Διαφορές Οδύσσειας και ΙλιάδαςΣτα δύο έργα βρίσκουμε σημαντικές ομοιότητες και διαφορές Μερικές από τις βασικές διαφορές παρουσιάζονται πιο κάτω

Η αντίληψη για το θείο

Στην Οδύσσεια εκτός από τον Ποσειδώνα οι θεοί ενεργούν με γνώμονα το δίκαιο ενώ η ασέβεια προς αυτούς θεωρείται αιτία συμφορών Στην Ιλιάδα όμως οι συμφορές προέρχονται από τις διενέξεις των ισχυρών (Αχιλλέα-Αγαμέμνονα) και οι θεοί έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ενεργούν αυθαίρετα νικημένοι από τα προσωπικά τους πάθη

Στην Ιλιάδα παρακολουθούμε πόσο απλή είναι η σχέση των ανθρώπων με τους θεούς Οι `Ελληνες της τότε εποχής παρουσίαζαν τους θεούς τους με ανθρώπινη διάσταση ανθρωπόμορφους τόσο στη συμπεριφορά και στα συναισθήματα όσο και στη μορφή Η μόνη τους διαφορά ήταν ότι οι θεοί ήταν αθάνατοι παντοδύναμοι και παντογνώστες Στην Ιλιάδα οι θεοί δεν επεμβαίνουν απλώς στις ανθρώπινες καταστάσεις αλλά αγωνίζονται και συμπάσχουν μαζί με τους ήρωες `Ετσι η παρέμβαση τους γίνεται ενεργητική και συμβάλει στην εξέλιξη του μύθου

`Ηρωες

Στην Οδύσσεια οι ήρωες είναι παρμένοι από όλες τις κοινωνικές τάξεις σε αντίθεση με την Ιλιάδα όπου οι ήρωες ανήκουν μόνο στην τάξη των αρχόντων Στην Ιλιάδα πρωταγωνιστές είναι μόνο οι βασιλιάδες Ο λαός αναφέρεται μόνο ως σύνολο χωρίς να ξεχωρίζει κανένας ανάμεσα στο πλήθος

Μορφές και εκφράσεις ηρωισμού

Η μορφή του ηρωισμού όπως προβάλλεται στα δύο έπη είναι διαφορετική Στην Ιλιάδα ο `Ομηρος εξυμνεί το ηρωικό έπος του πολέμου με κεντρικό πυρήνα το μήνιν του Αχιλλέα ενώ στην Οδύσσεια ο ποιητής εξυμνεί μέσα από την ταξιδιωτική αφήγηση και το μύθο των μνηστήρων την ηρωική προσπάθεια του Οδυσσέα να φτάσει στην πατρίδα του

Οι μάχες της Ιλιάδας δίνονται με όλη την αγριότητα και την απανθρωπιά τους και αυτό είναι φυσικό σε ένα έπος που το θέμα του είναι ο πόλεμος Μέσα όμως από τη φρίκη του πολέμου αναδύεται κάθε τόσο ένας κόσμος γεμάτος ανθρωπιά στον οποίο αναγνωρίζουμε το ήθος του ποιητή

Σημαντικό είναι επίσης ότι ο Όμηρος αν και `Ελληνας ο ίδιος ως ποιητής αγάπησε και ύμνησε όλους τους ήρωες του Τρωικού πολέμου `Ελληνες και Τρώες

Γλώσσα και ύφος

`Αλλη σημαντική διαφορά βρίσκεται στη γλώσσα και στο ύφος των δύο ποιημάτων καθώς η εποχή που περιγράφουν είναι εντελώς διαφορετική Η Ιλιάδα ανασυνθέτει μία εποχή μεταξύ 12ου και 8ου αιώνα πΧ ενώ η Οδύσσεια ζωντανεύει μια εποχή μεταξύ 10ου και 7ου αιώνα πΧ

Η γλώσσα τους έπους είναι βασικά η Ιωνική αλλά σrsquo αυτήν υπάρχουν τύποι και γνωρίσματα ξένα για την Ιωνική διάλεκτο συνηθισμένα όμως στην Αρκαδική και την Αιολική διάλεκτο

Η Αρκαδική και Αιολική διάλεκτος προέρχονται από τις διαλέκτους που επικρατούσαν στη βόρεια Ελλάδα κατά τη μυκηναϊκή περίοδο `Οταν οι λαοί αυτοί που μιλούσαν την αιολοαρκαδική διάλεκτο μετανάστευσαν στη Μ Ασία ήρθαν σε επαφή με τους αποίκους που μιλούσαν την Ιωνική διάλεκτο Οι Ίωνες βαθμιαία μεταμόρφωσαν τη διάλεκτο αυτή στο πνεύμα και στη γλώσσα αλλά κράτησαν αμετάβλητες πολυάριθμες λέξεις και φράσεις που ήταν αδύνατο να αντικατασταθούν από άλλους ιωνικούς τύπους

Ιλιάδα γράφτηκε πρώτη περιεχόμενο ηρωικό θεοί με ανθρώπινες διαστάσεις ακμή του θεσμού της βασιλείας απόλυτη εξουσία του βασιλιά κοινωνία κλειστή αριστοκρατική Αχιλλέας ορμητικός με έλλειψη μέτρου-μυώδηςδυνατός χαρακτήρας του έργου πολεμικόσκληρό ύφος έργου δραματική πυκνότητα

Οδύσσεια γράφτηκε δεύτερη περιεχόμενο ναυτικό παραμύθι θεοί σε ηθική τάξη παρακμή του θεσμού της βασιλείαςδημιουργεία πολιτικών σωμάτων κοινωνία όλα τα κοινωνικά στρώματα Οδυσσέας έξυπνος επίμονοςκαρτερικόςεφευρετικός χαρακτήρας έργου ήρεμοειρηνικό ύφος αφηγηματικό

Ποιες διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη (Ιλιάδα - Οδύσσεια)

Ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη παρατηρούνται σημαντικές διαφορές ως προς το ύφος τον τρόπο που παρουσιάζεται ο κόσμος αλλά και ως προς τους δύο κεντρικούς ήρωες και τον γενικότερο χαρακτήρα τους (των έργων) Οι διαφορές αυτές οφείλονται και στη διαφορετική χρονολόγηση των δύο επών (η Ιλιάδα προηγείται και θεωρείται έργο της νεανικής ηλικίας του ποιητή ενώ η Οδύσσεια έργο των γηρατειών) αλλά και στο διαφορετικό θέμα Πιο συγκεκριμένα- Ως προς το ύφος Η Ιλιάδα παρουσιάζει δραματική πυκνότητα ενώ

στην Οδύσσεια κυριαρχεί το αφηγηματικό ύφος Πέρα από τη διαφορετική ηλικία του ποιητή κατά τη σύνθεση των δύο επών ιδιαίτερο ρόλο παίζει και το διαφορετικό θέμα Η Οδύσσεια μοιάζει με ναυτικό παραμύθι σε παράξενους τόπους με εξωπραγματικά όντα (πχ Κύκλωπας Σειρήνες κλπ) ενώ από την Ιλιάδα λείπει το παραμυθικό στοιχείοmiddot οι μύθοι έχουν ηρωικό περιεχόμενο αλλά η δράση εντοπίζεται σ έναν πραγματικό κόσμο απαλλαγμένο από τέρατα και φανταστικές περιπέτειες Ακόμη και οι θεοί της έχουν ανθρώπινες διαστάσεις και η συμπεριφορά τους συχνά διαφέρει ελάχιστα από των ανθρώπων

- Ως προς τον τρόπο που παρουσιάζεται ο κόσμος Η Οδύσσεια παρά τα φανταστικά παραμυθικά στοιχεία καθρεφτίζει μια εποχή νεότερη κοινωνικά σε σχέση με την Ιλιάδα Μια εποχή όπου ο θεσμός της βασιλείας εξακολουθεί να υφίσταται αλλά έχει αρχίσει να παρακμάζει Η Οδύσσεια περιγράφει τη γέννηση της πόλης όπου δίπλα στον βασιλιά δημιουργούνται πολιτικά σώματα που έχουν αποφασιστικό ρόλο (πχ η συνέλευση γερόντων στο βασίλειο των Φαιάκων η άτυπη συνέλευση του λαού στην Ιθάκη) Πρόκειται λοιπόν για μια περίοδο μετάβασης από τη βασιλεία με την απόλυτη εξουσία σε μια νεότερη εποχή με τη δημιουργία αντιπροσωπευτικών πολιτικών σωμάτωνΑντίθετα στην Ιλιάδα ο θεσμός της βασιλείας βρίσκεται στην ακμή του Στο έπος αυτό επίσης καθρεφτίζεται η αντίληψη μιας κλειστής αριστοκρατικής τάξης ενώ στην Οδύσσεια οι ήρωες ανήκουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και ακούγονται οι πεποιθήσεις και οι πόθοι και των κατώτερων τάξεωνΟι θεοί στην Οδύσσεια δεν είναι το ίδιο εγωιστές και άδικοι όπως στην Ιλιάδα- μπορεί να έχουν κι αυτοί πάθη αλλά δεν έχουν την πρωτογονική εκρηκτικότητα των θεών της Ιλιάδας Στην Οδύσσεια φαίνεται να έχει αρχίσει να καθιερώνεται στον κόσμο των θεών κάποια ηθική τάξη

- Ως προς τους κεντρικούς ήρωες Ο Οδυσσέας δεν έχει την ορμητικότητα και την έλλειψη μέτρου του Αχιλλέα- διαθέτει όμως άλλα στοιχεία

πιο πολύτιμα στην καθημερινή ζωή εξυπνάδα επιμονή καρτερικότητα Για να πετύχει τον σκοπό του στηρίζεται περισσότερο στην εφευρετικότητα του νου παρά στη μυϊκή του δύναμη

- Ως προς τον χαρακτήρα Γενικά ο χαρακτήρας της Ιλιάδας είναι πολεμικός γι αυτό και κάποιες φορές σκληρός ενώ της Οδύσσειας πιο ήρεμος και ειρηνικός Ο πρώτος ταιριάζει σ έναν ποιητή στην ακμή της νεότητάς του ενώ ο δεύτερος σε έναν ώριμο δημιουργό με πείρα της ζωής

17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

Καίρια ερωτήματα που αφορούν τις σχέσεις των δύο επών (λχ ποιο από τα δύο έπη προηγείται και ποιο ακολουθεί ανήκουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στον ίδιο ή σε διαφορετικό ποιητή οι ομοιότητες στη γλώσσα και στα παράλληλα θέματα είναι προϊόντα απευθείας μίμησης του ενός έπους από το άλλο ή θα πρέπει να αναχθούν στην προφορική παράδοση) δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με βέβαιο και κατηγορηματικό τρόπο Παρ όλα αυτά με βάση χαρακτηριστικές ενδείξεις μερικές από τις οποίες σχολιάζονται στη συνέχεια γίνεται δεκτό σήμερα από πολλούς ομηριστές ότι η Οδύσσεια είναι μεταγενέστερη που σημαίνει ότι προϋποθέτει την Ιλιάδα συχνά τη laquoμιμείταιraquo και σκόπιμα τη συναγωνίζεται Μια τέτοια σχέση προϋποθέτει ότι τα δύο έπη παρουσιάζουν προφανείς αναλογίες αλλά και χαρακτηριστικές διαφορές

Στην κάπως άνιση έκταση των δύο επών -η Ιλιάδα αποτελείται από 15693 και η Οδύσσεια από 12110 στίχους- αντιστοιχεί το διαφορετικό θεματικό τους περιβάλλον Η Ιλιάδα είναι κυρίως πολεμικό και δραματικό ποίημα ενώ η Οδύσσεια δίχως να αποκλείει τα πολεμικά επεισόδια όπως είναι η laquoΜνηστηροφονίαraquo παραμένει κατά βάση μεταπολεμικό έπος του νόστου και της επανένωσης με τους οικείους Στη συμπληρωματικού τύπου αυτή αντίθεση υπεισέρχονται άλλες ειδικότερες Στην Ιλιάδα δεσπόζει η προβολή της αγριότητας της μάχης και των συνεπειών της ενώ παρά το συμφιλιωτικό της επιλογικό μέρος ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο πάνω από τα κεφάλια των ηρώων αιωρούνται η απειλή του θανάτου και η άλωση της Τροίας Ο μύθος της Οδύσσειας εξελίσσεται πιο αισιόδοξα η αναρχία και η αταξία που κυριαρχούν στην Ιθάκη κατά το διάστημα της απουσίας του Οδυσσέα τερματίζονται με τον νόστο του πρωταγωνιστή της ο οποίος τιμωρεί τους μνηστήρες της Πηνελόπης και αναγνωρίζεται από τον γιο τη γυναίκα και τον γέροντα πατέρα του Η συμφιλίωση που επιβάλλεται από τους θεούς ανάμεσα στον Οδυσσέα στους συμμάχους του και στους συγγενείς των εξοντωμένων μνηστήρων στο τέλος της Οδύσσειας είναι ασφαλώς πιο αισιόδοξη από ότι η μάλλον πένθιμη της Ιλιάδας Τέλος ο επιλογικός ορίζοντας και των δύο επών παραμένει ανοιχτός στην Ιλιάδα εκκρεμεί η συνέχιση του πολέμου με τα δραματικά του παρεπόμενα ενώ στην Οδύσσειαο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Πηνελόπη σκιάζεται από τις νέες περιπέτειες που περιμένουν τον σύζυγο από μια δεύτερη αποδημία

Και στα δύο έπη εκτός από τις ισχυρές παθολογικές και άνισες σχέσεις ανάμεσα σε συμπολεμιστές και εταίρους τονίζεται το σύνθετο πλέγμα των στενών οικογενειακών δεσμών (Πηλέας-Θέτιδα και Αχιλλέας Πρίαμος-Εκάβη και Έκτορας-Ανδρομάχη-Αστυάναξ Λαέρτης-Αντίκλεια και Πηνελόπη-Οδυσσέας-Τηλέμαχος) Ο επιτονισμός αυτός κυρίως στην Οδύσσεια επιτυγχάνεται με την αντιπαράθεση ανάμεσα σε έμπιστα ζεύγη (Οδυσσέας-Πηνελόπη) σε παρασυζυγικά (Ελένη-Πάρης) σε άπιστα (Αγαμέμνονας-Κλυταιμνήστρα) ή κάπως ψυχρά (Μενέλαος-Ελένη) Ο πόλεμος στην Ιλιάδα διαλύει κοινωνικές φιλικές οικογενειακές και συζυγικές σχέσεις -η συμφιλίωση ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο είναι ασφαλώς λαμπρή εξαίρεση- ενώ στην Οδύσσεια ο νόστος παρά την απώλεια των εταίρων τις εδραιώνει

Οι σχέσεις ανάμεσα σε φίλους και εχθρούς στον άντρα και στη γυναίκα στους επώνυμους ήρωες και στο ανώνυμο πλήθος στο πολεμικό σκηνικό της Ιλιάδας είναι περιορισμένες και δεδομένες Στην Οδύσσεια αντίθετα οι σχέσεις μεταξύ των θνητών διευρύνονται με την αναβαθμισμένη εκπροσώπηση των γυναικών των απλών ανθρώπων και των δούλων Σκηνές της καθημερινής ζωής

αφθονούν στην Οδύσσεια ενώ στην Ιλιάδα μετατοπίζονται στον χώρο της παρομοίωσης Το πολιτικό στοιχείο αναδεικνύεται περισσότερο στην Οδύσσεια από ότι στην Ιλιάδα όπου το μένος του πολεμιστή αποκλείει κατά κανόνα τη διαπραγμάτευση Η ορθή κρίση και η συμβουλή στο πλαίσιο της συνέλευσης και θεσμοί όπως η φιλοξενία συντηρούνται επίσης στην Ιλιάδα έρχονται ωστόσο σε δεύτερη μοίρα

Ανάλογα προβάλλονται και οι διαφορετικές αξίες που στηρίζουν την ιδεολογία των δύο επών Το θέμα της τιμής του Αχιλλέα στην Ιλιάδα αντιπαραβάλλεται στον αγώνα που δίνει ο Οδυσσέας για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας του στην Οδύσσεια Η κατάκτηση του κλέους (φήμης και δόξας) αφορά και στους δύο βασικούς πρωταγωνιστές των επών Όμως ενώ για τον ιλιαδικό πολεμιστή το κλέος συνδέεται με τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης και τη στέρηση του νόστου στην Οδύσσεια το κλέος του πρωταγωνιστή της προϋποθέτει την έξοδο από τον θάνατο -χαρακτηριστικό παράδειγμα η laquoΝέκυιαraquo- και εδραιώνεται με την επιστροφή στην πατρίδα του

Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια οι βασικοί πρωταγωνιστές της ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας αποσύρονται στην αρχή για διαφορετικούς βέβαια λόγους από το προσκήνιο της αφηγηματικής δράσης επιτρέποντας έτσι σε άλλους ήρωες (στον Αγαμέμνονα στον Διομήδη στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα στον Τηλέμαχο στην Οδύσσεια) να τους υποκαταστήσουν όχι όμως και με αποτελεσματικό τρόπο Η απουσία των δύο ηρώων από τα αφηγηματικά δρώμενα προκαλεί αναπόφευκτα βάσανα και οδύνη στους συμπολεμιστές και στην οικογένειά τους Καθυστερημένα Αχιλλέας και Οδυσσέας έχοντας απαρνηθεί ο πρώτος άδοξη ζωή και νόστο ο δεύτερος τη φυλακισμένη αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ επιστρέφουν τελικά στο προσκήνιο της δράσης και εκδικούνται τους μισητούς εχθρούς τους τον Έκτορα ο Αχιλλέας τους μνηστήρες ο Οδυσσέας Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο κεντρικά φονικά επεισόδια εμφανίζονται στην εικοστή δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας και τηςΟδύσσειας

Ανάμεσα ωστόσο στους δύο ήρωες υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές ο Αχιλλέας είναι πιο αυθόρμητος ευθύς στα λόγια και ήρωας της βίας του πάθους και της πράξης Ο Οδυσσέας είναι πιο επιφυλακτικός και ικανός ρήτορας ήρωας κατεξοχήν της πανουργίας και του δόλου Το ήθος και των δύο αντιστοιχεί στη διαφορετική θεματολογία και ιδεολογία των δύο επών στη βία της ιλιαδικής ανοικτής μάχης όπου η τιμή του πολεμιστή επιβάλλει την αντιμετώπιση του αντιπάλου σώμα με σώμα αντιβάλλονται η εφαρμογή της οδυσσειακής ενέδρας η χρήση του αντιηρωικού τόξου από τον Οδυσσέα στη μνηστηροφονία τα πλανερά λόγια ή και το ψέμα Από τον τραγικό κόσμο της Ιλιάδας περνάμε στον κατεξοχήν ειρωνικό της Οδύσσειας όπου η εξέλιξη της δράσης μέσω κυρίως των πρωτεϊκών μεταμορφώσεων του πρωταγωνιστή της στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην άγνοια και στη γνώση στην αποκάλυψη και στην απόκρυψη στον λόγο και στην πράξη

Χαρακτηριστική είναι επίσης και στα δύο έπη η παρουσία και εμπλοκή των θεών και δαιμόνων στον χώρο των θνητών Γενικά ο κόσμος των αθανάτων Ολυμπίων στα δύο έπη αντιπαρατίθεται έντονα προς τον κόσμο των θνητών Για παράδειγμα οι έριδες για τους πρώτους παίρνουν τις διαστάσεις της παρωδίας και του κωμικού ενώ για τους δεύτερους έχουν τραγικές συνέπειες Στην Ιλιάδα οι θεοί παρουσιάζονται πιο συχνά με τα ελαττώματα των ηρώων -για παράδειγμα ερίζουν εξαιτίας τους- μοιρασμένοι στα αντίπαλα στρατόπεδα παρεμβαίνουν περισσότερο και πιο συχνά στον χώρο των θνητών και συμβάλλουν καθοριστικά και με ύπουλο τρόπο στον θάνατο συμπαθητικών ηρώων (του Πατρόκλου και του Έκτορα) Αντίθετα στην Οδύσσεια οι θεοί εμπλέκονται λιγότερο και αραιότερα στην αφηγηματική δράση -κατεξοχήν ο Δίας και η Αθηνά και σποραδικά ο Ερμής- και επεμβαίνουν κυρίως όταν πρόκειται να αποκαταστήσουν τη δικαιοσύνη στον χώρο των θνητών Καταδικάζουν την αλαζονεία του Αιγίσθου και των μνηστήρων και επιβάλλουν το δίκιο μαζί με το αίσιο τέλος του οδυσσειακού έπους μέσω της παρέμβασης της θεάς Αθηνάς Αν και στο οδυσσειακό έπος ο Ποσειδώνας εχθρός του Οδυσσέα καθυστερεί τον νόστο του η γενικότερη πιο εξελιγμένη ηθική και θεοδικία που παρουσιάζει η Οδύσσεια έναντι της Ιλιάδας αποδίδεται στον μεταγενέστερο χρόνο της σύνθεσής της

Γενικότερα η Οδύσσεια φαντάζει σε πολλά της σημεία ἐπίλογος της Ιλιάδας (Λογγίνος 1ος αι μΧ Περί Ύψους 912) Ο θάνατος του Αχιλλέα ο δούρειος ίππος και η άλωση της Τροίας η επιστροφή της Ελένης η δολοφονία του Αγαμέμνονα τα βάσανα και οι περιπλανήσεις του νόστου των Αχαιών εμφανίζονται έμμεσα ή άμεσα στην Οδύσσεια ώστε δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι το οδυσσειακό έπος αν και δεν αναφέρεται ρητά σε επεισόδια του ιλιαδικού το αγνοεί πλήρως

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (232) αναφέρει laquoΈτσι και τα ποιήματά του [ενν ο Όμηρος] το ένα την Ιλιάδα το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα και την Οδύσσεια τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρεςraquo (μτφρ Σ Δρομάζος) Εξειδικεύοντας κάπως την laquoαπλήraquo σύνθεση θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις) είναι γραμμική και προοδευτική αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι laquoΑπόλογοιraquo του Οδυσσέα στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται laquoλιγότερο πιθανάraquo από ότι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και γενικότερα της καλλιτεχνικής φαντασίας Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει

Γενικότερα η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική έναντι της Ιλιάδας εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν

Λ Πόλκας

• 17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

Οδύσσεια γράφτηκε δεύτερη περιεχόμενο ναυτικό παραμύθι θεοί σε ηθική τάξη παρακμή του θεσμού της βασιλείαςδημιουργεία πολιτικών σωμάτων κοινωνία όλα τα κοινωνικά στρώματα Οδυσσέας έξυπνος επίμονοςκαρτερικόςεφευρετικός χαρακτήρας έργου ήρεμοειρηνικό ύφος αφηγηματικό

Ποιες διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη (Ιλιάδα - Οδύσσεια)

Ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη παρατηρούνται σημαντικές διαφορές ως προς το ύφος τον τρόπο που παρουσιάζεται ο κόσμος αλλά και ως προς τους δύο κεντρικούς ήρωες και τον γενικότερο χαρακτήρα τους (των έργων) Οι διαφορές αυτές οφείλονται και στη διαφορετική χρονολόγηση των δύο επών (η Ιλιάδα προηγείται και θεωρείται έργο της νεανικής ηλικίας του ποιητή ενώ η Οδύσσεια έργο των γηρατειών) αλλά και στο διαφορετικό θέμα Πιο συγκεκριμένα- Ως προς το ύφος Η Ιλιάδα παρουσιάζει δραματική πυκνότητα ενώ

στην Οδύσσεια κυριαρχεί το αφηγηματικό ύφος Πέρα από τη διαφορετική ηλικία του ποιητή κατά τη σύνθεση των δύο επών ιδιαίτερο ρόλο παίζει και το διαφορετικό θέμα Η Οδύσσεια μοιάζει με ναυτικό παραμύθι σε παράξενους τόπους με εξωπραγματικά όντα (πχ Κύκλωπας Σειρήνες κλπ) ενώ από την Ιλιάδα λείπει το παραμυθικό στοιχείοmiddot οι μύθοι έχουν ηρωικό περιεχόμενο αλλά η δράση εντοπίζεται σ έναν πραγματικό κόσμο απαλλαγμένο από τέρατα και φανταστικές περιπέτειες Ακόμη και οι θεοί της έχουν ανθρώπινες διαστάσεις και η συμπεριφορά τους συχνά διαφέρει ελάχιστα από των ανθρώπων

- Ως προς τον τρόπο που παρουσιάζεται ο κόσμος Η Οδύσσεια παρά τα φανταστικά παραμυθικά στοιχεία καθρεφτίζει μια εποχή νεότερη κοινωνικά σε σχέση με την Ιλιάδα Μια εποχή όπου ο θεσμός της βασιλείας εξακολουθεί να υφίσταται αλλά έχει αρχίσει να παρακμάζει Η Οδύσσεια περιγράφει τη γέννηση της πόλης όπου δίπλα στον βασιλιά δημιουργούνται πολιτικά σώματα που έχουν αποφασιστικό ρόλο (πχ η συνέλευση γερόντων στο βασίλειο των Φαιάκων η άτυπη συνέλευση του λαού στην Ιθάκη) Πρόκειται λοιπόν για μια περίοδο μετάβασης από τη βασιλεία με την απόλυτη εξουσία σε μια νεότερη εποχή με τη δημιουργία αντιπροσωπευτικών πολιτικών σωμάτωνΑντίθετα στην Ιλιάδα ο θεσμός της βασιλείας βρίσκεται στην ακμή του Στο έπος αυτό επίσης καθρεφτίζεται η αντίληψη μιας κλειστής αριστοκρατικής τάξης ενώ στην Οδύσσεια οι ήρωες ανήκουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και ακούγονται οι πεποιθήσεις και οι πόθοι και των κατώτερων τάξεωνΟι θεοί στην Οδύσσεια δεν είναι το ίδιο εγωιστές και άδικοι όπως στην Ιλιάδα- μπορεί να έχουν κι αυτοί πάθη αλλά δεν έχουν την πρωτογονική εκρηκτικότητα των θεών της Ιλιάδας Στην Οδύσσεια φαίνεται να έχει αρχίσει να καθιερώνεται στον κόσμο των θεών κάποια ηθική τάξη

- Ως προς τους κεντρικούς ήρωες Ο Οδυσσέας δεν έχει την ορμητικότητα και την έλλειψη μέτρου του Αχιλλέα- διαθέτει όμως άλλα στοιχεία

πιο πολύτιμα στην καθημερινή ζωή εξυπνάδα επιμονή καρτερικότητα Για να πετύχει τον σκοπό του στηρίζεται περισσότερο στην εφευρετικότητα του νου παρά στη μυϊκή του δύναμη

- Ως προς τον χαρακτήρα Γενικά ο χαρακτήρας της Ιλιάδας είναι πολεμικός γι αυτό και κάποιες φορές σκληρός ενώ της Οδύσσειας πιο ήρεμος και ειρηνικός Ο πρώτος ταιριάζει σ έναν ποιητή στην ακμή της νεότητάς του ενώ ο δεύτερος σε έναν ώριμο δημιουργό με πείρα της ζωής

17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

Καίρια ερωτήματα που αφορούν τις σχέσεις των δύο επών (λχ ποιο από τα δύο έπη προηγείται και ποιο ακολουθεί ανήκουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στον ίδιο ή σε διαφορετικό ποιητή οι ομοιότητες στη γλώσσα και στα παράλληλα θέματα είναι προϊόντα απευθείας μίμησης του ενός έπους από το άλλο ή θα πρέπει να αναχθούν στην προφορική παράδοση) δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με βέβαιο και κατηγορηματικό τρόπο Παρ όλα αυτά με βάση χαρακτηριστικές ενδείξεις μερικές από τις οποίες σχολιάζονται στη συνέχεια γίνεται δεκτό σήμερα από πολλούς ομηριστές ότι η Οδύσσεια είναι μεταγενέστερη που σημαίνει ότι προϋποθέτει την Ιλιάδα συχνά τη laquoμιμείταιraquo και σκόπιμα τη συναγωνίζεται Μια τέτοια σχέση προϋποθέτει ότι τα δύο έπη παρουσιάζουν προφανείς αναλογίες αλλά και χαρακτηριστικές διαφορές

Στην κάπως άνιση έκταση των δύο επών -η Ιλιάδα αποτελείται από 15693 και η Οδύσσεια από 12110 στίχους- αντιστοιχεί το διαφορετικό θεματικό τους περιβάλλον Η Ιλιάδα είναι κυρίως πολεμικό και δραματικό ποίημα ενώ η Οδύσσεια δίχως να αποκλείει τα πολεμικά επεισόδια όπως είναι η laquoΜνηστηροφονίαraquo παραμένει κατά βάση μεταπολεμικό έπος του νόστου και της επανένωσης με τους οικείους Στη συμπληρωματικού τύπου αυτή αντίθεση υπεισέρχονται άλλες ειδικότερες Στην Ιλιάδα δεσπόζει η προβολή της αγριότητας της μάχης και των συνεπειών της ενώ παρά το συμφιλιωτικό της επιλογικό μέρος ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο πάνω από τα κεφάλια των ηρώων αιωρούνται η απειλή του θανάτου και η άλωση της Τροίας Ο μύθος της Οδύσσειας εξελίσσεται πιο αισιόδοξα η αναρχία και η αταξία που κυριαρχούν στην Ιθάκη κατά το διάστημα της απουσίας του Οδυσσέα τερματίζονται με τον νόστο του πρωταγωνιστή της ο οποίος τιμωρεί τους μνηστήρες της Πηνελόπης και αναγνωρίζεται από τον γιο τη γυναίκα και τον γέροντα πατέρα του Η συμφιλίωση που επιβάλλεται από τους θεούς ανάμεσα στον Οδυσσέα στους συμμάχους του και στους συγγενείς των εξοντωμένων μνηστήρων στο τέλος της Οδύσσειας είναι ασφαλώς πιο αισιόδοξη από ότι η μάλλον πένθιμη της Ιλιάδας Τέλος ο επιλογικός ορίζοντας και των δύο επών παραμένει ανοιχτός στην Ιλιάδα εκκρεμεί η συνέχιση του πολέμου με τα δραματικά του παρεπόμενα ενώ στην Οδύσσειαο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Πηνελόπη σκιάζεται από τις νέες περιπέτειες που περιμένουν τον σύζυγο από μια δεύτερη αποδημία

Και στα δύο έπη εκτός από τις ισχυρές παθολογικές και άνισες σχέσεις ανάμεσα σε συμπολεμιστές και εταίρους τονίζεται το σύνθετο πλέγμα των στενών οικογενειακών δεσμών (Πηλέας-Θέτιδα και Αχιλλέας Πρίαμος-Εκάβη και Έκτορας-Ανδρομάχη-Αστυάναξ Λαέρτης-Αντίκλεια και Πηνελόπη-Οδυσσέας-Τηλέμαχος) Ο επιτονισμός αυτός κυρίως στην Οδύσσεια επιτυγχάνεται με την αντιπαράθεση ανάμεσα σε έμπιστα ζεύγη (Οδυσσέας-Πηνελόπη) σε παρασυζυγικά (Ελένη-Πάρης) σε άπιστα (Αγαμέμνονας-Κλυταιμνήστρα) ή κάπως ψυχρά (Μενέλαος-Ελένη) Ο πόλεμος στην Ιλιάδα διαλύει κοινωνικές φιλικές οικογενειακές και συζυγικές σχέσεις -η συμφιλίωση ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο είναι ασφαλώς λαμπρή εξαίρεση- ενώ στην Οδύσσεια ο νόστος παρά την απώλεια των εταίρων τις εδραιώνει

Οι σχέσεις ανάμεσα σε φίλους και εχθρούς στον άντρα και στη γυναίκα στους επώνυμους ήρωες και στο ανώνυμο πλήθος στο πολεμικό σκηνικό της Ιλιάδας είναι περιορισμένες και δεδομένες Στην Οδύσσεια αντίθετα οι σχέσεις μεταξύ των θνητών διευρύνονται με την αναβαθμισμένη εκπροσώπηση των γυναικών των απλών ανθρώπων και των δούλων Σκηνές της καθημερινής ζωής

αφθονούν στην Οδύσσεια ενώ στην Ιλιάδα μετατοπίζονται στον χώρο της παρομοίωσης Το πολιτικό στοιχείο αναδεικνύεται περισσότερο στην Οδύσσεια από ότι στην Ιλιάδα όπου το μένος του πολεμιστή αποκλείει κατά κανόνα τη διαπραγμάτευση Η ορθή κρίση και η συμβουλή στο πλαίσιο της συνέλευσης και θεσμοί όπως η φιλοξενία συντηρούνται επίσης στην Ιλιάδα έρχονται ωστόσο σε δεύτερη μοίρα

Ανάλογα προβάλλονται και οι διαφορετικές αξίες που στηρίζουν την ιδεολογία των δύο επών Το θέμα της τιμής του Αχιλλέα στην Ιλιάδα αντιπαραβάλλεται στον αγώνα που δίνει ο Οδυσσέας για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας του στην Οδύσσεια Η κατάκτηση του κλέους (φήμης και δόξας) αφορά και στους δύο βασικούς πρωταγωνιστές των επών Όμως ενώ για τον ιλιαδικό πολεμιστή το κλέος συνδέεται με τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης και τη στέρηση του νόστου στην Οδύσσεια το κλέος του πρωταγωνιστή της προϋποθέτει την έξοδο από τον θάνατο -χαρακτηριστικό παράδειγμα η laquoΝέκυιαraquo- και εδραιώνεται με την επιστροφή στην πατρίδα του

Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια οι βασικοί πρωταγωνιστές της ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας αποσύρονται στην αρχή για διαφορετικούς βέβαια λόγους από το προσκήνιο της αφηγηματικής δράσης επιτρέποντας έτσι σε άλλους ήρωες (στον Αγαμέμνονα στον Διομήδη στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα στον Τηλέμαχο στην Οδύσσεια) να τους υποκαταστήσουν όχι όμως και με αποτελεσματικό τρόπο Η απουσία των δύο ηρώων από τα αφηγηματικά δρώμενα προκαλεί αναπόφευκτα βάσανα και οδύνη στους συμπολεμιστές και στην οικογένειά τους Καθυστερημένα Αχιλλέας και Οδυσσέας έχοντας απαρνηθεί ο πρώτος άδοξη ζωή και νόστο ο δεύτερος τη φυλακισμένη αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ επιστρέφουν τελικά στο προσκήνιο της δράσης και εκδικούνται τους μισητούς εχθρούς τους τον Έκτορα ο Αχιλλέας τους μνηστήρες ο Οδυσσέας Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο κεντρικά φονικά επεισόδια εμφανίζονται στην εικοστή δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας και τηςΟδύσσειας

Ανάμεσα ωστόσο στους δύο ήρωες υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές ο Αχιλλέας είναι πιο αυθόρμητος ευθύς στα λόγια και ήρωας της βίας του πάθους και της πράξης Ο Οδυσσέας είναι πιο επιφυλακτικός και ικανός ρήτορας ήρωας κατεξοχήν της πανουργίας και του δόλου Το ήθος και των δύο αντιστοιχεί στη διαφορετική θεματολογία και ιδεολογία των δύο επών στη βία της ιλιαδικής ανοικτής μάχης όπου η τιμή του πολεμιστή επιβάλλει την αντιμετώπιση του αντιπάλου σώμα με σώμα αντιβάλλονται η εφαρμογή της οδυσσειακής ενέδρας η χρήση του αντιηρωικού τόξου από τον Οδυσσέα στη μνηστηροφονία τα πλανερά λόγια ή και το ψέμα Από τον τραγικό κόσμο της Ιλιάδας περνάμε στον κατεξοχήν ειρωνικό της Οδύσσειας όπου η εξέλιξη της δράσης μέσω κυρίως των πρωτεϊκών μεταμορφώσεων του πρωταγωνιστή της στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην άγνοια και στη γνώση στην αποκάλυψη και στην απόκρυψη στον λόγο και στην πράξη

Χαρακτηριστική είναι επίσης και στα δύο έπη η παρουσία και εμπλοκή των θεών και δαιμόνων στον χώρο των θνητών Γενικά ο κόσμος των αθανάτων Ολυμπίων στα δύο έπη αντιπαρατίθεται έντονα προς τον κόσμο των θνητών Για παράδειγμα οι έριδες για τους πρώτους παίρνουν τις διαστάσεις της παρωδίας και του κωμικού ενώ για τους δεύτερους έχουν τραγικές συνέπειες Στην Ιλιάδα οι θεοί παρουσιάζονται πιο συχνά με τα ελαττώματα των ηρώων -για παράδειγμα ερίζουν εξαιτίας τους- μοιρασμένοι στα αντίπαλα στρατόπεδα παρεμβαίνουν περισσότερο και πιο συχνά στον χώρο των θνητών και συμβάλλουν καθοριστικά και με ύπουλο τρόπο στον θάνατο συμπαθητικών ηρώων (του Πατρόκλου και του Έκτορα) Αντίθετα στην Οδύσσεια οι θεοί εμπλέκονται λιγότερο και αραιότερα στην αφηγηματική δράση -κατεξοχήν ο Δίας και η Αθηνά και σποραδικά ο Ερμής- και επεμβαίνουν κυρίως όταν πρόκειται να αποκαταστήσουν τη δικαιοσύνη στον χώρο των θνητών Καταδικάζουν την αλαζονεία του Αιγίσθου και των μνηστήρων και επιβάλλουν το δίκιο μαζί με το αίσιο τέλος του οδυσσειακού έπους μέσω της παρέμβασης της θεάς Αθηνάς Αν και στο οδυσσειακό έπος ο Ποσειδώνας εχθρός του Οδυσσέα καθυστερεί τον νόστο του η γενικότερη πιο εξελιγμένη ηθική και θεοδικία που παρουσιάζει η Οδύσσεια έναντι της Ιλιάδας αποδίδεται στον μεταγενέστερο χρόνο της σύνθεσής της

Γενικότερα η Οδύσσεια φαντάζει σε πολλά της σημεία ἐπίλογος της Ιλιάδας (Λογγίνος 1ος αι μΧ Περί Ύψους 912) Ο θάνατος του Αχιλλέα ο δούρειος ίππος και η άλωση της Τροίας η επιστροφή της Ελένης η δολοφονία του Αγαμέμνονα τα βάσανα και οι περιπλανήσεις του νόστου των Αχαιών εμφανίζονται έμμεσα ή άμεσα στην Οδύσσεια ώστε δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι το οδυσσειακό έπος αν και δεν αναφέρεται ρητά σε επεισόδια του ιλιαδικού το αγνοεί πλήρως

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (232) αναφέρει laquoΈτσι και τα ποιήματά του [ενν ο Όμηρος] το ένα την Ιλιάδα το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα και την Οδύσσεια τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρεςraquo (μτφρ Σ Δρομάζος) Εξειδικεύοντας κάπως την laquoαπλήraquo σύνθεση θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις) είναι γραμμική και προοδευτική αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι laquoΑπόλογοιraquo του Οδυσσέα στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται laquoλιγότερο πιθανάraquo από ότι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και γενικότερα της καλλιτεχνικής φαντασίας Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει

Γενικότερα η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική έναντι της Ιλιάδας εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν

Λ Πόλκας

• 17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

πιο πολύτιμα στην καθημερινή ζωή εξυπνάδα επιμονή καρτερικότητα Για να πετύχει τον σκοπό του στηρίζεται περισσότερο στην εφευρετικότητα του νου παρά στη μυϊκή του δύναμη

- Ως προς τον χαρακτήρα Γενικά ο χαρακτήρας της Ιλιάδας είναι πολεμικός γι αυτό και κάποιες φορές σκληρός ενώ της Οδύσσειας πιο ήρεμος και ειρηνικός Ο πρώτος ταιριάζει σ έναν ποιητή στην ακμή της νεότητάς του ενώ ο δεύτερος σε έναν ώριμο δημιουργό με πείρα της ζωής

17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

Καίρια ερωτήματα που αφορούν τις σχέσεις των δύο επών (λχ ποιο από τα δύο έπη προηγείται και ποιο ακολουθεί ανήκουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στον ίδιο ή σε διαφορετικό ποιητή οι ομοιότητες στη γλώσσα και στα παράλληλα θέματα είναι προϊόντα απευθείας μίμησης του ενός έπους από το άλλο ή θα πρέπει να αναχθούν στην προφορική παράδοση) δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με βέβαιο και κατηγορηματικό τρόπο Παρ όλα αυτά με βάση χαρακτηριστικές ενδείξεις μερικές από τις οποίες σχολιάζονται στη συνέχεια γίνεται δεκτό σήμερα από πολλούς ομηριστές ότι η Οδύσσεια είναι μεταγενέστερη που σημαίνει ότι προϋποθέτει την Ιλιάδα συχνά τη laquoμιμείταιraquo και σκόπιμα τη συναγωνίζεται Μια τέτοια σχέση προϋποθέτει ότι τα δύο έπη παρουσιάζουν προφανείς αναλογίες αλλά και χαρακτηριστικές διαφορές

Στην κάπως άνιση έκταση των δύο επών -η Ιλιάδα αποτελείται από 15693 και η Οδύσσεια από 12110 στίχους- αντιστοιχεί το διαφορετικό θεματικό τους περιβάλλον Η Ιλιάδα είναι κυρίως πολεμικό και δραματικό ποίημα ενώ η Οδύσσεια δίχως να αποκλείει τα πολεμικά επεισόδια όπως είναι η laquoΜνηστηροφονίαraquo παραμένει κατά βάση μεταπολεμικό έπος του νόστου και της επανένωσης με τους οικείους Στη συμπληρωματικού τύπου αυτή αντίθεση υπεισέρχονται άλλες ειδικότερες Στην Ιλιάδα δεσπόζει η προβολή της αγριότητας της μάχης και των συνεπειών της ενώ παρά το συμφιλιωτικό της επιλογικό μέρος ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο πάνω από τα κεφάλια των ηρώων αιωρούνται η απειλή του θανάτου και η άλωση της Τροίας Ο μύθος της Οδύσσειας εξελίσσεται πιο αισιόδοξα η αναρχία και η αταξία που κυριαρχούν στην Ιθάκη κατά το διάστημα της απουσίας του Οδυσσέα τερματίζονται με τον νόστο του πρωταγωνιστή της ο οποίος τιμωρεί τους μνηστήρες της Πηνελόπης και αναγνωρίζεται από τον γιο τη γυναίκα και τον γέροντα πατέρα του Η συμφιλίωση που επιβάλλεται από τους θεούς ανάμεσα στον Οδυσσέα στους συμμάχους του και στους συγγενείς των εξοντωμένων μνηστήρων στο τέλος της Οδύσσειας είναι ασφαλώς πιο αισιόδοξη από ότι η μάλλον πένθιμη της Ιλιάδας Τέλος ο επιλογικός ορίζοντας και των δύο επών παραμένει ανοιχτός στην Ιλιάδα εκκρεμεί η συνέχιση του πολέμου με τα δραματικά του παρεπόμενα ενώ στην Οδύσσειαο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Πηνελόπη σκιάζεται από τις νέες περιπέτειες που περιμένουν τον σύζυγο από μια δεύτερη αποδημία

Και στα δύο έπη εκτός από τις ισχυρές παθολογικές και άνισες σχέσεις ανάμεσα σε συμπολεμιστές και εταίρους τονίζεται το σύνθετο πλέγμα των στενών οικογενειακών δεσμών (Πηλέας-Θέτιδα και Αχιλλέας Πρίαμος-Εκάβη και Έκτορας-Ανδρομάχη-Αστυάναξ Λαέρτης-Αντίκλεια και Πηνελόπη-Οδυσσέας-Τηλέμαχος) Ο επιτονισμός αυτός κυρίως στην Οδύσσεια επιτυγχάνεται με την αντιπαράθεση ανάμεσα σε έμπιστα ζεύγη (Οδυσσέας-Πηνελόπη) σε παρασυζυγικά (Ελένη-Πάρης) σε άπιστα (Αγαμέμνονας-Κλυταιμνήστρα) ή κάπως ψυχρά (Μενέλαος-Ελένη) Ο πόλεμος στην Ιλιάδα διαλύει κοινωνικές φιλικές οικογενειακές και συζυγικές σχέσεις -η συμφιλίωση ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο είναι ασφαλώς λαμπρή εξαίρεση- ενώ στην Οδύσσεια ο νόστος παρά την απώλεια των εταίρων τις εδραιώνει

Οι σχέσεις ανάμεσα σε φίλους και εχθρούς στον άντρα και στη γυναίκα στους επώνυμους ήρωες και στο ανώνυμο πλήθος στο πολεμικό σκηνικό της Ιλιάδας είναι περιορισμένες και δεδομένες Στην Οδύσσεια αντίθετα οι σχέσεις μεταξύ των θνητών διευρύνονται με την αναβαθμισμένη εκπροσώπηση των γυναικών των απλών ανθρώπων και των δούλων Σκηνές της καθημερινής ζωής

αφθονούν στην Οδύσσεια ενώ στην Ιλιάδα μετατοπίζονται στον χώρο της παρομοίωσης Το πολιτικό στοιχείο αναδεικνύεται περισσότερο στην Οδύσσεια από ότι στην Ιλιάδα όπου το μένος του πολεμιστή αποκλείει κατά κανόνα τη διαπραγμάτευση Η ορθή κρίση και η συμβουλή στο πλαίσιο της συνέλευσης και θεσμοί όπως η φιλοξενία συντηρούνται επίσης στην Ιλιάδα έρχονται ωστόσο σε δεύτερη μοίρα

Ανάλογα προβάλλονται και οι διαφορετικές αξίες που στηρίζουν την ιδεολογία των δύο επών Το θέμα της τιμής του Αχιλλέα στην Ιλιάδα αντιπαραβάλλεται στον αγώνα που δίνει ο Οδυσσέας για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας του στην Οδύσσεια Η κατάκτηση του κλέους (φήμης και δόξας) αφορά και στους δύο βασικούς πρωταγωνιστές των επών Όμως ενώ για τον ιλιαδικό πολεμιστή το κλέος συνδέεται με τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης και τη στέρηση του νόστου στην Οδύσσεια το κλέος του πρωταγωνιστή της προϋποθέτει την έξοδο από τον θάνατο -χαρακτηριστικό παράδειγμα η laquoΝέκυιαraquo- και εδραιώνεται με την επιστροφή στην πατρίδα του

Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια οι βασικοί πρωταγωνιστές της ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας αποσύρονται στην αρχή για διαφορετικούς βέβαια λόγους από το προσκήνιο της αφηγηματικής δράσης επιτρέποντας έτσι σε άλλους ήρωες (στον Αγαμέμνονα στον Διομήδη στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα στον Τηλέμαχο στην Οδύσσεια) να τους υποκαταστήσουν όχι όμως και με αποτελεσματικό τρόπο Η απουσία των δύο ηρώων από τα αφηγηματικά δρώμενα προκαλεί αναπόφευκτα βάσανα και οδύνη στους συμπολεμιστές και στην οικογένειά τους Καθυστερημένα Αχιλλέας και Οδυσσέας έχοντας απαρνηθεί ο πρώτος άδοξη ζωή και νόστο ο δεύτερος τη φυλακισμένη αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ επιστρέφουν τελικά στο προσκήνιο της δράσης και εκδικούνται τους μισητούς εχθρούς τους τον Έκτορα ο Αχιλλέας τους μνηστήρες ο Οδυσσέας Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο κεντρικά φονικά επεισόδια εμφανίζονται στην εικοστή δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας και τηςΟδύσσειας

Ανάμεσα ωστόσο στους δύο ήρωες υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές ο Αχιλλέας είναι πιο αυθόρμητος ευθύς στα λόγια και ήρωας της βίας του πάθους και της πράξης Ο Οδυσσέας είναι πιο επιφυλακτικός και ικανός ρήτορας ήρωας κατεξοχήν της πανουργίας και του δόλου Το ήθος και των δύο αντιστοιχεί στη διαφορετική θεματολογία και ιδεολογία των δύο επών στη βία της ιλιαδικής ανοικτής μάχης όπου η τιμή του πολεμιστή επιβάλλει την αντιμετώπιση του αντιπάλου σώμα με σώμα αντιβάλλονται η εφαρμογή της οδυσσειακής ενέδρας η χρήση του αντιηρωικού τόξου από τον Οδυσσέα στη μνηστηροφονία τα πλανερά λόγια ή και το ψέμα Από τον τραγικό κόσμο της Ιλιάδας περνάμε στον κατεξοχήν ειρωνικό της Οδύσσειας όπου η εξέλιξη της δράσης μέσω κυρίως των πρωτεϊκών μεταμορφώσεων του πρωταγωνιστή της στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην άγνοια και στη γνώση στην αποκάλυψη και στην απόκρυψη στον λόγο και στην πράξη

Χαρακτηριστική είναι επίσης και στα δύο έπη η παρουσία και εμπλοκή των θεών και δαιμόνων στον χώρο των θνητών Γενικά ο κόσμος των αθανάτων Ολυμπίων στα δύο έπη αντιπαρατίθεται έντονα προς τον κόσμο των θνητών Για παράδειγμα οι έριδες για τους πρώτους παίρνουν τις διαστάσεις της παρωδίας και του κωμικού ενώ για τους δεύτερους έχουν τραγικές συνέπειες Στην Ιλιάδα οι θεοί παρουσιάζονται πιο συχνά με τα ελαττώματα των ηρώων -για παράδειγμα ερίζουν εξαιτίας τους- μοιρασμένοι στα αντίπαλα στρατόπεδα παρεμβαίνουν περισσότερο και πιο συχνά στον χώρο των θνητών και συμβάλλουν καθοριστικά και με ύπουλο τρόπο στον θάνατο συμπαθητικών ηρώων (του Πατρόκλου και του Έκτορα) Αντίθετα στην Οδύσσεια οι θεοί εμπλέκονται λιγότερο και αραιότερα στην αφηγηματική δράση -κατεξοχήν ο Δίας και η Αθηνά και σποραδικά ο Ερμής- και επεμβαίνουν κυρίως όταν πρόκειται να αποκαταστήσουν τη δικαιοσύνη στον χώρο των θνητών Καταδικάζουν την αλαζονεία του Αιγίσθου και των μνηστήρων και επιβάλλουν το δίκιο μαζί με το αίσιο τέλος του οδυσσειακού έπους μέσω της παρέμβασης της θεάς Αθηνάς Αν και στο οδυσσειακό έπος ο Ποσειδώνας εχθρός του Οδυσσέα καθυστερεί τον νόστο του η γενικότερη πιο εξελιγμένη ηθική και θεοδικία που παρουσιάζει η Οδύσσεια έναντι της Ιλιάδας αποδίδεται στον μεταγενέστερο χρόνο της σύνθεσής της

Γενικότερα η Οδύσσεια φαντάζει σε πολλά της σημεία ἐπίλογος της Ιλιάδας (Λογγίνος 1ος αι μΧ Περί Ύψους 912) Ο θάνατος του Αχιλλέα ο δούρειος ίππος και η άλωση της Τροίας η επιστροφή της Ελένης η δολοφονία του Αγαμέμνονα τα βάσανα και οι περιπλανήσεις του νόστου των Αχαιών εμφανίζονται έμμεσα ή άμεσα στην Οδύσσεια ώστε δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι το οδυσσειακό έπος αν και δεν αναφέρεται ρητά σε επεισόδια του ιλιαδικού το αγνοεί πλήρως

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (232) αναφέρει laquoΈτσι και τα ποιήματά του [ενν ο Όμηρος] το ένα την Ιλιάδα το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα και την Οδύσσεια τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρεςraquo (μτφρ Σ Δρομάζος) Εξειδικεύοντας κάπως την laquoαπλήraquo σύνθεση θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις) είναι γραμμική και προοδευτική αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι laquoΑπόλογοιraquo του Οδυσσέα στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται laquoλιγότερο πιθανάraquo από ότι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και γενικότερα της καλλιτεχνικής φαντασίας Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει

Γενικότερα η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική έναντι της Ιλιάδας εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν

Λ Πόλκας

• 17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

αφθονούν στην Οδύσσεια ενώ στην Ιλιάδα μετατοπίζονται στον χώρο της παρομοίωσης Το πολιτικό στοιχείο αναδεικνύεται περισσότερο στην Οδύσσεια από ότι στην Ιλιάδα όπου το μένος του πολεμιστή αποκλείει κατά κανόνα τη διαπραγμάτευση Η ορθή κρίση και η συμβουλή στο πλαίσιο της συνέλευσης και θεσμοί όπως η φιλοξενία συντηρούνται επίσης στην Ιλιάδα έρχονται ωστόσο σε δεύτερη μοίρα

Ανάλογα προβάλλονται και οι διαφορετικές αξίες που στηρίζουν την ιδεολογία των δύο επών Το θέμα της τιμής του Αχιλλέα στην Ιλιάδα αντιπαραβάλλεται στον αγώνα που δίνει ο Οδυσσέας για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας του στην Οδύσσεια Η κατάκτηση του κλέους (φήμης και δόξας) αφορά και στους δύο βασικούς πρωταγωνιστές των επών Όμως ενώ για τον ιλιαδικό πολεμιστή το κλέος συνδέεται με τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης και τη στέρηση του νόστου στην Οδύσσεια το κλέος του πρωταγωνιστή της προϋποθέτει την έξοδο από τον θάνατο -χαρακτηριστικό παράδειγμα η laquoΝέκυιαraquo- και εδραιώνεται με την επιστροφή στην πατρίδα του

Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια οι βασικοί πρωταγωνιστές της ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας αποσύρονται στην αρχή για διαφορετικούς βέβαια λόγους από το προσκήνιο της αφηγηματικής δράσης επιτρέποντας έτσι σε άλλους ήρωες (στον Αγαμέμνονα στον Διομήδη στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα στον Τηλέμαχο στην Οδύσσεια) να τους υποκαταστήσουν όχι όμως και με αποτελεσματικό τρόπο Η απουσία των δύο ηρώων από τα αφηγηματικά δρώμενα προκαλεί αναπόφευκτα βάσανα και οδύνη στους συμπολεμιστές και στην οικογένειά τους Καθυστερημένα Αχιλλέας και Οδυσσέας έχοντας απαρνηθεί ο πρώτος άδοξη ζωή και νόστο ο δεύτερος τη φυλακισμένη αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ επιστρέφουν τελικά στο προσκήνιο της δράσης και εκδικούνται τους μισητούς εχθρούς τους τον Έκτορα ο Αχιλλέας τους μνηστήρες ο Οδυσσέας Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο κεντρικά φονικά επεισόδια εμφανίζονται στην εικοστή δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας και τηςΟδύσσειας

Ανάμεσα ωστόσο στους δύο ήρωες υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές ο Αχιλλέας είναι πιο αυθόρμητος ευθύς στα λόγια και ήρωας της βίας του πάθους και της πράξης Ο Οδυσσέας είναι πιο επιφυλακτικός και ικανός ρήτορας ήρωας κατεξοχήν της πανουργίας και του δόλου Το ήθος και των δύο αντιστοιχεί στη διαφορετική θεματολογία και ιδεολογία των δύο επών στη βία της ιλιαδικής ανοικτής μάχης όπου η τιμή του πολεμιστή επιβάλλει την αντιμετώπιση του αντιπάλου σώμα με σώμα αντιβάλλονται η εφαρμογή της οδυσσειακής ενέδρας η χρήση του αντιηρωικού τόξου από τον Οδυσσέα στη μνηστηροφονία τα πλανερά λόγια ή και το ψέμα Από τον τραγικό κόσμο της Ιλιάδας περνάμε στον κατεξοχήν ειρωνικό της Οδύσσειας όπου η εξέλιξη της δράσης μέσω κυρίως των πρωτεϊκών μεταμορφώσεων του πρωταγωνιστή της στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην άγνοια και στη γνώση στην αποκάλυψη και στην απόκρυψη στον λόγο και στην πράξη

Χαρακτηριστική είναι επίσης και στα δύο έπη η παρουσία και εμπλοκή των θεών και δαιμόνων στον χώρο των θνητών Γενικά ο κόσμος των αθανάτων Ολυμπίων στα δύο έπη αντιπαρατίθεται έντονα προς τον κόσμο των θνητών Για παράδειγμα οι έριδες για τους πρώτους παίρνουν τις διαστάσεις της παρωδίας και του κωμικού ενώ για τους δεύτερους έχουν τραγικές συνέπειες Στην Ιλιάδα οι θεοί παρουσιάζονται πιο συχνά με τα ελαττώματα των ηρώων -για παράδειγμα ερίζουν εξαιτίας τους- μοιρασμένοι στα αντίπαλα στρατόπεδα παρεμβαίνουν περισσότερο και πιο συχνά στον χώρο των θνητών και συμβάλλουν καθοριστικά και με ύπουλο τρόπο στον θάνατο συμπαθητικών ηρώων (του Πατρόκλου και του Έκτορα) Αντίθετα στην Οδύσσεια οι θεοί εμπλέκονται λιγότερο και αραιότερα στην αφηγηματική δράση -κατεξοχήν ο Δίας και η Αθηνά και σποραδικά ο Ερμής- και επεμβαίνουν κυρίως όταν πρόκειται να αποκαταστήσουν τη δικαιοσύνη στον χώρο των θνητών Καταδικάζουν την αλαζονεία του Αιγίσθου και των μνηστήρων και επιβάλλουν το δίκιο μαζί με το αίσιο τέλος του οδυσσειακού έπους μέσω της παρέμβασης της θεάς Αθηνάς Αν και στο οδυσσειακό έπος ο Ποσειδώνας εχθρός του Οδυσσέα καθυστερεί τον νόστο του η γενικότερη πιο εξελιγμένη ηθική και θεοδικία που παρουσιάζει η Οδύσσεια έναντι της Ιλιάδας αποδίδεται στον μεταγενέστερο χρόνο της σύνθεσής της

Γενικότερα η Οδύσσεια φαντάζει σε πολλά της σημεία ἐπίλογος της Ιλιάδας (Λογγίνος 1ος αι μΧ Περί Ύψους 912) Ο θάνατος του Αχιλλέα ο δούρειος ίππος και η άλωση της Τροίας η επιστροφή της Ελένης η δολοφονία του Αγαμέμνονα τα βάσανα και οι περιπλανήσεις του νόστου των Αχαιών εμφανίζονται έμμεσα ή άμεσα στην Οδύσσεια ώστε δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι το οδυσσειακό έπος αν και δεν αναφέρεται ρητά σε επεισόδια του ιλιαδικού το αγνοεί πλήρως

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (232) αναφέρει laquoΈτσι και τα ποιήματά του [ενν ο Όμηρος] το ένα την Ιλιάδα το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα και την Οδύσσεια τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρεςraquo (μτφρ Σ Δρομάζος) Εξειδικεύοντας κάπως την laquoαπλήraquo σύνθεση θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις) είναι γραμμική και προοδευτική αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι laquoΑπόλογοιraquo του Οδυσσέα στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται laquoλιγότερο πιθανάraquo από ότι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και γενικότερα της καλλιτεχνικής φαντασίας Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει

Γενικότερα η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική έναντι της Ιλιάδας εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν

Λ Πόλκας

• 17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (232) αναφέρει laquoΈτσι και τα ποιήματά του [ενν ο Όμηρος] το ένα την Ιλιάδα το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα και την Οδύσσεια τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρεςraquo (μτφρ Σ Δρομάζος) Εξειδικεύοντας κάπως την laquoαπλήraquo σύνθεση θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις) είναι γραμμική και προοδευτική αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι laquoΑπόλογοιraquo του Οδυσσέα στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται laquoλιγότερο πιθανάraquo από ότι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και γενικότερα της καλλιτεχνικής φαντασίας Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει

Γενικότερα η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική έναντι της Ιλιάδας εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν

Λ Πόλκας

• 17 Ιλιάδα και Οδύσσεια αναλογίες και διαφορές