ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ

Όροι που πρέπει να γνωρίζω:

1) Όσον αφορά το περιεχόμενο του κειμένου: Σύνδεση με τα προηγούμενα Περιληπτική απόδοση του περιεχομένου Ερμηνεία λέξεων ή φράσεων

2) Πραγματολογικά στοιχεία: είναι στοιχεία, πληροφορίες για τα «πράγματα», δηλαδή για πρόσωπα, θεούς, για δημιουργήματα της φύσης (π.χ. βουνά, ποτάμια,…), για δημιουργήματα των ανθρώπων (π.χ. υλικά αντικείμενα)

3) Μέρος των πραγματολογικών στοιχείων είναι και τα πολιτιστικά στοιχεία: αναφέρονται σε στοιχεία: α) του υλικού πολιτισμού (π.χ. καράβια, αντικείμενα, έργα τέχνης, σκεύη, έπιπλα, όπλα, οικήματα, κ.ά.) β) του πνευματικού πολιτισμού (θεσμοί, νόμοι, έθιμα, ιδέες, αξίες, αντιλήψεις, οργάνωση, κ.ά.)

4) Ιδεολογικά στοιχεία: είναι οι ιδέες, οι αντιλήψεις, οι αξίες που εκφράζουν οι ήρωες του κειμένου για διάφορα ζητήματα της εποχής τους.

5) Θαυμαστό ή υπερφυσικό στοιχείο: π.χ. η ενανθρώπιση θεού.

6) Δομή ή αρχιτεκτονική κειμένου: οι ενότητες του κειμένου-τα μέρη.

7) Αφηγηματικές τεχνικές: συνήθως έχουμε τρεις αφηγηματικούς τρόπους: τριτοπρόσωπη αφήγηση, περιγραφή ή αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο (ή διάλογο). Η τελευταία δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα στο λόγο.

8) Στοιχεία τεχνικής: α) τα σχήματα λόγου (εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις, σχήμα κύκλου) β) η τεχνική in medias res (από τη μέση): ο ποιητής δε διηγείται τα γεγονότα με χρονολογική σειρά (ab ovo), αλλά ξεκινά την αφήγησή του από ένα προχωρημένο σημείο του μύθου, της υπόθεσης, όταν ο Οδυσσέας έχει φτάσει μετά από 2 χρόνια περιπλάνησης, στο νησί της Καλυψώς, την Ωγυγία, όπου έμεινα 7+ χρόνια. Μετά κάνει μια αναδρομή στα περασμένα.γ) Αν ο ποιητής διηγούνταν τα γεγονότα του νόστου του Οδυσσέα από την Τροία στην Ιθάκη χρονογραφικά (=με τη σειρά που έγιναν), θα είχαμε τα παρακάτω:

Χρονοδιάγραμμα περιπετειών Οδυσσέα

10 χρόνια νόστου από την Τροία στην Ιθάκη

2 χρόνια 7+ χρόνια 41 ημέρες(από την Τροία Ωγυγία (νησί Καλυψώς) το παρόν της Οδύσσειαςως τη Θρινακία)

παρελθόν

δ) Εγκιβωτισμός: Την 33η μέρα της Οδύσσειας, όταν ο Οδυσσέας βρίσκεται ήδη στο νησί των Φαιάκων, τη Σχερία, αφηγείται στον Αλκίνοο, τον πατέρα της Ναυσικάς, τις περιπέτειές του από την αναχώρησή του από την Τροία ως την άφιξή του ως ναυαγός στο νησί Ωγυγία.. Δηλαδή, ο ποιητής τοποθετεί μέσα στο

ποιητικό παρόν (στις 41 μέρες), τα εννέα χρόνια + (δηλ. 10 χρόνια μείον 41 μέρες=9+ χρόνια). Αυτό λέγται εγκιβωτισμός (=η ενσωμάτωση μιας αφήγησης μέσα σε μια άλλη)ε) Προϊδεασμός ή προειδοποίηση ή προσήμανση ή προοικονομία: Είναι η από πριν πληροφόρηση, αναγγελία για κάτι που θα γίνει μετά. Γίνεται: α) άμεσα, δηλαδή απευθείας από τον ποιητή (π.χ. στους στίχους 20-23: ότι ο Οδυσσέας θα σωθεί αλλά τον περιμένουν νέοι αγώνες στην Ιθάκη) β) έμμεσα, ηλαδή όχι απευθείας αλλά με πλάγιο τρόπο. π.χ. ένας θεός δίνει σε ένα ήρωα μια υπόσχεση (αυτή θα τηρηθεί αργότερα). Ο Δίας ανακοινώνει αποφάσεις, στέλνει οιωνό, σημάδι, όνειρο κ.ά. Με την τεχνική της προοικονομίας ο ποιητής δεν αφήνει τίποτα κρυφό και δεν αφήνει τους ακροατές σε αβεβαιότητα και αγωνία για όσα θα ακολουθήσουν. Εξάλλου, οι ακροατές των επών γνώριζαν την υπόθεσή τους και αρέσκονταν να ακούν πολλές φορές αυτή την αφήγηση. Εκείνο που τους γοήτευε δεν ήταν η αγωνία της εξέλιξης και της τελικής έκβασης των γεγονότων αλλά η αργή αφήγηση μέσα από την τέχνη της ποίησης.στ) Ενανθρώπιση: είναι η μεταμόρφωση των θεών σε άνθρωπο. Γίνεται για να αποφασίσει ο θνητός ελεύθερα χωρίς να πιέζεται από την παρουσία του θεού.ζ) Επιφάνεια: συμβαίνει όταν ο θεός κάνει με κάποιο τρόπο γνωστή την ταυτότητά του στους ανθρώπους.

9) Στερεότυπα-τυπικά επίθετα: α) είναι χαρακτηριστικά (αποδίδουν μια χαρακτηριστική ιδιότητα του ήρωα ή του θεού): π.χ.πολύτροπος, γενναίος Οδυσσέας β) είναι περιγραφικά (περιγράφουν, δίνουν μια εξωτερική εικόνα): περίβρεχτο (νησί), καλλιπλόκαμη (Καλυψώ)

10) Τυπικές φράσεις: πατέρας ανθρώπων και θεών (Δίας), που τα σύγνεφα συνάζει (Δίας), τα μάτια λάμποντας (Αθηνά), κ.ά.

11) Τυπικοί στίχοι: Στίχοι που επαναλαμβάνονται συχνά. π.χ. Της αντιμίλησε ευθύς ο Δίας που τα σύννεφα συνάζει. 12) Ήθος: χαρακτήρας ηρώων, συμπεριφορά, συναισθήματα

α ΡΑΨΩΔΙΑ

ΣΤΙΧΟΙ 1-25

Προοίμιο: Είναι η εισαγωγή, ο πρόλογος τους έπους. Κανονικά ένα επικό προοίμιο έχει τρία μέρη: 1) την επίκληση, όπου ο ποιητής καλεί τη Μούσα να τον βοηθήσει να αφηγηθεί τα γεγονότα, 2) τη διήγηση, όπου δίνει πολύ περιληπτικά την υπόθεση του έπους και 3) την παράκληση, όπου ζητά από τη Μούσα να αρχίσει το ποίημά του από κάποιο συγκεκριμένο σημείο ή (όπως συμβαίνει στο προοίμιο της Οδύσσειας), την καλεί να διαλέξει αυτή από πού θα αρχίσει.

Στίχ.9:Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ’ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα: αυτός ο στίχος εξηγεί γιατί ο Οδυσσέας είναι μόνος και τονίζεται το άδικο της ταλαιπωρίας του Οδυσσέα, που δεν είχε κανένα κρίμα. Επίσης τονίζεται η ατομική ευθύνη του καθενός για τις ενέργειές του.Στα Ομηρικά έπη υπάρχει το εξής ηθικό σχήμα:Ύβρις (αλαζονική συμπεριφορά ανθρώπων προς θεούς)Νέμεσις (οργή θείου)Τίσις (εκδίκηση θείου με τιμωρία)

Χαρακτηρισμός Οδυσσέα: πολυμήχανος, πολύξερος, πολυβασανισμένος, με ανθρώπινες ιδιότητες και επιθυμίες.

Αφηγηματική τεχνική in medias res: κυριολεκτικά σημαίνει στη μέση των πραγμάτων, στη μέση της υπόθεσης και έχει την έννοια ότι επιλέγεται ως αρχή το πιο κρίσιμο σημείο μιας ιστορίας και στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνονται συνθήκες κατάλληλες, ώστε να αναφερθούν και όσα προηγήθηκαν.Έτσι και στην Οδύσσεια η αφήγηση των γεγονότων δεν ακολουθεί μια χρονολογική σειρά, δεν αρχίζει δηλαδή η Οδύσσεια να περιγράφει τις περιπέτειες του Οδυσσέα από την αρχή και με τη σειρά που έγιναν, αλλά αρχίζει από το τέλος περίπου των περιπετειών, δηλαδή από το σημείο που ο Οδυσσέας βρίσκεται στην Ωγυγία, το νησί της Νεράιδας Καλυψώς.

Προοικονομία: είναι η φροντίδα του συγγραφέα να προετοιμάζει από πριν όσα θα ακολουθήσουν. Στο προοίμιο έχουμε σε δύο σημεία προοικονομία: στο στίχο 21 (να δει κι αυτός το σπίτι του, να φτάσει στην Ιθάκη), όπου προοικονομείται ότι ο Οδυσσέας τελικά θα επιστρέψει στην πατρίδα του όσα και αν περάσει, και στο στίχο 22 (όπου κι εκεί δεν έλειψαν οι αγώνες, κι ας ήταν πια με τους δικούς του), όπου προοικονομείται η σύγκρουση του Οδυσσέα με τους μνηστήρες στην Ιθάκη.

Γιατί ο Όμηρος μας αποκαλύπτει από την αρχή ότι τελικά ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στην Ιθάκη; Δε χάνεται έτσι όλη η μαγεία τη υπόθεσης;Οι μύθοι σχετικά με τον Τρωικό πόλεμο ήταν γνωστοί σε όλους. Όλοι δηλαδή γνώριζαν ότι τελικά ο Οδυσσέας έφτασε στην πατρίδα του. Αυτό που ενδιέφερε λοιπόν ήταν ο τρόπος που είχαν συνδέσει οι ραψωδοί τις ιστορίες και το ύφος της αφήγησης και όχι τόσο η κατάληξη της ιστορίας.ΣΤΙΧΟΙ 26-108

εκατόμβη: κυριολεκτικά σημαίνει θυσία εκατό βοδιών και γενικά πλούσια πανηγυρική θυσία. Δείχνει τις σχέσεις υλικών ανταλλαγών ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους.

στίχ.36-39 (Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν στους θεούς τα βάρη τους. έρχεται λένε το κακό από μας-κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,και πάνω απ’ το γραφτό τους.)Ο άνθρωπος αποδίδει τις συμφορές του στους θεούς, ενώ στην πραγματικότητα η δική του περιφρόνηση προς τις εντολές και τους νόμους των θεών είναι αυτή που φέρνει το αναπόφευκτο, δηλ. την τιμωρία. Ο άνθρωπος δηλαδή είναι ηθικά αυτόνομος, ελεύθερος να πράξει.Βέβαια, υπάρχει και η μοίρα (≤μόρος≤μέρος, μερίδα). Στον άνθρωπο αναλογεί ένα μέρος από χαρές και λύπες. Το τι επιλογές όμως θα κάνει είναι δική του ευθύνη.

Μοίρες: Κλωθώ (έγνεθε το νήμα της ζωής), Λάχεσις (τύλιγε το νήμα της ζωής), Άτροπος (το έκοβε).

Γιατί στη συνέλευση των θεών αναφέρουν τον Αίγισθο; Δεν είχε κανένα ευγενικό κίνητρο για τις πράξεις και επιπλέον είχε προειδοποιηθεί από τους θεούς. Δεν υπάκουσε στον ηθικό νόμο ύβρις, νέμεσις, τίσις.Η αναφορά του Αίγισθου γίνεται για να δείξει την αδικία που γίνεται εις βάρος του Οδυσσέα που ήταν ενάρετος.

Η ιστορία του Αίγισθου: Όταν ο Πάρης έκλεψε την ωραία Ελένη, ο σύζυγός της ο Μενέλαος, απευθύνθηκε στον αδερφό του τον Αγαμέμνονα για βοήθεια. Αποφάσισαν να καλέσουν και τους υπόλοιπους βασιλιάδες της Ελλάδας και να πολεμήσουν την Τροία. Ο πόλεμος κράτησε δέκα χρόνια, οι Έλληνες νίκησαν και επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Η γυναίκα του Αγαμέμνονα, η Κλυταιμνήστρα, όσο έλειπε ο άντρας της στον πόλεμο, είχε συνάψει σχέσεις με τον ανιψιό του Αγαμέμνονα, τον Αίγισθο. Ο Αίγισθος, όταν ο Αγαμέμνονας επέστρεψε από τον πόλεμο, τον δολοφόνησε με τη βοήθεια της Κλυταιμνήστρας αν και οι θεοί τον είχαν προειδοποιήσει να μην ατιμάσει το κρεβάτι τους Αγαμέμνονα ούτε και να τον σκοτώσει. Εκείνος όμως δεν υπάκουσε και τιμωρήθηκε από την δική του ανεμυαλιά (ύβρις, νέμεσις, τίσις). Όταν δηλαδή πέρασαν οχτώ χρόνια από τη δολοφονία και μεγάλωσε αρκετά ο Ορέστης, ο γιος του Αγαμέμνονα, δολοφόνησε τον Αίγισθο και ξεπλήρωσε την αδικία.

αυτοδικία: το να παίρνεις το νόμο στα χέρια σου και ξεπλένεις μια αδικία χωρίς να απευθύνεσαι στις αρχές. Σήμερα, η αυτοδικία καταδικάζεται, στην Ομηρική εποχή όμως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο και δικαιολογημένο.

τυπικά επίθετα: είναι επίθετα ή φράσεις που αποδίδονται συνήθως σε θεούς ή ήρωες (π.χ. για το Δία: Κρονίδης, των δυνατών ο παντοδύναμο, που τα σύννεφα συνάζει).

Χαρακτηρισμοί προσώπων: Δίας: μεγαλόπρεπος, στοργικός αλλά και αυστηρός, συγκαταβατικός και υπομονετικός.Αθηνά: έξυπνη, ταχύστροφη στο νου, εφευρετική. Απευθύνεται στο συναισθηματικό κόσμο του Δία, αναφέρει όμως και τις υλικές προσφορές του Οδυσσέα.Καλυψώ: εγωιστική και ασυγκίνητη Το σχέδιο της Αθηνάς:Το σχέδιο της Αθηνάς περιλαμβάνει τα εξής: 1) Να στείλουν τον αγγελιαφόρο των θεών, τον Ερμή, στην Καλυψώ για να την πείσει να αφήσει επιτέλους τον

Οδυσσέα να γυρίσει στην Ιθάκη. 2) Να πάει η ίδια στην Ιθάκη να συναντήσει τον Τηλέμαχο, το γιο του Οδυσσέα και να τον πείσει για δύο πράγματα: α) να συγκαλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς και να απαιτήσει να φύγουν οι μνηστήρες από το παλάτι του και β) να πάει στη Σπάρτη και στην Πύλο να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του.

Ο ανθρωπομορφισμός των θεών: Οι θεοί στην Οδύσσεια φαίνεται να έχουν χαρακτηριστικά και συνήθειες που ταιριάζουν περισσότερο σε ανθρώπους και όχι σε θεούς. Έτσι, βλέπουμε τον Ποσειδώνα ενώ είναι θεός και υποτίθεται παντογνώστης, δε γνωρίζει ότι ενώ εκείνος λείπει στους Αιθίοπες οι άλλοι θεοί έχουν αποφασίσει παρά τη θέληση του ίδιου, να βοηθήσουν τον Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του.Επίσης, βλέπουμε τους θεούς να είναι εξαρτημένοι από υλικές απολαύσεις, όπως ήταν οι θυσίες. Ακόμα, έχουν ανθρώπινα συναισθήματα. Ο Ποσειδώνας νοιώθει οργή και ανάγκη για εκδίκηση, η Καλυψώ νοιώθει πάθος για τον Οδυσσέα κτλ.

ΣΤΙΧΟΙ 109-173

Βλέπουμε εδώ να εφαρμόζεται πρώτα το δεύτερο μέρος του σχεδίου της Αθηνάς. Γιατί συμβαίνει αυτό;α) Η αγωνία του Τηλέμαχου και η εναγώνια αναζήτηση πληροφοριών για τον πατέρα του θα μας δώσει την ευκαιρία να γνωρίσουμε το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Αυτό είναι πιο σημαντικό τώρα αφού η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη έχει ήδη αποφασιστεί.β) Το μέρος που αφορά τον Τηλέμαχο έπρεπε προηγηθεί, ώστε η λήξη των δικών του περιπετειών να συμπίπτει με την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

ενανθρώπιση: είναι η μεταμόρφωση των θεών σε ανθρώπους. Είναι πάγια τακτική των θεών στην Οδύσσεια (όχι στην Ιλιάδα) να μην εμφανίζονται με την πραγματική τους μορφή αλλά μεταμορφωμένοι σε άνθρωποι και έτσι να αφήνουν περιθώρια για ελεύθερη δράση και βούληση από τους ανθρώπους.

στίχ.124 (άλλοι να σμίγουν σε κρατήρες με νερό κρασί): Οι άνθρωποι της Ομηρικής εποχής ανακάτευαν τον οίνο με κρύο νερό σε ειδικά μεγάλα αγγεία, τους κρατήρες, για να το πίνουν δροσερό, αλλά και για να μη μεθούν. Δεν έπιναν κρασί ανέρωτο, «οίνον άκρατον», παρά μόνο σπάνια.κρασί (από το ρήμα κεράννυμι που σημαίνει ανακατεύω)

Στοιχεία πολιτισμού: είναι οποιοδήποτε σκεύος, αντικείμενο, ρούχο, οίκημα, όπλο, συνήθεια, άποψη, έχει σχέση με την εποχή του έπους. Σ’ αυτήν την ενότητα είναι τα εξής: τα ωραία σαντάλια, θεσπέσια και χρυσά (στ.109-110), άλκιμο κοντάρι, ακονισμένο με χαλκό (στ.112), η εξώθυρα, το κατώφλι της αυλής του (στ.117), παίζοντας τους πεσσούς (στ.121), κρατήρες (στ.124), να πλένουν τα τραπέζια με σφουγγάρια τρυπητά (στ.125), παλάτι (στ.130), το μεγάλο δώμα (στ.142), το δόρυ (στ.143), καλοξυσμένη θήκη (στ.144), σε θρόνο…σκαμνί (στ.146-148), στολισμένο κάθισμα (στ.149), χρυσό λαγήνι (στ.154), αργυρό λεβέτι (στ.156), γυαλιστερό τραπέζι (στ.156), κούπες χρυσές (στ.160), πλεχτά πανέρια (στ.165), την πανέμορφη κιθάρα (στ.171).

Επίσης παρατηρούμε τα πολλά είδη υπηρετών του παλατιού. Υπήρχε καταμεριμός εργασίας και κάθε υπηρέτης έκανε συγκεκριμένη δουλειά.

Γιατί έδιναν τόση μεγάλη σημασία στη φιλοξενία;α) Γιατί έτσι μάθαιναν πληροφορίες αφού δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι(π.χ. εφημερίδες)

β) Γιατί όλοι είχαν κι από κάποιον συγγενή που ταξίδευε και πρόσφεραν στον ξένο ό,τι ήθελαν να προσφέρουν κι οι άλλοι στο δικό τους άνθρωπογ) Γιατί τη φιλοξενία την προστάτευε ο ίδιος ο Δίας (Ξένιος)

Το τυπικό της φιλοξενίας στην ομηρική κοινωνίαΟ ξενιστής υποχρεούται:

Να υποδεχτεί τον ξένο εγκάρδια (με προσφώνηση και χειραψία) και να τον προσκαλέσει σε φιλοξενία. Αν ο ξένος έχει δόρυ, άλογα, άρμα, να φροντίσει να τακτοποιηθούν.

Να του προσφέρει λουτρό (να τον λούσουν, να τον αλείψουν, με λάδι, να τον ντύσουν με καθαρά ρούχα)

Να τον φιλέψει (να του δώσει κάθισμα σε θέση τιμητική, τραπέζι για να φάει, εκλεκτή μερίδα φαγητού και πιοτό. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις οργανώνει επίσημη γιορτή ή και αγώνες προς τιμήν του)

Να τον ρωτήσει ποιος είναι, από πού έρχεται και τι θέλει, μόνο αφού πρώτα τελειώσει το φαγητό του

Αφού ακούσει το αίτημά του, να το ικανοποιήσει όσο μπορεί Να προσφέρει στον ξένο διαμονή για όσο θέλει αυτός Να τον αποχαιρετήσει με δώρα που επισφραγίζουν τη φιλία τους

Αντίθεση: Σ’ αυτούς τους στίχους βλέπουμε δύο σκηνές: από τη μια το ήρεμο, θλιμμένο δείπνο του Τηλέμαχου με την Αθηνά-Μέντη και από την άλλη το θορυβώδες φαγοπότι των μνηστήρων. Η βασική διαφορά είναι στη συμπεριφορά. Ο Τηλέμαχος αν και είναι ο αφέντης του σπιτιού φιλοξενεί τον καλεσμένο του ήσυχα και ταπεινά ενώ οι μνηστήρες αν και κατατρώγουν ξένη περιουσία είναι φωνακλάδες, απαιτητικοί και επιδειξιομανείς.

ΣΤΙΧΟΙ 174-244

στίχ.189-194: Βλέπουμε ότι μόνο αφού τελείωσε το τραπέζι, ο Τηλέμαχος κάνει ερωτήσεις στην Αθηνά-Μέντη: ποιος είναι; από πού; πώς ήρθε στην Ιθάκη; έρχεται πρώτη φορά ή είναι παλιός γνώριμος;

στίχ.203: γυρεύω ν’ανταλλάξω σίδηρο γυαλιστερό με χαλκόα) Η Αθηνά-Μέντης παρουσιάζεται σαν έμπορος που ανταλλάσσει μέταλλα. Στην ομηρική εποχή δεν είχαν ακόμη εφευρεθεί τα νομίσματα και το εμπόριο γινόταν με ανταλλαγή προϊόντων. Ήταν το γνωστό ως ανταλλακτικό εμπόριο, ένας βασικός οικονομικός θεσμός της προνομισματικής εποχής.β) Εδώ αναφέρεται ο σίδηρος. Όμως, η χρήση του σιδήρου θεωρείται εξαιρετικά αμφίβολη την εποχή του τρωικού πολέμου. Το πιθανότερο είναι ότι ο Όμηρος μεταφέρει ένα στοιχείο πολιτισμού της δικής του εποχής σε προγενέστερους χρόνους (αναχρονισμός)

Επιβράδυνση: είναι η τεχνική παρεμβολής διηγήσεων σε κρίσιμες στιγμές, έτσι ώστε ο ποιητής να αποσπά την προσοχή του ακροατή από το κύριο θέμα. Οι επιβραδύνσεις στα έπη είναι πάρα πολλές. Δίνουν άνεση και εκτόνωση στη φορτισμένη ατμόσφαιρα. Επίσης, ήταν και ευχάριστες γιατί έδιναν πληροφορίες για σημαντικά πρόσωπα.

στίχ.208-211: η διεξοδική αναφορά στη ζωή του γερο-Λαέρτη αποτελεί επιβράδυνση.

στίχ.224: μάντης: Οι μάντεις ήταν μια ξεχωριστή ομάδα επαγγελματιών που είχαν το χάρισμα να προμαντεύουν τα μέλλοντα. Γνώριζαν τη θέληση των θεών είτε γιατί τους την αποκάλυπταν άμεσα οι θεοί είτε γιατί μπορούσαν να ερμηνεύσουν θεϊκά σημάδια. Ένα τέτοιο σημάδι ήταν και το πέταγμα των

πουλιών (οιωνοσκοπία → οιωνός(πουλί)+σκοπώ(παρατηρώ)). Άλλα είδη μαντικής ήταν η σπλαγχνομαντεία, η πυρομαντεία, κ.ά.

στίχ.228: οι θεοί ήδη έχουν αποφασίσει ότι θα επιτρέψουν την επιστροφή του Οδυσσέα. Το αν θα γίνει όμως πράγματι, εξαρτάται από τον ίδιο τον Οδυσσέα (ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας Οδύσσειας)

στίχ.241-2: Εδώ έχουμε το ιδανικό της ευτυχισμένης ζωής ως τα γηρατειά.

Χαρακτηρισμός προσώπωνΤηλέμαχος: Έχει ευγένεια και συστολή. Δε μιλάει βαριά και προσβλητικά για τους μνηστήρες αλλά συγκρατημένα. Είναι απαισιόδοξος για την τύχη του πατέρα του.Αθηνά-Μέντης: Φέρει δύο προσωπικότητες: από τη μια είναι ο τολμηρός ηγέτης-έμπορος, από την άλλη η πανέξυπνη θεά που αφήνει να διαρρέουν οι πληροφορίες με μέτρο. Δημιουργεί κλίμα εμπιστοσύνης και φιλίας.

ΣΤΙΧΟΙ 245-360

Χαρακτηρισμός προσώπωνΤηλέμαχος: Νοιώθει απογοήτευση για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το σπιτικό του, είναι πεσμένος ψυχολογικά, έχει έλλειψη σιγουριάς για την κοινωνική του υπόσταση.Αθηνά-Μέντης: Σκοπός της Αθηνάς-Μέντη είναι να ανεβάσει το ηθικό του Τηλέμαχου ώστε να αναλάβει πρωτοβουλίες. Αυτό το πετυχαίνει με τα εξής βήματα:α) αναφέρεται στο μεγαλείο του Οδυσσέα για να δώσει αισιοδοξία στον Τηλέμαχοβ) του απαριθμεί τα καθήκοντά τουγ) του κάνει κολακευτικά σχόλια (ψηλός, λεβέντης).Συνδυάζει την εξυπνάδα, την ευστροφία και την πονηριά της Παλλάδας, με την αγάπη και την καλοσύνη του Οδυσσέα. Φροντίζει για το καλό του Τηλέμαχου. Δεν παίρνει το δώρο της φιλοξενίας για να μην του το στερήσει. Φεύγει ικανοποιημένος ότι πέτυχε το σκοπό της-του.

στίχ.263-266: Εδώ προβάλλει το ηρωικό ιδανικό του τιμημένου θανάτου του ήρωα, που αφήνει δόξα και στο γιο του. Καλός θάνατος θεωρείται είτε πάνω στη μάχη είτε στα χέρια της οικογένειάς του.

στίχ.301: Σύμφωνα με τη συμβουλή της Αθηνάς-Μέντη, ο Τηλέμαχος έπρεπε να καλέσει συνέλευση και να έχει τη σύμφωνη γνώμη των Αχαιών για να διώξει τους μνηστήρες από το σπίτι του. Αυτό αντανακλά την πολιτική κατάσταση την εποχή του Ομήρου (κι όχι του Τρωικού πολέμου). Δεν υπήρχε απόλυτη βασιλεία. Είναι μια εποχή όπου γίνεται μετάβαση από τη βασιλεία στην αριστοκρατία. Υπάρχουν συμβούλια που περιορίζουν την εξουσία του βασιλιά. Το ότι αυτό συνέβαινε την εποχή του ομήρου και όχι του Τρωικού πολέμου σημαίνει ότι εδώ έχουμε αναχρονισμό.

στίχ.310: τα πλοία της εποχής κινούνταν τόσο με πανιά όσο και με κωπηλάτες. Τα επιβατικά πλοία είχαν 20 κωπηλάτες, ενώ τα πολεμικά 50.

στίχ.324: κτερίσματα: ήταν νεκρικές τιμές και αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού, που τοποθετούνταν στον τάφο του. Συνήθως ήταν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την ιδιότητα του νεκρού (όπλα, κοσμήματα, παιχνίδια, αγαπημένα αντικείμενα).

στίχ.328: Η Αθηνά-Μέντης συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να σκοτώσει τους μνηστήρες του, δηλαδή να επιχειρήσει να βρει μόνος του το δίκιο του. Αυτή η

απόδοση δικαιοσύνης λέγεται αυτοδικία. Την ξαναείδαμε όταν ο Ορέστης σκότωσε μόνος το δολοφόνο του πατέρα του, τον Αίγισθο. Ίσχυε σε εποχές που δεν υπήρχε γραπτό δίκαιο (νόμοι), γι’ αυτό ήταν αποδεκτό από την κοινωνία και από τους θεούς. Σήμερα, δεν αποδεχόμαστε την αυτοδικία γιατί υπάρχουν γραπτοί νόμοι για την απόδοση της δικαιοσύνης, όμως αυτή επιβιώνει σε μερικές περιοχές (π.χ. μανιάτικες βεντέτες, κρητικές, κ.ά.)

στίχ.355: Πάνω από την εστία, στη στέγη, υπήρχε άνοιγμα, για να φεύγει ο καπνός. Από εκεί έφυγε η θεά όχι μεταμορφωμένη σε πουλί, αλλά χάθηκε ξαφνικά με την ταχύτητα ενός πουλιού.Όταν αποκαλύπτεται η θεϊκή ταυτότητα μιλάμε για επιφάνεια του θεού. Δεν πειράζει που στο τέλος η Αθηνά αποκάλυψε την ταυτότητά της γιατί ήδη είχε πετύχει το σκοπό της, δηλαδή να εμψυχώσει τον Τηλέμαχο.

ΣΤΙΧΟΙ 361-497

Τρεις είναι οι στόχοι αυτής της ενότητας: α) Το ωρίμασμα του Τηλέμαχου σαν αποτέλεσμα της επέμβασης της Αθηνάς, β) η παρουσία της Πηνελόπης, γ) η μεταβίβαση της εξουσίας από την Πηνελόπη στον Τηλέμαχο

Χαρακτηρισμός προσώπων στους στ. 361-406:Πηνελόπη: Είναι φρόνιμη (σκεπάζει τα μάγουλά της). Είναι μεγαλόπρεπη και αποφασιστική. Παρουσιάζεται αυστηρή με τον τραγουδιστή. Είναι ερωτευμένη και δε διστάζει να δηλώσει δημόσια τον πόθο για τον άντρα της και τη θλίψη της για την απουσία του. Είναι συναισθηματική και αξιοπρεπής.Τηλέμαχος: Παρακολουθούμε το πρώτο ξέσπασμα του Τηλέμαχου. Ο έφηβος γίνεται πια άντρας. Βέβαια δεν μπορεί να ελέγξει ακόμα την αυτοπεποίθησή του και καταφεύγει σε ξεσπάσματα εφήβου. Θέλει να δώσει σε όλους να καταλάβουν ποιο είναι το αφεντικό. Θα μπορούσαμε να τον πούμε αγενή προς τη μητέρα του. Δε θα το κάνουμε όμως αν λάβουμε υπόψη τα ήθη της εποχής.

Παρουσίαση της Πηνελόπης: Εμφανίζεται σαν μια πραγματική αρχόντισσα. Κατεβαίνει με αξιοπρέπεια τη σκάλα, ενώ την ακολουθούν δυο σκλάβες. Καλύπτει το πρόσωπό της με τη μαντίλα της, το κρήδεμνον.

Αντίθεση: ο θρήνος της Πηνελόπης με το θορυβώδες γλεντοκόπι των μνηστήρων

στίχ. 387: Ο Τηλέμαχος αποδίδει στους θεούς τα βάσανα των ανθρώπων. Ο Δίας όμως άλλα είπε στους στίχ.36-39.

στίχ. 398: Σε μια εποχή όπου επικρατούσε η οικιακή οικονομία, αυτονόητο είναι ότι η αυτάρκεια του ανακτόρου εξασφαλιζόταν με την οικοτεχνία. Στο παλάτι και γενικά στο σπίτι παράγονταν όλα τα απαραίτητα. Σ’ αυτό βοηθούσε η ύπαρξη των δούλων. Μέσα στην ασφάλεια του οίκου οι γυναίκες μπορούσαν άνετα να προσφέρουν παραγωγικό έργο. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι έπρεπε να εργάζεται και η βασίλισσα, γιατί κάθε εργατικό χέρι ήταν απαραίτητο ώστε να αυξάνεται ο πλούτος και η δύναμη του οίκου. Η τακτική αυτή συνεχίστηκε και στο Βυζάντιο, το Μεσαίωνα, την Αναγέννηση, όπου πολλές φορές τα παλάτια ήταν κυριολεκτικά εργοστάσια υφαντικής.

στίχ. 411 και εξής: Βλέπουμε την απαρχή της σύγκρουσης ανάμεσα στον Τηλέμαχο και τους μνηστήρες. Την προκαλεί ο Τηλέμαχος που από έφηβος έχει γίνει πια άντρας. Τους βρίζει αλλά δεν παρατραβάει τις απειλές. Τις μεταθέτει στη θέληση των θεών για να μην τους εξάψει περισσότερο. Τους ανακοινώνει τα σχετικά με την επίσκεψη της θεάς για να τους φοβίσει. Το ωρίμασμα φαίνεται από τις πράξεις του και από τις αντιδράσεις των άλλων (στίχ. 401, 425-6).

στίχ. 425: προοικονομία: προοικονομείται η μνηστηροφονία μέσα στο παλάτι.

στίχ. 437-441: Βλέπουμε: α) την τιμή που αποδιδόταν στο βασιλιά. Η τιμή αυτή αναφέρεται περισσότερο στην αρχοντιά και τη λαμπρότητα του σπιτιού, παρά στη στρατιωτική δύναμη και τον πλούτο. β)τη χαλαρότητα του θεσμού της κληρονομικής βασιλείας. Το ποιος θα γίνει βασιλιάς δεν είναι μόνο θέμα κληρονομικότητας αλλά εξαρτάται από την κρίση των θεών, ανάλογα με τις ικανότητες και τη δύναμη του καθενός.

στίχ. 440: ειρωνεία, αφού ο Τηλέμαχος ξέρει ότι τα πράγματα αρχίζουν να βαδίζουν ευνοϊκά γι’ αυτόν.

στίχ. 449: ειρωνεία, αφού ο ίδιος ο Ευρύμαχος απειλεί τον Τηλέμαχο.

Χαρακτηρισμός προσώπων στους στίχ. 407-497: Τηλέμαχος: Το ωρίμασμά του φαίνεται κυρίως τη στιγμή που δείχνει στους μνηστήρες ότι τους αψηφά και ότι θα κάνει ό,τι περνά από το χέρι του, για να τους διώξει. Είναι πολύ συνετός. Κάνει υπαινιγμούς στους μνηστήρες αλλά δεν τους λέει αρκετά για να μην καταλάβουν τι συμβαίνει. Υποχωρεί όταν χρειάζεται για να καθησυχάσει τους μνηστήρες. Στο τέλος, τον βλέπουμε χαρούμενο να κάνει σχέδια για το μέλλον του με νεανικό ενθουσιασμό.Αντίνοος: Είναι πολύ σκληρός. Καταριέται τον Τηλέμαχο να μη γίνει ποτέ βασιλιάς και προκαλεί την ειρωνική απάντηση του Τηλεμάχου.Ευρύμαχος: Είναι πιο μαλακός και συμβιβαστικός, αν και ειρωνικός.

στίχ. 477-481: επιβράδυνση

Στο τέλος της ραψωδίας, επικρατεί η ύφεση. Όλοι αποσύρονται για ύπνο.Υπάρχει μια μεγάλη αντίθεση: από τη μια η σκληρότητα και η απειλή των μνηστήρων και από την άλλη η τρυφερότητα, η καλοσύνη και η αγάπη της Ευρύκλειας.

Χρόνος: Τα γεγονότα της α ραψωδίας διαδραματίζονται μόνο κατά την 1 η μέρα της Οδύσσειας.

ε ΡΑΨΩΔΙΑ

Χρόνος: Τα γεγονότα της ε ραψωδίας διαδραματίζονται από την 7 η ως την 31 η

μέρα της Οδύσσειας.Ο ποιητής καθώς αφηγείται χρησιμοποιεί το χρόνο με δύο τρόπους: άλλοτε αφηγείται εξαντλητικά γεγονότα που καλύπτουν μία μέρα (διαστολή του χρόνου) π.χ. α ραψωδία, κι άλλοτε αναφέρεται συνοπτικά σε γεγονότα που διαρκούν πολλές μέρες (συστολή του χρόνου) π.χ. ε ραψωδία.

Στην ουσία η Οδύσσεια (οι περιπέτειες του Οδυσσέα μέχρι να φτάσει στον τόπο του και να απαλλαγεί από τους μνηστήρες) αρχίζει με τη ραψωδία ε. Γιατί βέβαια το θέμα της αναφέρθηκε στα δυο προοίμια και στο α΄ μέρος του σχεδίου της Αθηνάς, αλλά η εφαρμογή του σχεδίου αυτού και η εμφάνιση του ίδιου του Οδυσσέα καθώς και η παρουσία των περιπλανήσεών του αρχίζουν με τη ραψωδία ε.

ΣΤΙΧΟΙ 1-49

Δεύτερο συμβούλιο των θεών: Βλέπουμε το ενδιαφέρον των θεών για τα ανθρώπινα. Πρόκειται για επανάληψη του περιεχομένου του α΄ συνεδρίου των θεών με δύο διαφορές: α) ενώ στο α΄ συνέδριο η Αθηνά προσπάθησε να κινήσει τη συμπάθεια των θεών αναφέροντας τα πάθη του Οδυσσέα και τις προσφορές του στους θεούς, εδώ τονίζει ιδιαίτερα δυο διαφορετικά σημεία, τη δικαιοσύνη του σαν βασιλιά και τους κινδύνους που απειλούν το γιο του, β) ο Δίας αναφέρει όλη την παραπέρα εξέλιξη της περιπλάνησης του Οδυσσέα, πράγμα που δεν είχε συμβεί στο α΄ συνέδριο.

Αφηγηματικοί τρόποι: Η ενότητα αρχίζει με 7 αφηγηματικούς στίχους και ακολουθεί διάλογος.

Στάση Δία: Εξισορροπεί τις δυο αντίθετες δυνάμεις ικανοποιώντας από τη μια μεριά την Αθηνά με τον προγραμματισμό της επιστροφής του Οδυσσέα και από την άλλη τον Ποσειδώνα, αφού προλέγει «πάθια» για τον Οδυσσέα στο γυρισμό του.

στίχ. 32: προοικονομία: προοικονομείται ότι ο Τηλέμαχος θα γλιτώσει από την ενέδρα των μνηστήρων.

στίχ. 39, 49: προοικονομία: προοικονομείται ότι ο Οδυσσέας πρώτα θα πάει στη Σχερία και μετά θα γυρίσει στην πατρίδα του.

στίχ. 47: η μοίρα είναι μια δύναμη που ενεργεί πάνω και από τους ίδιους τους θεούς.

Χαρακτηρισμός προσώπων:Αθηνά: Δείχνει αγάπη και φροντίδα για τον Οδυσσέα και την οικογένειά του. Έχει αίσθημα δικαίου που το τονίζει στο συμβούλιο.Δίας: Παρουσιάζεται τελείως αμερόληπτος. Έχει αίσθημα δικαίου και δεν επηρεάζεται καθόλου από συμπάθειες ή μίση. Είναι καλόγνωμος και με συγκατάβαση προς όλους όσους δεν έχουν αδικήσει.

ΣΤΙΧΟΙ 49-165

Αφηγηματικοί τρόποι: Στην αρχή, όταν ο Ερμής ετοιμάζεται και φτάνει στην Ωγυγία έχουμε αφήγηση. Μετά, έχουμε την περιγραφή του νησιού της Καλυψώς και μετά διάλογο.

στίχ. 93: Εξασφαλίζεται η οικονομία του έπους, γιατί ο Οδυσσέας λείπει όταν αναγγέλλεται η απόφαση των θεών, μια και η απόφαση είναι για την Καλυψώ και όχι γι’ αυτόν.

Ο Ερμής μακρηγορεί: αφού τονίζει το έργο του, που το ανέλαβε με δυσφορία, αναφέρεται σ’ όλες τις περιπέτειες του Οδυσσέα για δυο λόγους: α) να φέρει την απόφαση των θεών σαν φυσιολογικό αναμενόμενο αποτέλεσμα,β) να προετοιμάσει την Καλυψώ, της οποίας το ξέσπασμα περίμενε.Έτσι η εντολή του Δία δίνεται σ’ ένα μόνο στίχο (στίχ. 126) και ακολουθούν τρεις στίχοι όπου λέει ότι αυτά είναι καθορισμένα από τη μοίρα που είναι πάνω από τους θεούς. Δεν παραλείπει να προειδοποιήσει ότι μια πιθανή ανυπακοή της θα προκαλούσε την τιμωρία της από το Δία.

Ανθρωπομορφισμός των θεών: Η αντίληψη των αρχαίων ότι οι θεοί έχουν ανθρώπινες ιδιότητες, συμπεριφορά, συναισθήματα και συνήθειες ανθρώπων λέγεται ανθρωπομορφισμός. Επιπλέον οι αρχαίοι φαντάζονταν και παρίσταναν τους θεούς τους με ανθρώπινη μορφή.Στοιχεία ανθρωπομορφισμού των θεών:

1) Oι θεοί, όπως και οι άνθρωποι, έχουν τυποποιημένη ενδυμασία ανάλογα με τις ιδιότητες και την αποστολή τους.

2) Οι θεοί εντυπωσιάζονται με πράγματα όπως και οι άνθρωποι (π.χ. η εντύπωση που προκάλεσε η Ωγυγία στον Ερμή)

3) Έχουν τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες των αρχόντων της εποχής.4) Η Καλυψώ υφαίνει όπως έκανε η Πηνελόπη και κάθε άλλη αρχόντισσα.5) Το τυπικό της φιλοξενίας ανάμεσα στους θεούς είναι όμοιο με των

ανθρώπων (το μόνο που διαφέρει είναι η τροφή).6) Οι θεοί έχουν όμοια συναισθήματα με τους ανθρώπους: αγανάκτηση,

οργή, ζήλια, αγάπη.7) Οι θεοί δεν είναι απαραίτητα παντογνώστες (π.χ. η Καλυψώ δε γνώριζε

την απόφαση των θεών, ο Ποσειδώνας δε γνωρίζει ότι ενώ εκείνος απουσίαζε στην Αιθιοπία οι άλλοι θεοί αποφάσισαν την επιστροφή του Οδυσσέα).

στίχ. 160-161: προοικονομία: προοικονομείται η κατασκευή της σχεδίας από τον Οδυσσέα με τη βοήθεια της Καλυψώς.

Χαρακτηρισμός προσώπων:Ερμής: Είναι αφοσιωμένος στο Δία και υπάκουος. Δείχνει συμπάθεια προς την Καλυψώ γι’ αυτό της παρουσιάζει σιγά σιγά την είδηση. Τη συμβουλεύει να υπακούσει στην εντολή του Δία. Δείχνει ευγένεια και λεπτότητα.Καλυψώ: Ο χαρακτήρας της είναι αντίθετος από του Ερμή. Δεν μπορεί να συγκρατήσει την πίκρα και την αγανάκτησή της για την απόφαση των θεών. Συμφωνεί στο τέλος να υπακούσει αλλά μόνο από ανάγκη. Θα δούμε ότι θα παρουσιάσει στον Οδυσσέα σαν δική της την απόφαση των θεών.

ΣΤΙΧΟΙ 165-211

In medias res: Ο Όμηρος αρχίζει από κάποιο προχωρημένο σημείο της ιστορίας (δηλ. από την αναχώρηση του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς), και μετά μας αφηγείται το παρελθόν (δηλ. τις περιπέτειες του Οδυσσέα), πριν καταλήξει στα

σύγχρονα πάλι γεγονότα, δηλ. τη μνηστηροφονία. Αυτή η τεχνική έχει το πλεονέκτημα ότι δίνει μεγαλύτερη ζωντάνια στην αφήγηση.

Στο στίχο 167 ο Οδυσσέας εμφανίζεται για πρώτη φορά άμεσα στην Οδύσσεια και όχι μέσα από αφηγήσεις ή αναφορές άλλων. Αφού στα προηγούμενα μας παρουσίασε κάθε δυνατή όψη του Οδυσσέα, μέσα από τις μαρτυρίες των άλλων, μας τον παρουσιάζει τελικά αυτοπροσώπως και μάλιστα με έναν τρόπο που έρχεται σε αντίθεση με την ηρωική μορφή του. Ο ποιητής προτιμά να μας πρωτοπαρουσιάσει έναν Οδυσσέα ολότελα ανθρώπινο, ένα ψυχικό ράκος. Το μεγαλείο του θα το δώσει σταδιακά στις επόμενες ραψωδίες. Αν στην Ιλιάδα ο ηρωισμός είναι το κύριο χαρακτηριστικό των προσώπων, στην Οδύσσεια δεν αρκεί. Χρειάζεται και ο συναισθηματικός πλούτος.

Ο ποιητής παρουσιάζει τη θλίψη του Οδυσσέα μέσα από την αφήγηση και τα λόγια της Καλυψώς. Όταν ο Οδυσσέας μιλήσει, δε θρηνεί, αντίθετα προβάλλει το πολυμήχανο και εύστροφο μυαλό του.

στίχ.190: Ενώ γίνεται στον Οδυσσέα η ανακοίνωση της επιστροφής του, κάθε άλλο παρά χαίρεται. Έτσι, ο ποιητής εξασφαλίζει δύο πράγματα: α) τη συνέχιση της αγωνίας για την εξέλιξη του μύθου, β) τη διατήρηση του απαραίτητου ψυχολογικού κλίματος για την αφήγηση των προηγούμενων παθών του Οδυσσέα.

Οδυσσέας: Ο Οδυσσέας παρουσιάζεται με δύο μορφές: α) από τη μια μεριά φαίνεται αδύναμος, αβοήθητος, ένα ψυχικό ράκος, και β) από την άλλη τον βλέπουμε να μην παρασύρεται. Σκέφτεται τα λόγια της Καλυψώς. Ζητάει όρκο για να την πιστέψει. Δεν πανηγυρίζει, φυλάγεται. Ο στίχος 170 δείχνει ότι κάποτε του άρεσε η Καλυψώ. Επομένως, παρουσιάζεται ανθρώπινος, χωρίς ψεύτικες εξιδανικεύσεις.Καλυψώ: Παρουσιάζεται αρκετά αντιφατική με συμπεριφορά ερωτευμένης γυναίκας. Ενώ προηγουμένως ξέσπασε και φώναζε, τώρα δείχνει συμπάθεια, κατανόηση και συγκατάβαση στον Οδυσσέα. Κάνει δύο πράγματα καινούρια: α) Δείχνει κατανόηση για την κατάσταση του Οδυσσέα που δεν το έκανε πριν, και β) παρουσιάζει την απόφαση σαν δική της. Αφού απέτυχε να τον κερδίσει , θέλει να τον κάνει να έχει τουλάχιστον μια καλή ανάμνηση γι’ αυτήν.

Ανθρώπινα χαρακτηριστικά Καλυψώς: α) Δείχνει συμπάθεια και κατανόηση στον Οδυσσέα, έχει δηλαδή ανθρώπινα συναισθήματα.β) Παρουσιάζει την απόφαση των θεών να φύγει ο Οδυσσέας σαν δική της για να αποσπάσει την ευγνωμοσύνη του Οδυσσέα. Αυτό γίνεται επίσης για να μη φανεί ο Οδυσσέας ετεροκίνητος. Θα αγωνιστεί προσωπικά για την επιστροφή του, που θα είναι τελικά δικό του κατόρθωμα άσχετα από τη μοίρα (ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας Οδύσσειας)γ) Οι θεοί μπορεί να λένε ψέματα ή να εξαπατούν, γι’ αυτό ο Οδυσσέας ζητάει από την Καλυψώ όρκο.

ΣΤΙΧΟΙ 212-251

Καλυψώ: Βλέπουμε εδώ την τελευταία προσπάθεια τη Καλυψώς να πείσει τον Οδυσσέα να μείνει μαζί της: α) Του λέει ότι αν φύγει θα περάσει πολλά παθήματα, β) του προσφέρει τον εαυτό της και την αθανασία (!), γ) όταν βλέπει ότι δεν καταφέρνει αυτό που θέλει, χάνει την αυτοπεποίθησή της καθώς νοιώθει να απειλείται από μια θνητή και παρουσιάζει το τελευταίο επιχείρημά της, ότι δηλαδή οι θνητές δεν πρέπει να συγκρίνονται με τις θεές.

Οδυσσέας: Απαντάει στα επιχειρήματα της θεάς με αντίστροφο τρόπο. α) Έξυπνα προλαβαίνει κάθε κακή αντίδραση της θεάς. Τονώνει το ηθικό της Καλυψώς και τη διαβεβαιώνει για την υπεροχή της. Δείχνει σωφροσύνη. Ικανοποιεί τη ματαιοδοξία της θεάς λέγοντας ότι είναι προσωπικό του θέμα η επιθυμία να επιστρέψει στην πατρίδα του. β) Αγνοεί την προσφορά της αθανασίας κάνοντας ότι δεν την άκουσε, γ) Όσο για το θέμα των ταλαιπωριών, ο Οδυσσέας υποστηρίζει ότι θα τις αντιμετωπίσει όπως και όλες τις προηγούμενες. Δείχνει μεγάλη καρτερικότητα.

στίχ. 212-251: Είναι μια από τις ωραιότερες αναμετρήσεις ανάμεσα σε θεό και άνθρωπο. Αυτό που ξεχωρίζει είναι ότι ο θεός έχει κατεβεί στο επίπεδο του ανθρώπου, έχει πάθη, ζήλια, ανασφάλειες, ανθρώπινες αδυναμίες, ενώ ο θνητός έχει θεϊκή αποφασιστικότητα και σταθερότητα.

Ο Οδυσσέας επιλέγοντας να φύγει χάνει: α) το υπέροχο νησί β) όλα όσα του προσφέρει η Καλυψώ: δηλ. να μοιράζεται σαν ίσος με ίσο το τραπέζι και το κρεβάτι της θεάς (μόνο η τροφή διαφέρει). Του προσφέρει επίσης και την αθανασία.

ΣΤΙΧΟΙ 251-310

Βλέπουμε στην ε ραψωδία να συμπυκνώνονται μέσα σε μερικούς στίχους τα γεγονότα 22 ημερών (4 για την κατασκευή της σχεδίας και 18 για το ταξίδι). Αυτό όπως είπαμε λέγεται συστολή του χρόνου.

Η κατασκευή της σχεδίας:Στους στίχους που περιγράφεται η κατασκευή της σχεδίας βλέπουμε την απήχηση του ναυτικού βίου των Ελλήνων πάνω στο έπος.Η κατασκευή της σχεδίας δείχνει επίσης την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στο περιβάλλον. Ο Οδυσσέας ήταν φυλακισμένος στο νησί της Καλυψώς όχι βέβαια από ανικανότητα να διαφύγει, αλλά γιατί η θεά τον κρατούσε με τη βία. Μόλις του επέτρεψε να φύγει, ο Οδυσσέας ετοίμασε την αναχώρησή του. Άρα το πρόβλημα της εξεύρεσης σκάφους το λύνει μόνος του. Υπάρχει βέβαια και το πρόβλημα της απόστασης (18 ημερών ταξίδι). Κι αυτό το ξεπερνά με την αποφασιστικότητά του. Η στάση του αυτή αντανακλά την επιθυμία του ανθρώπου της εποχής εκείνης για εξερεύνηση και ανακαλύψεις. Ο Όμηρος θριαμβολογεί για τα ναυτικά επιτεύγματα της εποχής του. Εργαλεία που χρησιμοποιεί: διπλός πέλεκυς (στίχ. 258), σκεπάρνι (στίχ. 261), ξέστρο (στίχ. 271), τρύπανα (στίχ. 272), ξύλινα καρφιά και αρμοί (274).Μέρη σχεδίας: πάτωμα (στίχ.276), ίκρια(=σκαριά) (στίχ.278), κουβέρτα (=κατάστρωμα) (στίχ. 279), κατάρτι, αντένα (στίχ. 280), τιμόνι (στίχ. 181), σαβούρα (στίχ.283), πανιά (στίχ. 284), ξάρτια (=σκοινιά) (στίχ.286), φαλάγγια(=μακρόστενα δοκάρια ρυμούλκησης) (στίχ.287).Εφόδια: κρασί, νερό, τρόφιμα (στίχ.293-295)

στίχ. 300-303: Οι αναπτυγμένες γνώσεις πάνω στο χάρτη του ουρανού ήταν απαραίτητη προϋπόθεση και φυσικό αποτέλεσμα της ανάπτυξης της ναυτιλίας. Από τη διαδρομή που έκανε ο Οδυσσέας υπολογίζουμε ότι το νησί της Καλυψώς πρέπει να βρισκόταν στο Γιβραλτάρ και έτρεχε με 6 χιλιόμ/ώρα.

Οδυσσέας: Έχει επιμονή και αποφασιστικότητα. Εργάζεται με μέθοδο και τεχνική. Με αυτοπεποίθηση και επιμονή ξανοίγεται στο πέλαγος προσπαθώντας να κυριαρχήσει στη νύστα του.Καλυψώ: Είναι βουβό πρόσωπο. Δείχνει στοιχεία αγάπης στον Οδυσσέα. Τον καθοδηγεί και τον εφοδιάζει με πράγματα. Υποτάσσεται στο θέλημα των θεών και δείχνει τη συμπάθειά της για τον Οδυσσέα.

Παρακολουθούμε ότι δεν υπάρχει σκηνή αποχωρισμού ανάμεσα στο ζευγάρι. Ο αποχωρισμός έγινε την τελευταία νύχτα πριν την έναρξη κατασκευής της σχεδίας.

Η παρομοίωση είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο για να κατανοήσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου, ενός πράγματος, μιας ιδέας, το συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό, που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγάλο βαθμό. Η σύγκριση γίνεται με παρομοιαστικές λέξεις: σαν, καθώς, όπως, κτλ.Όταν αναλύουμε μια παρομοίωση:1) Προσδιορίζουμε: α) το αναφορικό μέρος τη παρομοίωσης (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, κτλΣτο αναφορικό μέρος υπάρχουν θέματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τις αγροτικές δουλειές, το κυνήγι, το ψάρεμα ή τη μυθολογία, θέματα πολύ γνωστά και οικεία στους ανθρώπους ώστε να καταλάβουν το νόημα της παρομοίωσης.β) το δεικτικό μέρος της παρομοίωσης (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια, κτλ.γ) τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και την αφήγηση. Κυρίως όμως 2) Επισημαίνουμε τις σχέσεις μεταξύ αναφορικού και δεικτικού μέρους.π.χ. Σ’ αυτήν την ενότητα έχουμε παρομοίωση στους στίχους 275-279)Όσο φαρδύ τορνεύει μάστορης που κατέχει την τέχνη του άριστατον πάτο του καραβιού για φόρτωμα,τόσο φαρδιά κι ο Οδυσσέας την έφτιαξε την πλάβα,στεριώνοντας τα ίκρια με πολλά στραβόξυλα,ώσπου απλώνοντας μακριές σανίδες τέλειωσε την κουβέρτα.Το αναφορικό μέρος είναι: όσο φαρδύ…για φόρτωμα.Το δεικτικό μέρος είναι: τόσο φαρδιά…την κουβέρτα.Ο κοινός όρος είναι: φαρδύ-φαρδιά.Εδώ για να καταλάβουμε πόσο φαρδιά κατασκεύασε ο Οδυσσέας την κουβέρτα της σχεδίας την παρομοιάζει με το φαρδύ πάτωμα των φορτηγών πλοίων.Άλλες τέτοιες παρομοιώσεις βρίσκονται στη ραψωδία ε στίχοι 362-366 και 435-441.

Την Οδύσσεια τη χαρακτηρίζει ο ανθρωποκεντρισμός, δηλ. η αντίληψη ότι το κέντρο και ο σκοπός του κόσμου είναι ο άνθρωπος, ότι όλα πρέπει να οδηγούν στο καλό του ανθρώπου. Ανθρωποκεντρικός είναι ο πολιτισμός που προβάλλει ως αξία τον άνθρωπο, τις ικανότητές του. Στην ε ραψωδία ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας φαίνεται: α) από τις συνθήκες κάτω από τις οποίες παίρνει την απόφασή του ο Οδυσσέας (αφήνει την αθανασία για μια θνητή γυναίκα), β) από την κατασκευή της σχεδίας (τις ικανότητές του), γ) από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας την τρικυμία, δ) από τη θεϊκή κινητοποίηση χάρη ενός (καλού βέβαια) ανθρώπου.

ΣΤΙΧΟΙ 311-420

Σ’ αυτή την ενότητα τα κυριότερα θέματα που θα δούμε είναι: α) Η κλιμάκωση των επιθέσεων του Ποσειδώνα και των αντιδράσεων του Οδυσσέα, β) Η χρήση του μονόλογου, γ) η χρήση της παρομοίωσης.

Επιθέσεις Ποσειδώνα και αντιδράσεις Οδυσσέα:α΄ επίθεση Ποσειδώνα: στίχ. 321-326 α΄ αντίδραση Οδυσσέα: στίχ. 327-345. Βλέπουμε τον Οδυσσέα: 1. να συνειδητοποιεί τη δύσκολη θέση του και να θυμάται με τρόμο την πρόβλεψη της Καλυψώς (στίχ.227-8), 2. να υποθέτει ότι ο Δίας προκάλεσε τη θαλασσοταραχή και να μη βλέπει σωτηρία, 3. να καλοτυχίζει τους συμπολεμιστές του που έπεσαν στην Τροία. Τον τρομάζει ο άδοξος θάνατος.

β΄ επίθεση Ποσειδώνα: στίχ. 346-354 και 361-366β΄ αντίδραση Οδυσσέα: στίχ. 355-360

γ΄ επίθεση Ποσειδώνα: στίχ. 402-406γ΄ αντίδραση Οδυσσέα: στίχ. 407-412

Κλιμάκωση:Είναι αισθητή η κλιμάκωση των επιθέσεων του Ποσειδώνα και των αντιδράσεων του Οδυσσέα. Η κλιμάκωση έχει συνεχώς αυξανόμενη ένταση-ανιούσα κλίμακα.Η κλιμάκωση φαίνεται παρακάτω:

α. φυσούν όλοι οι άνεμοι και σηκώνουν τεράστιο κύμα.

β. κύμα σαρωτικό ταρακούνησε τη σχεδία, συνέτριψε το κατάρτι-ο Οδυσσέας βρέθηκε μακριά.

γ. κύμα μεγάλο, άγριο, φοβερό και κατακόρυφο διαλύει τη σχεδία.

γ. κολυμπάει με δύναμη.

β. αρπάζεται από τη σχεδία και προσπαθεί να σωθεί.

α. λύγισε η ψυχή του-φοβάται τον άδοξο θάνατο

Παρέμβαση Ινώς (στίχ. 373-386):Πριν την τρίτη επίθεση του Ποσειδώνα έχουμε την παρέμβαση της Ινώς. Οι πληροφορίες και οι συμβουλές που δίνει η Ινώ στον Οδυσσέα είναι:α) του αποκαλύπτει ότι ο αίτιος της συμφοράς του είναι ο Ποσειδώνας αλλά ότι τελικά θα σωθεί,β) του λέει να ξεντυθεί, να αφήσει τη σχεδία και να κολυμπήσει,γ) του δίνει το άφθαρτο μαντίλι της.Χρήση μονόλογου: Ο μονόλογος είναι αφηγηματική τεχνική (όπως είναι και ο διάλογος, η τριτοπρόσωπη αφήγηση, η περιγραφή) και χρησιμοποιείται συνήθως όταν οι ήρωες προβλήματα και είναι μόνοι τους. Ο μονόλογος κάνει την αφήγηση πιο δραματική και αποκαλύπτει άμεσα τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων.Σ’ αυτή εδώ την ενότητα έχουμε το μονόλογο του Ποσειδώνα (στίχ. 315-320) και δύο μονολόγους του Οδυσσέα (στίχ. 329-345 και στίχ. 393-401)

Η παρομοίωση είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο για να κατανοήσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου, ενός πράγματος, μιας ιδέας, το συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό, που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγάλο βαθμό. Η σύγκριση γίνεται με παρομοιαστικές λέξεις: σαν, καθώς, όπως, κτλ.Όταν αναλύουμε μια παρομοίωση:1) Προσδιορίζουμε: α) το αναφορικό μέρος τη παρομοίωσης (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, κτλΣτο αναφορικό μέρος υπάρχουν θέματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τις αγροτικές δουλειές, το κυνήγι, το ψάρεμα ή τη μυθολογία, θέματα πολύ

γνωστά και οικεία στους ανθρώπους ώστε να καταλάβουν το νόημα της παρομοίωσης.β) το δεικτικό μέρος της παρομοίωσης (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια, κτλ.γ) τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και την αφήγηση. Κυρίως όμως 2) Επισημαίνουμε τις σχέσεις μεταξύ αναφορικού και δεικτικού μέρους.π.χ. Σ’ αυτήν την ενότητα έχουμε παρομοίωση στους στίχους 275-279)Όσο φαρδύ τορνεύει μάστορης που κατέχει την τέχνη του άριστατον πάτο του καραβιού για φόρτωμα,τόσο φαρδιά κι ο Οδυσσέας την έφτιαξε την πλάβα,στεριώνοντας τα ίκρια με πολλά στραβόξυλα,ώσπου απλώνοντας μακριές σανίδες τέλειωσε την κουβέρτα.Το αναφορικό μέρος είναι: όσο φαρδύ…για φόρτωμα.Το δεικτικό μέρος είναι: τόσο φαρδιά…την κουβέρτα.Ο κοινός όρος είναι: φαρδύ-φαρδιά.Εδώ για να καταλάβουμε πόσο φαρδιά κατασκεύασε ο Οδυσσέας την κουβέρτα της σχεδίας την παρομοιάζει με το φαρδύ πάτωμα των φορτηγών πλοίων.Άλλες τέτοιες παρομοιώσεις βρίσκονται στη ραψωδία ε στίχοι 362-366 και 435-441.

Χαρακτηρισμοί ηρώων:Οδυσσέας: Δείχνει υπομονή και καρτερικότητα. Στην αρχή τον πιάνει απόγνωση αλλά μόνο για λίγο. Μετά ξαναβρίσκει το θάρρος του. Αντιμετωπίζει την Ινώ με δυσπιστία.Ποσειδώνας: μνησίκακος και κακεντρεχής.

ΣΤΙΧΟΙ 421-552: Περιληπτικά

ζ ΡΑΨΩΔΙΑ

ΣΤΙΧΟΙ 139-259

στίχ. 150-159: άμεσος μονόλογος του Οδυσσέα. Προβληματίζεται για τη χώρα όπου βρίσκεται.

στίχ. 164-169: παρομοίωση. Ο Οδυσσέας παρομοιάζεται με ένα λιοντάρι που περιπλανιέται στα βουνά επειδή το αναγκάζει η πείνα. Έτσι και ο Οδυσσέας, αν και γυμνός, βγαίνει να συναντήσει τα κορίτσια γιατί τον πιέζει η ανάγκη.

στίχ. 170-175: Η θαρραλέα στάση της Ναυσικάς δείχνει την αριστοκρατική της καταγωγή. Υπάρχουν εδώ δυο βασικές αντιθέσεις: α) ανάμεσα στον εξαθλιωμένο Οδυσσέα και την πανέμορφη Ναυσικά και β) ανάμεσα στην ψύχραιμη βασιλοπούλα και τις τρομαγμένες υπηρέτριες.

στίχ. 176-180: στον αφηγημένο αυτό μονόλογο βλέπουμε τον Οδυσσέα να βρίσκεται σε δίλημμα: να προσπέσει στην κόρη και να την παρακαλέσει σύμφωνα με το τυπικό της ικεσίας ή να κρατήσει μια απόσταση και να την παρακαλέσει με γλυκά λόγια;

Το τυπικό της ικεσίας: Η ικεσία ήταν θεσμός της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας προστατευόμενος από τον Ικέσιο Δία, όπως η φιλοξενία από τον Ξένιο Δία. Είχε καθιερωθεί για την ικεσία, όπως και για τη φιλοξενία, μια ορισμένη εθιμοτυπία: ο ικέτης γονάτιζε μπροστά στον ικετευόμενο, με το ένα χέρι αγκάλιαζε τα γόνατά του, ενώ με το άλλο άγγιζε το πιγούνι ή το γένι του. Με την αυτοταπεινωτική στάση του ο ικέτης αποδεχόταν την κατωτερότητά του απέναντι στον ικετευόμενο και έδειχνε ότι δεν αποτελεί απειλή. Αν υπήρχε δυνατότητα, ο ικέτης κατέφευγε στο βωμό, που υπήρχε στις αυλές των σπιτιών, ή στην εστία, που υπήρχε στο εσωτερικό του σπιτιού. Εξασφάλιζε έτσι άσυλο ο ικέτης, ως πρόσωπο ιερό, και γινόταν δεκτός ως φιλοξενούμενος. Η ικεσία όπως και η φιλοξενία εξυπηρετούσαν κοινωνικές ανάγκες, ενώ η σύνδεσή τους με τη θρησκεία τις καθιέρωσε. Ο Δίας δηλαδή, προστάτευε όλους όσους είχαν ανάγκη.

Δομή του λόγου του Οδυσσέα (στίχ. 185-227): α) Προβαίνει σε ικεσία και εγκώμιο της κόρης, συνδυασμένο με διακριτική προβολή του δικού του προτύπου.β) Κάνει αναφορά στην τελευταία του ταλαιπωρία και στους τωρινούς φόβους του.γ) Υποβάλει το αίτημά του που συνοδεύεται από μεγάλες και προσεγμένες ευχές.

Δομή του λόγου της Ναυσικάς (στίχ. 229-241):α) Συνοψίζει την εντύπωση που της προκάλεσε ο λόγος του Οδυσσέα και ανταποδίδει τον έπαινο.β) Τον παρηγορεί ανάγοντας στο Δία τη μοίρα του καθενός και πρέπει να υπομείνει τη δική του.γ) Ικανοποιεί τα μικρά αιτήματά του.δ) Του δίνει πρόσθετες πληροφορίες για το όνομα των κατοίκων, για τη δική της ταυτότητα, για τον πατέρα της.Άρα, ο λόγος της είναι καίριος και αντίστοιχος προς το λόγο του Οδυσσέα: έπαινος-παρηγορία-εξασφάλιση-πληροφορίες.

Λόγος της Ναυσικάς προς τις υπηρέτριες (στίχ. 243-259)α) Τους κάνει φιλική επίπληξη σε συνδυασμό με την προβολή της υπερηφάνειας της ως Φαιακοπούλας και της εμπιστοσύνης της στους θεούς.β) Έχει ελεητική διάθεση προς τον ικέτη που τον θεωρεί διόσταλτο και ολιγαρκή.γ) Δίνει εντολή για προσφορά πρόχειρης φιλοξενίας στον ξένο.

- Από τη συνάντησή τους κερδίζουν και οι δύο: η Ναυσικά τού προσφέρει τη σωτηρία και την επανένταξη στον κόσμο των πολιτισμένων, ο Οδυσσέας τής προσφέρει την ενηλικίωση, την ένταξη στον κόσμο των ενηλίκων.

Χαρακτηρισμός Ναυσικάς: έχει θάρρος, είναι όμορφη, έχει αριστοκρατική αγωγή, χάρη και ευγένεια, σύνεση και γνώση, φιλόξενη διάθεση και ευσέβεια.

Η θέση της γυναίκας στην Ομηρική εποχή: η γυναίκα την ομηρική εποχή ήταν σε πολύ καλύτερη μοίρα απ’ ό,τι την κλασική εποχή. Βλέπουμε τη Ναυσικά και τις υπηρέτριες να πηγαίνουν μόνες τους στο ποτάμι χωρίς αντρική συνοδεία. Βλέπουμε τη Ναυσικά να μη διστάζει να μιλήσει σ’ έναν ξένο άντρα και μάλιστα γυμνό! Επίσης, η Ναυσικά συμβουλεύει τον Οδυσσέα να προσπέσει στη μητέρα της την Αρήτη για βοήθεια όταν φτάσει στο παλάτι. Άρα, βλέπουμε πόσο σημαντική θέση είχε η γυναίκα εκείνη την εποχή ώστε όχι μόνο υποδέχεται ξένους στην εστία

(κάτι αδιανόητο στην κλασική εποχή) αλλά αποφασίζει και η ίδια για την προσφορά ή όχι βοήθειας. Ακόμα βλέπουμε και στην περίπτωση της Πηνελόπης και στην περίπτωση της Ναυσικάς να τους προσφέρεται προίκα και δώρα από τους υποψήφιους γαμπρούς και όχι να δίνουν οι ίδιες.

Παρακολουθούμε τον Οδυσσέα από το ειδυλλιακό νησί μιας θεάς (Ωγυγία) να εισέρχεται βασανισμένος στο ειρηνικό νησί μιας βασιλοπούλας (Σχερία), απ’ όπου θα μπορέσει να φτάσει στο ανάστατο νησί της Πηνελόπης (Ιθάκη) για να αποκαταστήσει τα πράγματα. Τα τρία αυτά νησιά αποτελούν το χώρο δράσης και παρουσίας του Οδυσσέα.

ι ΡΑΨΩΔΙΑ

Η περιπέτεια των Κικόνων είναι η μόνη ρεαλιστική περιπέτεια. Μετά, περνάμε στο χώρο του μύθου και του παραμυθιού. Ο Οδυσσέας έρχεται αντιμέτωπος με μάγισσες, γίγαντες, τέρατα. Μόνο στη Σχερία ξανασυναντά ανθρώπους.

ΣΤΙΧΟΙ 240-512

Κύκλωπες:1) Ζουν απομονωμένοι σε σπηλιές. Δεν έχουν θεσμούς (φιλοξενία), ούτε

κάποια κοινωνική και πολιτική οργάνωση (επικοινωνία, συνέλευση), ούτε ηθικές δεσμεύσεις (αίσθηση δικαίου). Δε σέβονται τους θεούς. Δεν έχουν τεχνίτες για την κατασκευή καραβιών, ώστε να επικοινωνούν με άλλους τόπους και λαούς.

2) Παρουσιάζονται τερατόμορφοι, ανθρωποφάγοι, υπερφυσικά δυνατοί αλλά όμως ανήκουν στο ανθρώπινο γένος αφού μιλούν και σκέφτονται, ανάβουν φωτιά, εκμεταλλεύονται γιδοπρόβατα.

Άρα, οι Κύκλωπες αντικατοπτρίζουν περισσότερο πρωτόγονες καταστάσεις της ανθρωπότητας παρά ανθρώπινα τέρατα.

Αναμέτρηση Οδυσσέα – Πολύφημου: Σ’ αυτό τον προπολιτισμικό κόσμο εισβάλλει ο πολιτισμένος ήρωας που θέλει να τον φέρει στο επίπεδο του δικού του πολιτισμού:

Ο Οδυσσέας διεκδικεί τα δικαιώματα του ικέτη και του ξένου – ο Κύκλωπας δεν ξέρει από ηθικές αξίες

Θεωρεί κακούργημα την ανθρωποφαγία – ο Κύκλωπας όμως συνηθίζει να τρώει ανθρώπινο κρέας όπως πίνει γάλα.

Κύκλωπας: Από τη μια πελώριος και υπερφυσικά δυνατός (όταν κλείνει την είσοδο, όταν κομματιάζει), αλλά αφελής όταν ζητάει πληροφορίες.Οδυσσέας: Αφού δεν έχει την ίδια σωματική δύναμη με τον Κύκλωπα, χρησιμοποιεί την πονηριά του και εκμεταλλεύεται τη χοντροκεφαλιά του. Τον παραπλανά για το καράβι, το όνομα, τον εξαπατά με το κρασί, τον τυφλώνει κοιμισμένο, τον εξουδετερώνει ως απειλή όχι ως δύναμη.Νικητής στην αναμέτρηση βγαίνει ο πολυμήχανος Οδυσσέας μόνος του, χωρίς κάποια θεϊκή παρέμβαση, αλλά όχι και χωρίς απώλειες (έχασε 6 συντρόφους).

π ΡΑΨΩΔΙΑ

ΣΤΙΧΟΙ 1-172

στίχ. 5-20: Χαρακτηριστικές λεπτομέρειες που δείχνουν στον Οδυσσέα ότι ο νεοφερμένος είναι γνωστός: α). Τα σκυλιά δε γαυγίζουν, β) Ο Εύμαιος τον αγκαλιάζει.

Ο Τηλέμαχος φέρεται στον Εύμαιο σα στον πατέρα του. Εκφράζει και την αγωνία του για την Πηνελόπη. Προς τον ξένο είναι ευγενικός και φιλόξενος. Εκφράζει βέβαια την αδυναμία του να τον φιλοξενήσει. Τεχνική της ειρωνείας: Το βασικό γνώρισμα κάθε ειρωνείας είναι η αντίθεση ανάμεσα σε κάτι πραγματικό και σε κάτι φαινομενικό. Δηλαδή, ο είρων παρουσιάζει κάτι φαινομενικό και υποκρίνεται ότι αγνοεί μια πραγματικότητα, ενώ το θύμα εξαπατάται από ένα φαινόμενο και αγνοεί μια πραγματικότητα. Εδώ, ο Τηλέμαχος δεν ξέρει την αλήθεια ενώ το ακροατήριο την ξέρει. Η ειρωνεία προκαλεί συναισθήματα συμπάθειας. Είναι χαρακτηριστική στους στίχους 52-53: «Κάθισε, ξένε μου. θα βρούμε εμείς αλλού τη θέση μας σ’ αυτή τη στάνη. δική μας είναι[…]»

Ο «ξένος» όση ώρα συζητούν ο Εύμαιος με τον Τηλέμαχο δεν μιλάει καθόλου. Όταν όμως ακούει την έκφραση αδυναμίας του Τηλέμαχου να τον φιλοξενήσει στο παλάτι λόγω της συμπεριφοράς των μνηστήρων, δεν μπορεί να συγκρατήσει την οργή του. Κυρίως όμως δείχνει την οργή του για να πετύχει συγκεκριμένους

στόχους: α) να τονώσει το ηθικό του γιου του, β) να εκμαιεύσει πληροφορίες που του χρειάζονται, γ) να του δώσει μάθημα παλικαριάς ζωντανεύοντας το ηρωικό ιδανικό, δ) να τον προϊδεάσει για τη συμφορά που περιμένει τους μνηστήρες.

Τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων»: Εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δε στοχεύει σωστά. Έτσι, εκείνος που απαντά απορρίπτει μία μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, για να δώσει στο τέλος με έμφαση τη σωστή απάντηση. Εκτός από την επική ποίηση, αυτή την τεχνική τη συναντούμε και στα δημοτικά τραγούδια. - Εδώ υπογραμμίζεται η ικανότητα του Οδυσσέα για αυτοσυγκράτηση αλλά και για αξιοποίηση των ευκαιριών, ώστε να φιλοτιμήσει τον Τηλέμαχο και να τον προετοιμάσει για την αποκάλυψη της ταυτότητάς του και για τη συνεργασία που θα του ζητήσει.

Αποστολή Εύμαιου στην πόλη: Γίνεται για δύο λόγους: α) για να υπογραμμίσει το φόβο του Τηλέμαχου για τη ζωή του και να δικαιολογήσει την παραμονή του στο καλύβι, β) για να αφήσει μόνους γιο και πατέρα για την αναγνώριση αφού ο ποιητής δε θέλει ακόμα ο Εύμαιος να μάθει (σκηνική οικονομία).

ΣΤΙΧΟΙ 185-336

Το μοτίβο του αναγνωρισμού: Ο αναγνωρισμός στην Οδύσσεια πραγματοποιείται με μια ορισμένη διαδικασία. Δηλαδή είναι κι αυτός θεματικός τύπος, όπως και η φιλοξενία. Κατά τη διαδικασία του αναγνωρισμού:α) Προϋποτίθεται η πολύχρονη απουσία του αναγνωριζόμενου από τον αναγνωριστή.β) Απομονώνονται τα δύο πρόσωπα που μετέχουν στον αναγνωρισμό.γ) Αποκρύπτεται η ταυτότητα του αναγνωριζόμενου με μεταμόρφωση ή παραμόρφωση ή με μια ψεύτική ιστορία.δ) Ακολουθεί η αποκάλυψη (αποκατάσταση του προσώπου με άρση της μεταμόρφωσης-παραμόρφωσης και ομολογία της ταυτότητάς του).ε) Μεσολαβεί η δοκιμασία: ο αναγνωριστής εκφράζει τη δυσπιστία του και ζητά αποδεικτικά στοιχεία και μετά ακολουθούν οι διαβεβαιώσεις ή τα αποδεικτικά στοιχεία του αναγνωριζόμενου, καιστ) ακολουθεί η αναγνώριση και η έκφραση συναισθημάτων.

Κατά τη διαδικασία του αναγνωρισμού, ο Τηλέμαχος έζησε μια κλίμακα συναισθημάτων που παρουσιάζει καμπύλη: Κατάπληξη και δέος – δυσπιστία και αμφιβολία – πειθώ – σπαραχτική συγκίνηση.Τη γρήγορη αυτή εξέλιξη της κλίμακας δικαιολογεί ο αιφνιδιασμός στην αρχή και η αναφορά στο θαύμα έπειτα, που λειτουργεί καταλυτικά.

Με την αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο κλείνει ο κύκλος της «Τηλεμάχειας» και οι χωριστές πορείες πατέρα-γιου συμπίπτουν τώρα.

στίχ. 241-245: Η παρομοίωση θεωρείται ατυχής από μερικούς μελετητές αφού συσχετίζει το κλάμα της χαράς με το θρήνο της απελπισίας. Άλλοι όμως λένε ότι θέλει να υποβάλει το μοτίβο της στέρησης. Ο Τηλέμαχος θυμάται περισσότερο τη στέρηση από το μακροχρόνιο χωρισμό. Τώρα που ο χωρισμός τελείωσε, αποκαλύπτεται αβάσταχτος, παράλογος και τρομερός – γι’ αυτό κλαίει ή και γι’ αυτό.

Ομήρου Οδύσσεια

1 Τι σημαίνει «έπος»; Τι είναι το «ηρωικό έπος»;……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2 Να αντιστοιχίσετε το κάθε κύκλιο έπος με την αντίστοιχη διήγηση:

Αιθιοπίς Όσα διαδραματίστηκαν κατά την άλωση της Τροίας

Ιλίου πέρσις Περιπέτειες του Οδυσσέα μετά το νόστο

Τηλεγόνεια Διαμάχη Οδυσσέα –Τελαμώνιου Αίαντα

Κύπρια Νίκες του Αχιλλέα εναντίον του Μέμνονα

Μικρά Ιλιάς Πολεμικά γεγονότα μέχρι την αρχή της Ιλιάδας

3 Πότε και πού δημιουργήθηκαν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια;……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4 Ποιοι λόγοι οδήγησαν στη δημιουργία του ομηρικού ζητήματος;…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

5 Σε τι διαφέρει το ηρωικό ιδεώδες της Οδύσσειας από αυτό της Ιλιάδας;……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

6 Να τοποθετήσετε σε σωστή χρονολογική σειρά και να περιγράψετε με

λίγα λόγια τα τρία μέρη της Οδύσσειας, Μνηστηροφονία, Νόστος και

Τηλεμάχεια.

1. ……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……

2. ……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……

3. ……………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………

……

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (από μετάφραση)

Α΄: Κείμενο: Ομήρου Οδύσσεια, α ραψωδία στίχ.135-170.

τον έπιασε η ντροπή, να στέκει τόσην ώρα στην πόρτα του ένας ξένος. 135Κοντά της στάθηκε, της έσφιξε το χέρι το δεξί, με τ’ άλλοπήρε το χάλκινο κοντάρι της, ύστερα την προσφώνησε μιλώντας,και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά: «Ξένε μου, καλωσόρισες, έλα να σε φιλέψουμε κι αφού το δείπνο μας χορτάσεις, τότε μας λες τον λόγο της επίσκεψής σου.» 140 Είπε και τράβηξε μπροστά. η Αθηνά Παλλάδα, λάμποντας τα μάτια, ακολουθούσε, κι οι δυο τους μπήκαν στο μεγάλο δώμα.Το δόρυ της μετέφερε, για να το στήσει σε ψηλή κολόνα, το ‘βαλε μέσα στην καλοξυσμένη θήκη, όπου και τ’ άλλα δόραταπερίμεναν, άνεργα και πολλά, του καρτερόψυχου Οδυσσέα. 145Ύστερα την οδήγησε σε θρόνο να καθίσει, λεπτουργημένο κι όμορφο, πάνω του απλώνοντας ύφασμα μαλακό, και στήριγμα στα πόδια της έσυρε το σκαμνί.Έφερε πλάι της και το δικό του στολισμένο κάθισμα, παράμερα από τους μνηστήρες, μήπως κι ο ξένος, με τους ξιπασμένους, 150χάσει το κέφι του και δεν χαρεί το φαγητό.

ήθελε εξάλλου να ρωτήσει και για τον πατέρα του,που χρόνια τώρα έλειπε στα ξένα.Τότε μια παρακόρη έφερε νερό, με τ’ όμορφο χρυσό λαγήνι,τα χέρια τους να πλύνουν, κι έχυνε το νερό από ψηλά 155σ’ ένα αργυρό λεβέτι. μετά τους έσυρε μπροστά γυαλιστερό τραπέζι, ενώ η σεβαστή κελάρισσα είχε την έγνοια να τους φέρει ψωμί

κι άφθονο φαγητό, ό,τι καλό τής βρέθηκε, να τους ευχαριστήσει.Στα χέρια του σηκώνοντας ο τραπεζάρχης δίσκους με κρέατακάθε λογής, τους τα παρέθεσε, στο πλάι ακούμπησε κούπες χρυσές, 160και κάθε τόσο ο κήρυκας περνούσε, γεμίζοντας κρασί τα κύπελλά τους. Σε λίγο αγέρωχοι οι μνηστήρες μπήκαν κι αυτοί στην αίθουσα,πήραν με τη σειρά τους θέση σε θρόνους κι αναπαυτικά καθίσματα.Τότε τους έχυναν νερό στα χέρια οι κήρυκες,δούλες γεμίζαν με ψωμί πλεχτά πανέρια, 165έφηβοι τους κρατήρες με πιοτό ξεχείλιζαν,κι αυτοί τα χέρια τους απλώνουν στο έτοιμο τραπέζι.Και μόνο όταν κόρεσαν τον πόθο τους με το φαΐ και το πιοτό,τραβούσε άλλα πια η ψυχή τους: τραγούδι, μουσική, χορό-συμπλήρωμα απαραίτητο σ’ ένα καλό τραπέζι. 170

Β΄: Ερωτήσεις

1. Να αποδώσετε το νόημα των παραπάνω στίχων σε πέντε περίπου γραμμές

(4 μονάδες)

2. Γιατί η θεά Αθηνά μεταμορφώθηκε σε Μέντη για να παρουσιαστεί στον Τηλέμαχο; Είναι συνηθισμένο φαινόμενο στην Οδύσσεια οι μεταμορφώσεις των θεών; Ποιον όρο χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε τη μεταμόρφωση των θεών σε ανθρώπους;

(4 μονάδες)

3. α) Να βρείτε τα στοιχεία πολιτισμού που υπάρχουν στην ενότητα.β) Στο παραπάνω απόσπασμα βλέπουμε στην αρχή να γευματίζει η Αθηνά-Μέντης και στη συνέχεια να μπαίνουν στην αίθουσα και να γευματίζουν οι μνηστήρες. Βλέπετε διαφορά στη συμπεριφορά του καθενός; Σχολιάστε.

(6 μονάδες) 4. Στο παραπάνω απόσπασμα βλέπουμε τον Τηλέμαχο να φιλοξενεί την

Αθηνά-Μέντη:α) Γιατί οι άνθρωποι της Ομηρικής εποχής έδιναν τόσο μεγάλη σημασία στη φιλοξενία;β) Να αναφέρετε το τυπικό της φιλοξενίας.

(6 μονάδες)

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (από μετάφραση)

Α΄: Κείμενο: Ομήρου Οδύσσεια, ε ραψωδία στίχ.109-161 (παραλείπονται 15 στίχ).

«Θεά εσύ, ένα θεό ρωτάς πώς έφτασα εδώ πέρα.Ξεκάθαρα θα σου μιλήσω, όπως το θέλησες και μόνη σου. 110ο Δίας μ’ έστειλε αυτός με πρόσταξε να ‘ρθω, δίχως εγώ να το θελήσω – ποιος με τη θέλησή του θα ‘παιρνε τόσο δρόμο, σχίζοντας το απέραντο νερό της αλμυρής θαλάσσης;Πόλη δεν βλέπω εδώ κοντά καμιά μ’ ανθρώπους που προσφέρουν στους θεούς θυσίες, εκατόμβες διαλεχτές. 115Αλλά το ξέρεις, την εντολή του Δία, που έχει σκουτάρι τη βροντή του, άλλος θεός δεν τόλμησε να παραβεί ποτέ και να χαλάσει. Εκείνος λέει πως κοντά σου ζει ο πιο συφοριασμένος των ανθρώπωναπ’ όσους άντρες επολέμησαν χρόνους εννιά γύρω απ’ το κάστρο του Πριάμου,τον δέκατο το κούρσεψαν, και πήραν ύστερα τον δρόμο της επιστροφής, 120όμως, καθώς ξεκίναγαν να φύγουν, αμάρτησαν στην Αθηνά, κι εκείνη καταπάνω τους σηκώνει κακούς ανέμους και μεγάλα κύματα.Οι άλλοι όλοι, ένδοξοι σύντροφοι, σβήσαν και χάθηκαν. μόνος τουαυτός, από τον άνεμο δαρμένος κι απ’ το κύμα, άραξε εδώ.Αυτόν λοιπόν, κι αμέσως ο Δίας εντέλλεται, 125όσο πιο γρήγορα μπορείς, να τον κατευοδώσεις.Γιατί δεν είναι το γραφτό του ν’ αφανιστεί εδώ πέρα, τόσο μακριά από τους δικούς του. είναι της μοίρας του να ξαναδεί δικούς και φίλους,να φτάσει στο ψηλό παλάτι του, το χώμα να πατήσει της πατρίδας του.» Ρίγησε η Καλυψώ, ακούγοντας τον λόγο του. 130Ύστερα μίλησε, και πέταξαν τα λόγια της σαν τα πουλιά: «Άσπλαχνοι και ζηλόφθονοι θεοί, σ’ αυτό είστε πρώτοι!Ω, δεν ανέχεστε θεές που φανερά πλαγιάζουν με θνητούς […]. [Η Καλυψώ αναφέρεται σε θεές που αγάπηασαν θνητούς, οι θεοί όμως ζήλεψαν και σκότωσαν τους αγαπημένους τους – και συνεχίζει:]Έτσι και τώρα πέφτει ο φθόνος σας σ’ εμένα που έχω κοντά μου ένα θνητό. 144Κι όμως κι εγώ τον έσωσα, την ώρα που πιασμένος σε καρίνα 145πάλευε μόνος με τα κύματα,αφού το γρήγορο καράβι του ο Δίας τα τσάκισε με τον πυρφόρο κεραυνό τουκαταμεσής στο μαύρο πέλαγο. Οι άλλοι, ξακουστοί συντρόφοι του,όλοι έσβησαν και πάνε, κι αυτόν μονάχακύμα κι άνεμος τον έφεραν εδώ. 150Κι εγώ τον υποδέχτηκα μ’ αγάπη και τον έθρεψα, λογάριαζανα γίνει αθάνατος για πάντα και να μείνει αγέραστος.Όμως, όπως το λες, την εντολή του Δία, που σκουτάρι τη βροντή του, άλλος θεός δεν τόλμησε να παραβεί ποτέ και να χαλάσει. Ας πάει λοιπόννα δέρνεται, όπως εντέλλεται εκείνος και προστάζει, 155στο άκαρπο πέλαγος. […] Είμαι ωστόσο πρόθυμηστο να τον συμβουλεύσω, δεν θα του κρύψω τίποτε, 160πώς να γυρίσει στην πατρίδα του χωρίς μεγάλη βλάβη.»

Β΄: Ερωτήσεις

3. Να αποδώσετε το νόημα των παραπάνω στίχων σε λιγότερο από δέκα γραμμές

(4 μονάδες)

4. α) Ποιες περιπέτειες του Οδυσσέα αναφέρει εδώ ο Ερμής;β) Τι θα πρόσφερε η Καλυψώ στον Οδυσσέα αν έμενε μαζί της;

(4 μονάδες)

5. α) Να χαρακτηρίσετε τον Ερμή όπως εμφανίζεται στο απόσπασμα δικαιολογώντας το χαρακτηρισμό σας.

β) Να χαρακτηρίσετε την Καλυψώ όπως εμφανίζεται στο απόσπασμα δικαιολογώντας το χαρακτηρισμό σας. (6 μονάδες) 6. Στο παραπάνω απόσπασμα βλέπουμε την Καλυψώ να έχει πολλές

ανθρώπινες ιδιότητες. α) Πώς λέγεται η αντίληψη αυτή των αρχαίων να παρουσιάζουν τους θεού με ανθρώπινες ιδιότητες; β) Ποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά εμφανίζει η Καλυψώ;

(6 μονάδες)

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΩΑΝΝΑ ΣΥΓΚΟΥΝΑ, ΦΙΛΟΛΟΓΟ

Ομηρικά ΘέματαΜια σειρά από εκφραστικά μέσα και τεχνικές αποτελούν τα εργαλεία με τα οποία αποτελούν τα εργαλεία με τα οποία διεκπεραιώνεται η αφήγηση· και μια σειρά από ιδέες, θεσμούς τρόπους ζωής και έθιμα διαμορφώνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η δράση. Τα κυριότερα από αυτά, που πρόσφεραν πλούσιο υλικό και αξιοποιήθηκαν σε όλες τις τέχνες από τους μεταγενέστερου καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα, είναι τα παρακάτω:Η τεχνική της αφήγησης: η εξιστόρηση των γεγονότων δεν είναι γραμμική. Συχνή είναι η διακοπή για να γίνουν οι αναδρομές στο παρελθόν και η διήγηση παράλληλων γεγονότων. Αυτό αυξάνει την ένταση, κρατάει το ενδιαφέρον αμείωτο και κάνει την ακρόαση (σήμερα ανάγνωση) απολαυστική. Αναδρομική αφήγηση: είναι η αφήγηση που περιλαμβάνει γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρίσκεται ο αφηγητής.Σκηνοθεσία-περιγραφή: διαρκής εναλλαγή των σκηνών είτε με αλλαγή των δρώντων προσώπων είτε του τόπου. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο δρουν κάθε φορά τα πρόσωπα αναδεικνύεται με λεπτομερείς περιγραφές που ενεργοποιούν όλες τις αισθήσεις. Μέσα στα πλάνα η κίνηση είναι ζωηρή.Εναλλαγή αφήγησης και ζωντανού διαλόγου: ο άμεσος διάλογος δίνει στο έπος δραματική διάσταση, με όλες τις θετικές συνέπειες που αυτό συνεπάγεται. Οι αγώνες λόγων κινητοποιούν πνευματικά τον ακροατή (σήμερα αναγνώστη) και προβάλλουν με ενάργεια τις διαφορετικές θέσεις και τις αντιθέσεις. Ο διάλογος συχνά διακόπτει τη μονοτονία της αφήγησης, για να δώσει ζωντάνια, ένταση, παραστατικότητα και θεατρικότητα στο λόγο. Οι ήρωες παρουσιάζονται ολοζώντανοι μπροστά μας και ο λόγος τους αποκαλύπτει ταυτόχρονα με τις σκέψεις τους, το χαρακτήρα και τη συναισθηματική τους κατάσταση. Πολλές φορές, ο διάλογος έχει τη μορφή λόγου-αντιλόγου, όπου ένας από τους ήρωες θέτει μια άποψη/ιδέα και κάποιος άλλος την αντικρούει.Μακρηγορία στο διάλογο: χαρακτηριστικό γνώρισμα του διαλόγου είναι η μακρηγορία, δηλαδή κάθε πρόσωπο αναπτύσσει τις σκέψεις του με άνεση και συχνά ο λόγος ξεφεύγει σε άλλα θέματα λιγότερο σχετικά ή και σε εντελώς άσχετα με το θέμα που αφορά η συζήτηση. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί η συμμετρία των ομηρικών διαλόγων, που αφορά τόσο στο νόημα όσο και στην έκταση των λόγων κάθε ομιλητή.

Χρήση του μονόλογου: οι μονόλογοι αντικαθιστούν την τριτοπρόσωπη αφήγηση, η οποία θα ήταν βαρετή και ανυπόληπτη, αν στεκόταν μόνη της, και δε θα πρόσφερε τη δυνατότητα άμεσης έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων. Η μεταφορά των λόγων ενός προσώπου από ένα δεύτερο σε ένα τρίτο δίνεται με αριστουργηματικό τρόπο, έτσι ώστε να αναδεικνύονται οι διαφορετικές ιδέες των προσώπων, η θέση τους στην ιεραρχία και τα διαφορετικά συναισθήματά τους.Συσσωρευμένα ερωτήματα: είναι τυπικό στοιχείο τεχνικής της επικής ποίησης, και τα οποία απευθύνει ο ένας από τους συνομιλητές και απαντά ο άλλος, συχνά με τη σειρά που διατυπώθηκαν.Άστοχα ερωτήματα: ανάλογο στοιχείο με τα συσσωρευμένα ερωτήματα. Αυτά συνίστανται σε απορίες και προτεινόμενες λύσεις με τη μορφή διαζευκτικών

ερωτημάτων, τα οποία αναιρούνται είτε από αυτόν που τα διατύπωσε είτε από τον άλλο συνομιλητή, από τον οποίο δίνεται συνήθως και η σωστή απάντηση. Δε στοχεύουν στην ανεύρεση της αλήθειας μέσω μιας καταφατικής ή αρνητικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια.Επική άνεση (ή επιβράδυνση): συχνά στο έπος ο ποιητής καθυστερεί την εξέλιξη της υπόθεσης με την παρεμβολή άσχετων λεπτομερειών, αυτό λέγεται επιβράδυνση. Η έκταση του έπους θα μειωνόταν σημαντικά, αν αφαιρούσαμε όλες τις λεπτομέρειες που λειτουργούν επιβραδυντικά. Φαίνεται ότι τέτοιες παρεκβάσεις ήταν ευχάριστες για τους ακροατές τη ομηρικής εποχής. Πρόκειται ουσιαστικά για μία διαστολή του χρόνου αφήγησης, με την παρεμβολή συνήθως μιας άλλης μικρής διήγησης (ή δευτερευόντων στοιχείων ή παρεκβάσεων), η οποία επιτείνει την αγωνία των ακροατών και εξυπηρετεί την οικονομία του έργου (άλλες φορές ο χρόνος αφήγησης συστέλλεται με τη συμπύκνωση της πλοκής μέσα σε λίγους στίχους). Σκοπός της επιβράδυνσης είναι να εκτονωθούν κάποιες συναισθηματικές καταστάσεις ή να προετοιμάσουν τους ακροατές για κάτι που θα ακολουθήσει. Η επιβράδυνση- ή αλλιώς επική άνεση- δίνει την εντύπωση πως στην ομηρική ποίηση τίποτε δεν είναι βιαστικό, όλα κυλούν ήρεμα.Παρομοιώσεις: ευφυείς και υψηλής αισθητικής συσχετισμοί που επιτυγχάνουν την αμεσότητα στην πρόσληψη καταστάσεων, ιδεών, συναισθημάτων, προσώπων και πραγμάτων. Είναι πολύστιχη παρομοίωση, που παρεμβάλλεται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση ως ξεχωριστή εικόνα. Συνήθως παρομοιάζονται ενέργειες του ανθρώπου με φαινόμενα και στοιχεία της φύσης. Η πλατιά παρομοίωση αποτελείται από: α) το αναφορικό μέρος (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, β) το δεικτικό μέρος (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια κ.α., γ) την ομοιότητα ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση.Επίθετα: στην Οδύσσεια σχεδόν κάθε ουσιαστικό (όνομα θεού ή ήρωα, ζώου ή πράγματος) συνοδεύεται από κάποιο επίθετο, που δηλώνει ένα κύριο γνώρισμα του προσώπου. Η χρήση των επιθέτων εξυπηρετεί την ανάγκη του ποιητή για αισθητική έκφραση. Τα περισσότερα επίθετα είναι σύνθετα. Συνήθως, τα επίθετα δεν προσθέτουν τίποτα ουσιαστικό στη διήγηση και αποτελούν μαζί με το ουσιαστικό τυπική φράση. Η ποικιλία των επιθέτων σε ένα κείμενο καθιστά τις διαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα πιο ανάγλυφα.Τυπικοί στίχοι: οι τυπικές εκφράσεις, που επαναλαμβάνονται, καθώς και ολόκληροι στίχοι που επανεμφανίζονται αυτούσιοι ή ελαφρώς παραλλαγμένοι, κυρίως όταν παρουσιάζονται διάλογοι, είναι από τα βασικά στοιχεία τεχνικής της επικής ποίησης, που σχετίζονται με την προφορική σύνθεση των επών. Σκοπός αυτών των στίχων είναι να διευκολύνουν τους αοιδούς στην απομνημόνευση του έργου τους.Τυπικές σκηνές: Είναι σκηνές που επαναλαμβάνονται στερεότυπα, όπως η ανατολή ή η δύση του ήλιου, μια θυσία, μια προσευχή, ένα γεύμα ή δείπνο, ο διάλογος ανάμεσα στους δύο μονομάχους πριν από τη σύγκρουση, ο αγώνας με τα όπλα κατά τη μονομαχία, οι θρήνοι-μοιρολόγια κ.ά. Το καθένα από αυτά τα θέματα έχει μία συγκεκριμένη δομή-μορφή και δίνεται με ένα σύνολο από στερεότυπους στίχους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή με διαφοροποιήσεις.Εικόνες: πρόκειται για σύντομες ή λεπτομερείς περιγραφές και μπορεί να είναι: α) οπτικές, β) ακουστικές και γ) οσφρητικές.Επική ειρωνεία: είναι η τεχνική που παρουσιάζει κάποιον ήρωα να αγνοεί την αλήθεια, την οποία όμως γνωρίζουν άλλα πρόσωπα του έπους και κυρίως οι ακροατές/ αναγνώστες.Προοικονομία/Προιδεασμός: ο ποιητής, βάσει σχεδίου, διαμορφώνει καταστάσεις, κινεί τα πρόσωπα, τα βάζει να μιλούν ή να ενεργούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να προετοιμάζει επεισόδια που θα συμβούν, εξασφαλίζοντας έτσι την ομαλή εξέλιξη της πλοκής. Κάτι τέτοιο, βέβαια, ήταν εξαιρετικά δύσκολο για ένα έργο τέτοιων διαστάσεων όπως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα, γι’ αυτό και η

επιτυχής χρήση αυτής της αφηγηματικής τεχνικής είναι ένας ακόμη λόγος που κατέστησε τον Όμηρο άξιο θαυμασμού και μίμησης.Αναχρονισμός: είναι η τοποθέτηση στη μακρινή εποχή της υπόθεσης του έπους συνηθειών και καταστάσεων της εποχής του ποιητή.Μοίρα, θεοί και άνθρωποι: Μοίρα είναι το μερίδιο, το καλό ή το κακό, το μερίδιο της ευτυχίας ή δυστυχίας που αναλογεί σε κάθε άνθρωπο. Η μοίρα του ανθρώπου είναι ο θάνατος. Υπάρχουν δύο αντιλήψεις για τη Μοίρα: από τη μία ήταν έργο των θεών, από την άλλη ήταν η δύναμη που καθόριζε τη ζωή και την τύχη των θνητών και των αθάνατων, δηλαδή είναι ορισμένος ο χρόνος ζωής τους. Η ηθική συμπεριφορά τους συνεπάγεται ζωή σύμφωνη με τη μοίρα τους. Κάθε παράβαση αποτελεί διασάλευση της ισορροπίας του κόσμου και οδηγεί στην πτώση και την καταστροφή τους. Οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Οι θεοί τους συμβουλεύουν και τους καθιστούν ενήμερους για τις συνέπειες. Ωστόσο, και με δεδομένο τον ανθρωπομορφισμό των θεών, είναι δυνατόν να υποβάλλουν τους ανθρώπους σε δοκιμασίες ή, αντίθετα, να τους συντρέχουν. Οπωσδήποτε, πάντως, ούτε αυτοί μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα κανενός. Πάνω από τους θεούς του Ολύμπου δρα μια σκοτεινή και απροσδιόριστη δύναμη, που μπροστά της είναι ανίσχυρος ακόμη και ο Δίας, η «Μοίρα κραταιή». Ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων αναγκάζεται να συμμορφωθεί στη θέλησή της. Ο Δίας μπορεί για μια στιγμή να της εναντιωθεί, αλλά ποτέ δεν την ξεπερνά, πάντα την υπηρετεί και συνεργάζεται μαζί της, γιατί αλλιώς θα ανατρεπόταν η τάξη των πραγμάτων. Οι θεοί δεν μπορούν να ματαιώσουν αυτό που γράφει η Μοίρα, αλλά μπορούν να το αναβάλλουν για λίγο. Οι θεοί και η Μοίρα συνεργάζονται για να γίνει το θέλημά τους. Ο Δίας ρυθμίζει αυτά που πρέπει να γίνουν και έχουν γραφτεί, και τα εκτελεί. Δεν μπορεί να αλλάξει την πορεία των πραγμάτων, γιατί ο θάνατος του ανθρώπου είναι αναπόφευκτος. Αργότερα, με τον Ησίοδο παρουσιάζεται μια άλλη αντίληψη για τη Μοίρα. Τα νήματα του πεπρωμένου κλώθονται από τις τρεις Μοίρες, την Κλωθώ (που κλώθει το νήμα της ζωής), τη Λάχεσι (που το τυλίγει στο αδράχτι) και την Άτροπο (που το κόβει).Αυτοδικία: ονομάζεται η αυθαίρετη τιμωρία του δράστη από τον παθόντα, και σ' αυτήν δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί.Ανθρωπομορφισμός των θεών: οι άνθρωποι έπλασαν τους θεούς τους «κατ’ εικόνα» τους, ανθρωπόμορφους αλλά και ανθρώπινες ιδιότητες. Έτσι οι θεοί παίρνουν μορφή και χαρακτηριστικά ανθρώπινα (ενανθρώπιση και επιφάνεια), συνομιλούν ή και συζούν ακόμη με τους θνητούς, εκδηλώνουν συναισθήματα όμοια με των ανθρώπων, συναναστρέφονται μαζί τους, έχουν ασχολίες όμοιες με τις δικές τους, ίδιες συνήθειες και αξίες, έχουν θεσμούς και ιεραρχία που καθρεφτίζουν την πολιτειακή οργάνωση των Ελλήνων της εποχής (ή των εποχών) του Ομήρου. Σε έντονη αντίθεση όμως με τους ανθρώπους, οι θεοί είναι αθάνατοι και ζουν μέσα στην ευτυχία και τη χαρά, ενώ οι άνθρωποι ζουν σε ένα κόσμο όπου επικρατούν η δυστυχία, ο πόλεμος, ο πόνος και ο θάνατος.«Ο εξανθρωπισμός των θεών ήταν ένα εκπληκτικό τόλμημα. Το να απεικονίσει δηλαδή κανείς υπερφυσικά όντα όχι σαν ακαθόριστα, άσχημα πνεύματα ή σαν τερατώδη σχήματα –π.χ. μισό πουλί, μισό ζώο- αλλά σαν άνδρες και γυναίκες με ανθρώπινα όργανα και ανθρώπινα πάθη, απαιτούσε τη μεγαλύτερη τόλμη και υπερηφάνεια για τον ανθρωπισμό του τον ίδιο. Και έπειτα, έχοντας πλάσει έτσι τους θεούς του, ο ομηρικός άνθρωπος αποκάλεσε τον εαυτό του ισόθεο» (M. Finley, Ο κόσμος του Οδυσσέα).Θεϊκή επέμβαση: οι θεοί αποτελούν μέλη της κοινωνίας των ανθρώπων και ρυθμίζουν τα ανθρώπινα, όπως θέλουν. Κάθε ανθρώπινη πράξη ή ιδέα είναι η άμεση συνέπεια μιας θεϊκής παρέμβασης. Με τρεις τρόπους φανερώνονται στους ανθρώπους: 1) με την ίδια θεϊκή και μεγαλόπρεπη παρουσία τους, αποκαλύπτοντας την ταυτότητά τους με θαυμαστές εμφανίσεις, εξαφανίσεις και μεταμορφώσεις (επιφάνεια), 2) με διάφορα σημάδια, όπως όνειρα, προφητείες, χρησμούς, σημεία μαντικής (οιωνοσκοπία= παρατήρηση του πετάγματος των πουλιών, καπνομαντεία= παρατήρηση του καπνού, ιερομαντεία= παρατήρηση της θυσίας των ζώων, πυρομαντεία= παρατήρηση της φωτιάς, σπλαχνομαντεία=

παρατήρηση των σπλάχνων των ζώων), 3) με μορφή ανθρώπου, χωρίς να φανερώσουν της θεϊκή τους ιδιότητα (ενανθρώπιση).Ανθρωποκεντρισμός- Ανθρώπινη ευθύνη: ο άνθρωπος προβάλλεται ως υπέρτατη αξία. Από τις ικανότητές του και τη στάση του πραγματώνεται ό,τι η μοίρα του έχει ορίσει, και το αντίθετο. Στον Όμηρο θεϊκή επέμβαση και προσωπική ευθύνη συνυπάρχουν αξεδιάλυτα. Οι θεοί παρεμβαίνουν, για να εμποδίσουν ή να παρακινήσουν σε δράση. Ο άνθρωπος, όμως, είναι ελεύθερος να σκεφτεί, να πει και να πράξει ό,τι θέλει. ΑΡΑ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ. Δεν είναι μια απλή μαριονέτα στα χέρια των θεών, αλλά κάνει τις επιλογές του ελεύθερα και υπεύθυνα. Η ηθική αρχή που καθορίζει τη δράση των ομηρικών ηρώων είναι: «Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τα λόγια και τις πράξεις του». Όποιος, από δική του ευθύνη, σφάλλει, τιμωρείται δίκαια. Όποιος, όμως, υποφέρει, ενώ δε φταίει ο ίδιος, τιμωρείται άδικα.Ύβρις: όταν ο άνθρωπος ξεπερνά με σκέψεις, λόγια και έργα το μέτρο και τα όρια, που έχουν καθορίσει οι άνθρωποι και οι θεοί, λέμε ότι «διαπράττει ύβριν». Στη ύβρη τον σπρώχνει η Άτη*, η τύφλα του νου, με αποτέλεσμα να διαταράσσει την αρμονία του κόσμου και να ανατρέπει την κοινωνική ισορροπία. Τότε, οι θεοί για να επαναφέρουν την κοσμική αρμονία, επεμβαίνουν και τιμωρούν τον άνθρωπο που ξεπέρασε τα όρια της φύσης του. Η Ύβρις προκαλεί τη Νέμεση, την οργή των θεών, και επιφέρει την Τίσιν, την τιμωρία και την καταστροφή του αλαζόνα.

[*Άτη: είναι η τύφλωση του νου, η οποία παρασέρνει τον άνθρωπο να πει λόγια και να πράξει έργα που δε θα τα έλεγε και έκανε, αν ήταν λογικός και κυρίαρχος του εαυτού του. Η Άτη είναι η μεγαλύτερη κόρη του Δία, γίνεται το εκτελεστικό όργανό του, για να πραγματοποιηθεί το θέλημα του Δία, της Μοίρας και των θεών.]Υστεροφημία: οι αρχαίοι είχαν ως στόχο να αποκτήσουν καλή φήμη και υστεροφημία. Στην ομηρική εποχή η μεγαλύτερη επιδίωξη των ανθρώπων ήταν ο σεβασμός και η εκτίμηση από τον κοινωνικό περίγυρο. Ο άνθρωπος εκτιμάται περισσότερο ως μέλος της κοινωνίας παρά ως μεμονωμένο άτομο. Οι ταξιδιωτικές περιπλανήσεις και η απόκτηση εμπειριών συνθέτουν την εικόνα του ήρωα και εξασφαλίζουν την καλή φήμη που ξεπερνά τα τοπικά και χρονικά όρια. Μεγαλύτερη σημασία έχει η υστεροφημία, δηλ. η διατήρηση της καλής φήμης και μετά το θάνατο. Αυτή η μεταθανάτια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές.Θυσία: στην αρχαιότητα οι θυσίες ζώων ήταν κομμάτι της θρησκευτικής ζωής. Οι θνητοί προσφέροντας θυσίες στους θεούς ζητούσαν διάφορες χάρες ως αντάλλαγμα. Τα ζώα που θυσίαζαν συχνά ήταν ταύροι, πρόβατα, χοίροι και διάφορα πτηνά ή ψάρια. Η θυσία ήταν ένα είδος εορτασμού και ακολουθούσε την εξής τυπική διαδικασία; στην αρχή αυτοί που προσέφεραν θυσία σχημάτιζαν έναν κύκλο γύρω από το βωμό ρίχνοντας νερό στα χέρια τους και στο ζώο. Ο θυσιαστής έπαιρνε ένα κριθάρι ή πέτρες και με προσευχές που απήγγειλε, έριχνε στο ζώο αυτά που κρατούσε. Έπειτα, έκοβε τρίχες από το μέτωπο του ζώου και τις έριχνε στη φωτιά. Ακολουθούσε η σφαγή.

Φιλοξενία: στην ομηρική κοινωνία το έθιμο της φιλοξενίας είχε εξέχουσα θέση και μάλιστα τηρείται με ορισμένο τυπικό. Η φιλοξενία θεωρούνταν ιερή υποχρέωση, καθώς πίστευαν ότι τους ξένους τους έστελνε ο Δίας ο Ξένιος. Το τυπικό είχε ως εξής: α) ο ξενιστής (αυτός που φιλοξενεί)

Άτη (θόλωμα του μυαλού)

Ύβρις (ασέβεια,

αλαζονεία)

Νέμεσις (θεία δίκη)

Τίσις (τιμωρία)

πλησιάζει τον ξένο και τον καλωσορίζει, β) φροντίζει να πλυθεί, να ξεκουραστεί και να φάει, γ) του απευθύνει ερωτήσεις, προσπαθώντας να μάθει για τον ίδιο ορισμένες πληροφορίες, δ) σε κάποιες περιπτώσεις διοργανώνει συμπόσια προς τιμήν του ξένου, και ε) του προσφέρει δώρα. Ο ξενιστής χάριζε δώρο στον ξένο του για να επισφραγίσει τη φιλία που δημιουργήθηκε. Τα δώρα ήταν ιδιαίτερα πλούσια και θεωρείτο προσβολή να τα αρνηθεί κάποιος. Η φιλοξενία δημιουργούσε στενούς δεσμούς μεταξύ του ξενιστή και του φιλοξενούμενου, οι οποίοι περνούσαν και στα παιδιά τους. Η παράδοση απαιτούσε ο ξένος να ανταποδώσει το δώρο με αντιχάρισμα (αντίδωρο) ίσης αξίας με την πρώτη ευκαιρία. Ο θεσμός της φιλοξενίας αναπτύχθηκε κατά την αρχαιότητα κυρίους για πρακτικούς λόγους : 1) έλυνε το πρόβλημα της διαμονής των ταξιδιωτών και 2) γινόταν ανταλλαγή πληροφοριών, αφού ο ξένος έφερνε διάφορες ειδήσεις από τους τόπους που είχε επισκεφθεί, ιδιαίτερα σημαντικό για μια εποχή όπου η επικοινωνία ήταν δύσκολη. Η σπουδαιότητα αυτού του θεσμού φαίνεται κι από τη σύνδεσή του με τη θρησκεία· τους ξένους δηλαδή τους προστάτευε ο Δίας (ο Ξένιος Δίας). Έτσι ήταν ηθική υποχρέωση όλων η προσφορά φιλοξενίας.

Ικεσία: Είναι η θερμή παράκληση, συνήθως για παροχή προστασίας ή βοήθειας. Ο ικέτης θεωρείτο πρόσωπο ιερό κι απαραβίαστο που προστατευόταν από το Δία. Υπήρχε συγκεκριμένο τυπικό: ο ικέτης καθόταν πάνω ή πλάι στις στάχτες της εστίας του σπιτιού και είτε γονάτιζε μπροστά σ’ αυτόν που ικέτευε και αγκάλιαζε τα γόνατά του, (σημείο θερμής ικεσίας, σήμερα λέγεται η έκφραση «πέφτω στα γόνατά μου») είτε με το ένα χέρι άγγιζε τα γόνατα και με το άλλο το πηγούνι αυτού στον οποίο απευθυνόταν. Συνόδευε τις παρακλήσεις του με ευχές. Χαρακτήρας –Ήθος: Για την παρουσίαση των χαρακτήρων των ηρώων ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο τρόπους: α) Τη μέθοδο της άμεσης έκθεσης. Με αυτή ο ίδιος ο ποιητής περιγράφει με κατάλληλα επίθετα τους χαρακτήρες των ηρώων (στατική παρουσίαση) και έτσι, περιορίζεται η δυνατότητα του αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για το χαρακτήρα των προσώπων. β) Τη δραματική μέθοδος. Με αυτήν ο ποιητής παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο ο αναγνώστης καλείται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων.