τόμας Μαν επαναδιατυπώνει την αντίθεση αστού- καλλιτέχνη

αναστοχαζόμενος αυτή τη φορά αγωνιωδώς εάν υφίσταται επί της ουσίας ένας

αποδεκτός τρόπος ζωής για κάποιον που όπως όλα αποδεικνύουν αντιλαμβάνεται την

καθημερινότητα με διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο και κυρίως που

βασανίζεται αποδεχόμενος μια ταυτότητα που υψώνει τείχη στις σχέσεις του

με τους άλλους Είναι ο ποιητής ένα ύποπτο ηθικά υποκείμενο Ας σκύψουμε

στο διάλογο του Τόνιο με τη φίλη του Λισαβέτα Η εισαγωγή αυτού του

διαλόγου σηματοδοτεί τη μετατόπιση της αφήγησης από την τριτοπρόσωπη

αποστασιοποιημένη κατασκευή ndashπρώτη αδρή περιγραφή του χαρακτήρα του

Τόνιοndash σε διαλογική ενώ καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της νουβέλας

χρησιμεύει ως το πλέον κατάλληλο όχημα να εκφράσει ο συγγραφέας τον

προβληματισμό του δανείζοντας τη φωνή του στην persona του

laquoένας τίμιος και υγιής και καθωσπρέπει άνθρωπος ούτε γράφει ούτε

μιμείται ούτε συνθέτει[] Η λογοτεχνία δεν είναι επάγγελμα είναι κατάρα να

το ξέρετε Σε μια εποχή που θαrsquo πρεπε να ζει κανείς εύκολα εν ειρήνη και

ομόνοια με το Θεό και τους ανθρώπους Αρχίζεις να νιώθεις πως είσαι

σημαδεμένος πως βρίσκεσαι σε μια αινιγματική αντίθεση με τους άλλους τους

έμελλε εφεξής να υπερισχύσειraquo από τους Στοχασμούςοπ σ 105 δείξαμε πως η επιρροή του Νίτσε ήταν ήδη τεράστια στους Μπούντενμπροκ

6 Τόνιο Κρέγκερ σ30-31

4

συνηθισμένους και τους ταχτικούς[] Τον καλλιτέχνη τον αληθινό όχι αυτόν

που έχει την τέχνη σα βιοποριστικό επάγγελμα μα τον προορισμένο και τον

καταραμένο τον διακρίνεις[] ίσως να πρόκειται για ένα εξαιρετικά lsquoύποπτοrsquo

ταλέντο που εξαρτάται από εξαιρετικά άσχημες καταστάσειςraquo(σ55-57 η

έμφαση δική μου)

Η τέχνη λοιπόν ως επάγγελμα και δη ως αστικό επάγγελμα με ότι

συνεπάγεται ο όρος ndashέχουμε ήδη μιλήσει για την άτεγκτη προτεσταντική ηθική

της εργασίαςndash είναι ένα επικίνδυνο μονοπάτι Γιατί όμως φαντάζει ως

ασυμβίβαστη επιλογή με τη ζωή Προφανώς η έννοια της εργατικότητας σε ότι

αφορά το καλλιτεχνικό επάγγελμα παύει να λαμβάνει την αστική χροιά Δεν

πρόκειται πλέον για ένα επάγγελμα βιοποριστικό που εξασφαλίζει την επιβίωση

για τον εργάτη και την καταξίωση για τον έμπορο Ο Τόμας Μαν μας

πληροφορεί πως μέσα από το προσωπικό του βίωμα κατόρθωσε να αποτυπώσει

στο έργο του αυτή την παράδοξη κατάσταση αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες με

τις αναλύσεις του Max Weber αλλά και άλλων και προκρίνοντας ρητά αυτή τη

φορά τη συμβολή του Νίτσε7 ως φιλοσόφου της ηθικής

Ο συγγραφέας αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τη συμβολή της

προτεσταντικής κληρονομιάς στη θεμελίωση της αντίληψης του για τον ηθικό

ρόλο του καλλιτέχνη Ο προβληματισμός του Μαν σrsquoαυτήν την περίπτωση

εκκινεί από τα διδάγματα της προτεσταντικής ηθικής περί προορισμού και

κλήσης Όπως ορθά έχει υποδείξει ο Weber η έννοια του επαγγέλματος ως

επιτακτικού εγκόσμιου καθήκοντος για τον πιστό που θέλει να ακολουθήσει το

θεϊκό θέλημα είναι ένα μείγμα της λουθηρανικής μεταρρύθμισης και των

καλβινιστικών ndash πουριτανιστικών διδαχών για το δόγμα της από θεία χάρη

επιλογής Για τον Λούθηρο το επάγγελμα αποτελεί χρέος και καθήκον ενώ laquo

ο μόνος σύμφωνα με το θεό τρόπος ζωής δεν ήταν να υπερβάλλουμε την

7 βλ Στοχασμοίσ171-2 laquoο bourgeois με την ασκητική θεώρηση του επαγγελματικού καθήκοντος είναι δημιούργημα της προτεσταντικής ηθικής του πουριτανισμού και του καλβινισμού αυτόν τον συλλογισμό τον ένιωσα και τον επινόησα εντελώς μόνος[] η συμφωνία μας επάνω στην ψυχολογική ακολουθία καλβινισμός- αστικότητα- ηρωϊσμός επιτυγχάνεται δι΄ενός σημαντικού (του σημαντικότερου πνευματικού αγωγού μέσα από τον Νίτσεraquo

5

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

laquoΉταν γεγονός πως ο Τόνιο αγαπούσε τον Χανς Χάνσεν και είχε κιόλας

υποφέρει πολύ εξαιτίας του[] Τον αγαπούσε πρώτα απrsquo όλα γιατί ήταν

ωραίος γιατί ήταν σrsquo όλα τα σημεία αλλιώτικος απ΄αυτόν(σ2628) Ο Χανς

είναι ένας Άλλος για τον Τόνιο δεν λειτουργεί ωστόσο ως alter ego του αλλά

ως αντικείμενο επιθυμίας laquoεπιθυμίας του Απολύτως Άλλουraquo για να

δανειστούμε την έκφραση του Levinas4 Ο Χανς όπως και η Ίνγκε (η κοπέλα

που θαυμάζει ο Τόνιο) εκπροσωπούν το είδος του αστού αγέρωχοι μέσα στην

ομορφιά τους και την επιδεξιότητα τους

Με αφορμή τον ερωτικό πόθο ο Τόνιο αντιλαμβάνεται τη ριζική του

ετερότητα σε σχέση με το περιβάλλον του σε όλο της το μέγεθος Ο ίδιος

είναι στραμμένος προς τη σύνθεση των εσωτερικών του βιωμάτων ενώ λίγο τον

απασχολεί το τι συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο(σ26) Η τάση του να

ενδοσκοπείται και να ζει μια καθημερινότητα συσπειρωμένη στον εαυτό του

είναι αυτή που τον καθιστά ποιητή και αυτή που οξύνει την αίσθηση της

απόστασης από τους άλλους και από τον δικό τους κόσμο

laquoΓιατί να είμαι άραγε τόσο παράξενος και σε αντίθεση μrsquo όλουςraquo να ένα

από τα κύρια ερωτήματα που βασανίζουν τον νεαρό Κρέγκερ Ο ποιητής

Τόνιο ξένος μέσα σrsquo έναν κόσμο Άλλων είναι μία από τις πτυχές που η

αφήγηση του Μαν ξεδιπλώνει σκιαγραφώντας μια σχετικά οικεία εικόνα του

συγγραφέα ως ατόμου που το ταλέντο του και η ιδιότυπη αίσθηση των

πραγμάτων τον αποξενώνει από τη μάζα

Η μοναξιά που βιώνει ο ποιητής κυρίαρχο θεματικό μοτίβο στο Τόνιο

Κρέγκερ αντλεί τις αναφορές του τόσο από το φιλοσοφικό λόγο όσο και από

τον λογοτεχνικό Η επίδραση του Σοπενχάουερ και του Νίτσε είναι εξίσου

προφανής αλλά και αναγνωρισμένη από το συγγραφέα5 όπως και η επισταμένη

4 το παράθεμα από τη μελέτη της Μυρτώς Ρήγου Η ετερότητα του Άλλου Δοκίμιο για μια τρέχουσα μεταηθική Αθήνα 1995 Πλέθρον σ27 Η Ρήγου αναλύοντας τη φιλοσοφία του Levinas για την ετερότητα σημειώνει την αξία της ερωτικής ζωήςlaquo η οποία δοκιμάζει την ετερότητα έως θανάτουraquo ως διόδου προς την εξωτερικότητα (σ26)

5 laquoενώ στους Μπούντενμπροκ είχε μπορέσει να εκφραστεί μονάχα η επιρροή από τον Σοπενχάουερ και τον Βάγκνερ[] στον Τόνιο Κρέγκερ ξέσπασε το νιτσεϊκό παιδευτικό στοιχείο που

3

χρήση υλικού από τον Δον Κάρλος του Σίλλερ ndashαγαπημένο ανάγνωμα του

Τόνιο που θέλει να μοιραστεί με τον Χανς6

Η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα

συμπυκνώνοντας τον προσωπικό προβληματισμό του Μαν για το δρόμο που

οφείλει να ακολουθήσει ο συγγραφέας αν θέλει να μείνει πιστός στην επιλογή

του να ακολουθήσει την κλίση του Αν ο Χάννο Μπούντενμπροκ αφήνεται στο

θάνατο μετέωρος ηθικά ο επιζών Τόνιο Κρέγκερ αντιμετωπίζει τις συνέπειες

ενός ηθικού διλλήματος που υποδεικνύει μια συγκρουσιακή σχέση ζωής και

τέχνης Υπό ποία έννοια όμως το δίλλημα του συνάπτεται πρωτίστως με την

επιλογή μιας ηθικής στάσης

Ο Τόμας Μαν επαναδιατυπώνει την αντίθεση αστού- καλλιτέχνη

αναστοχαζόμενος αυτή τη φορά αγωνιωδώς εάν υφίσταται επί της ουσίας ένας

αποδεκτός τρόπος ζωής για κάποιον που όπως όλα αποδεικνύουν αντιλαμβάνεται την

καθημερινότητα με διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο και κυρίως που

βασανίζεται αποδεχόμενος μια ταυτότητα που υψώνει τείχη στις σχέσεις του

με τους άλλους Είναι ο ποιητής ένα ύποπτο ηθικά υποκείμενο Ας σκύψουμε

στο διάλογο του Τόνιο με τη φίλη του Λισαβέτα Η εισαγωγή αυτού του

διαλόγου σηματοδοτεί τη μετατόπιση της αφήγησης από την τριτοπρόσωπη

αποστασιοποιημένη κατασκευή ndashπρώτη αδρή περιγραφή του χαρακτήρα του

Τόνιοndash σε διαλογική ενώ καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της νουβέλας

χρησιμεύει ως το πλέον κατάλληλο όχημα να εκφράσει ο συγγραφέας τον

προβληματισμό του δανείζοντας τη φωνή του στην persona του

laquoένας τίμιος και υγιής και καθωσπρέπει άνθρωπος ούτε γράφει ούτε

μιμείται ούτε συνθέτει[] Η λογοτεχνία δεν είναι επάγγελμα είναι κατάρα να

το ξέρετε Σε μια εποχή που θαrsquo πρεπε να ζει κανείς εύκολα εν ειρήνη και

ομόνοια με το Θεό και τους ανθρώπους Αρχίζεις να νιώθεις πως είσαι

σημαδεμένος πως βρίσκεσαι σε μια αινιγματική αντίθεση με τους άλλους τους

έμελλε εφεξής να υπερισχύσειraquo από τους Στοχασμούςοπ σ 105 δείξαμε πως η επιρροή του Νίτσε ήταν ήδη τεράστια στους Μπούντενμπροκ

6 Τόνιο Κρέγκερ σ30-31

4

συνηθισμένους και τους ταχτικούς[] Τον καλλιτέχνη τον αληθινό όχι αυτόν

που έχει την τέχνη σα βιοποριστικό επάγγελμα μα τον προορισμένο και τον

καταραμένο τον διακρίνεις[] ίσως να πρόκειται για ένα εξαιρετικά lsquoύποπτοrsquo

ταλέντο που εξαρτάται από εξαιρετικά άσχημες καταστάσειςraquo(σ55-57 η

έμφαση δική μου)

Η τέχνη λοιπόν ως επάγγελμα και δη ως αστικό επάγγελμα με ότι

συνεπάγεται ο όρος ndashέχουμε ήδη μιλήσει για την άτεγκτη προτεσταντική ηθική

της εργασίαςndash είναι ένα επικίνδυνο μονοπάτι Γιατί όμως φαντάζει ως

ασυμβίβαστη επιλογή με τη ζωή Προφανώς η έννοια της εργατικότητας σε ότι

αφορά το καλλιτεχνικό επάγγελμα παύει να λαμβάνει την αστική χροιά Δεν

πρόκειται πλέον για ένα επάγγελμα βιοποριστικό που εξασφαλίζει την επιβίωση

για τον εργάτη και την καταξίωση για τον έμπορο Ο Τόμας Μαν μας

πληροφορεί πως μέσα από το προσωπικό του βίωμα κατόρθωσε να αποτυπώσει

στο έργο του αυτή την παράδοξη κατάσταση αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες με

τις αναλύσεις του Max Weber αλλά και άλλων και προκρίνοντας ρητά αυτή τη

φορά τη συμβολή του Νίτσε7 ως φιλοσόφου της ηθικής

Ο συγγραφέας αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τη συμβολή της

προτεσταντικής κληρονομιάς στη θεμελίωση της αντίληψης του για τον ηθικό

ρόλο του καλλιτέχνη Ο προβληματισμός του Μαν σrsquoαυτήν την περίπτωση

εκκινεί από τα διδάγματα της προτεσταντικής ηθικής περί προορισμού και

κλήσης Όπως ορθά έχει υποδείξει ο Weber η έννοια του επαγγέλματος ως

επιτακτικού εγκόσμιου καθήκοντος για τον πιστό που θέλει να ακολουθήσει το

θεϊκό θέλημα είναι ένα μείγμα της λουθηρανικής μεταρρύθμισης και των

καλβινιστικών ndash πουριτανιστικών διδαχών για το δόγμα της από θεία χάρη

επιλογής Για τον Λούθηρο το επάγγελμα αποτελεί χρέος και καθήκον ενώ laquo

ο μόνος σύμφωνα με το θεό τρόπος ζωής δεν ήταν να υπερβάλλουμε την

7 βλ Στοχασμοίσ171-2 laquoο bourgeois με την ασκητική θεώρηση του επαγγελματικού καθήκοντος είναι δημιούργημα της προτεσταντικής ηθικής του πουριτανισμού και του καλβινισμού αυτόν τον συλλογισμό τον ένιωσα και τον επινόησα εντελώς μόνος[] η συμφωνία μας επάνω στην ψυχολογική ακολουθία καλβινισμός- αστικότητα- ηρωϊσμός επιτυγχάνεται δι΄ενός σημαντικού (του σημαντικότερου πνευματικού αγωγού μέσα από τον Νίτσεraquo

5

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

χρήση υλικού από τον Δον Κάρλος του Σίλλερ ndashαγαπημένο ανάγνωμα του

Τόνιο που θέλει να μοιραστεί με τον Χανς6

Η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα

συμπυκνώνοντας τον προσωπικό προβληματισμό του Μαν για το δρόμο που

οφείλει να ακολουθήσει ο συγγραφέας αν θέλει να μείνει πιστός στην επιλογή

του να ακολουθήσει την κλίση του Αν ο Χάννο Μπούντενμπροκ αφήνεται στο

θάνατο μετέωρος ηθικά ο επιζών Τόνιο Κρέγκερ αντιμετωπίζει τις συνέπειες

ενός ηθικού διλλήματος που υποδεικνύει μια συγκρουσιακή σχέση ζωής και

τέχνης Υπό ποία έννοια όμως το δίλλημα του συνάπτεται πρωτίστως με την

επιλογή μιας ηθικής στάσης

Ο Τόμας Μαν επαναδιατυπώνει την αντίθεση αστού- καλλιτέχνη

αναστοχαζόμενος αυτή τη φορά αγωνιωδώς εάν υφίσταται επί της ουσίας ένας

αποδεκτός τρόπος ζωής για κάποιον που όπως όλα αποδεικνύουν αντιλαμβάνεται την

καθημερινότητα με διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο και κυρίως που

βασανίζεται αποδεχόμενος μια ταυτότητα που υψώνει τείχη στις σχέσεις του

με τους άλλους Είναι ο ποιητής ένα ύποπτο ηθικά υποκείμενο Ας σκύψουμε

στο διάλογο του Τόνιο με τη φίλη του Λισαβέτα Η εισαγωγή αυτού του

διαλόγου σηματοδοτεί τη μετατόπιση της αφήγησης από την τριτοπρόσωπη

αποστασιοποιημένη κατασκευή ndashπρώτη αδρή περιγραφή του χαρακτήρα του

Τόνιοndash σε διαλογική ενώ καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της νουβέλας

χρησιμεύει ως το πλέον κατάλληλο όχημα να εκφράσει ο συγγραφέας τον

προβληματισμό του δανείζοντας τη φωνή του στην persona του

laquoένας τίμιος και υγιής και καθωσπρέπει άνθρωπος ούτε γράφει ούτε

μιμείται ούτε συνθέτει[] Η λογοτεχνία δεν είναι επάγγελμα είναι κατάρα να

το ξέρετε Σε μια εποχή που θαrsquo πρεπε να ζει κανείς εύκολα εν ειρήνη και

ομόνοια με το Θεό και τους ανθρώπους Αρχίζεις να νιώθεις πως είσαι

σημαδεμένος πως βρίσκεσαι σε μια αινιγματική αντίθεση με τους άλλους τους

έμελλε εφεξής να υπερισχύσειraquo από τους Στοχασμούςοπ σ 105 δείξαμε πως η επιρροή του Νίτσε ήταν ήδη τεράστια στους Μπούντενμπροκ

6 Τόνιο Κρέγκερ σ30-31

4

συνηθισμένους και τους ταχτικούς[] Τον καλλιτέχνη τον αληθινό όχι αυτόν

που έχει την τέχνη σα βιοποριστικό επάγγελμα μα τον προορισμένο και τον

καταραμένο τον διακρίνεις[] ίσως να πρόκειται για ένα εξαιρετικά lsquoύποπτοrsquo

ταλέντο που εξαρτάται από εξαιρετικά άσχημες καταστάσειςraquo(σ55-57 η

έμφαση δική μου)

Η τέχνη λοιπόν ως επάγγελμα και δη ως αστικό επάγγελμα με ότι

συνεπάγεται ο όρος ndashέχουμε ήδη μιλήσει για την άτεγκτη προτεσταντική ηθική

της εργασίαςndash είναι ένα επικίνδυνο μονοπάτι Γιατί όμως φαντάζει ως

ασυμβίβαστη επιλογή με τη ζωή Προφανώς η έννοια της εργατικότητας σε ότι

αφορά το καλλιτεχνικό επάγγελμα παύει να λαμβάνει την αστική χροιά Δεν

πρόκειται πλέον για ένα επάγγελμα βιοποριστικό που εξασφαλίζει την επιβίωση

για τον εργάτη και την καταξίωση για τον έμπορο Ο Τόμας Μαν μας

πληροφορεί πως μέσα από το προσωπικό του βίωμα κατόρθωσε να αποτυπώσει

στο έργο του αυτή την παράδοξη κατάσταση αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες με

τις αναλύσεις του Max Weber αλλά και άλλων και προκρίνοντας ρητά αυτή τη

φορά τη συμβολή του Νίτσε7 ως φιλοσόφου της ηθικής

Ο συγγραφέας αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τη συμβολή της

προτεσταντικής κληρονομιάς στη θεμελίωση της αντίληψης του για τον ηθικό

ρόλο του καλλιτέχνη Ο προβληματισμός του Μαν σrsquoαυτήν την περίπτωση

εκκινεί από τα διδάγματα της προτεσταντικής ηθικής περί προορισμού και

κλήσης Όπως ορθά έχει υποδείξει ο Weber η έννοια του επαγγέλματος ως

επιτακτικού εγκόσμιου καθήκοντος για τον πιστό που θέλει να ακολουθήσει το

θεϊκό θέλημα είναι ένα μείγμα της λουθηρανικής μεταρρύθμισης και των

καλβινιστικών ndash πουριτανιστικών διδαχών για το δόγμα της από θεία χάρη

επιλογής Για τον Λούθηρο το επάγγελμα αποτελεί χρέος και καθήκον ενώ laquo

ο μόνος σύμφωνα με το θεό τρόπος ζωής δεν ήταν να υπερβάλλουμε την

7 βλ Στοχασμοίσ171-2 laquoο bourgeois με την ασκητική θεώρηση του επαγγελματικού καθήκοντος είναι δημιούργημα της προτεσταντικής ηθικής του πουριτανισμού και του καλβινισμού αυτόν τον συλλογισμό τον ένιωσα και τον επινόησα εντελώς μόνος[] η συμφωνία μας επάνω στην ψυχολογική ακολουθία καλβινισμός- αστικότητα- ηρωϊσμός επιτυγχάνεται δι΄ενός σημαντικού (του σημαντικότερου πνευματικού αγωγού μέσα από τον Νίτσεraquo

5

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

συνηθισμένους και τους ταχτικούς[] Τον καλλιτέχνη τον αληθινό όχι αυτόν

που έχει την τέχνη σα βιοποριστικό επάγγελμα μα τον προορισμένο και τον

καταραμένο τον διακρίνεις[] ίσως να πρόκειται για ένα εξαιρετικά lsquoύποπτοrsquo

ταλέντο που εξαρτάται από εξαιρετικά άσχημες καταστάσειςraquo(σ55-57 η

έμφαση δική μου)

Η τέχνη λοιπόν ως επάγγελμα και δη ως αστικό επάγγελμα με ότι

συνεπάγεται ο όρος ndashέχουμε ήδη μιλήσει για την άτεγκτη προτεσταντική ηθική

της εργασίαςndash είναι ένα επικίνδυνο μονοπάτι Γιατί όμως φαντάζει ως

ασυμβίβαστη επιλογή με τη ζωή Προφανώς η έννοια της εργατικότητας σε ότι

αφορά το καλλιτεχνικό επάγγελμα παύει να λαμβάνει την αστική χροιά Δεν

πρόκειται πλέον για ένα επάγγελμα βιοποριστικό που εξασφαλίζει την επιβίωση

για τον εργάτη και την καταξίωση για τον έμπορο Ο Τόμας Μαν μας

πληροφορεί πως μέσα από το προσωπικό του βίωμα κατόρθωσε να αποτυπώσει

στο έργο του αυτή την παράδοξη κατάσταση αναγνωρίζοντας τις ομοιότητες με

τις αναλύσεις του Max Weber αλλά και άλλων και προκρίνοντας ρητά αυτή τη

φορά τη συμβολή του Νίτσε7 ως φιλοσόφου της ηθικής

Ο συγγραφέας αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό τη συμβολή της

προτεσταντικής κληρονομιάς στη θεμελίωση της αντίληψης του για τον ηθικό

ρόλο του καλλιτέχνη Ο προβληματισμός του Μαν σrsquoαυτήν την περίπτωση

εκκινεί από τα διδάγματα της προτεσταντικής ηθικής περί προορισμού και

κλήσης Όπως ορθά έχει υποδείξει ο Weber η έννοια του επαγγέλματος ως

επιτακτικού εγκόσμιου καθήκοντος για τον πιστό που θέλει να ακολουθήσει το

θεϊκό θέλημα είναι ένα μείγμα της λουθηρανικής μεταρρύθμισης και των

καλβινιστικών ndash πουριτανιστικών διδαχών για το δόγμα της από θεία χάρη

επιλογής Για τον Λούθηρο το επάγγελμα αποτελεί χρέος και καθήκον ενώ laquo

ο μόνος σύμφωνα με το θεό τρόπος ζωής δεν ήταν να υπερβάλλουμε την

7 βλ Στοχασμοίσ171-2 laquoο bourgeois με την ασκητική θεώρηση του επαγγελματικού καθήκοντος είναι δημιούργημα της προτεσταντικής ηθικής του πουριτανισμού και του καλβινισμού αυτόν τον συλλογισμό τον ένιωσα και τον επινόησα εντελώς μόνος[] η συμφωνία μας επάνω στην ψυχολογική ακολουθία καλβινισμός- αστικότητα- ηρωϊσμός επιτυγχάνεται δι΄ενός σημαντικού (του σημαντικότερου πνευματικού αγωγού μέσα από τον Νίτσεraquo

5

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

εγκόσμια ηθικότητα με μοναχικό ασκητισμό αλλά μόνο με την εκπλήρωση

των υποχρεώσεων που προκύπτουν από τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Αυτός είναι ο προορισμός τουraquo8

Τουτέστιν όποιος αναλαμβάνει στην επίγεια ζωή του να εκπληρώσει

τον προορισμό του βαδίζει τον ηθικό δρόμο που υπέδειξε γιrsquoαυτόν ο Θεός

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τις προειδοποιήσεις του Καλβίνου περί

διαχωρισμού των ανθρώπων σε επίλεκτους και σε καταδικασμένους εξαιτίας

της θεϊκής χάρης που προορίζεται για έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων9

αντιλαμβάνεται πως ο laquoσημαδεμένοςraquo καλλιτέχνης βρίσκεται σε δυσμενή θέση

το ταλέντο του είτε θα τον οδηγήσει στη σωτηρία είτε στην απόλυτη προδοσία

Πως θα χαράξει μια μέση οδό Για το καλβινικό δόγμα ο καθοδηγητικός

ρόλος του επαγγέλματος προς μια σωτηριολογική κατεύθυνση παίζει

σημαίνοντα ρόλο εφόσον σε έναν κόσμο που δημιουργήθηκε και υπάρχει

μόνο προς χάριν και δόξα του Θεού η εκκοσμικευμένη εργασία η ασκητική

δραστηριότητα που προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο αποτελεί το μοναδικό

τεκμήριο της ύπαρξης της θείας χάρης προς τον πιστό Όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Weber laquo όσο άχρηστα μπορεί να είναι τα καλά έργα σαν μέσο για

την επίτευξη της σωτηρίας γιατί και οι εκλεκτοί παραμένουν όντα με σάρκα

και καθετί που κάνουν απέχει άπειρα από τους θείους κανόνες ωστόσο είναι

απαραίτητα σαν δείγματα της θείας εκλογής Είναι τα τεχνικά μέσα όχι για να

αγορασθεί η σωτηρία αλλά για να υπερνικηθεί ο φόβος της καταδίκης[]

Έτσι ο καλβινιστής[] δημιουργεί τον εαυτό του για τη σωτηρία του ή[] την

πεποίθηση για κάτι τέτοιο10 Αν ο διττός προορισμός ενός υπηρέτη της Τέχνης

διαρθρώνεται επί της βάσης του δίπολου χάρη-καταδίκη κάνοντας τον νεαρό

Μαν να αναφωνεί πως laquoη λογοτεχνία είναι θάνατοςraquo11 κατάρα και όχι επάγγελμα

8 Max Weber Η προτεσταντική ηθικήοπ σ70 9 στο ίδιο σ 86-96 10 οπ σ100 11 από επιστολή του Μαν προς τον αδερφό του Χάινριχ στις 13 Φεβρουαρίου του 1901

εποχή που γραφόταν ο Τόνιο Κρέγκερ laquoΑ η λογοτεχνία είναι θάνατος[] Το έσχατο και το πιο μεγάλο της μάθημα είναι αυτό το να βλέπεις το θάνατο σαν ένα τρόπο για να πετύχεις το αντίθετό του τη ζωήraquo στο Τόμας Μαν Γράμματαοπ σ43

6

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

(υπό την έννοια της κλήσης) τότε καθίσταται επείγουσα ανάγκη ο

καταδικασμένος καλλιτέχνης laquoαυτός που στέκει ανάμεσα σε δυο κόσμους σε

κανέναν δε νιώθει άνεταraquo12 να επανερμηνεύσει τον προορισμό του και να

νομιμοποιήσει την ύποπτη ηθικά κλίση (αλλά και κλήση) του

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσον ο καλλιτέχνης είναι

πιστός προς κάποιο ιδανικό τέτοιο που θα του χαράξει δρόμο εκπλήρωσης

του προορισμού του και του ηθικού του χρέους Είναι η Τέχνη ένα τέτοιο

ιδανικό Η αισθητική που εισηγείται ο Μαν τουλάχιστον σε αυτή την νεανική

φάση της συγγραφικής του πορείας είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της

ηθικής Ο ίδιος επανεξετάζοντας εκείνη την εποχή διαπιστώνει laquoΤο

αισθητικό όσο κι αν το αγαπούσα [] μου ήταν αυτονόητο καθώς

φαίνεται[] και ήταν ίσα-ίσα η Τέχνη εκείνη με τα έντονα ηθικολογικά

στοιχεία την οποία αντιλαμβανόμουν ως τη δική μου σφαίρα ως το

προσήκον και ανέκαθεν οικείο σrsquo εμέναraquo Μια στάση τείνουσα προς τον

αισθητισμό είναι για τον Μαν ότι απεχθέστερο Σrsquo αυτό το πνεύμα ο Μαν

επιλέγει τον Νίτσε ως κατεξοχήν αναλυτή της ηθικής αντικρούοντας τις

απόψεις όσων τον ήθελαν εκείνη την εποχή laquoπατέρα του ευρωπαϊκού

αισθητισμούraquo13

Είναι βέβαια γνωστό πως η ιδιοτυπία της νιτσεϊκής σκέψης και η

προειρημένη της απέχθεια στη συστηματικότητα δυσχεραίνουν την ενιαία και

συνεκτική πρόσληψη

Η φιλοσοφία του Νίτσε για τους καλλιτέχνες συνυφασμένη κατrsquo αρχήν

με την έννοια της ασθένειας της νόσου και του πόνου ως μοχλών της

δημιουργίας αλλά και οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του για την αμφίρροπη

ηθική στάση των καλλιτεχνών διεισδύουν στο Τόνιο Κρέγκερ Ας ξεκινήσουμε

από την πιο προωθημένη διατύπωση για το παράδοξο του καλλιτέχνη Ο

Νίτσε είναι ξεκάθαρος laquoΠοιό είναι λοιπόν το νόημα κάθε ασκητικού ιδανικού

Στην περίπτωση του καλλιτέχνη αρχίζουμε να το καταλαβαίνουμε δεν υπάρχει

12 Τόνιο Κρέγκερ σ106 13 βλ Στοχασμοί οπ σ 650-651

7

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

κανένα [] Τουλάχιστον τους χρειάζεται ένα πρόχωμα ένα απόθεμα μια

εξουσία όπου μπορούν να βασιστούν οι καλλιτέχνες δεν πάνε ποτέ μόνοι

τους γιατί η περπατησιά της ανεξαρτησίας είναι αντίθετη με τα ουσιαστικά

τους ένστικταraquo14 Είναι ακριβώς αυτό το χωρίο που προσελκύει την προσοχή

του Τόμας Μαν15 Η ζωή του καλλιτέχνη είναι μια ακροβασία είναι όμως και

το έργο του μια προσπάθεια ισορροπίας αντίρροπων τάσεων που αντιμετωπίζει

στη ζωή του Στέκοντας αναποφάσιστος ανάμεσα σε ποιό είδος οφείλει να

εκπροσωπήσει για να επιβιώσει αναβάλλει την ηθική του τελείωση

Η μεθοδευμένη επίθεση του Νίτσε κατά μιας ασκητικής αντίληψης

της ζωής εκκινεί και υπονοεί σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία του

Σοπενχάουερ την οποία και επιχειρεί να θέσει σε νέα βάση με αφετηρία την

κατάλυση του προτύπου της μοναχικής ιδιοφυΐας που ασκητεύει στην τέχνη

αποκομμένη από τον κόσμο Ο καλλιτέχνης κατά τον Σοπενχάουερ διαφέρει

ριζικά από τον κοινό άνθρωπο κυρίως εξαιτίας της ικανότητας του να

συλλαμβάνει την Ιδέα εναισθητικά ενώ η μεγαλοφυΐα του συνίσταται στη

δυνατότητα του να υποτάσσει τη βούληση του στην υπηρεσία της γνώσης16 Αν

η βούληση είναι αυτή που κινεί τον κόσμο και συνεπιφέρει την οδύνη συνεπάγεται πως η

παντοδυναμία της επιθυμίας είναι ασύμβατη με την αφοσίωση στην τέχνη Η ενατένιση

του έργου τέχνης τέτοια που καθιστά τον δημιουργό ανώτερο όν προϋποθέτει

την πλήρη εκρίζωση των επιθυμιών την κατάπνιξη του αισθησιασμού στο

σοπεναουερικό σύμπαν

Ο Νίτσε διαφοροποιείται ως προς αυτή την αισθητική καθώς ο ίδιος

βάλλει κατά οποιασδήποτε βιοθεωρίας που επιτάσσει τυφλή προσήλωση προς

ένα σκοπό Για τον Νίτσε μια έμμονη πίστη προς την τέχνη ως μοναδική και

απόλυτη αλήθεια δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ισχυροποιεί αξίες κληροδοτημένες

από τον ασκητισμό αξίες που η επιστήμη αποδέχεται αλλά η τέχνη οφείλει να

14 Φρ Νίτσε Η Γενεαλογία της Ηθικής μτφρ Μίνας Ζωγράφου Αθήνα Εκδόσεις Μαρή σ101

15 στην έκδοση που κατείχε ο Μαν το χωρίο ήταν σημειωμένο με σταυρό Την πληροφορία παρέχει ο Reed οπ σ92

16 Άρθουρ Σοπενχάουερ Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση μτφρ Αχιλλέα Βαγενά Εκδόσεις Αναγνωστίδη σ231-245

8

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

αποβάλλει17Ο λυτρωτικός χαρακτήρας του αισθητικού βιώματος τον οποίο

εισηγείται ο Σοπενχάουερ καθώς και η εξύψωση του πνεύματος έναντι του

σώματος ανάγουν την Τέχνη σε μια σφαίρα απόκοσμη αναγκαστικά απομακρυσμένη

από τη Ζωή στην οποία ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τον εαυτό του και από τα δεινά

της Βούλησης18 Το αισθητικό σύμπαν του Σοπενχάουερ προσδίδει στην τέχνη

και συνακόλουθα στο ρόλο του καλλιτέχνη αριστοκρατικό επίχρισμα Η

πολεμική που εξαπολύει ο Νίτσε κατά της ηθικής εισηγούμενος την

laquoεπαναξιολόγηση όλων των αξιώνraquo θα σημάνει και την οριστική ρήξη του με

το δάσκαλό του19

Ο τρόπος όμως με τον οποίο εγγράφει την έννοια της καλλιτεχνικής

ταυτότητας ο Μαν ως προορισμό ως διακριτό σημάδι που φέρει ο

καλλιτέχνης απαιτεί περαιτέρω αποσαφήνιση Καθώς ο καλλιτέχνης κατά

Σοπενχάουερ έχει ειδική πρόσβαση στο χώρο της γνώσης μέσω της

φαντασίας μεταβάλλεται και η οπτική γωνία από την οποία θεάται την

πραγματικότητα Η ρευστή ηθική του και η αποστασία του από τον

καθημερινό λόγο τον καθιστούν μεταιχμιακό υποκείμενο όχι όμως και εξ

rsquoολοκλήρου persona non grata Αυτή την εξισορροπητική θέση αναλαμβάνει

να διασφαλίσει όπως θα φανεί και ο Μαν μέσω του Τόνιο Κρέγκερ σε ένα

εγχείρημα να συζευχθούν χωρίς να αλληλοεξουδετερωθούν η σοπενχαουερική

με την νιτσεϊκή αισθητική

Η πολικότητα ως παράγων σύνθεσης εισχωρεί στην αφηγηματική

κατασκευή του Τόνιο Κρέγκερ καθώς μέσα από το διάλογο του Τόνιο και της

17 πρβλ και laquoΑλλά η δύναμη που σπρώχνει σ΄αυτόν τον ασκητισμό αυτή η απόλυτη θέληση για την αλήθεια η πίστη στο ίδιο το ασκητικό ιδανικό [] είναι η πίστη σε μια μεταφυσική αξία σε μια κατ΄εξοχήν αξία της αλήθειας που μόνο το ασκητικό ιδανικό την εξασφαλίζει και την καθιερώνει (ζει και χάνεται μαζί του)raquo Γενεαλογία της ηθικής οπ σ155 και laquoη αναζήτησις του αληθινού της αλήθειας τι άλλο μπορεί να είναι παρά ηθικήraquo Η Θέλησις της δυνάμεωςοπ σ 39

18 πρβλ laquo γιατί πράγματι απ΄τη στιγμή που λυτρωμένοι απ΄τη βούληση απορροφηθήκαμε μέσα στην καθαρή και ανεξάρτητη απ΄ τη βούληση γνώση έχουμε μπει σ΄έναν άλλο κόσμοraquo στο Ο κόσμος σαν βούληση οπ σ 248

19 Για την αντιπαραβολή των αισθητικών αντιλήψεων των Σοπενχάουερ-Νίτσε ενδεικτικά βλ

Martha C Nussbaum ldquoNietzsche Schopenhauer Dionysusbdquo στο The Cambridge Companion to Schopenhauer ed Christopher Janaway Cambridge University Press 2006 σ 344-374

9

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Λισαβέτα έναν άτυπο αγώνα λόγων εκπροσωπούνται οι δυο αντικρουόμενες

αισθητικές αντιλήψεις Το ύφος του διαλόγου απέχει από το να χαρακτηριστεί

πολεμικό μιας και η λεπτή ειρωνική γραφίδα του συγγραφέα οδηγεί τις

αντιτιθέμενες τάσεις προς την σύνθεσή τους ανασκευάζοντας όσες είναι εφικτό

και επαναδιατυπώνοντας τα ερωτήματα για όσες παραμένουν μετέωρες20 Η

Λισαβέτα ένα είδος Σωσία του Τόνιο παρεμβαίνει προσεκτικά διατυπώνοντας

ενστάσεις εκπροσωπώντας τη σοπενχαουερική αντίληψη για τον καλλιτέχνη

όπου η τέχνη και ειδικά η τέχνη της γραφής δρα ως δρόμος laquoκατανόησης

συγγνώμης και αγάπηςraquo μέσω της λυτρωτικής δύναμης της γλώσσας ενώ ο

λογοτέχνης ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο καθαγιάζεται (σ59) Ο Τόνιο

όπως μέχρι στιγμής έχει φανεί κείται στον νιτσεϊκό αντίποδα χωρίς ωστόσο να

επιχειρεί τη ldquofuite en avantrdquo μιας πλήρους αποκήρυξης της σοπενχαουερικής

ασκητικής προς όφελος μιας αμιγούς διονυσιακής τέχνης Επιδιώκεται η

μεσότης

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει αποφασιστικά και η επιλογή

του συγγραφέα να εγγράψει στο Τόνιο Κρέγκερ τον ποιητικό βίο ως παράλληλο

με αυτόν ενός πρίγκιπα21 Είναι η εμβληματική φυσιογνωμία του πιο διάσημου

σαιξπηρικού ήρωα του δανού πρίγκιπα Άμλετ που του παρέχει τα εχέγγυα για την

οριοθέτηση του φυόμενου είδους του καλλιτέχνη που ο ίδιος προσεκτικά

καλλιεργεί Το δίλημμα του Τόνιο μεταξύ Τέχνης και ζωής μεταξύ ασκητικού και

οργιαστικού τρόπου διαβίωσης έχει τις αναλογίες του με αυτό του Άμλετ ενώ

το υπόβαθρο του ανήκει και πάλι στον Νίτσε Ας στρέψουμε την προσοχή μας

στον λόγο του Τόνιο laquoΥπάρχει κάτι που εγώ ονομάζω αηδία της γνώσης

Λισαβέτα Είναι η κατάσταση που βρίσκεται ο άνθρωπος όταν βλέπει κάτι

20 βλ και τη σύντομη μελέτη της Μαρίνας Θασίτη laquoΤόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης και ζωήςraquo ο Πολίτης 82 (2000) όπου σε αφηγηματικό επίπεδο η πολικότητα του Τόνιο και της Λισαβέτα αποτελεί τον πυρήνα του ειρωνικού ύφους του Μαν laquo Ο Τόνιο δεν είναι αυτό που διατείνεται η Λισαβέτα αλλά ο άλλος του εαυτός ως δυνατότητα και ειρωνικό αντίστοιχοraquo Προφανώς πρόκειται για την περίπτωση όπου ο λόγος του άλλου διαθλά το λόγο του συγγραφέα όπως έχουν υποδείξει οι μελέτες του Μπαχτίν για τη διαλογικότητα ενώ ο χαρακτήρας της Λισαβέτα ενέχει ρόλο Σωσία για το συγγραφέα

21 αυτή η σύλληψη θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός εκτενέστερου αφηγήματος του Μαν του Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Αθήνα 2001 Ερατώ

10

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

τελείως ξεκάθαρα και χωρίς ναrsquo ναι καθόλου διαλλακτικός νιώθει αηδία μέχρι

θανάτου γιrsquo αυτό ndashείναι η περίπτωση του Άμλετ του Δανού αυτού του

αντιπροσωπευτικού λογίου Ήξερε τι θα πει να σε καλούν να γνωρίσεις χωρίς

ναrsquo σαι γεννημένος γιrsquo αυτό Να βλέπεις ξεκάθαρα ακόμα και μεςrsquo από πέπλα

δακρύων να διαπιστώνεις να σημειώνεις να παρατηρείς κι όμως να πρέπει να

τα παραβλέπεις όλα μειδιώνταςraquo(σ60)

Αν ο Άμλετ είναι ο αντιπροσωπευτικός λόγιος για την αντίληψη του

Τόνιο μένει να εξεταστεί ποιό είναι το πρότυπο βάσει του οποίου εγγράφει ο

Μαν στο έργο του το είδος του λογίου μία εξίσου καινή όσο και παλαιάς

κοπής έννοια για το ρόλο του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία Οι αναφορές

στον Άμλετ αλλά και η ταύτιση του Τόνιο με αυτόν διατρέχουν τη νουβέλα

είτε σε επίπεδο αναπαράστασης του Κρέγκερ ως μοναχικού και αμφίθυμου

νέου είτε ως laquoεκλεκτική συγγένειαraquo την οποία αναγνωρίζει ο νεαρός ποιητής

στο πρόσωπο του δανού διαδόχου του θρόνου Είδαμε μέχρι στιγμής ότι ο

Τόνιο χαρίζει στον χαρακτήρα του Άμλετ την φιλοφρόνηση πως αντιπροσωπεύει

το είδος του λογίου καθώς η γνώση του για τη ζωή και το ρόλο του εντός

αυτής είναι οριακή ως προς τη σχέση του με τους άλλους Ο Τόνιο μοιράζεται

επίσης σε μεγάλο βαθμό τη διπολικότητα που συγκροτεί την

αμλετικήαρχετυπική προσωπικότητα Η διπλή καταγωγή του ndashεπίμονο

μοτίβο που στοιχειώνει τον Μανndash όπου ο άξονας πατέρας- μητέρα συνοψίζει

αντιτιθέμενες πολιτισμικές αξίες όπως αυτές του Νόμου του πατέρα σε

σύγκρουση με τον αισθησιασμό της μητέρας συνιστά για τον Τόνιο έναν

συνδυασμό laquoπου έκλεινε μέσα του εξαιρετικές δυνατότητες κι εξαιρετικούς

κινδύνουςraquo (σ106) έναν συνδυασμό αποτελούντα πασίγνωστο αίτιο της

αναποφασιστικότητας και του σαιξπηρικού ήρωα Ο Τόνιο πιστός στο ιδανικό

του πατέρα ως αντιπροσώπου του νόμου και της πνευματικής καθοδήγησης

θα επιχειρήσει ένα ταξίδι προς το Βορρά προς τη Δανία εκεί όπου γράφονται

laquoαυτά τα βαθιά λαγαρά και γεμάτα χιούμορ βιβλίαraquo αποφασισμένος να

11

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

ανέλθει στο σημείο όπου το φάντασμα του πατέρα του εμφανίστηκε στον

Άμλετ για να γυρέψει εκδίκηση(σ68)

Η πρόσληψη του Άμλετ διαμεσολαβημένου από τον Νίτσε είναι

χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μαν την έννοια

του λογοτεχνικού δανείου της οικειοποίησης ενός υπάρχοντος μοτίβου και

κατrsquo επέκταση καθοριστική μιας διαδικασίας την οποία ο συγγραφέας

προκρίνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα του συγγραφέα ως laquoαρχιτέκτονα ιδεώνraquo22

Η ειδική εγγραφή της συγγραφικής ιδιότητας όπως την επανακατασκευάζει ο

Μαν λειτουργεί σε δύο επίπεδα πρώτον οριοθετεί την κοινωνική θέση που

καταλαμβάνει ο ποιητής στην αστική κοινωνία και δεύτερον ισχυροποιεί την

αλληλουχία βίου και λογοτεχνικού έργου το οποίο καλείται να δώσει ο συγγραφέας

για να εγγράψει τον ρόλο του στην κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται

Η αντίθεση απολλώνειου-διονυσιακού στοιχείου στην Τέχνη είναι το

δίπολο βάσει του οποίου στοιχειοθετείται το δίλλημα-αίτημα του Τόνιο

Κρέγκερ Καθώς μια ζωή στην υπηρεσία της Τέχνης ισοδυναμεί με συμβολικό

θάνατο των αισθήσεων ο καλλιτέχνης καλείται διαρκώς να επιλέξει τον

προσφορότερο δρόμο για την πραγμάτωση του ιδανικού του laquoΔουλεύεις

άσχημα την άνοιξη γιατί αισθάνεσαιraquo αναφωνεί ο Τόνιο προς τη ρωσίδα

ζωγράφο Η επιλογή ενός αμιγώς αστικού τρόπου ζωής συνιστά προδοσία

προς την Τέχνη Το κάλεσμα της ζωής είναι σαγηνευτικό και θανάσιμο

ταυτόχρονα επιτάσσοντας στον καλλιτέχνη να ζει μόνο μέσω της Τέχνης του

ενώ στην πραγματική ζωή εκλαμβάνεται από το περιβάλλον του ως νεκρός ως

απών Η νιτσεϊκή laquo αηδία της γνώσηςraquo είναι το διακριτικό χαρακτηριστικό του

είναι το laquoσημάδι στο μέτωποraquo το έμβλημα της κατάρας του

laquoΚάθε είδους δράση είναι αμάρτημα στα μάτια του πνεύματοςraquo άλλη

μια φράση του Τόνιο προς τη Λισαβέτα που εξωθεί την επικρεμάμμενη

22 ο Μαν σκιαγραφεί αυτή τη διαδικασία laquoΕδώ για πρώτη φορά συνέλαβα την ιδέα μιας επικής πεζής σύνθεσης ως ύφανση ιδεών από διαφορετικά θέματα σαν ένα μουσικά συντεθειμένο σύμπλεγμα ndashκαι αργότερα στο Μαγικό Βουνό έκανα χρήση αυτής σε ευρύτερη κλίμακα Έχει λεχθεί γι΄αυτό το κατοπινό έργο πως αποτελεί παράδειγμα του μυθιστορήματος ως αρχιτεκτονική ιδεών αν αυτό αληθεύει η τάση προς μια τέτοια σύλληψη ανιχνεύεται πίσω στον Τόνιο Κρέγκερraquo το παράθεμα στο Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ32 η μετάφραση δική μου

12

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

απόφαση του καλλιτέχνη στα απώτατα όρια Χωρίς περιστροφές δεν έχουμε

παρά να θυμηθούμε τις προτάσεις του Νίτσε ήδη από τη νεανική του Γένεση

της Τραγωδίας ndashη πρώτη αναφορά του Νίτσε στον Άμλετndash όπου ο Άμλετ ως

γνωρίζων την laquoκρυμμένηraquo αλήθεια είναι συγγενικός τύπος με τον διονυσιακό

άνθρωπο που τίκτει σrsquo αυτό του το έργο ο Νίτσε και εκτρέφει σταθερά στο

σύνολο των κειμένων του laquoΗ αληθής γνώση η ματιά προς την ψυχρή αλήθεια

υπερβαίνει το ενστικτώδες κίνητρο της δράσηςraquo23 χωρίς ωστόσο να συνιστά

μια μεταστροφή προς την αδράνεια και στον πεσιμισμό Το γεγονός ότι ο

τραγικός ήρωας γνωρίζει αυτό που οι υπόλοιποι αγνοούν αλλά δεν

αναλαμβάνει δράση ndashο Άμλετ γνωρίζει από την πρώτη πράξη την laquoαλήθειαraquo

για το θάνατο του βασιλιά αλλά αποφασίζει την εκδίκηση στην τελευταίαndash

υποδεικνύει την αποδοχή από μέρους του της εγγενούς τραγικότητας της

ύπαρξης Ο Άμλετ αναβάλλων διαρκώς να υποκύψει σε έναν προεγγεγραμμένο

προορισμό δημιουργεί τον εαυτό του θωρακισμένος στο πένθος και στη

μνήμη αντλώντας από την οδύνη του την υπεροχή της γνώσης24Ο χαρακτήρας

του Άμλετ ndash στον μοναδικό που αναγνωρίζει παρόμοιο επίτευγμα ο Νίτσε

είναι ο Γκαίτε25- θα λέγαμε συνοπτικά ότι για τη νιτσεϊκή σκέψη κείται πέρα

από το καλό και το κακό καθώς καθυστερώντας να υλοποιήσει όσα του

μεταλαμπάδευσε το laquoτίμιο φάντασμαraquo του πατέρα του απελευθερώνεται από

το όραμα μιας εκδίκησης που για τη νιτσεϊκή οπτική εξασθενεί τη δύναμη της

θέλησης

Ο νόμος του Άμλετ παύει να είναι απλώς και μόνο ο νόμος του

Πατέρα αλλά καθίσταται η αποδοχή του προορισμού του με άλλα λόγια του

23 Φρίντριχ Νίτσε Η γένεσις της τραγωδίας μτφρ Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1965 Εκδοτικός οίκος Φέξη

24 πρβλ laquo αυτή η περηφάνια του εκλεκτού της γνώσης του laquoμυημένουraquo του σχεδόν θυσιασμένου θεωρεί αναγκαίες όλες τις μορφές μεταμφίεσης για να προστατευθεί από την επαφή των ενοχλητικών και συμπαθητικών χεριών και από οποιονδήποτε δεν είναι ίσοόμοιό του στον πόνο Η βαθιά οδύνη κάνει τον άνθρωπο ευγενή Υπάρχουν ελεύθερα αδιάντροπα πνεύματα που ήθελαν να κρύψουν και να αρνηθούν πως κατά βάθος είναι ραγισμένες αγιάτρευτες καρδιές- είναι η περίπτωση του Άμλετ στο Νίτσε εναντίον Βάγκνερ οπ σ 97

25 laquoδεν απεκόπη από τη ζωή αλλά έβαλε τον εαυτό του μέσα σrsquoαυτήν πειθάρχησε τον εαυτό του σε μια ολότητα δημιούργησε τον εαυτό τουraquo στο Friedrich Nietzsche The Twilight of the idols οπ σ102

13

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

εαυτού του Αν και αυτή του η απόφαση δεν τον συντηρεί στη ζωή συνιστά

ωστόσο την υπέρβαση μιας παρακμιακής στάσης26 Ο Άμλετ αναλαμβάνει τη

δράση ndashlaquoτο παν είναι να είσαι έτοιμοςraquondash υπό το κράτος μιας ήρεμης

ενατένισης της κατάστασης Γινόμενος τραγικός ήρωας ως πρίγκιπας Άμλετ

πλέον και όχι για να απαντήσει στην πρόκληση του φαντάσματος και της

σάπιας Δανίας επιλέγει τον ηρωϊκό θάνατο έναντι ενός παρακμιακού βίου

Από φοιτητής της φιλοσοφίας μετουσιώνεται σε πρίγκιπα Με τους νιτσεϊκούς

όρους γίνεται αυτό που είναι Πρίγκιπας με ότι αυτό συνεπάγεται αντί για

λόγιος27

Παρά το γεγονός ότι η κατασκευή της εικόνας του Τόνιο

αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη νιτσεϊκή ανάγνωση του σαιξπηρικού

ήρωα ο Τόμας Μαν τονίζει τα στοιχεία εκείνα που εξυπηρετούν τον

συγκερασμό της πριγκιπικής μοναχικότητας του καλλιτέχνη αλλά και της

συνειδητής εμπλοκής του με τον κοινό τρόπο διαβίωσης των αστών φίλων του

που θαυμάζει αλλά αδυνατεί να ταυτιστεί πλήρως μαζί τους Η μόνη

δυνατότητα που απομένει στον αμφιταλαντευόμενο Τόνιο είναι η υιοθέτηση

μιας ενδιάμεσης στάσης μιας ειρωνείας απέναντι στο εγγενές ψεύδος της τέχνης

αλλά και της ζωής Η τέχνη του έχει κλέψει τη ζωτικότητα για να του δώσει ως

αντάλλαγμα την οδυνηρή αμλετικών καταβολών αυτογνωσία Η γνώση

συνυφασμένη με την οδύνη στη νιτσεϊκή φιλοσοφία επιφέρει τον αυτοσαρκασμό

του υποκειμένου Αντιμέτωπος ο καλλιτέχνης με αυτό το τραγικό πεπρωμένο

ποιά θέση θα καταλάβει στην κοινωνία για να επιβιώσει Ας έχουμε κατά νου

26 laquoη ανικανότητα να μην αντιδρά κανείς στο ερέθισμα είναι άλλη μια μορφή εκφυλισμούraquo στο Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols- The Antichrist trans-intrcomm RJ Hollingdale 1968 Penguin σ43

27 Είναι κατανοητό πως η ανάγνωση του Άμλετ εγείρει πλήθος ζητημάτων που δεν μπορούμε να διεξέλθουμε στο σύνολό τους Για μια συνοπτική μελέτη της νιτσεϊκής ανάγνωσης βλ Peter Holbrook ldquoNietzschersquos Hamletrdquo Shakespeare Survey 50 Shakespeare and Language ed Stanley Wells 2002 Cambridge University Press σ171-187 η οποία στάθηκε χρήσιμη για την ανάγνωση μου Από το πλήθος των αναγνώσεων για τον Άμλετ η πιο συναφής με το νιτσεiκό πνεύμα είναι αυτή του Harold Bloom κυρίως διατυπωμένη αρχικά στο ShakespeareThe Invention of the Human New York 1999 Riverhead αλλά και αργότερα στο HamletPoem Unlimited New York2003 Riverhead Για μια πλήρη επισκόπηση βλ Thomas MacCary Hamlet A guide to the play Westport Conn Greenwood Press 1998

14

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

πως ο Άμλετ θυσιάζει ένα κομμάτι του εαυτού του για να υπερασπιστεί ένα

άλλο επιταχύνοντας το θάνατό του

Αργότερα ο Τόμας Μαν υπερασπιζόμενος την πολιτική της

Γερμανίας στον Αrsquo παγκόσμιο πόλεμο θα γράψει για το laquoκαθήκον του να

αναλάβει τα μεγάλα εγχειρήματα τη μεγάλη πολιτική- αυτού του λαού ο

οποίος όπως και ο Άμλετ από τη φύση του δεν είναι γεννημένος για τη δράση

είναι όμως και αναπόδραστα προορισμένος να την αναλάβει28 Να προορίζεσαι

για γνώσεις ή για πράξεις για τις οποίες δεν έχεις γεννηθεί αυτό υπήρξε

πάντοτε για μένα η έννοια του τραγικού και όπου υπάρχει τραγωδία έχει και η

αγάπη θέσηraquo29Τέτοιο είναι το καθήκον του καλλιτέχνη τέτοιο και αυτό του

λογίου Λόγιος είρων εφόσον όπως ο Άμλετ γνωρίζει την αλήθεια αλλά ως

το τέλος έχει ως μόνο όπλο του το ράπισμα των εχθρών του μέσω της

γλώσσας και ως γνωστόν οι λέξεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις

σφαίρες

laquoΌσο για το lsquoλόγοrsquo μήπως πρόκειται εδώ λιγότερο για λύτρωση και

πιο πολύ για ένα πάγωμα του συναισθήματοςraquo και η αγωνία του Τόνιο δείχνει

να συνεχίζεται στο διηνεκές μέσα από το διπλό ειρωνικό παιχνίδι laquoΛέξεις

λέξεις λέξειςraquo και η αλήθεια πουθενά Για τον Τόνιο το ανεστραμμένο είδωλο

του καλλιτέχνη ο αιώνιος Άλλος είναι αυτός με την υπερβολική πίστη στην

εκφραστική δύναμη της γλώσσας ένας laquoψυχρός και κενόδοξος τσαρλατάνοςraquo

που laquoτο πιστεύω του είναι πως ότι διατυπώνεται είναι και τελειωμένοraquo30

Ο αμλετικός μανδύας του καλλιτέχνη υπό το φως μιας προσεκτικής

εξέτασης αποδεικνύεται δούρειος ίππος για την κατοχύρωση ενός νεότευκτου

ρόλου σε υπάρχοντα θεμέλια για τον Thomas Mann Κι αυτό γιατί οι

γοητευτικές αντιφάσεις του Κρέγκερ και ότι μπορεί να εκληφθεί ως συνεκτική

28 η φράση όπως θα εξετάσουμε παρακάτω ανήκει στον Γκαίτε 29 Στοχασμοί οπ σ174-175 πρβλ και την ανάγνωση του Άμλετ από τον Γκαίτε σ36 αυτής

της εργασίας 30 Τόνιο Κρέγκερ σ61-62πρβλ και Νίτσε Για την καταγωγή των λογίων laquoοι γιοι των

γραμματέων και των κάθε λογής γραφιάδων[] δείχνουν στην περίπτωση που θα γίνουν λόγιοι μια τάση να θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουνraquo sect 386 στην Χαρούμενη Επιστήμη μτφρ Ζήσης Σαρίκας Αθήνα 2004 Νησίδες σ218

15

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

αφήγηση της διαμόρφωσης του καλλιτέχνη κατά τη νεαρή του ηλικία

υπονομεύονται από την επίλυση του περίφημου αμλετικού διλλήματος laquoνα ζει

κανείς ή να μη ζει ndash στην περίπτωση του Τόνιο να ζει κανείς ή να γράφει- μέσω

μιας ενδιάμεσης στάσης όπου ο συγγραφέας παραμένοντας πιστός στην τέχνη

συνεχίζει να συνομιλεί με τη ζωή απευθυνόμενος προς τους Άλλους ήτοι τους

αστούς που έχει αποκηρύξει Η ηθική κατοχύρωση αυτής της στάσης ως

άμεσα συνυφασμένης με το γερμανικό πνεύμα αντλείται μέσα από την

επανανάγνωση της προσωπικότητας του Γκαίτε

laquoΑν υπάρχει κάτι ικανό να μεταμορφώσει έναν άνθρωπο των

γραμμάτων σε ποιητή είναι ακριβώς αυτή η αστική μου αγάπη για τrsquo

ανθρώπινα τα ζωντανά και τα κοινάraquo31 να μια από τις τελευταίες διακηρύξεις

του Τόνιο Κρέγκερ στην οποία διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια του Μαν

να μετασχηματίσει την έννοια του λογίου σε αυτήν του ανθρώπου των

γραμμάτων να άρει με άλλα λόγια την αντίθεση του dichter (ποιητή) με τον

schriftsteller (συγγραφέα) οικεία στη γερμανική παράδοση από τα σιλλερικά

διδάγματα32 Η αρμονική συνύπαρξη των δύο αντιθέτων δεν περιορίζεται μόνο

εντός του λογοτεχνικού πεδίου αλλά διατρέχει την αισθητική του Μαν σε όλες

τις διαστάσεις που λαμβάνει ο ρόλος του καλλιτέχνη σε κοινωνικό πολιτικό και

εθνικό επίπεδο Ο συγγραφέας χαράσσει την πολιτική του γραμμή όχι μόνο

εγγράφοντας αυτή την εικόνα στο έργο του ndash εν προκειμένω στο Τόνιο Κρέγκερ

και προσθέτοντας πινελιές στο σύνολο του μυθοπλαστικού και μη έργου του-

αλλά και επιλέγοντας τα προσήκοντα και απολύτως συμβατά γλωσσικά υλικά

τέτοια που θα στερεώσουν την αρχιτεκτονική του

31 Τόνιο Κρέγκερ σ106 32 το δυϊσμό αυτόν διατύπωσε ο Σίλλερ επηρεάζοντας καίρια τη γερμανική διανόηση στο

πασίγνωστο έργο του Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως μτρφρ Παναγιώτης Κονδύλης Αθήνα 1990 Στιγμή Για την πρόσληψη του Σίλλερ από τον Τόμας Μαν βλ Τόμας Μαν Δοκίμιο για τον Σίλλερ μτφρ Θανάσης Λάμπρου Αθήνα 2002 Ίνδικτος

16

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Λογιοσύνη διανόηση ειρωνεία

MHN ΓΙΝΕΣΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΝ

Νίκος Γκάτσος Αμοργός

Η γεφύρωση των αντιφάσεων με σκοπό την οριοθέτηση του νέου ρόλου

του συγγραφέα όπως επιτάσσεται από τις ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις

τοποθετείται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του Thomas Mann Πέρα από

το μυθοπλαστικό του έργο στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται και

επανεγγράφει τον προβληματισμό του για τον προορισμό του καλλιτέχνη η

σταθερή ενασχόλησή του με το δοκιμιακό λόγο δρα ενισχυτικά στην

υπεράσπιση των αισθητικών του θέσεων

Έτσι η προσεκτική συνεξέταση της μυθοπλαστικής με την δοκιμιακή

γραφή του συγγραφέα όπως μέχρι στιγμής επιχειρήθηκε αναψηλαφεί την

συνειδητή πορεία του Μαν προς την κατασκευή και προβολή μιας εικόνας για

το συγγραφικό ρόλο τέτοιας που θα κατορθώνει να απαντήσει στα στοιχήματα

που έθετε η μετάβαση από τον πλούσιο σε επιτεύγματα 19ο αιώνα στον 20ο

αιώνα της νεωτερικότητας και των δύο παγκοσμίων πολέμων

Ας επισημάνουμε ωστόσο ορισμένα ακόμη καίρια σημεία που

προκύπτουν από την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων του τόσο όσων

συνεγράφησαν με σκοπό την υπεράσπιση της στάσης του κατά τον

Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο (Στοχασμοί ενός Απολίτικου) αλλά και τα ποικίλα

δοκίμια που δημοσίευσε κατά καιρούς εκθέτοντας τις απόψεις του για το βίο

και το έργο προσωπικοτήτων που σταθερά προσέλκυαν το ενδιαφέρον του 33Ο

δοκιμιακός του λόγος δεν δρα επιβεβαιωτικά ως προς τη μυθοπλασία του

Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει τις αντιφάσεις που ο συγγραφέας μέσω μιας

αναδρομικής κατασκευής δεν έπαψε να γεφυρώνει

33 Αναφέρομαι κυρίως στη συναγωγή δοκιμίων του Μαν υπό τον τίτλο Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf στην οποία ο αναγνώστης μπορεί να βρει τα δοκίμια του Μαν για τους Goethe Heine Kleist Chamisso Tolstoi Wagner Φρόυντ κα αλλά και στα αυτοτελή δοκίμια του

17

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Παρακολουθήσαμε μέχρι στιγμής τον καταλυτικό ρόλο της

πολικότητας των αντικρουόμενων με άλλα λόγια δυνάμεων ως παραγόντων

συγκρότησης και σύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου της οποίας την

ένταση ο συγγραφέας επιχειρεί να εκτονώσει μετουσιώνοντας την σε γραφή Η

πολικότητα αυτή όπως κατέστη φανερό αντικατοπτρίστηκε στο έργο του Μαν

και σε αφηγηματικό επίπεδο καθώς στους Μπούντενμπροκ όπως και στο Τόνιο

Κρέγκερ οι αφηγηματικές επιλογές που αφορούν στη σκιαγράφηση των

χαρακτήρων ως κατά κανόνα αντιπροσώπων πολιτισμικών αξιών

διαρθρώνονται σταθερά επί της βάσης αντιθέσεων

Το σχήμα laquoθέση-αντίθεση-σύνθεσηraquo κυριαρχεί στις συμβολικές

αναπαραστάσεις του γερμανικού φαντασιακού καθώς είναι προσφιλές στον

φιλοσοφικό στον θρησκευτικό και στον αισθητικό λόγο Από τον Λούθηρο ως

τον Γκαίτε τον Σίλλερ και τον Κλάιστ από τον Χέγκελ ως τους Σοπενχάουερ

και Νίτσε η υπέρβαση του δυϊσμού μέσα από την αλληλοσυμπλήρωση των

αντίθετων πόλων αποτελεί την κατεξοχήν διαδικασία αυτοαντίληψης για την

γερμανική κουλτούρα34

Συνειδητοποιημένος κληρονόμος αυτής της παράδοσης αναδεικνύεται μέσα από το

έργο του και o Τόμας Μαν καθώς η διπολική κατασκευή κατέχει προεξάρχουσα θέση στο

κειμενικό corpus του Η δυϊστική πρόσληψη και αναπαράσταση της πραγματικότητας από τον

συγγραφέα διάχυτη στον προγενέστερο αλλά και στον δεσπόζοντα λόγο της εποχής του

αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία των επαναλαμβανόμενων διπόλων ως ηθικών διλλημάτων όπως

αστόςκαλλιτέχνης υγιήςνοσηρός ακμάζωνεκφυλισμένος αρρενωπόςθηλυπρεπής

ενάρετοςαμαρτωλός εκλεκτόςκαταδικασμένος απολίτικοςριζοσπάστης είρωναισθητής

ποιητήςάνθρωπος των γραμμάτων (συγγραφέας) Πέραν της υιοθέτησης αυτής της

πρόσληψης της πραγματικότητας ο συγγραφέας εναρμονίζεται με την

ιδεολογική στόχευση της συναρμογής των αντιθέτων στη σύνθεσή τους όπου

οι διαφορές εξομαλύνονται προς χάριν των ομοιοτήτων

34 Η πολικότητα ως παράγων της σύνθεσης καλλιεργήθηκε κυρίως από τους Γκαίτε και Σίλλερ αλλά έχει διαπιστωθεί πως αποτελεί κύριο παράγοντα της γερμανικής αισθητικής αναλυτικότερα βλ Ronald Gray The German tradition in Literature 1871-1945 Cambridge1965 Cambridge University Press σ1-15

18

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Το πλέον ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της

τακτικής αποτελεί η πρόσληψη των Σοπενχάουερ Νίτσε και Βάγκνερ ως

ενιαίου αστερισμού υπό την αιγίδα του οποίου συνενώνονται όλα τα στοιχεία

που συνθέτουν ότι για τον Μαν συνιστά την γερμανική αισθητική αντίληψη της

οποίας η κορυφαία κατάκτηση αποκρυσταλλώνεται στη ζωή και το έργο του

Γκαίτε Ο Τόμας Μαν υποδεικνύει προσεκτικά τις εκλεκτικές τους συγγένειες

θεωρώντας τους απότοκους της προτεσταντικής-ασκητικής ανατροφής τους

Κατrsquoαυτόν τον τρόπο οι αντιθέσεις των Σοπενχάουερ και Νίτσε εξαλείφονται

εφόσον και οι δύο σύμφωνα με την πρόσληψη του Μαν έλκονται παρά

απωθούνται laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως μπορεί κανείς να γίνει πολέμιος ενός

στοχαστή και να εξακολουθήσει ωστόσο να παραμένει πνευματικά μαθητής

του[] Κατά την ίδια έννοια και ο Νίτσε παραμένει θιασώτης του

Σοπενχάουερ Προστατεύεται από τον αμφίβολο τίτλο του οπτιμιστή επειδή

συλλαμβάνει τον ήρωα διαμέσου του διονυσιασμού του μια σύλληψη η οποία

πηγάζει από τον πεσιμισμόraquo35 Δεν έχει κανείς παρά να θυμηθεί την αιχμηρή

παρατήρηση του Άμλετ ldquo A little more than kin and less than kindrdquo

Πουθενά αλλού δεν εκδηλώνεται καθαρότερα η συστηματική αυτή

αρχιτεκτονική από την οχύρωση του καλλιτέχνη πίσω από την αριστοκρατική

μάσκα της ειρωνείας ως τη μόνη δυνατή λύση στο αμλετικό δίλλημα Η αγάπη

του ποιητή Τόνιο για τους αστούς ως εκπροσώπους της μεσότητας αλλά και η

διαφύλαξη από τον ίδιο της προσωπικής του απόστασης από την ολοκληρωτική

του εμπλοκή με τα ιδανικά τους συμπυκνώνει τη θέση του Μαν για το ρόλο

του καλλιτέχνη καθώς τον τοποθετεί στον κενό χώρο μεταξύ αστικής και

αισθητιστικής τέχνης Το 1910 γράφει σε μια επιστολή του προς τον Έρμαν

Έσσε laquoΤους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται να έχουν απήχηση μόνο στο

στενό κύκλο των ομοίων τους πάντα είχα την τάση ελάχιστα να τους εκτιμώ

35 Thomas Mann Σοπενχάουερ οπ σ61

19

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

Μια τέτοια απήχηση δεν θα με ικανοποιούσε Π ρ ο σ ω π ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ

ο μ α ι κ α ι γ ι α τ ο υ ς α δ α ε ί ςraquo36

Ποιός είναι λοιπόν ο προορισμός του συγγραφέα αν υπάρχει τέτοιος

εντός της αστικής κοινωνίας Εφόσον επιλέγει να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό

των αστών γερμανών αλλά και ευρωπαίων ποιά ταυτότητα θα εγγράψει και θα

οικοδομήσει εντός και μέσω του έργου του

H προβολή του ideal egocredo του καλλιτέχνη που εισηγείται ο Μαν

διέρχεται τη νιτσεϊκή δίοδο για να καταλήξει στο παράδειγμα που οικοδόμησε

ο Γκαίτε Για να πιάσουμε το κομμένο νήμα της ανάγνωσης του Τόνιο Κρέγκερ

είναι η έννοια του προορισμού ndashόπως την είδαμε μέσα από τον Άμλετ-που

επανέρχεται δριμύτερη στον προβληματισμό του Μαν αντλώντας τις αναφορές

της από τον συγγραφέα που ο Μαν αναγνωρίζει όσο κανέναν άλλο ως

πρόγονο δηλαδή τον Γκαίτε Έπrsquo αυτού επιχειρηματολογεί σε ένα χωρίο που

αξίζει να παρατεθεί εκτενώς

laquoΠράγματι ήδη πριν κλείσω τα είκοσι μου χρόνια lsquoπαρουσιαζόμουνrsquo

όχι τόσο συνειδητοποιημένος μα αρκετά αντάξιος αυτού του κόσμου απrsquo ότι

έδειχναν τα πράγματα[] Πώς έγινε αυτό Για κάθε άνθρωπο λέει ο Γκαίτε

έρχεται εκείνη η ώρα που lsquoεκδιώκεται από τον παράδεισο των θερμών

συναισθημάτων για να ανδρωθεί και να ανακαλύψει μέσα στη δημιουργία έναν

καινούριο πνευματικό παράδεισοrsquo[] Γιατί αυτή η πρώιμη αίσθηση του χρέους

να είναι κατrsquo ανάγκην μια ολέθρια ειμαρμένη και είνrsquo άραγε το τίμημα ακριβό

όταν νωρίς πολύ νωρίς μαθημένος στην αντρίκια φύση του έργου κατόρθωσες

να σταθείς αντάξιος μέσα από το έργο σου [] από τη στιγμή που [] η

περίπτωση του Γκαίτε και το νεανικό του μυθιστόρημα φαίνεται να

αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετοraquo37

Αντάξιος αυτού του κόσμου με άλλα λόγια συγγραφέας που επάξια

εκπροσωπεί το είδος που επέλεξε για να τιμήσει το χρέος του απέναντι στους

36 Προς τον Έρμαν Έσσε Μόναχο 141910 στο Έρμαν Έσσε-Τόμας Μαν Αλληλογραφία επιμ Άννυ Κάρλσον και Φόλκερ Μίχελς μτφρ από τα γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου Αθήνα 2003 Καστανιώτης σ18-19

37 Στοχασμοί οπ σ 227

20

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

πατέρες του παρελθόντος χωρίς να προδώσει τις αξίες που οι ίδιοι

κατοχύρωσαν Η έννοια του αντιπροσώπου του είδους που επιτάσσει στο

άτομο να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του απέναντι στον εαυτό του και

συνακόλουθα απέναντι στην κοινωνία έχει όπως είδαμε στην εξέταση των

Μπούντενμπροκ τις οφειλές της στον Γκαίτε Συναπτόμενη με τον αθέλητο

προορισμό με το χρέος με λίγα λόγια που επιφέρει το ταλέντο στον καλλιτέχνη

οι αναφορές στον Γκαίτε γίνονται ακόμη ηχηρότερες καθώς το συγκεκριμένο

χωρίο έρχεται να συμπληρώσει την αντίληψη περί αμλετικού προορισμού του

Μαν διασταυρούμενο με την ανάγνωση του ίδιου του Γκαίτε για τον Άμλετ

ήδη γνωστή από το νεανικό έργο του Βίλχελμ Μάιστερ38

Ο ορφανεμένος από πατέρα νεαρός Άμλετ φορέας της ευγενικής

καταγωγής σκυμμένος στα βιβλία του αυτός που καλείται να υπακούσει στις

επιταγές του φαντάσματος του πατέρα του για εκδίκηση ο γεννημένος για να

επανορθώσει το κακό που έγινε (time is out of jointo cursed spitewhy ever I

was born to set it right)39 μια ευγενική ψυχή καταδικασμένη να αναλάβει την

πραγματοποίηση ενός μεγάλου σκοπού αυτή είναι η ψυχή της σαιξπηρικής

τραγωδίας για τον νεαρό Βίλχελμ40 Μέσα από το ανέβασμα του Άμλετ ο

εκκολαπτόμενος ηθοποιός Βίλχελμ ενόσω πενθεί για το χαμό του δικού του πατέρα

ταυτίζεται με τον πρίγκιπα διαμορφώνοντας τον εαυτό του αποτυπώνοντας και τον

προβληματισμό του ίδιου του Γκαίτε μέσα απrsquo αυτό το μυθιστόρημα

μαθητείας41 Με την ταύτιση ΒίλχελμΆμλετ κατασκευάζεται μια ρομαντική

εικόνα του ποιητή για τον πρώιμο Γκαίτε η οποία δείχνει να έχει επηρεάσει

και την αρχιτεκτονική του Μαν Εν συνόψει το διαρκώς επανερχόμενο

ερώτημα τίθεται σε σχέση με την πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ο

38 O Τόνιο Κρέγκερ βαδίζει βέβαια στα χνάρια του bildungsroman όπως το θεμελίωσε ο Γκαίτε με τα Χρόνια μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ (2 τόμοι) μτφρ Τούλα Σιετή Αθήνα 1997 Κανάκη

39 η περίφημη φράση του Άμλετ από το τέλος της πρώτης πράξης Στα ελληνικά ο Χειμωνάς την αποδίδει ldquoο κόσμος γέρνει γκρεμίζεταιΓιατί έπρεπε να γεννηθώ εγώ για να τον στερεώσωrdquo βλΟυίλλιαμ Σαίξπηρ Άμλετ μτφρ Γιώργος Χειμωνάς Αθήνα 1988 Κέδρος σ52

40 βλ 13ο κεφάλαιο από τα Χρόνια μαθητείας οπ 41 Για τις σχέσεις του Βίλχελμ Μάιστερ με τον Άμλετ βλ Margreta de Grazia Hamlet without

Hamlet Cambridge University Press 2007 σ83

21

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

καλλιτέχνης για να φανεί αντάξιος του ταλέντου του και του προορισμού του

Ο Βίλχελμ ωστόσο απελευθερώνεται γρήγορα από τη μνήμη του πατέρα και

ανοίγει τα φτερά του προς τη διαμόρφωσή του χαρακτήρα του42

Ο Γκαίτε ενέχει λοιπόν ρόλο συμβολικού πατέρα για τον Μαν O ίδιος

περιγράφει ως εξής αυτή τη σχέση εκκινώντας από τη ρήση του Γκαίτε πως laquoο

ποιητής οφείλει να γνωρίζει από πού κατάγεταιraquo laquoτο αίσθημα της συγγένειας η

συναίσθηση πως φέρουμε πανομοιότυπο αποτύπωμα (pragung) [hellip] είναι

ιδιαίτερα έντονηrsquo Δεν είμαι σαν τον Γκαίτε αλλά ένας από την οικογένεια του

όπως έγραψε ο Stifterrdquo43Αυτή η σχέση επιβεβαιώνουν και οι πολυπληθείς

αναφορές στο πρόσωπό του Γκαίτε με αποκορύφωμα τα δοκίμια που αφιερώνει ο

συγγραφέας εξετάζοντας την γκαιτική κληρονομιά

Το είδος που αντιπροσωπεύει ο Γκαίτε συνοψίζεται στο τρίπτυχο της

αστικότητας της λογιοσύνης και της γερμανικότητας44αξεχώριστες ιδιότητες

και οι τρεις του ιδεώδους τύπου λογοτέχνη και εν γένει ανθρώπου πορτραίτο

που ο Μαν σκιαγραφεί τόσο σε βάθος όσο και σε αποχρώσεις Η

συναρμολόγηση ενός τέτοιου οικοδομήματος αποδεικνύεται ευφυής για τη

συγγραφική πορεία του Μαν καθώς υποδεικνύοντας το πρότυπο ανοίγει το

δρόμο για την πορεία είτε αποκαθήλωσης του είτε διαδοχής του

Κρίνεται λοιπόν επιτακτικό έννοιες που λάμβαναν μέχρι και τις

αρχές του 20ου αιώνα πάγιες συνδηλώσεις τουλάχιστον στη γερμανική

κουλτούρα να μετασχηματισθούν ούτως ώστε να διαμορφωθεί ένα νέο είδος

καλλιτέχνη τέτοιο που θα βρίσκεται σε αρμονική συστοιχία με τις απαιτήσεις

της νέας εποχής Με την επιλογή του Γκαίτε ο Μαν όχι μόνο επιχειρεί την

επαναδιαπραγμάτευση των επιτευγμάτων του γερμανικού πνεύματος στο παρελθόν

αλλά και να επαναφηγηθεί την παράδοση του 18ου και 19ου αιώνα με τέτοιο

42 οι αναλογίες που θα μπορούσαν να δειχθούν ξεπερνούν τον σκοπό αυτής της εργασίας για μια συστηματική ανάλυση της αμλετικής ανάγνωσης με τον Γκαίτε βλ Alexander Welsh Hamlet in his Modern Guises New Jersey2001 Princeton University Press 71-102

43 τη φράση αυτή αναφέρει ο Τόμας Μαν σε ένα ευχαριστήριο σημείωμα του προς την Kate Hamburger η πληροφορία στο Tj Reed The Uses of Tradition οπ σ339

44 τις εκφάνσεις αυτές εξετάζει ο Μαν στα δοκίμια του laquo Goethe as representative of bourgeois agerdquo ldquo Goethersquos career as a man of lettersrdquo και laquo Goethe and Tolstoiraquo αντίστοιχα όλα στο Thomas Mann Essays of three decades trans HL Porter New York 1947 Knopf σς 43-175

22

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

τρόπο που να διασώζει τα στοιχεία εκείνα της γερμανικής κοσμοαντίληψης σε

ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο που συγκροτούν την ταυτότητα του λαού

του προοιωνίζοντας ένα καλύτερο μέλλον

Υπό το κράτος αυτού του πνεύματος τη μεγαλύτερη αντιστροφή

υφίσταται η έννοια του συγγραφέα Ο Μαν χρησιμοποιεί τον όρο schriftsteller

(συγγραφέας) για τον Γκαίτε που είναι αντιθετικός με αυτόν του dichter

(ποιητής) στη σιλλερική αισθητική

Ο ποιητής για τον Σίλλερ είναι είτε αυτός που συλλαμβάνει τα

αντικείμενα της φύσης στην απλότητα τους και τα αποδίδει με τον πλέον αθώο

και καθαρό τρόπο (αφελής ποιητής) ή συναισθηματικός ποιητής όταν

ανακατασκευάζει μέσω του ποιητικού του λόγου τις εντυπώσεις του από την

ενατένιση της φύσης και των πραγμάτων Σrsquo αυτή την περίπτωση η ποίηση του

προκύπτει από την προσπάθεια του να συνενώσει τις αντιθετικές δυνάμεις του

αληθούς και του ιδανικού του πεπερασμένου και του απείρου ανάλογα με το

συναίσθημα που του προκλήθηκε εξrsquo αρχής45 Ο naiv ποιητής βρίσκεται σε

σύγκρουση με την εποχή του τεχνητού πολιτισμού καθώς η προσωπικότητα

του απορροφάται εντελώς μέσα στο έργο του σε σημείο να κρύβεται πίσω από

απrsquoαυτό και η ταύτιση βίου και έργου να είναι απόλυτη Κύριος εκπρόσωπος

αυτής της τάσης είναι ο Γκαίτε ενώ την ιδιότητα του συναισθηματικού ποιητή

που παλεύει για την κατάκτηση της μετουσίωσης της ιδέας σε λόγο επιφυλάσσει ο

Σίλλερ στον εαυτό του Έτσι το μεν πρώτο είδος εκπροσωπεί τον κλασικισμό ενώ

το δεύτερο είναι απότοκος και εκφραστής της μοντέρνας τέχνης Ο naiv

ποιητής στηρίζεται στο ταλέντο και στην ιδιοφυΐα του ενώ ο συναισθηματικός

κοπιάζει για να βρει το κατάλληλο γλωσσικό εργαλείο για την ποίησή του

Η διχοτομία αυτή εδραιωμένη και αδιαπραγμάτευτη μετά τον Σίλλερ

στη γερμανική σκέψη θεωρείται από τον Μαν απλουστευτική Ανασκευάζοντας

αυτήν την άποψη με αφορμή τον Lessing προειδοποιεί πως ιδιότητες του ενός

45 Φρειδερίκος Σίλλερ Περί αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεως οπ στα οικεία κεφάλαια της ελληνικής έκδοσης Χρησιμοποίησα την ηλεκτρονική έκδοση του δοκιμίου στα αγγλικά στο δεσμό httpwwwwowiocomusersproductaspBookId=2255

23

ή του άλλου τύπου μπορούν να συνυπάρχουν στο ένα και το αυτό πρόσωπο

χωρίς να αλληλοακυρώνονται46 Ο αποφασιστικός παράγων άρσης αυτού του δυϊσμού

είναι η χρήση της γλώσσας καθώς και στις δύο περιπτώσεις η προσλαμβανόμενη

πραγματικότητα επαναδημιουργείται εφόσον laquoμία τέχνη που έχει ως μέσον της τη

γλώσσα πάντοτε θα δείχνει έναν υψηλό βαθμό κριτικής δημιουργικότητας διότι ο

λόγος είναι από μόνος του μια κριτική της ζωής ονομάζει χαρακτηρίζει

εκφέρει κρίση εντός αυτού που δημιουργείraquo 47

Σrsquo αυτό το πνεύμα η υπέρβαση κλασικών διαζευκτικών σχημάτων

επιτυγχάνεται μέσω της συνένωσης τους όταν ο ένας πόλος συμπληρώνει παρά

εξουδετερώνει τον άλλο σε τέτοιο σημείο που παύει να υφίσταται οποιαδήποτε

αντινομία48 Στην περίπτωση του Γκαίτε οι ιδιότητες του dichter και του

schriftsteller συνενώνονται σε αυτή του ανθρώπου των γραμμάτων κάτω από

τη σκέπη του παλαιότερου όρου του συγγραφέα (schriftsteller) Ο Μαν

σκόπιμα εξαίρει στον Γκαίτε την λειτουργία του ως ανθρώπου του γράμματος

την ικανότητα του με άλλα λόγια να χειρίζεται το λόγο μετουσιώνοντας σε

γραφή την πρόσληψη της πραγματικότητας Με αυτή την επιλογή μετατρέπει

την παραδοσιακή αντίληψη που ήθελε την υψηλού επιπέδου λογοτεχνία να

ταυτίζεται με το ποιητικό έργο ενός ιδιοφυούς ταλέντου (ο Γκαίτε ως dichter)

προς μιας κατεύθυνση όπου έμπνευση και συστηματική γλωσσική επεξεργασία

μέσα από την ιδιαίτερη προσωπική σφραγίδα του δημιουργού στοιχειοθετούν

το πρότυπο του συγγραφέα (ο Γκαίτε ως schrifsteller)49

O συγγραφέας δεν μπορεί να απεκδυθεί την ποιητική του

ιδιοσυστασία καθώς με την πράξη της γραφής ποιεί μέσω της γλώσσας την

πραγματικότητα Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Μαν ποίηση και πνεύμα

αποτελούν ουσιώδη ενότητα καθώς αποτελούν laquoτη συμπλοκή μορφής και

46 η έννοια αυτή υπάρχει ήδη στη μελέτη του Σίλλερ ο Μαν την επαναδιατυπώνει με αφορμή τη διαμάχη του με τον Joseph Ponten Αναλυτικά βλ Dichter oder Schriftsteller Der Briefwechsel zwischen Thomas Mann und Josef Ponten 1919-1930Hg von Hans Wysling Bern 1988 Francke

47 Thomas Mann ldquoLessingrdquo(1929) στο Essays of three decades οπ σ192 η μετάφραση δική μου

48 Thomas Mann ldquo Goethe and Tolstoirdquo στο Essays οπ σ 96 49 βλ Thomas Mann ldquoGoethe΄s career as a man of lettersrdquo στο Essaysοπ σ44-45

24

περιεχομένου κριτικής και πλαστικότηταςraquo Για πετύχει ο συγγραφέας αυτή

την ιδεώδη συνύπαρξη οφείλει πρωτίστως να αναδημιουργήσει τον εσωτερικό

του κόσμο

Αυτή την εργώδη προσπάθεια αναγνωρίζει ο Μαν στον Γκαίτε δανειζόμενος

τη φράση πως laquoπρέπει κανείς να είναι κάποιος για να κάνει οτιδήποτεraquo κι αυτό

για τον συγγραφέα συνιστά μια διαρκή μάχη με τη γλώσσα γεμάτη

ανασφάλειες και απογοητεύσεις 50 Μέσα από τη συστηματική τριβή με την

γραφή όπως και την ανάγνωση ο συγγραφέας αυτομορφώνεται και μόνο αν

μοιραστεί την προσωπική του μαθητεία θα περιέλθει στην τιμητική θέση να μορφώσει

την κοινωνία και το έθνος του 51Ο συγγραφέας λοιπόν ως παιδαγωγός ενός έθνους είναι

άλλη μια σημαντική διάσταση του αντιπροσωπευτικού λογίου στο στοχασμό του Μαν

Ο λόγιος που εισηγείται ο Μαν μέσα από το παράδειγμα του Γκαίτε

βρίσκεται σε πλήρη αντιδιαστολή τόσο με τον αισθητιστή ndashμε τον καλλιτέχνη

ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο για την τέχνηndash όσο και με τον ριζοσπάστη αυτόν

που συνηθίζει να ονομάζει ο Μαν πολιτισμολόγιο Επαινώντας τον Γκαίτε τονίζει

την συνειδητή απολιτική στάση του laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως όλο το μίσος που

αναγκάστηκε να υπομείνει ο Γκαίτε [] στρεφόταν στην πραγματικότητα κατά της

ψυχρότητας του απέναντι στην ιδέα στον πολιτικό ενθουσιασμό είτε στην εθνική και

μιλιταριστική είτε στην ανθρωπιστική και επαναστατική εκδοχή του [] ο λαός

ξέχασε πως η αδιαφορία του Γκαίτε προς το πολιτικό όν δεν σήμαινε κατά

ελάχιστο έλλειψη αγάπηςraquo52

Σε απόλυτη ταύτιση με το πρότυπό του ο Μαν γράφει το 1928 laquoΈνας

ηγέτης Ποτέ δεν είχα τη φιλοδοξία να γίνω Το περισσότερο στο οποίο

συγγραφείς σαν και μένα είναι δυνατόν να αποβλέψουν είναι το να υπάρξουν ως

πρότυπα για τους πραγματικά σε σύγχυση νέους ανθρώπουςraquo53

Στους Στοχασμούς ενός Απολίτικου ο Τόμας Μαν συνοψίζει τη στάση

που οφείλει να κρατήσει ο νέος λόγιος αν θέλει να ονομάζεται τέτοιος Για να

50 στο ίδιο σ47 η μετάφραση δική μου 51 στο ίδιο οπ σ50 52Thomas Mann Goethe as representative of bourgeois agerdquo στο Essaysοπ σ83 53 Επιστολή προς τον Arthur Hubscher 27 Ιουνίου 1928

25

ασκήσει κριτική και να διαπαιδαγωγήσει το έθνος του είναι απαραίτητο να

διαφυλάξει συνειδητά την απόστασή του κι αυτό είναι δυνατό να επιτευχθεί

μόνο μέσα από τη χρήση της ειρωνείας ως στάσης ζωής η οποία θα καθορίσει

και το ύφος της γραφής του Ο ρόλος του ως ειρωνευτή είναι

διαμεσολαβητικός κριτικός και παιδαγωγικός διότι υπηρετεί την Τέχνη που

για τον Μαν ορίζεται ως laquoμορφούσα δικαιοσύνηraquo54Η κατεξοχήν πολιτική του

τοποθέτηση είναι να αυτοπροσδιορίζεται ως συντηρητικός είρων καθώς ο

ρόλος του δεν είναι να πάρει θέση στη διαμάχη Ζωής και Πνεύματος αλλά να

κείται στο μέσον τους Ο ίδιος προειδοποιεί ldquoΟ ριζοσπαστισμός είναι

μηδενισμός Ο ειρωνευτής είναι συντηρητικός Ο συντηρητισμός ωστόσο μόνον

τότε είναι ειρωνικός όταν δεν σημαίνει τη φωνή της ζωής της ζωής που αποβλέπει

στον εαυτό της αλλά τη φωνή του πνεύματος το οποίο δεν αποβλέπει στον εαυτό

του αλλά στη ζωήraquo55

Το πνεύμα λοιπόν της μεσότητας είναι σύμφυτο με τη γερμανική

κουλτούρα56 και για να διαφυλαχθεί επιτάσσεται σε όσους το υπηρετούν μια

συντηρητική στάση ελέγχου υπό την σωκρατική έννοια Αν ο συντηρητισμός

ορίζεται ως η laquo ερωτική ειρωνεία του πνεύματοςraquo57 καθώς εκτονώνει την ένταση

ανάμεσα στους πόλους της Ζωής και του Πνεύματος ndashη σχέση που αναπτύσσουν

συγκρουόμενοι είναι ερωτική για τον Μαν- τότε κανείς οδηγείται στην

προσφορότερη στάση που προτείνει ο Τόμας Μαν προς επίλυση του

αμλετικού διλλήματος που κάναμε λόγο παραπάνω Η ενδιάμεση παράδοξη

στάση του καλλιτέχνη είναι αυτή που τον συντηρεί στην Τέχνη προς χάριν της

Ζωής Κι όμως η στάση αυτή δεν είναι προσκολλημένη προς την laquoαλήθειαraquo

του τίμιου φαντάσματος των συμβολικών πατέρων της γερμανικής παράδοσης

Ο ίδιος αποσαφηνίζει περαιτέρω αυτήν του την θέση όταν

ανακεφαλαιώνει την πορεία του laquoΑυτή η διακωμώδηση (σσ του εαυτού μου)

συγγενεύει στενά με μια παρωδία όχι κυνική αλλά στοργική της παράδοσης

54 Στοχασμοί σ604 55 Στοχασμοί σ 685 56 Στοχασμοί σ130 57 Στοχασμοί σ686

26

Αυτή μπορεί να είναι θαυμάσια η στάση ενός συγγραφέα που σε μια εποχή

πολλών πραγμάτων που τελειώνουν και μεταβάσεων βρίσκει τον εαυτό του να

παίζει σύγχρονα το ρόλο κάποιου που βραδυπορεί ολοκληρώνοντας και

συμπληρώνοντας το παρελθόν και τον ρόλο ενός ανανεωτή που το υπονομεύει και το

διαλύει Είναι ο ρόλος και η κατάσταση του ειρωνικού συντηρητικούraquo58

Το νεανικό έργο του Τόμας Μαν διαφωτίζει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη

συνειδητή συγγραφική αρχιτεκτονική προς όφελος της laquoσυντήρησηςraquo της

καλλιτεχνικής ταυτότητας Οι στενοί δεσμοί του με το πολιτισμικό του

παρελθόν διατηρούνται με σκοπό την ισχυροποίηση της ταυτότητας του στο

λογοτεχνικό πεδίο και συνακόλουθα σε κάθε έκφανση του αστικού βίου Η

σταθερή του ταύτιση με τον Γκαίτε η γονιμοποίηση του στοχασμού του από

την καταλυτική επίδραση του Νίτσε δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως ασύμβατα

μεταξύ τους laquoυλικάraquo αλλά περισσότερο ως laquoσχέδια ζωήςraquo που ελήφθησαν

υπόψη με σκοπό τη διαμόρφωση του ιδιαίτερου προσωπικού ύφους της ζωής

του ως συγγραφέα Η αρχιτεκτονική του εαυτού που εισηγήθηκε ο Μαν πολύ

κοντά αλλά και πολύ μακριά από τα χνάρια του Νίτσε δεν συνιστά καταστροφή των

θεμελίων της παράδοσης και αποκαθήλωση των ειδώλων του παρελθόντος

αλλά μια ldquoσυντηρητικήrdquo υφολογική επιλογή μία από τις εκδοχές που δύναται

να λάβει ο καλλιτεχνικός βίος

Ο εαυτός ως κατασκευή μια μεταφορά που αντλείται από την

αρχιτεκτονική διατρέχει τον νιτσεϊκό στοχασμό περί ατομικής συγκρότησης

περί του πως εντέλει laquoγίνεται κανείς αυτό που είναιraquo Η φιλοσοφία του Νίτσε

περί εαυτού απότοκος και αντίπαλος του πνεύματος του 19ου αιώνα

οικειοποιήθηκε σε όλο της το φάσμα από το νεωτερικό αλλά κυρίως

μετανεωτερικό φιλοσοφικό λόγο και γονιμοποιεί τον αναστοχασμό περί ενότητας και

αυτονομίας του υποκειμένου που αμφισβητήθηκε τόσο σφοδρά από τη

μεταμοντέρνα κριτική Ειδικότερα σε ότι αφορά τη γλώσσα και τη λογοτεχνία

μεταμοντέρνοι στοχαστές όπως οι Lyotard Barthes Derrida με

58 Επιστολή προς την Irita Van Doren 28 Αυγούστου 1951 στο Γράμματα του Τόμας Μαν οπ σ279

27

προεξάρχοντα τον Foucault εντόπισαν τα πρώτα ίχνη περί αδυνατότητας

ενιαίου εαυτού και κατακερματισμού του υποκειμένου σε πολλαπλές φωνές

λόγους και laquoαλήθειεςraquo στα διδάγματα του Νίτσε ορίζοντας τον ως τον laquoπλέον

συστηματικό και πειστικό των αποδομιστών της έννοιας της ατομικότητας

(=selfhood)59

Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση της έννοιας στα συγκείμενα της

δείχνει πως όταν ο Νίτσε κάνει λόγο για το τέλος της υποκειμενικότητας και

την αρχή για έναν νέο τύπο ανθρώπου δεν υπονοεί το τέλος του εαυτού ως

συνεκτικού όλου ndash κάτι τέτοιο θα συνιστούσε για την laquoαρχιτεκτονικήraquo του έναν

άνθρωπο-ερείπιο60- αλλά την επαναξιολόγηση της ταυτότητας ως μη

προκαθορισμένης από την τρέχουσα ηθική καταφάσκοντας υπέρ της

κατασκευής της ως κατακτούμενο εγχείρημα61 Η ικανότητα του ατόμου να

αυτοσυγκροτείται λαμβάνοντας υπόψη του το παρελθόν και αποβλέποντας

προς το μέλλον είναι αυτή που για τον Νίτσε τον καθιστά αρχιτέκτονα του

βίου του laquo Όταν το παρελθόν μιλά μιλά πάντοτε υπό τη μορφή μαντείου

μόνο αν είσαι αρχιτέκτονας του μέλλοντος και έχεις γνώση του παρόντος είσαι

σε θέση να καταλάβεις το παρελθόνraquo 62 Αρχιτέκτονας για τον Νίτσε δεν είναι

ο επιδέξιος συμπιλητής ενός μωσαϊκού αλλά ο έχων την ικανότητα να

συνενώνει ετερόκλητα στοιχεία κάτω από τη γραφίδα του προσωπικού του

ύφους63 laquoΜόνο ένα πράγμα χρειάζεται να δώσεις στυλ στο χαρακτήρα σου-

Μια μεγάλη και σπάνια τέχνηraquo64 κι εδώ ο δρόμος που χαράσσει ο Νίτσε

συναντάται με αυτόν του Γκαίτε και του Τόμας Μαν

59 James Hillis Miller ldquoThe Disarticulation of the Self in Nietzsche Monist 69247-261σ 248 το παράθεμα από τη μελέτη του Ken Gemes ldquoPostmodernismrsquos use and abuse of Nietzscherdquo Philosophy and Phenomenological Research 52 (2001) σ337-360 στου οποίου τα συμπεράσματα οφείλω την ανάγνωσή μου

60Friedrich Nietzsche ldquoSchopenhauer as educatorrdquo στο Untimely Meditations trans R J Hollingdale ed Daniel Breazeale London1997 Cambridge University Press σ163

61 Ken Gemes οπ σ 340 62 Friedrich Nietzsche ldquoOn the uses and disadvantages of history for liferdquo στο Untimely

Meditationsοπ VI 63 Αλέξανδρος Νεχαμάς Νίτσε οπ σ 28 64 Φρίντριχ Νίτσε Η Χαρούμενη Επιστήμη οπ sect 90

28

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

περιεχομένου κριτικής και πλαστικότηταςraquo Για πετύχει ο συγγραφέας αυτή

την ιδεώδη συνύπαρξη οφείλει πρωτίστως να αναδημιουργήσει τον εσωτερικό

του κόσμο

Αυτή την εργώδη προσπάθεια αναγνωρίζει ο Μαν στον Γκαίτε δανειζόμενος

τη φράση πως laquoπρέπει κανείς να είναι κάποιος για να κάνει οτιδήποτεraquo κι αυτό

για τον συγγραφέα συνιστά μια διαρκή μάχη με τη γλώσσα γεμάτη

ανασφάλειες και απογοητεύσεις 50 Μέσα από τη συστηματική τριβή με την

γραφή όπως και την ανάγνωση ο συγγραφέας αυτομορφώνεται και μόνο αν

μοιραστεί την προσωπική του μαθητεία θα περιέλθει στην τιμητική θέση να μορφώσει

την κοινωνία και το έθνος του 51Ο συγγραφέας λοιπόν ως παιδαγωγός ενός έθνους είναι

άλλη μια σημαντική διάσταση του αντιπροσωπευτικού λογίου στο στοχασμό του Μαν

Ο λόγιος που εισηγείται ο Μαν μέσα από το παράδειγμα του Γκαίτε

βρίσκεται σε πλήρη αντιδιαστολή τόσο με τον αισθητιστή ndashμε τον καλλιτέχνη

ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο για την τέχνηndash όσο και με τον ριζοσπάστη αυτόν

που συνηθίζει να ονομάζει ο Μαν πολιτισμολόγιο Επαινώντας τον Γκαίτε τονίζει

την συνειδητή απολιτική στάση του laquoΔεν υπάρχει αμφιβολία πως όλο το μίσος που

αναγκάστηκε να υπομείνει ο Γκαίτε [] στρεφόταν στην πραγματικότητα κατά της

ψυχρότητας του απέναντι στην ιδέα στον πολιτικό ενθουσιασμό είτε στην εθνική και

μιλιταριστική είτε στην ανθρωπιστική και επαναστατική εκδοχή του [] ο λαός

ξέχασε πως η αδιαφορία του Γκαίτε προς το πολιτικό όν δεν σήμαινε κατά

ελάχιστο έλλειψη αγάπηςraquo52

Σε απόλυτη ταύτιση με το πρότυπό του ο Μαν γράφει το 1928 laquoΈνας

ηγέτης Ποτέ δεν είχα τη φιλοδοξία να γίνω Το περισσότερο στο οποίο

συγγραφείς σαν και μένα είναι δυνατόν να αποβλέψουν είναι το να υπάρξουν ως

πρότυπα για τους πραγματικά σε σύγχυση νέους ανθρώπουςraquo53

Στους Στοχασμούς ενός Απολίτικου ο Τόμας Μαν συνοψίζει τη στάση

που οφείλει να κρατήσει ο νέος λόγιος αν θέλει να ονομάζεται τέτοιος Για να

50 στο ίδιο σ47 η μετάφραση δική μου 51 στο ίδιο οπ σ50 52Thomas Mann Goethe as representative of bourgeois agerdquo στο Essaysοπ σ83 53 Επιστολή προς τον Arthur Hubscher 27 Ιουνίου 1928

25

ασκήσει κριτική και να διαπαιδαγωγήσει το έθνος του είναι απαραίτητο να

διαφυλάξει συνειδητά την απόστασή του κι αυτό είναι δυνατό να επιτευχθεί

μόνο μέσα από τη χρήση της ειρωνείας ως στάσης ζωής η οποία θα καθορίσει

και το ύφος της γραφής του Ο ρόλος του ως ειρωνευτή είναι

διαμεσολαβητικός κριτικός και παιδαγωγικός διότι υπηρετεί την Τέχνη που

για τον Μαν ορίζεται ως laquoμορφούσα δικαιοσύνηraquo54Η κατεξοχήν πολιτική του

τοποθέτηση είναι να αυτοπροσδιορίζεται ως συντηρητικός είρων καθώς ο

ρόλος του δεν είναι να πάρει θέση στη διαμάχη Ζωής και Πνεύματος αλλά να

κείται στο μέσον τους Ο ίδιος προειδοποιεί ldquoΟ ριζοσπαστισμός είναι

μηδενισμός Ο ειρωνευτής είναι συντηρητικός Ο συντηρητισμός ωστόσο μόνον

τότε είναι ειρωνικός όταν δεν σημαίνει τη φωνή της ζωής της ζωής που αποβλέπει

στον εαυτό της αλλά τη φωνή του πνεύματος το οποίο δεν αποβλέπει στον εαυτό

του αλλά στη ζωήraquo55

Το πνεύμα λοιπόν της μεσότητας είναι σύμφυτο με τη γερμανική

κουλτούρα56 και για να διαφυλαχθεί επιτάσσεται σε όσους το υπηρετούν μια

συντηρητική στάση ελέγχου υπό την σωκρατική έννοια Αν ο συντηρητισμός

ορίζεται ως η laquo ερωτική ειρωνεία του πνεύματοςraquo57 καθώς εκτονώνει την ένταση

ανάμεσα στους πόλους της Ζωής και του Πνεύματος ndashη σχέση που αναπτύσσουν

συγκρουόμενοι είναι ερωτική για τον Μαν- τότε κανείς οδηγείται στην

προσφορότερη στάση που προτείνει ο Τόμας Μαν προς επίλυση του

αμλετικού διλλήματος που κάναμε λόγο παραπάνω Η ενδιάμεση παράδοξη

στάση του καλλιτέχνη είναι αυτή που τον συντηρεί στην Τέχνη προς χάριν της

Ζωής Κι όμως η στάση αυτή δεν είναι προσκολλημένη προς την laquoαλήθειαraquo

του τίμιου φαντάσματος των συμβολικών πατέρων της γερμανικής παράδοσης

Ο ίδιος αποσαφηνίζει περαιτέρω αυτήν του την θέση όταν

ανακεφαλαιώνει την πορεία του laquoΑυτή η διακωμώδηση (σσ του εαυτού μου)

συγγενεύει στενά με μια παρωδία όχι κυνική αλλά στοργική της παράδοσης

54 Στοχασμοί σ604 55 Στοχασμοί σ 685 56 Στοχασμοί σ130 57 Στοχασμοί σ686

26

Αυτή μπορεί να είναι θαυμάσια η στάση ενός συγγραφέα που σε μια εποχή

πολλών πραγμάτων που τελειώνουν και μεταβάσεων βρίσκει τον εαυτό του να

παίζει σύγχρονα το ρόλο κάποιου που βραδυπορεί ολοκληρώνοντας και

συμπληρώνοντας το παρελθόν και τον ρόλο ενός ανανεωτή που το υπονομεύει και το

διαλύει Είναι ο ρόλος και η κατάσταση του ειρωνικού συντηρητικούraquo58

Το νεανικό έργο του Τόμας Μαν διαφωτίζει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη

συνειδητή συγγραφική αρχιτεκτονική προς όφελος της laquoσυντήρησηςraquo της

καλλιτεχνικής ταυτότητας Οι στενοί δεσμοί του με το πολιτισμικό του

παρελθόν διατηρούνται με σκοπό την ισχυροποίηση της ταυτότητας του στο

λογοτεχνικό πεδίο και συνακόλουθα σε κάθε έκφανση του αστικού βίου Η

σταθερή του ταύτιση με τον Γκαίτε η γονιμοποίηση του στοχασμού του από

την καταλυτική επίδραση του Νίτσε δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως ασύμβατα

μεταξύ τους laquoυλικάraquo αλλά περισσότερο ως laquoσχέδια ζωήςraquo που ελήφθησαν

υπόψη με σκοπό τη διαμόρφωση του ιδιαίτερου προσωπικού ύφους της ζωής

του ως συγγραφέα Η αρχιτεκτονική του εαυτού που εισηγήθηκε ο Μαν πολύ

κοντά αλλά και πολύ μακριά από τα χνάρια του Νίτσε δεν συνιστά καταστροφή των

θεμελίων της παράδοσης και αποκαθήλωση των ειδώλων του παρελθόντος

αλλά μια ldquoσυντηρητικήrdquo υφολογική επιλογή μία από τις εκδοχές που δύναται

να λάβει ο καλλιτεχνικός βίος

Ο εαυτός ως κατασκευή μια μεταφορά που αντλείται από την

αρχιτεκτονική διατρέχει τον νιτσεϊκό στοχασμό περί ατομικής συγκρότησης

περί του πως εντέλει laquoγίνεται κανείς αυτό που είναιraquo Η φιλοσοφία του Νίτσε

περί εαυτού απότοκος και αντίπαλος του πνεύματος του 19ου αιώνα

οικειοποιήθηκε σε όλο της το φάσμα από το νεωτερικό αλλά κυρίως

μετανεωτερικό φιλοσοφικό λόγο και γονιμοποιεί τον αναστοχασμό περί ενότητας και

αυτονομίας του υποκειμένου που αμφισβητήθηκε τόσο σφοδρά από τη

μεταμοντέρνα κριτική Ειδικότερα σε ότι αφορά τη γλώσσα και τη λογοτεχνία

μεταμοντέρνοι στοχαστές όπως οι Lyotard Barthes Derrida με

58 Επιστολή προς την Irita Van Doren 28 Αυγούστου 1951 στο Γράμματα του Τόμας Μαν οπ σ279

27

προεξάρχοντα τον Foucault εντόπισαν τα πρώτα ίχνη περί αδυνατότητας

ενιαίου εαυτού και κατακερματισμού του υποκειμένου σε πολλαπλές φωνές

λόγους και laquoαλήθειεςraquo στα διδάγματα του Νίτσε ορίζοντας τον ως τον laquoπλέον

συστηματικό και πειστικό των αποδομιστών της έννοιας της ατομικότητας

(=selfhood)59

Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση της έννοιας στα συγκείμενα της

δείχνει πως όταν ο Νίτσε κάνει λόγο για το τέλος της υποκειμενικότητας και

την αρχή για έναν νέο τύπο ανθρώπου δεν υπονοεί το τέλος του εαυτού ως

συνεκτικού όλου ndash κάτι τέτοιο θα συνιστούσε για την laquoαρχιτεκτονικήraquo του έναν

άνθρωπο-ερείπιο60- αλλά την επαναξιολόγηση της ταυτότητας ως μη

προκαθορισμένης από την τρέχουσα ηθική καταφάσκοντας υπέρ της

κατασκευής της ως κατακτούμενο εγχείρημα61 Η ικανότητα του ατόμου να

αυτοσυγκροτείται λαμβάνοντας υπόψη του το παρελθόν και αποβλέποντας

προς το μέλλον είναι αυτή που για τον Νίτσε τον καθιστά αρχιτέκτονα του

βίου του laquo Όταν το παρελθόν μιλά μιλά πάντοτε υπό τη μορφή μαντείου

μόνο αν είσαι αρχιτέκτονας του μέλλοντος και έχεις γνώση του παρόντος είσαι

σε θέση να καταλάβεις το παρελθόνraquo 62 Αρχιτέκτονας για τον Νίτσε δεν είναι

ο επιδέξιος συμπιλητής ενός μωσαϊκού αλλά ο έχων την ικανότητα να

συνενώνει ετερόκλητα στοιχεία κάτω από τη γραφίδα του προσωπικού του

ύφους63 laquoΜόνο ένα πράγμα χρειάζεται να δώσεις στυλ στο χαρακτήρα σου-

Μια μεγάλη και σπάνια τέχνηraquo64 κι εδώ ο δρόμος που χαράσσει ο Νίτσε

συναντάται με αυτόν του Γκαίτε και του Τόμας Μαν

59 James Hillis Miller ldquoThe Disarticulation of the Self in Nietzsche Monist 69247-261σ 248 το παράθεμα από τη μελέτη του Ken Gemes ldquoPostmodernismrsquos use and abuse of Nietzscherdquo Philosophy and Phenomenological Research 52 (2001) σ337-360 στου οποίου τα συμπεράσματα οφείλω την ανάγνωσή μου

60Friedrich Nietzsche ldquoSchopenhauer as educatorrdquo στο Untimely Meditations trans R J Hollingdale ed Daniel Breazeale London1997 Cambridge University Press σ163

61 Ken Gemes οπ σ 340 62 Friedrich Nietzsche ldquoOn the uses and disadvantages of history for liferdquo στο Untimely

Meditationsοπ VI 63 Αλέξανδρος Νεχαμάς Νίτσε οπ σ 28 64 Φρίντριχ Νίτσε Η Χαρούμενη Επιστήμη οπ sect 90

28

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

ασκήσει κριτική και να διαπαιδαγωγήσει το έθνος του είναι απαραίτητο να

διαφυλάξει συνειδητά την απόστασή του κι αυτό είναι δυνατό να επιτευχθεί

μόνο μέσα από τη χρήση της ειρωνείας ως στάσης ζωής η οποία θα καθορίσει

και το ύφος της γραφής του Ο ρόλος του ως ειρωνευτή είναι

διαμεσολαβητικός κριτικός και παιδαγωγικός διότι υπηρετεί την Τέχνη που

για τον Μαν ορίζεται ως laquoμορφούσα δικαιοσύνηraquo54Η κατεξοχήν πολιτική του

τοποθέτηση είναι να αυτοπροσδιορίζεται ως συντηρητικός είρων καθώς ο

ρόλος του δεν είναι να πάρει θέση στη διαμάχη Ζωής και Πνεύματος αλλά να

κείται στο μέσον τους Ο ίδιος προειδοποιεί ldquoΟ ριζοσπαστισμός είναι

μηδενισμός Ο ειρωνευτής είναι συντηρητικός Ο συντηρητισμός ωστόσο μόνον

τότε είναι ειρωνικός όταν δεν σημαίνει τη φωνή της ζωής της ζωής που αποβλέπει

στον εαυτό της αλλά τη φωνή του πνεύματος το οποίο δεν αποβλέπει στον εαυτό

του αλλά στη ζωήraquo55

Το πνεύμα λοιπόν της μεσότητας είναι σύμφυτο με τη γερμανική

κουλτούρα56 και για να διαφυλαχθεί επιτάσσεται σε όσους το υπηρετούν μια

συντηρητική στάση ελέγχου υπό την σωκρατική έννοια Αν ο συντηρητισμός

ορίζεται ως η laquo ερωτική ειρωνεία του πνεύματοςraquo57 καθώς εκτονώνει την ένταση

ανάμεσα στους πόλους της Ζωής και του Πνεύματος ndashη σχέση που αναπτύσσουν

συγκρουόμενοι είναι ερωτική για τον Μαν- τότε κανείς οδηγείται στην

προσφορότερη στάση που προτείνει ο Τόμας Μαν προς επίλυση του

αμλετικού διλλήματος που κάναμε λόγο παραπάνω Η ενδιάμεση παράδοξη

στάση του καλλιτέχνη είναι αυτή που τον συντηρεί στην Τέχνη προς χάριν της

Ζωής Κι όμως η στάση αυτή δεν είναι προσκολλημένη προς την laquoαλήθειαraquo

του τίμιου φαντάσματος των συμβολικών πατέρων της γερμανικής παράδοσης

Ο ίδιος αποσαφηνίζει περαιτέρω αυτήν του την θέση όταν

ανακεφαλαιώνει την πορεία του laquoΑυτή η διακωμώδηση (σσ του εαυτού μου)

συγγενεύει στενά με μια παρωδία όχι κυνική αλλά στοργική της παράδοσης

54 Στοχασμοί σ604 55 Στοχασμοί σ 685 56 Στοχασμοί σ130 57 Στοχασμοί σ686

26

Αυτή μπορεί να είναι θαυμάσια η στάση ενός συγγραφέα που σε μια εποχή

πολλών πραγμάτων που τελειώνουν και μεταβάσεων βρίσκει τον εαυτό του να

παίζει σύγχρονα το ρόλο κάποιου που βραδυπορεί ολοκληρώνοντας και

συμπληρώνοντας το παρελθόν και τον ρόλο ενός ανανεωτή που το υπονομεύει και το

διαλύει Είναι ο ρόλος και η κατάσταση του ειρωνικού συντηρητικούraquo58

Το νεανικό έργο του Τόμας Μαν διαφωτίζει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη

συνειδητή συγγραφική αρχιτεκτονική προς όφελος της laquoσυντήρησηςraquo της

καλλιτεχνικής ταυτότητας Οι στενοί δεσμοί του με το πολιτισμικό του

παρελθόν διατηρούνται με σκοπό την ισχυροποίηση της ταυτότητας του στο

λογοτεχνικό πεδίο και συνακόλουθα σε κάθε έκφανση του αστικού βίου Η

σταθερή του ταύτιση με τον Γκαίτε η γονιμοποίηση του στοχασμού του από

την καταλυτική επίδραση του Νίτσε δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως ασύμβατα

μεταξύ τους laquoυλικάraquo αλλά περισσότερο ως laquoσχέδια ζωήςraquo που ελήφθησαν

υπόψη με σκοπό τη διαμόρφωση του ιδιαίτερου προσωπικού ύφους της ζωής

του ως συγγραφέα Η αρχιτεκτονική του εαυτού που εισηγήθηκε ο Μαν πολύ

κοντά αλλά και πολύ μακριά από τα χνάρια του Νίτσε δεν συνιστά καταστροφή των

θεμελίων της παράδοσης και αποκαθήλωση των ειδώλων του παρελθόντος

αλλά μια ldquoσυντηρητικήrdquo υφολογική επιλογή μία από τις εκδοχές που δύναται

να λάβει ο καλλιτεχνικός βίος

Ο εαυτός ως κατασκευή μια μεταφορά που αντλείται από την

αρχιτεκτονική διατρέχει τον νιτσεϊκό στοχασμό περί ατομικής συγκρότησης

περί του πως εντέλει laquoγίνεται κανείς αυτό που είναιraquo Η φιλοσοφία του Νίτσε

περί εαυτού απότοκος και αντίπαλος του πνεύματος του 19ου αιώνα

οικειοποιήθηκε σε όλο της το φάσμα από το νεωτερικό αλλά κυρίως

μετανεωτερικό φιλοσοφικό λόγο και γονιμοποιεί τον αναστοχασμό περί ενότητας και

αυτονομίας του υποκειμένου που αμφισβητήθηκε τόσο σφοδρά από τη

μεταμοντέρνα κριτική Ειδικότερα σε ότι αφορά τη γλώσσα και τη λογοτεχνία

μεταμοντέρνοι στοχαστές όπως οι Lyotard Barthes Derrida με

58 Επιστολή προς την Irita Van Doren 28 Αυγούστου 1951 στο Γράμματα του Τόμας Μαν οπ σ279

27

προεξάρχοντα τον Foucault εντόπισαν τα πρώτα ίχνη περί αδυνατότητας

ενιαίου εαυτού και κατακερματισμού του υποκειμένου σε πολλαπλές φωνές

λόγους και laquoαλήθειεςraquo στα διδάγματα του Νίτσε ορίζοντας τον ως τον laquoπλέον

συστηματικό και πειστικό των αποδομιστών της έννοιας της ατομικότητας

(=selfhood)59

Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση της έννοιας στα συγκείμενα της

δείχνει πως όταν ο Νίτσε κάνει λόγο για το τέλος της υποκειμενικότητας και

την αρχή για έναν νέο τύπο ανθρώπου δεν υπονοεί το τέλος του εαυτού ως

συνεκτικού όλου ndash κάτι τέτοιο θα συνιστούσε για την laquoαρχιτεκτονικήraquo του έναν

άνθρωπο-ερείπιο60- αλλά την επαναξιολόγηση της ταυτότητας ως μη

προκαθορισμένης από την τρέχουσα ηθική καταφάσκοντας υπέρ της

κατασκευής της ως κατακτούμενο εγχείρημα61 Η ικανότητα του ατόμου να

αυτοσυγκροτείται λαμβάνοντας υπόψη του το παρελθόν και αποβλέποντας

προς το μέλλον είναι αυτή που για τον Νίτσε τον καθιστά αρχιτέκτονα του

βίου του laquo Όταν το παρελθόν μιλά μιλά πάντοτε υπό τη μορφή μαντείου

μόνο αν είσαι αρχιτέκτονας του μέλλοντος και έχεις γνώση του παρόντος είσαι

σε θέση να καταλάβεις το παρελθόνraquo 62 Αρχιτέκτονας για τον Νίτσε δεν είναι

ο επιδέξιος συμπιλητής ενός μωσαϊκού αλλά ο έχων την ικανότητα να

συνενώνει ετερόκλητα στοιχεία κάτω από τη γραφίδα του προσωπικού του

ύφους63 laquoΜόνο ένα πράγμα χρειάζεται να δώσεις στυλ στο χαρακτήρα σου-

Μια μεγάλη και σπάνια τέχνηraquo64 κι εδώ ο δρόμος που χαράσσει ο Νίτσε

συναντάται με αυτόν του Γκαίτε και του Τόμας Μαν

59 James Hillis Miller ldquoThe Disarticulation of the Self in Nietzsche Monist 69247-261σ 248 το παράθεμα από τη μελέτη του Ken Gemes ldquoPostmodernismrsquos use and abuse of Nietzscherdquo Philosophy and Phenomenological Research 52 (2001) σ337-360 στου οποίου τα συμπεράσματα οφείλω την ανάγνωσή μου

60Friedrich Nietzsche ldquoSchopenhauer as educatorrdquo στο Untimely Meditations trans R J Hollingdale ed Daniel Breazeale London1997 Cambridge University Press σ163

61 Ken Gemes οπ σ 340 62 Friedrich Nietzsche ldquoOn the uses and disadvantages of history for liferdquo στο Untimely

Meditationsοπ VI 63 Αλέξανδρος Νεχαμάς Νίτσε οπ σ 28 64 Φρίντριχ Νίτσε Η Χαρούμενη Επιστήμη οπ sect 90

28

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Αυτή μπορεί να είναι θαυμάσια η στάση ενός συγγραφέα που σε μια εποχή

πολλών πραγμάτων που τελειώνουν και μεταβάσεων βρίσκει τον εαυτό του να

παίζει σύγχρονα το ρόλο κάποιου που βραδυπορεί ολοκληρώνοντας και

συμπληρώνοντας το παρελθόν και τον ρόλο ενός ανανεωτή που το υπονομεύει και το

διαλύει Είναι ο ρόλος και η κατάσταση του ειρωνικού συντηρητικούraquo58

Το νεανικό έργο του Τόμας Μαν διαφωτίζει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη

συνειδητή συγγραφική αρχιτεκτονική προς όφελος της laquoσυντήρησηςraquo της

καλλιτεχνικής ταυτότητας Οι στενοί δεσμοί του με το πολιτισμικό του

παρελθόν διατηρούνται με σκοπό την ισχυροποίηση της ταυτότητας του στο

λογοτεχνικό πεδίο και συνακόλουθα σε κάθε έκφανση του αστικού βίου Η

σταθερή του ταύτιση με τον Γκαίτε η γονιμοποίηση του στοχασμού του από

την καταλυτική επίδραση του Νίτσε δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως ασύμβατα

μεταξύ τους laquoυλικάraquo αλλά περισσότερο ως laquoσχέδια ζωήςraquo που ελήφθησαν

υπόψη με σκοπό τη διαμόρφωση του ιδιαίτερου προσωπικού ύφους της ζωής

του ως συγγραφέα Η αρχιτεκτονική του εαυτού που εισηγήθηκε ο Μαν πολύ

κοντά αλλά και πολύ μακριά από τα χνάρια του Νίτσε δεν συνιστά καταστροφή των

θεμελίων της παράδοσης και αποκαθήλωση των ειδώλων του παρελθόντος

αλλά μια ldquoσυντηρητικήrdquo υφολογική επιλογή μία από τις εκδοχές που δύναται

να λάβει ο καλλιτεχνικός βίος

Ο εαυτός ως κατασκευή μια μεταφορά που αντλείται από την

αρχιτεκτονική διατρέχει τον νιτσεϊκό στοχασμό περί ατομικής συγκρότησης

περί του πως εντέλει laquoγίνεται κανείς αυτό που είναιraquo Η φιλοσοφία του Νίτσε

περί εαυτού απότοκος και αντίπαλος του πνεύματος του 19ου αιώνα

οικειοποιήθηκε σε όλο της το φάσμα από το νεωτερικό αλλά κυρίως

μετανεωτερικό φιλοσοφικό λόγο και γονιμοποιεί τον αναστοχασμό περί ενότητας και

αυτονομίας του υποκειμένου που αμφισβητήθηκε τόσο σφοδρά από τη

μεταμοντέρνα κριτική Ειδικότερα σε ότι αφορά τη γλώσσα και τη λογοτεχνία

μεταμοντέρνοι στοχαστές όπως οι Lyotard Barthes Derrida με

58 Επιστολή προς την Irita Van Doren 28 Αυγούστου 1951 στο Γράμματα του Τόμας Μαν οπ σ279

27

προεξάρχοντα τον Foucault εντόπισαν τα πρώτα ίχνη περί αδυνατότητας

ενιαίου εαυτού και κατακερματισμού του υποκειμένου σε πολλαπλές φωνές

λόγους και laquoαλήθειεςraquo στα διδάγματα του Νίτσε ορίζοντας τον ως τον laquoπλέον

συστηματικό και πειστικό των αποδομιστών της έννοιας της ατομικότητας

(=selfhood)59

Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση της έννοιας στα συγκείμενα της

δείχνει πως όταν ο Νίτσε κάνει λόγο για το τέλος της υποκειμενικότητας και

την αρχή για έναν νέο τύπο ανθρώπου δεν υπονοεί το τέλος του εαυτού ως

συνεκτικού όλου ndash κάτι τέτοιο θα συνιστούσε για την laquoαρχιτεκτονικήraquo του έναν

άνθρωπο-ερείπιο60- αλλά την επαναξιολόγηση της ταυτότητας ως μη

προκαθορισμένης από την τρέχουσα ηθική καταφάσκοντας υπέρ της

κατασκευής της ως κατακτούμενο εγχείρημα61 Η ικανότητα του ατόμου να

αυτοσυγκροτείται λαμβάνοντας υπόψη του το παρελθόν και αποβλέποντας

προς το μέλλον είναι αυτή που για τον Νίτσε τον καθιστά αρχιτέκτονα του

βίου του laquo Όταν το παρελθόν μιλά μιλά πάντοτε υπό τη μορφή μαντείου

μόνο αν είσαι αρχιτέκτονας του μέλλοντος και έχεις γνώση του παρόντος είσαι

σε θέση να καταλάβεις το παρελθόνraquo 62 Αρχιτέκτονας για τον Νίτσε δεν είναι

ο επιδέξιος συμπιλητής ενός μωσαϊκού αλλά ο έχων την ικανότητα να

συνενώνει ετερόκλητα στοιχεία κάτω από τη γραφίδα του προσωπικού του

ύφους63 laquoΜόνο ένα πράγμα χρειάζεται να δώσεις στυλ στο χαρακτήρα σου-

Μια μεγάλη και σπάνια τέχνηraquo64 κι εδώ ο δρόμος που χαράσσει ο Νίτσε

συναντάται με αυτόν του Γκαίτε και του Τόμας Μαν

59 James Hillis Miller ldquoThe Disarticulation of the Self in Nietzsche Monist 69247-261σ 248 το παράθεμα από τη μελέτη του Ken Gemes ldquoPostmodernismrsquos use and abuse of Nietzscherdquo Philosophy and Phenomenological Research 52 (2001) σ337-360 στου οποίου τα συμπεράσματα οφείλω την ανάγνωσή μου

60Friedrich Nietzsche ldquoSchopenhauer as educatorrdquo στο Untimely Meditations trans R J Hollingdale ed Daniel Breazeale London1997 Cambridge University Press σ163

61 Ken Gemes οπ σ 340 62 Friedrich Nietzsche ldquoOn the uses and disadvantages of history for liferdquo στο Untimely

Meditationsοπ VI 63 Αλέξανδρος Νεχαμάς Νίτσε οπ σ 28 64 Φρίντριχ Νίτσε Η Χαρούμενη Επιστήμη οπ sect 90

28

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

προεξάρχοντα τον Foucault εντόπισαν τα πρώτα ίχνη περί αδυνατότητας

ενιαίου εαυτού και κατακερματισμού του υποκειμένου σε πολλαπλές φωνές

λόγους και laquoαλήθειεςraquo στα διδάγματα του Νίτσε ορίζοντας τον ως τον laquoπλέον

συστηματικό και πειστικό των αποδομιστών της έννοιας της ατομικότητας

(=selfhood)59

Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση της έννοιας στα συγκείμενα της

δείχνει πως όταν ο Νίτσε κάνει λόγο για το τέλος της υποκειμενικότητας και

την αρχή για έναν νέο τύπο ανθρώπου δεν υπονοεί το τέλος του εαυτού ως

συνεκτικού όλου ndash κάτι τέτοιο θα συνιστούσε για την laquoαρχιτεκτονικήraquo του έναν

άνθρωπο-ερείπιο60- αλλά την επαναξιολόγηση της ταυτότητας ως μη

προκαθορισμένης από την τρέχουσα ηθική καταφάσκοντας υπέρ της

κατασκευής της ως κατακτούμενο εγχείρημα61 Η ικανότητα του ατόμου να

αυτοσυγκροτείται λαμβάνοντας υπόψη του το παρελθόν και αποβλέποντας

προς το μέλλον είναι αυτή που για τον Νίτσε τον καθιστά αρχιτέκτονα του

βίου του laquo Όταν το παρελθόν μιλά μιλά πάντοτε υπό τη μορφή μαντείου

μόνο αν είσαι αρχιτέκτονας του μέλλοντος και έχεις γνώση του παρόντος είσαι

σε θέση να καταλάβεις το παρελθόνraquo 62 Αρχιτέκτονας για τον Νίτσε δεν είναι

ο επιδέξιος συμπιλητής ενός μωσαϊκού αλλά ο έχων την ικανότητα να

συνενώνει ετερόκλητα στοιχεία κάτω από τη γραφίδα του προσωπικού του

ύφους63 laquoΜόνο ένα πράγμα χρειάζεται να δώσεις στυλ στο χαρακτήρα σου-

Μια μεγάλη και σπάνια τέχνηraquo64 κι εδώ ο δρόμος που χαράσσει ο Νίτσε

συναντάται με αυτόν του Γκαίτε και του Τόμας Μαν

59 James Hillis Miller ldquoThe Disarticulation of the Self in Nietzsche Monist 69247-261σ 248 το παράθεμα από τη μελέτη του Ken Gemes ldquoPostmodernismrsquos use and abuse of Nietzscherdquo Philosophy and Phenomenological Research 52 (2001) σ337-360 στου οποίου τα συμπεράσματα οφείλω την ανάγνωσή μου

60Friedrich Nietzsche ldquoSchopenhauer as educatorrdquo στο Untimely Meditations trans R J Hollingdale ed Daniel Breazeale London1997 Cambridge University Press σ163

61 Ken Gemes οπ σ 340 62 Friedrich Nietzsche ldquoOn the uses and disadvantages of history for liferdquo στο Untimely

Meditationsοπ VI 63 Αλέξανδρος Νεχαμάς Νίτσε οπ σ 28 64 Φρίντριχ Νίτσε Η Χαρούμενη Επιστήμη οπ sect 90

28

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Είναι η φράση του Γκαίτε πως laquoγια να κάνει κάποιος οτιδήποτε

πρέπει να είναι κάποιοςraquo που κυκλώνει το νιτσεϊκό στοχασμό65 και σχεδιάζει

την κάτοψη του αρχιτεκτονήματος που πάσχισε να θεμελιώσει ο Τόμας Μαν

Ο συγγραφέας αντίθετα με τις διακηρύξεις του Foucault δεν αποτελεί ακόμη

μια ένδειξη πως η ιστορία διαρθρώνεται στη βάση ρήξεων και ασυνεχειών και

πως στη γραφή κατά τα μεταμοντέρνα προτάγματα αντανακλάται η μάταιη

προσπάθεια του συγγραφικού υποκειμένου να αφηγηθεί μια μη υπάρχουσα

ενότητα Ένας συγγραφέας ανιστορικός με κατακερματισμένη την αίσθηση

του εαυτού του θα έδινε ένα έργο ασυναρμολόγητο διαπερατό χωρίς σημεία

αναφοράς ένδειξη ενός laquoχαμηλούraquo ύφους που θα του στερούσε την δυνατότητα

να απευθυνθεί στο κοινό του Είναι η περισυλλογή εις εαυτόν που ανοίγει τη

δυνατότητα να laquoγίνει κανείς αυτό που είναιraquo μέσα από το έργο του Ο Τόμας

Μαν συνοψίζει αυτή την τακτική και με τα δικά του λόγια θα κλείσουμε αυτό

το ταξίδι laquoκαμιά δύναμη του πολιτισμού δεν είναι σε θέση να αλλάξει την

καθεαυτή μας υπόσταση να μας καταστήσει κάτι διαφορετικό από αυτό που

είμαστε κάθε πιθανότητα πολιτιστικής ανάπτυξης οφείλει να προϋποθέτει μια

οντότητα που κατέχει την ενστικτώδη βούληση και ικανότητα να κάνει

προσωπικές επιλογές να αφομοιώνει όσα δέχεται και να τα επεξεργάζεται με

τον αρμόζοντα τρόπο για τις δικές της επιδιώξεις Ο Γκαίτε λέει πως για να

κάνεις κάτι πρέπει πρώτα να είσαι κάποιος Αλλά ακόμη και για να μάθει

οτιδήποτε κανείς υπό την υψηλή έννοια πρέπει πρώτα να γίνει κάτι66

65 συνεχείς οι αναφορές βλ ενδεικτικά Ίδε ο άνθρωπος laquoγια να γίνει κανείς κάποιος πρέπει να έχει έστω και την παραμικρή ιδέα του ποιός είναιraquo ενότητα Γιατί είμαι τόσο έξυπνος Η φράση αυτή ανοίγει και τον 2ο ανεπίκαιρο στοχασμό (On the uses and disadvantages of history for life)

66Thomas Mann A Sketch of my life οπ σ 21-22 η μετάφραση δική μου

29

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Επιλογή βιβλιογραφίας

Bernheimer C (2002) Decadent Subjects The Idea of Decadence in Art

Literature Philosophy and Culture of the Fin de Siegravecle in Europe (T Kline

Jefferson amp N Schor Eds) London and Baltimore JHU Press

Bourget P (1993) Baudelaire In P Bourget Essais de psychologie

contemporaineEtudes litteraires Paris Gallimard

Freud S (1962) The Ego and the Id (J Strachey amp J Riviere Trans)

London

Gemes K (2001) Post-Modernisms Use and Abuse of Nietzsche

Philosophy and Phenomenological Research 52 337-360

Gilman S L (1985) Difference and Pathology Stereotypes of Sexuality Race

and Madness Ithaca and London Cornell University Press

Gilman S L (1991) Inscribing the other University of Nebraska Press

Gray R (1977) The German Tradition in Literature 1871-1945

Cambridge University Press

Heilbut A (1997) Thomas Mann Eros and Literature London

Macmillan

Hobsbawm E (2000) Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875 (Δ

Κούρτοβικ Μεταφρ) Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Holbrook P (2002) Nietzsches Hamlet In S Wells (Ed)

Shakespeare Survey Volume 50 Shakespeare and Language (Paperback ed Vol

50 pp 171-187) Cambridge University Press

Kierkegaard S (χχ) Η έννοια της ειρωνίας Om Begrebet Ironi Με

σταθερή αναφορά στον Σωκράτη (Γ Σ Καραγιάννης Trans) Αθήνα

Αναγνωστίδης

Lacan J (2006) Ecrits The First Complete Edition in English (B Fink

Trans) London NortonampCompany

30

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Lacan J (2005) Οι Ψυχώσεις Σεμινάριο 1955-1956 (Β Σκολίδης

Μεταφρ) Αθήνα Ψυχογιός

MacCary T (1998) HamletA guide to the play Westport Greenwood

Press

Mann T (1960) A Sketch of my life New York Knopf

Mann T (1947) Essays of three decades (H Lowe-Porter Trans) New

York Knopf

Mann T (2006) Schopenhauer (Γ Λυκιαρδόπουλος Trans) Αθήνα

Έρασμος

Mann T (1985) Γράμματα του Τόμας Μαν 1901-1955 Αθήνα Νεφέλη

Mann T (1993) Ο Βάγκνερ και η εποχή μας (Γ Λάμψας Trans)

Αθήνα Printa

Mann T (1999) Στοχασμοί ενός Απολίτικου (Μ Πούλη Trans) Αθήνα

Ίνδικτος

Nietzsche F (1968) Twilight of the idols- The Antichrist (R Hollingdale

Ed amp Hollingdale Trans) Penguin

Nussbaum M C (2006) Nietzsche Schopenhauer Dionysus In C

Janaway (Ed) The cambridge companion to Schopenhauer (pp 344-374)

Cambridge University Press

Reed T J (1974) Thomas Mann The Uses of Tradition London Oxford

University Press

Robertson R (Ed) (2002) A Cambridge Companion to Thomas Mann

Cambridge University Press

Shakespeare W (1994) Hamlet Penguin

Weber M (1984) Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

(Μ Κυπραίοςεπιμ amp Β Φίλιας μτφρπρολ) Αθήνα Gutenberg

Welsh A (2001) Hamlet in his modern guises New Jersey Princeton

University Press

31

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Αμπατζοπούλου Φ (1998) Ο Άλλος εν διωγμώ η εικόνα του Εβραίου στη

λογοτεχνία Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας Αθήνα Θεμέλιο

Γκαίτε Γ Β (1997) Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (Τ

Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Κανάκη

Γκέφου-Μαδιανού Δ (επιμ) (2003) Εαυτός και Άλλος Εννοιολογήσεις

ταυτότητες και πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο Αθήνα Gutenberg

Θασίτη Μ (2000) Τόμας Μαν Τόνιο Κρέγκερ Credo περί τέχνης

και ζωής Ο Πολίτης (82)

Λακάν Ζ (1990) Η οικογένεια Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη

διαμόρφωση του ατόμου (Δ Βεργέτης Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Λαμπρίδης Μ (1993) Το δάκρυο του ανθρώπου- Το γέλιο του

Πολίτη Η Λέξη 114 (3-4) 221-239

Λίποβατς Θ amp Ρωμανός Β (επιμ) (2002) Το υποκείμενο στην ύστερη

νεωτερικότητα Αθήνα Νήσος

Λούκατς Γ (1986) Η Ψυχή και οι Μορφές (Α Οικονόμου Επιμ)

Αθήνα Θεμέλιο

Μαν Τόμας Έσσε Έρμαν (2000) Αλληλογραφία (Ά Κάρλσον Μ

Φόλκερ επιμ amp Γ Λαγουδάκου Μεταφρ) Αθήνα Καστανιώτης

Μαν Τ (2002) Δοκίμιο για τον Σίλλερ (Θ ΛάμπρουΜεταφρ) Αθήνα

Ίνδικτος

Μαν Τ (1987) Μπούντενμπροκ (Τ Σιέτη Μεταφρ) Αθήνα Οδυσσέας

Μαν Τ (1900-) Ο Φρόϋντ και το μέλλον Αθήνα Γκοβόστης

Μαν Τ (1985) Τόνιο Κρέγκερ (Α Ίσαρης Μεταφρ) Αθήνα Ύψιλον

Νεχαμάς Α (2002) Νίτσε Η Ζωή σαν Λογοτεχνία Αθήνα

Αλεξάνδρεια

Νίτσε Φ Η Γενεαλογία της ηθικής (Μ Ζωγράφου Μεταφρ) Αθήνα

Εκδόσεις Μαρή

Νίτσε Φ (2008) Η Θέληση για δύναμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Βάνιας

32

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33

Νίτσε Φ (1961) Η Θέλησις της Δυνάμεως (Ι Μπαζίλη Μεταφρ)

Αθήνα Ενωμένοι Εκδότες

Νίτσε Φ (2008) Η περίπτωση Βάγκνερ- Νίτσε εναντίον Βάγκνερ- Οι

Διθύραμβοι του Διονύσου (Ζ Σαρίκας Μεταφρ) Θεσσαλονίκη Βάνιας

Νίτσε Φ (2004) Η Χαρούμενη Επιστήμη (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Αθήνα Νησίδες

Νίτσε Φ (1991) Ίδε ο Άνθρωπος (Ζ Σαρίκας Μεταφρ)

Θεσσαλονίκη Εκδοτική Θεσσαλονίκης

Σαίξπηρ Ο (1988) Άμλετ (Γ Χειμωνάς Μεταφρ) Αθήνα Κέδρος

Σοπενάουερ Ά (χχ) Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση (Α

Βαγενάς Μεταφρ) Αθήνα Αναγνωστίδη

Ταρκόφσκι Α (1990) Μαρτυρολόγιο Ημερολόγια 1970-1986

(ΊσαρηςΑλέξανδρος Μεταφρ) Αθήνα Νεφέλη

33