Μεταλλεία Λαυρίου

Κορινθιακό αγγείο με απεικόνιση των εργαζομένων σκλά-βων στα μεταλλεία Λαυρίου. 5ος π.Χ. αιώνας

Με τη γενική ονομασία μεταλλεία Λαυρίου φέρε-ται μια σειρά μεταλλείων και μεταλλευτικών εγκατα-στάσεων που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή τουΛαυρίου και έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης επίπερίπου 5.000 χρόνια. Τα μεταλλεύματα του αργύρουστη περιοχή του λαυρίου είναι κυρίως μεταλλεύματαμολύβδου και αργύρου.

1 Ιστορικό

Τα μεταλλεία στην περιοχή του Λαυρίου είναι από τααρχαιότερα μεταλλεία στον Ελλαδικό χώρο. Η μεταλ-λευτική δραστηριότητα σε αυτά χρονολογείται απότο 3.000 π.Χ., (ίχνη εξορύξεως χαλκού στην περιοχήΘορικού) αλλά η συστηματική εκμετάλλευσή τουςαρχίζει με τη γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίαςτο 508 π.Χ. από τον Κλεισθένη[1] Τα μεταλλεία τουΛαυρίου υπήρξαν η κύρια πηγή πλούτου της Αθήναςκατά την κλασική εποχή (5ος και 4ος π.Χ. αιώνας). Ηπρώτη ενέργεια που βασίστηκε στα μεταλλεία αυτάυπήρξε προγενέστερη της εγκαθίδρυσης της Δημο-κρατίας, όπως αυτή τοποθετείται από τους ιστορι-κούς: Ήταν η κοπή ενός από τα πρώτα αργυρά νο-μίσματα στον κόσμο, της αθηναϊκής δραχμής, γύρωστο 580 π.Χ. Γύρω στα 512 π.Χ. η Αθήνα υποχρε-ώθηκε να βασιστεί αποκλειστικά στα μεταλλεία τουΛαυρίου, καθώς οι Πέρσες είχαν εισβάλει στη Βό-ρεια Ελλάδα. Οι πρόσοδοι από τα μεταλλεία αυτάέγιναν αισθητές γύρω στο 500 π.Χ., ενώ οι πολεμι-κές προετοιμασίες απόκρουσης των Περσών (Μάχητου Μαραθώνα) βασίστηκαν στον άργυρο που εξο-ρυσσόταν στα μεταλλεία. Το 482 π.Χ. εντοπίζεται ένα

νέο μεγάλο αργυρούχο κοίτασμα στην περιοχή καιο Θεμιστοκλής πείθει τους Αθηναίους να διατεθούντα προερχόμενα από αυτό έσοδα για την κατασκευήενός ισχυρού στόλου. Η Αθήνα διέθετε ήδη 70 πο-λεμικά πλοία και με τα χρήματα από τα μεταλλείακατασκεύασε άλλα 130. Με τα πλοία αυτά η Αθήνακατάφερε να αποκρούσει τις δυνάμεις του Ξέρξη, οοποίος έχοντας περάσει τις Θερμοπύλες κατέβαινεπρος την πόλη. Ο αθηναϊκός στόλος, έχοντας απο-κτήσει την απαιτούμενη ισχύ, καταναυμάχησε τονΠερσικό στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, στερώνταςέτσι τις Περσικές δυνάμεις ξηράς από τις προμήθειεςκαι τη δυνατότητα ανεφοδιασμού τους.[2]

Τα μεταλλεία έχασαν προσωρινά την αξία τους, ότανη Αθήνα έχασε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Επα-νήλθαν προσωρινά σε αξιόλογη εκμετάλλευση επίεποχής Λυκούργου κατά τον 4ο αιώνα, ωστόσο ηανακάλυψη νέων μεταλλείων στη Βόρεια Ελλάδα καιη αθηναϊκή παρακμή τα έθεσαν στο περιθώριο. Τε-λικά, οι μεταλλευτικές δραστηριότητες διακόπηκανολοσχερώς τον 2ο αιώνα, επειδή, πρώτον η εξόρυξη,φθάνοντας σε βάθη 100 μ., συνάντησε νερό στιςστοές, δεύτερον, οι Ρωμαίοι βρήκαν πολύ δύσκοληκαι την επεξεργασία του μεταλλεύματος και τρίτον,οι Ρωμαίοι άρχισαν την εκμετάλλευση των πλούσιωνκοιτασμάτων αργύρου στην Ισπανία, με αποτέλεσματα μεταλλεία Λαυρίου να χάσουν τα πρωτεία στηνπαραγωγή αργύρου παγκοσμίως, μια θέση που κα-τείχαν για σχεδόν μία χιλιετία.Υπολογίζεται ότι από τον 7ο μέχρι το 1ο αιώνα π.Χ.από τα μεταλλεία εξορύχθηκαν 3.500 τόνοι αργύρουκαι 1.4000.000 τόνοι μολύβδου.[3] Η μέγιστη παρα-γωγή παρατηρήθηκε κατά τα κλασσικά χρόνια μεμέση ετήσια παραγωγή 30 τόνους αργύρου.

2 Νεότερα χρόνια

Τα μεταλλεία παρέμειναν σε αδράνεια μέχρι το 19οαιώνα μ.Χ. Το 1860 ο Ανδρέας Κορδέλλας (1836- 1909), μεταλλειολόγος γεννημένος στη Σμύρνη μεσπουδές στοΦράιμπουργκ της Γερμανίας επισκέπτε-ται την περιοχή και διαβλέπει σημαντική οικονομικήπροοπτική με την ανάτηξη των σκωριών και την επε-ξεργασία των εκβολάδων[4]. Έρχεται σε επαφή μετον Τζιανμπατίστα Σερπιέρι (1832-1897), Ιταλό επι-χειρηματία, του οποίου η οικογένεια ήδη ασχολείτομε παρόμοιες εργασίες εκμετάλλευσης σκωρίας ρω-μαϊκής εποχής ορυχείων στο Κάλιαρι της Σαρδηνίας.

1

2 2 ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (Τ.Π.Π.Λ.)

Μετοχή του 1873 της εταιρείας Τα Μεταλλουργεία τουΛαυρίου

Ο Σερπιέρι διαβλέπει επίσης την οικονομική δυνα-τότητα που του προσφέρει το Λαύριο και, το 1864,ιδρύει την εταιρεία “Roux - Serpieri - Fressynet C.E.”(ή “Hilarion Roux et Cie”) εν μέρει με δικά του κεφά-λαια αλλά και με συμμετοχή του γαλλικού (έδρα στηΜασσαλία) τραπεζικού οίκου “I. Roux-Fressynet”. Ηεταιρεία διατηρείται μέχρι το 1873, έχοντας μετονο-μαστεί σε "Ελληνική Εταιρεία των ΜεταλλουργείωνΛαυρίου", κατασκευάζοντας εγκαταστάσεις στο λι-μένα του Λαυρίου, στη θέση "Εργαστηριάκια" καιαναλαμβάνει την παραγωγή αργυρούχου μολύβδου

Μετοχή της Compagnie francaise des mines du Laurium πουιδρύθηκε το 1875

Μετοχή του 1909 της εταιρείας Τα Μεταλλουργεία τουΛαυρίου

από τις σκωρίες. Το 1865 διαθέτει 18 καμίνους, εγκα-ταστάσεις μεταλλοπλυσίας, μηχανουργείο και σιδη-ρόδρομο, απασχολώντας, το 1867, 1.200 εργαζόμε-

3

νους, τεράστιο αριθμό για την εποχή.Το 1869 ανακύπτει το Λαυρεωτικό ζήτημα, καθώςη εταιρεία διεκδικεί από το ελληνικό κράτος τις αρ-χαίες εκβολάδες, με αποτέλεσμα τη σύγκρουσή τηςμε αυτό. Η λύση στο ζήτημα που προέκυψε ήταν,μετά από διαπραγματεύσεις, να δημιουργηθούν δύοεταιρείες: Η Εταιρεία των Μεταλλουργείων Λαυρίου(ελληνική) και η "Μεταλλεία Καμάριζας" (1873). Το1876 η δεύτερη παραχωρεί τη θέση της στην γαλλικήεταιρεία “C.F.M.L. (Compagnie Francaise desMines duLaurium)", την οποία ιδρύει και πάλι ο Σερπιέρι καικατασκευάζει νέο εργοστάσιο στη θέση "Κυπριανός".Η εταιρεία αυτή θα επιζήσει μέχρι το 1877 καιτο Λαύριο ακολουθεί έκτοτε την πορεία των δύονέων εταιρειών: Οικίες και καταστήματα ανήκανστις εταιρείες, που έχουν αναλάβει και την ιατροφαρ-μακευτική περίθαλψη των εργαζομένων, την κατα-σκευή σχολείων, ναών, λιμενικών εγκαταστάσεων.[1].Το 1880 εμφανίζεται η πρώτη σοβαρή κρίση: Οι τι-μές του μολύβδου πέφτουν διεθνώς και οι εταιρείεςαντιμετωπίζουν οικονομική κρίση. Το βασικό πλήγμακαι στις δύο το επέφερε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος.Το 1930 η ελληνική εταιρεία εκποιείται σε μια βρε-τανική, η οποία διακόπτει τις εργασίες, ενώ η γαλ-λική συνεχίζει, αλλά με μειωμένες δραστηριότητες.Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και ενώ ο πληθυ-σμός της πόλης έχει μειωθεί κατά 50%, εγκαθίστα-νται σε αυτήν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, πουτης δίνουν νέα ζωή. Η γαλλική εταιρεία επιζεί και τουΒ' Παγκοσμίου Πολέμου και, τη δεκαετία του 1950,αρχίζει και πάλι η εντατική εκμετάλλευση των σκω-ριών, των εκβολάδων και των μεταλλείων. Η εται-ρεία, ωστόσο, αναγκάστηκε να διακόψει τις δραστη-ριότητές της το 1982, ως συνέπεια της αποβιομηχά-νισης που επεκτάθηκε σε όλη τη χώρα τη δεκαετίατου '80. Τότε δημιουργήθηκε στη θέση της η κρατικήεταιρεία ΕΜΜΕΛ (Ελληνική Μεταλλευτική Μεταλ-λουργική Εταιρία Λαυρίου) η οποία λειτούργησε έωςτο 1992. Οι περισσότερες μονάδες διέκοψαν τη λει-τουργία τους και περισσότερο από το 20% των κατοί-κων της πόλης, έχοντας πληγεί από την ανεργία, τηνεγκαταλείπουν. Το 1994 το εργοστάσιο της ΓαλλικήςΕταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου στον Κυπριανό αγο-ράστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού, κηρύχθηκεδιατηρητέο μνημείο και παραχωρήθηκε στο ΕΜΠ τοοποίο δημιούργησε εκεί το Τεχνολογικό ΠολιτιστικόΠάρκο Λαυρίου[5][6].

3 Τα μεταλλεία

Τα σημαντικότερα μεταλλεία βρίσκονται στην πε-ριοχή του οικισμού Πλάκα, περίπου 6 χλμ. βόρεια τουΛαυρίου, και στην περιοχή Καμάριζα ή Αγίου Κων-σταντίνου, 5 χλμ δυτικά της πόλης. Διάσπαρτα σεόλη την περιοχή βρίσκονται εκατοντάδες μικρά με-ταλλεία, φρέατα, στοές και διανοίξεις, οι περισσότε-

Μνημείο των εργατών μεταλλωρύχων στην πλατεία Λαυ-ρίου.

ρες με διεύθυνση από Β προς Ν προς την περιοχήτου Σουνίου. Πολλές εκβολάδες βρίσκονται σε κοι-λώματα ή επί της ακτής της Λαυρεωτικής, ενώ η επί-δραση του θαλασσινού νερού στα κατάλοιπα των αρ-χαίων εξορύξεων έχει δημιουργήσει πολλά ορυκτά,ορισμένα από τα οποία ανευρίσκονται τυπικά στηνπεριοχή και την χαρακτηρίζουν (type localities, εν συ-νόλω 19 ορυκτά)[7] . Άλλες περιοχές με μεταλλευτι-κές / εξορυκτικές δραστηριότητες είναι η Έλαφος, οΘορικός, η Σουρέζα, το Βρωμοπούσι, ενώ εκτείνονταιμέχρι την περιοχή του Σουνίου.Μερικά από τα κυριό-τερα μεταλλεία είναι τα εξής:

• Μεταλλείο Αδάμη αρ. 2

• Χριστιάνα

• Ζαν Μπατίστ [8]

• Ιλάριον - km3[9]

• Ορυχείο Πλάκας αριθ. 80

• Σερπιέρι

• Σούνιο, ορυχεία αριθ. 6 και 19[10]

4 Ορυκτά των μεταλλείων

Στα μεταλλεία ανευρίσκονται εν συνόλω 431 ορυ-κτά, εξ ων τα 19 αποτελούν χαρακτηριστικά γιατην περιοχή (type localities, TL). Δείγματα αυτώντων ορυκτών είναι, ακόμη και σήμερα, περιζήτητααπό συλλέκτες, καθώς απαντούν σε μοναδικούςσχηματισμούς, όπως ο αγαρδίτης, ο σερπιερίτης,ο θορικοσίτης, ο λαυριονίτης , ο καμαριζαΐτης, ογεωργιαδεσίτης κ. ά. Πολλά από τα ορυκτά αυτάεκτίθενται στο Ορυκτολογικό Μουσείο Λαυρίου[11]και το Ορυκτολογικό-Μεταλλευτικό Μουσείο Καμά-ριζας Λαυρίου[12].

4 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λαυριονίτης από τα μεταλλεία Λαυρίου

5 Πηγές, Σημειώσεις

[1] Ε. Μ. Π.: Το τεχνολογικό πολιτιστικό πάρκο Λαυρίου

[2] Davis University of California

[3] Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛ-ΛΑΔΑ Μουσείο Σταματιάδη Ορυκτολογίας και Πα-λαιοντολογίας. Ανακτήθηκε την 26 Ιουλίου 2012

[4] Εκβολάδες ονομάζονται τα απορριφθέντα, λόγω χα-μηλής περιεκτικότητας σε άργυρο, μεταλλεύματα πουείχαν απορριφθεί από τους παλαιότερους μεταλλωρύ-χους κατά την εξόρυξη ή τη διαλογή

[5] Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου

[6] «Πύλη για τον Ελληνικό Ορυκτό Πλούτο:ΤεχνολογικόΠάρκο Λαυρίου: άλλοτε και τώρα…».http://www.oryktosploutos.net/2014/05/blog-post.html#.VIIBlvl_vLc.

[7] Mindat.org, Λαύριο

[8] Από το όνομα του Σερπιέρι

[9] Αναφέρεται στη χιλιομετρική απόσταση Λαυρίου -Αγ. Κων/νου

[10] Mindat.org, Τα μεταλλεία στο Λαύριο

[11] Ορυκτολογικό Μουσείο Λαυρίου

[12] Ορυκτολογικό-Μεταλλευτικό Μουσείο ΚαμάριζαςΛαυρίου

6 Δείτε επίσης

• Σωσίας

7 Βιβλιογραφία

• Marinos, G. & Petrascheck, W. E. (1956): Geologyand ore deposits of Laurium. Inst. geol. geophys.Meletai 4 (No. 1), 1-247; English 223-236 (αγγλ.)

• Κατερινόπουλος, A. & Ζησιμοπούλου, E. (1994):Ορυκτά των μεταλλείωνΛαυρίου. Εταιρεία Συλ-λεκτών Ορυκτών και Απολιθωμάτων, Αθήνα

• Skarpelis, N. (2007): The Lavrion deposit(SE Attica, Greece): geology, mineralogy andminor elements chemistry. Neues Jahrbuch fürMineralogie Abhandlungen, 183, 227-249 (Γερμ.)

• Κωνσταντίνος Κονοφάγος, Το αρχαίο Λαύριοκαι η ελληνική τεχνική παραγωγής τουΛαυρίου,Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 1980.

• Γιώργος Ν. Δερμάτης, Μαύρο Φώς. Η μεταλλευ-τική και μεταλλουργική βιομηχανία στοΛαύρειο1860-1917: Ελληνική και ευρωπαϊκή διάσταση,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Τεχνολογικό Πο-λιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, 2003.

• Γιώργος Ν. Δερμάτης, Τα μεταλλεία της Καμά-ριζας στο Λαύρειο, Ιδιωτική Έκδοση, 2006.

• Γιώργος Ν. Δερμάτης, Το λιμάνι των εργαστη-ρίων του Λαυρείου , The Port of the Ergastiria inLavrion (μετάφραση Σπύρος Ι. Δόικας), ΙδιωτικήΈκδοση 2003.

• Αρτέμης Ψαρομηλίγκου, Βασιλική Λάζου (επι-μέλεια) Γιώργος Καραγιάννης, Λήδα Παπαστε-φανάκη, Γιούλη Κόκκορη, Γεωργία Μ. Πανσε-ληνά, Γιώργος Ν. Δερμάτης, Λαυρεωτικά 1869-1873: Η πρώτη αρπαγή δημόσιας περιουσίας :Το ναυάγιο του χρηματιστηριακού ΕλντοράντοΕλευθεροτυπία-Ιστορικά, 2011.

• Franz Fritz von Dücker. Συμβολήστην ιστορία τουλαυρεωτικού ζητήματος 1871-1873 / Franz FritzVon Dücker, Bernhard Von

Cotta · μετάφραση Γιώργος Ν. Κατραμπασάς · επιμέ-λεια Γιώργος Ν. Δερμάτης, Εταιρεία Μελετών Λαυ-ρεωτικής, 2007.

• Νίκος Μπελαβίλας, Ελένη Καλαφάτη, ΧριστίναΤσιτσιμπίκου, Αντώνης Πλυτάς, Γιάννης, Τσί-λης, Όλγα Σενή, Σύλβια Κεραστετζή (Η βιομη-χανική πόλη του Λαυρίου, Επισκόπηση της με-ταλλουργίας του μολύβδου, Η Γαλλική ΕταιρείαΜεταλλείων Λαυρίου, Η Επίπλευση της Γαλλι-κής Εταιρείας, Το Μηχανουργείο της ΓαλλικήςΕταιρείας, η Γαλλική Σκάλα και η Αποθήκη τηςΓαλλικής Εταιρείας στο λιμάνι του Λαυρίου, Το

5

μεταλλευτικό φρέαρ “J.B.Serpieri” στην Καμά-ριζα), στο Γιάννης Πολύζος, Βασίλης Παναγιω-τόπουλος, Χριστίνα Αγριαντώνη, Νίκος Μπελα-βίλας, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στηνΕλλάδα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ καιΕκδόσεις Οδυσσέας, 1998, σελ. 95-138.

8 Εξωτερικές συνδέσεις• Πανεπιστήμιο Αθηνών: Ορυκτά των μεταλλείωντου Λαυρίου πλούσιο φωτογραφικό υλικό

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

• Λαυρεωτική (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

• Αρχαία σκουριά (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

• Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: ΜεταλλείαΛαυρίου (Μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ τηςΕΡΤ)

• Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: ΜεταλλείαΛαυρίου (Μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ τηςΕΡΤ)

• Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: ΜεταλλείαΛαυρίου (Μέρος 3ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ τηςΕΡΤ)

6 9 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

9 Text and image sources, contributors, and licenses

9.1 Text• Μεταλλεία Λαυρίου Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%B1_%CE%9B%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85?oldid=5155364 Συνεισφέροντες: Geraki,FocalPoint, Alaniaris, Atlantia, MARKELLOS, Μυρμηγκάκι, Ttzavaras, C messier, PanchoS, EmausBot, Gizi, Chrysalifourfour,Plinomos, Dexbot, Eklogarithmos, Bioanapt και Ανώνυμες συνεισφορές: 1

9.2 Images• Αρχείο:20070711_2114_Lavrion.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/38/20070711_2114_Lavrion.jpgΆδεια χρήσης: CC BY 3.0 Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός:Μυρμηγκάκι

• Αρχείο:Annabergite-Grece-1.jpgΠηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/78/Annabergite-Grece-1.jpg Άδεια χρή-σης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Didier Descouens

• Αρχείο:Compagnie_francaise_des_mines_du_Laurium.JPG Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a8/Compagnie_francaise_des_mines_du_Laurium.JPG Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: http://www.scriponet.com/images/Descript/8/1435.JPG Αρχικός δημιουργός: Compagnie francaise des mines du Laurium

• Αρχείο:Laurionite3.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/Laurionite3.jpg Άδεια χρήσης: CC BY-SA 4.0Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Didier Descouens

• Αρχείο:Lavrion_Technological_Park.JPG Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6d/Lavrion_Technological_Park.JPG Άδεια χρήσης: CC BY-SA 4.0 Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Dr Peter Tzeferis

• Αρχείο:Mines_1.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8f/Mines_1.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνει-σφέροντες: photographie d'une photographie de l'ouvrage les Mines antiques du Laurion, PEMF, 2005 Αρχικός δημιουργός: Huesca

• Αρχείο:Ta_Metallourgeia_tou_Lavriou_1909_share.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Ta_Metallourgeia_tou_Lavriou_1909_share.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: http://www.fimarkets.com/php/old-stock-images.php?image_rank=13&image_type=stock&lang=en Αρχικός δημιουργός: The company Ta metallourgeia tou Lavriou

• Αρχείο:Ta_metallourgeia_tou_Lavriou_1873_share.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2f/Ta_metallourgeia_tou_Lavriou_1873_share.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: http://www.hwph.de/images/pa28/Los0111.jpg Αρχικός δημιουργός: The company Ta metallourgeia tou Lavriou

9.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0