Εκκλησίες Και ΔιαΒρησκειακός Διάλογος

Η σημασία του προσώπου του Αβραάμ | 125

κά ζει και αναπνέει σε αυτά τα μέρη του ιερού προσκυνή-ματος και όλοι 01 πιστοί αναζητούν αυτή τη σύνδεση με τον Θεό, διαμέσου του Αβραάμ. Στο Ισλάμ η υπακοή στο Θεό είναι το κατεξοχήν ζητούμενο. Ο Αβραάμ, όπως και κάθε μουσουλμάνος, αποτελεί παράδειγμα υποταγής στο θέλημα του Θεού.

140 I Διαθρησκειακοί διάλογοι Β'

μα, καθώς και η στροφή του προσώπου των πιστών προς την Κάαμπα κατά την ώρα της προσευχής (qibla), αποτε-λούν τα βασικά καθήκοντα των μουσουλμάνων, τα οποία είχε συστήσει ο ίδιος ο Μωάμεθ κατά την περίοδο του κη-ρύγματός του στη Μεδίνα (σούρα 2,142-145.149.150). Η Μέκκα «η μητέρα των πόλεων» (σούρα 42,7) και προπα-ντός η Κάαμπα, που είναι το ιερό κέντρο του ισλαμικού κόσμου, δέχεται κάθε χρόνο εκατομμύρια μουσουλμάνων από όλο τον κόσμο, για να προσκυνήσουν τον τόπο όπου κατά την ισλαμική παράδοση ο Αβραάμ, «ο πατέρας των προφητών», έχτισε μαζί με τον Ισμαήλ τον οίκο της Κάα-μπα (σούρα 3,96 κ.εξ). Οι προσκυνητές γυρίζουν επτά φο-ρές γύρω από την Κάαμπα και στη συνέχεια διασχίζουν επτά φορές την απόσταση μεταξύ των λόφων As-Safâ και Al-Marwah, εις ανάμνηση της Αγαρ. Κατόπιν μεταβαίνουν στην κοιλάδα Arafat, όπου προσεύχονται ώς την ανατολή της δεκάτης ημέρας, και επιστρέφοντας στον ιερό τόπο Minâ λιθοβολούν τον Σατανά, ρίχνοντας πέτρες έναντι-ον τριών λίθινων στύλων, συμβόλων του Σατανά. Η τελε-τουργία αυτή είναι ανάμνηση της αντίστασης του Αβραάμ στους πειρασμούς του Σατανά να μην τηρήσει την εντολή του θεού, δηλ. τη θυσία του γιου του (σούρα 37,102-106)23.

Η ιερότερη πράξη ενός μουσουλμανικού έτους είναι ο χρόνος του ιερού προσκυνήματος κατά το οποίο ο πι-στός αναζητά τη συνάντηση με τον Αβραάμ και μέσω αυ-τού με τον ένα Θεό. Το πρόσωπο του Αβραάμ πραγματι-

23 Για τη θυσία του Ισαάκ στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες βλ. The Sacrifice of Isaac in the three Monotheistic Religions: Proceedings of a Symposium on the Interpratation of the Scriptures held in Jerusalem (March 16-17,1995), Studium Biblicum Franciscanum Analecta 41, Jerusalem: Franciscan Print Press, 1995.

Εκκλησίες και διαΒρησκειακός διάλογος

Ο διάλογος (από το ρήμα διαλέγομαι) σημαίνει συνομιλία, συζήτηση, μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ανθρώπων και ανταλλαγή ιδεών ή απόψεων για την επίλυση κάποιου προβλήματος και την επί-τευξη συμφωνίας και γεφύρωσης των αντιθέσεων. Επομένως ο διάλογος έχει στη φύση του το πνεύ-μα της μετριοπάθειας και γι' αυτό τα προβλήμα-τα επιλύονται με διεξαγωγή γόνιμου και ειλικρι-νούς διαλόγου: «ουκ ερίζειν αλλά διαλέγεσθαι», είναι η φράση του κατεξοχήν διαλεκτικού φιλο-σόφου, του Πλάτωνος (Πλάτων, Πολιτεία 454Α, πρβλ. 511C, Θεαίτητος, 167Ε κ.λπ.). Ο όρος διά-λογος χρησιμοποιήθηκε ήδη από τον αρχαίο ελ-ληνικό λόγο και είναι γνωστός ιδιαίτερα από τους πλατωνικούς διάλογους. Η διαλεκτική τέχνη, να

Εκκλησίες και διαΟρησκειακός διάλογοι; | 177

να κατευθυνθούν προς την απορία της άγνοιας και να θη-ρεύσουν την αλήθεια.

Στην ιστορία των θρησκειών ο διάλογος αναφέρεται σε θέματα πίστης, λατρείας, κοινωνικής και ηθικής ζωής. Διάλογοι στα θέματα αυτά επιχειρήθηκαν αναμφίβολα αν και άτυπα και ατελώς δίχως να καταγραφούν, από την απώτατη εποχή, ή τουλάχιστον από την πρώτη συνάντη-ση διαφορετικών, αποκλινόντων ή και διιστάμενων μετά-ξύ τους συστημάτων θρησκευτικής πίστης. Ωστόσο ο όρος διαθρησκειακός διάλογος έγινε κοινός σε διάφορες θρη-σκευτικές παραδόσεις κατά το δεύτερο μισό του 20"" αι-ώνα, κυρίως μετά τον Α׳ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι διαθρη-σκειακοί διάλογοι και η μελέτη των θρησκειών του κό-σμου, είναι παράγοντες αλληλοκατανόησης και επικοινω-νίας των λαών με διαφορετική θρησκευτική πίστη, κοινω-νική ζωή και πολιτισμό. Γι' αυτό το λόγο οι διαθρησκεια-κοί διάλογοι ονομάζονται και διαπολιτισμικοί. Με τον δι-αθρησκειακό και διαπολιτισμικό διάλογο δίνεται ευκαι-ρ ία στους δ ιαλεγό μένους να γνωρίσουν ο ένας τον άλλο και να εκτιμήσουν τα πολιτιστικά και θρησκευτικά τους αγαθά. Έτσι ο κόσμος γίνεται πιο γνώριμος και πιο φιλι-κός. Εμβαθύνοντας στη θρησκευτική ζωή της ανθρωπό-τητας 01 διαλεγόμενοι βρίσκουν τη σημασία που έχει η σκέψη των παλιών και σύγχρονων κοινωνιών και μαθαί-νουν να σέβονται τους ανθρώπους με τις διαφορετικές θρησκευτικές και πνευματικές τους αναζητήσεις, να θαυ-μάζουν τον πολιτισμό τους και τα πολιτιστικά τους μνη-με ία και επιτεύγματα και να εκτιμούν τους διαφορετικούς λαούς και τόπους.


συζητά κανείς κάποιο ζήτημα με ερωταποκρίσεις για την ανεύρεση της αλήθειας, επινοήθηκε ήδη από τον Ζήνωνα τον Ελεάτη, τον οποίο ο Αριστοτέλης (αποσπ. 65R) ovo-μάζει «ευρετήν της διαλεκτικής». Η τέχνη αυτή είναι Σω-κρατική' τελειοποιήθηκε από τον μαθητή του, τον Πλά-τωνα. Σύμφωνα με τους σωκρατικούς στη διαλεκτική μέ-θοδο τα συμπεράσματα συνάγονται από τον ομιλούντα με συζήτηση, ερώτηση και απόκριση «ερωτάν και αποκρίνε-σθαι» (Πλάτων, Κρατύλος, 390C). Ο Πλάτωνας όμως έθε-σε τη διαλεκτική υπεράνω πάσης επιστήμης: «ώσπερ θρι-γκός τοις μαθήμασιν η διαλεκτική επάνω κείται» (Πλάτων, Πολιτεία 534Ε). Σύμφωνα με αυτά ο διάλογος στην ιστο-ρία του πνεύματος, η κύρια έννοια του διαλόγου συνεκ-δοχικά, είναι ένα γραπτό κείμενο με ύφος διαλογικής συ-ζήτησης. Πρόκειται για φιλοσοφικό ή λογοτεχνικό έργο με διαλογική ανάπτυξη του θέματος, όπου η έκθεση των απόψεων του συγγραφέα παρουσιάζεται ως πόρισμα συ-ζητήσεως. Με την έννοια αυτή γράφονται οι διάλογοι του Πλάτωνα, που αποτελούν δημιουργία και καλλιτέχνημα ανεπανάληπτης τέχνης. Διακρίνονται για την αμεσότη-τα και τη χάρη στη διεξαγωγή της συνομιλίας. Έτσι ο δι-άλογος είναι ένας ζωντανός και φτερωτός λόγος, ο οποί-ος φυτρώνει στην ψυχή του μαθητή. Με το παιχνίδι της ερωταπόκρισης, αποτελεί τον σπινθήρα εκείνον, ο οποί-ος ύστερα από μακριά συναναστροφή και διαλογική προ-σπάθεια ξαφνικά ξεπηδά και ανάβει το φως στην ψυχή. Επομένως ο διάλογος δεν είναι μια τέχνη των εριστικών, της φιλολογικής πολεμικής, όπου παίζει σημαντικό ρόλο η τέχνη του να επιβάλλει κανείς τη γνώμη του με ερωτή-σεις και αποκρίσεις, αλλά ισότιμη συμμετοχή στην πνευ-ματική στροφή και αναζήτηση των διαλεγομένων, ώστε


του μοναχικού ιδεώδους, ώσπου ο πνευματικός μαθητής να φτάσει στην ωρίμανση της πνευματικής ζωής και να γί-νει ικανός να προχωρήσει με τις δικές του δυνάμεις στην οδό της τελείωσης. Η ζωή και οι μέθοδοι του χριστιανι-κού μοναχισμού στη διαλογική διδασκαλία και καθοδήγη-ση του μαθητή, επηρέασαν και τον ισλαμικό μυστικισμό, όπου επίσης η σχέση μεταξύ πνευματικού δασκάλου και μαθητή είναι κεντρική και ο μεταξύ τους δεσμός βασικός. Κι εδώ η μύηση του μαθητή στα λεπτότερα νοήματα της πνευματικής ζωής γίνεται με διαλογική μορφή. Οι έρωτα-ποκρίσεις είναι κοινός τόπος μύησης όλων των θρησκευ-τικών παραδόσεων.

Τα περισσότερα ιερά κείμενα του Ινδοϊσμού, που εί-ναι γνωστά με το όνομα Ουπανισάδες και περιέχουν τις μεταφυσικές του διδασκαλίες και τα λεπτότερα νοήματα της ινδοϊστικής διανόησης, είναι διατυπωμένα σε διαλο-γική μορφή. Σ' αυτή τη μορφή επίσης προσφέρεται και το περίφημο φιλοσοφικό βιβλίο της Μπαγκαβάτ-γκιτά, που αποτελεί το απόσταγμα της φιλοσοφικής και μεταφυσι-κής σκέψης του Ινδοϊσμού, αλλά και ένα μέρος του βου-διστικού Κανόνα της μεσοϊνδικής γλώσσας Πάλι. Σε όλα αυτά ο διάλογος διεξάγεται μεταξύ δασκάλου και μαθητή.

Η ιουδαιο-χριστιανική παράδοση περιέχει πλήθος διδασκαλιών και νουθεσιών σε διαλογική μορφή. Ο Νό-μος (η Τορά) ερμηνεύεται προφορικά από τους ραβίνους στον κύκλο των μαθητών τους, ενώ η διδασκαλία του Χριστού γινόταν συχνά στη συνάφεια συζητήσεων και δι-δαχών με τους μαθητές και με το πλήθος των ανθρώπων που τον συνόδευαν. Γενικώς το πρώτο χριστιανικό κή-ρυγμα, το κήρυγμα των αποστόλων, διαδίδεται με διαλο-γική-διδακτική μορφή.


1. Διάλογοι στην ιστορία των θρησκειών

Οι πιο αρχαίοι θρησκευτικοί διάλογοι που παρατηρούνται σε πολλές θρησκευτικές παραδόσεις αφορούν γραπτούς διάλογους που γίνονται μεταξύ πνευματικών δασκάλων και μαθητών. Πρόκειται για διάλογους επικοινωνίας του δασκάλου με τον μαθητή και μύησής του στα βαθύτερα νοήματα της θρησκευτικής διδασκαλίας. Ο δάσκαλος εί-ναι η αυθεντία και ο σοφός σύμβουλος προς τον οποίον ο μαθητής εκφράζει σεβασμό και υπακοή. Ο τύπος αυτού του διαλόγου είναι γνωστός ιδιαίτερα στις θρησκευτικές παραδόσεις του Ινδοϊσμού και Βουδισμού. Μεταξύ δασκά-λου (γκούρον) και μαθητή (σισίγια ή τσέλα) αναπτύσσε-ται μια σχέση πίστης και εμπιστοσύνης, κατά την οποία ο μαθητής καθοδηγείται στις απαιτήσεις της θρησκευτικής ζωής και μυείται στη διδασκαλία συνήθως με τη μορφή αμοιβαίων ερωταποκρίσεων και αμοιβαίων αποκρίσεων και ανταποκρίσεων γεμάτων σεβασμού.Έτσι δημιουργεί-ται μια αμοιβαία εμπιστοσύνη, σεβασμός και ανταπόκρι-ση δασκάλου και μαθητή. Ο ρόλος του δασκάλου, τόσο για τη μετάδοση και διαφύλαξη της θρησκευτικής παρά-δόσης όσο και για την καθοδήγηση του μαθητή στις απαι-τήσεις της θρησκευτικής ζωής, είναι μεγάλος. Υπό την έν-νοια αυτή τόσο ο Βραχμανισμός και ο Ινδοϊσμός όσο και ο Βουδισμός έχουν εξυψώσει το πρόσωπο του δασκάλου και βλέπουν σ' αυτό τον πνευματικό πατέρα και καθοδη-γητή του μαθητή. Παρόμοια είναι η θέση του πνευματι-κού πατέρα και διδασκάλου στη χριστιανική και μοναχι-κή και ασκητική ζωή. Ο πνευματικός πατέρας και διδά-σκάλος καθοδηγεί τον νεόφυτο μοναχό βήμα προς βήμα στη χριστιανική διδασκαλία και ζωή και στις απαιτήσεις


αντιμέτωπους τους δύο θρησκευτικούς κόσμους και δια-μόρφωσαν μια αρνητική εκ μέρους του Χριστιανισμού κα-τανόηση του Ισλάμ και του Χριστιανισμού εκ μέρους του Ισλάμ. Η σχέση αυτή θα αποτελέσει το πρότυπο της χρι-στιανικής θέσης και προς τις άλλες θρησκείες του κόσμου. Για τη χριστιανική Ανατολή όμως «01 σχέσεις αυτές έχουν πολλούς αναβαθμούς. Είναι σχέσεις αντιπαλότητας, δυ-σκολιών και πικριών, αλλά και σχέσεις συμβίωσης, αλλη-λοανοχής και κατανόησης και, το σπουδαιότερο, ανταλ-λαγής πολιτιστικών αγαθών που προκάλεσαν την ιδιοτυ-πια του πολιτισμού τους αλλά και τα κοινά γνωρίσματα»1.

Επομένως ο διάλογος της Ορθόδοξης Εκκλησίας έχει μια προϊστορία, που συνυφαίνεται με την ιστορία εμφά-νισης του Ισλάμ στην Ανατολή. Γιαυτό ο διάλογος με το Ισλάμ είναι ιδιαίτερης και ζωτικής σημασίας για την Ορ-θόδοξη Εκκλησία.Ήδη εδώ και δεκαπέντε αιώνες ορθόδο-ξοι και μουσουλμάνοι της Ανατολής συμβιώνουν. Μεγάλοι Πατέρες, όπως ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός (+749/755) και ο Θεόδωρος Αβουκαρράς (+825) ήταν 01 πρώτοι που αντι-μετώπισαν το Ισλάμ και έγραψαν διάλογους, πλαστούς βέβαια, στους οποίους πραγματεύονται με επαρκή γνώ-ση τις μουσουλμανικές διδασκαλίες και επιχειρούν να τις αναιρέσουν με βάση τις χριστιανικές. Οι δύο πατέρες, ζώ-ντας μέσα στην κυριαρχία του πρώτου Ισλάμ, της δυνα-στείας των Ομαγιαδών ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός και των

1 Γρ. Ζιάκας, «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο διάλογος με το Ισλάμ», Φανάρι, 400 χρόνια, εκδ. Οικουμενικού Πατριαρχείου, 2001, σσ. 575-725. Βλ. και αναδημοσίευση της μελέτης αυτής στα Π. Πα-χής (επιμ.), Θρησκειολογικά μελετήματα, τ. Α': Ζώντας αρμονικά με ανθρώπους διαφορετικής πίστης, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2004, σσ. 235-397, εδώ 239.


2. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και ο διαθρηοκειακός διάλογος

Έως την εμφάνιση του Ισλάμ τον 7° μ.Χ. αιώνα ο Χριστία-νισμός γνώρισε μόνο την αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή θρησκεία, ιδιαίτερα μάλιστα τις μυστηριακές λατρείες του ελληνορωμαϊκού κόσμου με τις οποίες και συγκρούστηκε. Στους τρεις βέβαια πρώτους αιώνες ο Χριστιανισμός κα-ταδιώχθηκε από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και χριστια-νοί λόγιοι και φιλόσοφοι, προερχόμενοι κατά το πλείστον από φιλοσοφικές σχολές, ανέπτυξαν το είδος του απολο-γητικού λόγου, που σκοπό είχε να πείσει τη διανόηση του ελληνικού κόσμου για τα υψηλά νοήματα του Χριστια-νισμού (Ιουστίνος ο Φιλόσοφος, Θεόφιλος Αντιοχείας, Αθηναγόρας ο Αθηναίος, Αριστείδης ο Αθηναίος, Τατια-νός ο Σύρος, συγγραφέας της επιστολής προς Διόγνητον και άλλοι απολογητές του β' αιώνα). Σύντομα όμως, μετά τον 4° αιώνα, οι λατρείες θα υποχωρήσουν και ο Χριστια-νισμός θα επικρατήσει στον τότε γνωστό κόσμο. Έτσι δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να αναπτύξει μια θεολογία των θρησκειών. Αν ο Χριστιανισμός είχε ευθύς εξαρχής διαδο-θεί και στις δύο μεγάλες χώρες της Απω Ανατολής, Ινδία και Κίνα, χώρες που βρίσκονταν στο περιθώριο του τότε γνωστού κόσμου, ασφαλώς η θεολογία, χωρίς να αλλάξει τον πυρήνα της χριστιανικής αποκαλύψεως, θα είχε δια-φορετική δομή στη συστηματική της έκθεση και διαφο-ρετική αντιμετώπιση των άλλων θρησκειών και πολιτι-σμών. Τα δεδομένα αλλάζουν απότομα με την εμφάνιση του Ισλάμ, μιας ανταγωνιστικής προς τον Χριστιανισμό θρησκείας. Οι απώλειες του Χριστιανισμού στην Ανατο-λή και 01 κίνδυνοι αργότερα που ανέκυψαν από τον μου-σουλμανισμό για τον Χριστιανισμό της Ευρώπης, έφεραν


νον το 1141 θα προβούν σε μετάφραση του Κορανίου στη λατινική γλώσσα, στην πραγματικότητα μια παράφραση αποσπασμάτων του Κορανίου, την οποία θα πραγματο-ποιήσει ο Robert von Rétines κατόπιν εντολής του Petrus Venerabiiis, ηγούμενου του Cluny. Ο Petrus Venerabiiis είχε βρεθεί στην Ισπανία (Ανδαλουσία), όπου κυριαρχού-σαν οι Ομαγιάδες και άνθιζε η ελληνοαραβική φιλοσο-φία3. Η φιλολογική ανταλλαγή άλλωστε με τη μεταβίβα-ση των ελληνικών γραμμάτων στην αραβική σκέψη και η δημιουργία της μουσουλμανικής φιλοσοφίας (9ος-13ος αι.), ήταν ένας ουσιαστικός διάλογος στον τομέα του πνεύμα-τος, τον οποίο μουσουλμάνοι φιλόσοφοι έως σήμερα, τον χαρακτηρίζουν ως έναν δια βίου διάλογο'1.

γραφέων: Manuel II. Palaiologos, 3 τόμοι, Würzburg: Echterverlag/ Altenberge: Oros Verlag, 1993, 1995, 1996 αντιστοίχως. Nicetas von Byzanz, Shriften zum Islam, I, Griechisch-Deutsche Textausgabe, Würzburg: Echterverlag/Altenberge : Oros Verlag, 2000. Johannes Kantakouzenos, Christentum und Islam. Apologetische-Polemische Schriften, Altenberge: Oros Verlag, 2005. Schriften zum Islam von Arethas und Euthymios Zigabenos und Fragmente der griechischen Koran Übersetzung, Wiesbaden: Harassowitz Verlag, 2009. Ας σημειώ-σουμε ότι στη σειρά αυτή του Corpus Islamo-Christianum έχουν προ-ηγηθεί 01 εκδόσεις των έργων Γεωργίου Τραπεζουντίου (με μετάφρα-ση σε γαλλική γλώσσα από τον Adel Theodor Khoury, Altenberge: SIC Verlag, 1987) Βαρθολομαίου Εδέσσης (με μετάφραση σε γερ-μανική γλώσσα από τον Klaus-Peter Todt, Würzburg: Echterverlag/ Altenberge: Oros Verlag, 1988) Ιωάννου Δαμασκηνού και Θεοδώ-ρου Αβουκαρρά (με μετάφραση σε γερμανική γλώσσα από τους Reinhold F. Glei και Adel Theodor Khoury, Würzburg: Echterverlag/ Altenberge: Oros Verlag, 1995).

3 H. Laurens, J. Tolan, G. Veinstein (eds.), L'Europe et l'Islam. Quinze siècles d'histoire,: Paris : Odile Jacob, 2009, σσ. 52-53. Πρβλ. A. Ziaka, La recherche grecque contemporaine et l'islam, ό.π., σ. 32.

4 Γρ. Ζιάκας, Τα ελληνικά γράμματα και ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση, ό.π.. Πρβλ. Δ. Γούτας, Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αρα-


Αββασιδών ο Θεόδωρος Αβουκαρράς, και κάτοχοι άριστοι τόσο της μητρικής τους αραβικής όσο και της ελληνικής γλώσσας, είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τις βασικές θέσεις διδασκαλίας και ζωής του Ισλάμ και να αντιπαρα-θέσουν προς αυτές τη χριστιανική διδασκαλία και ζωή. Λίγο αργότερα θα αρχίσει στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μια μακρά αντιρρητική και πολεμική κατά του Ισλάμ φι-λολογία, η οποία, παρά τη σφοδρότητά της, θα δημιουρ-γήσει τις προϋποθέσεις για μια γνώση του ισλαμικού κό-σμου. Ορισμένοι από τους βυζαντινούς συγγραφείς είναι 01 πρώτοι που μεταφράζουν μεγάλα αποσπάσματα του Ko-ρανίου. Ιδιαίτερα ο Νικήτας Βυζάντιος (90ς-αρχές 10ου αι.) φαίνεται ότι γνώριζε αραβικά και κατόρθωσε να παρου-σιάσει για πρώτη φορά, ήδη τον 9° αιώνα, στην ελληνική γλώσσα ανάλυση όλου του Κορανίου και αξιόπιστη μετά-φράση πολλών τμημάτων του2. Οι λόγιοι της Δύσης μό-

2 Α. Ziaka, La recherche grecque contemporaine et l'islam, (thèse de doctorat) Université de Strasbourg, Lille, ARNT (www.anrthesses. com) 2002, 2004, σσ. 14-24 και 31-32. Πρβλ. και την ελληνική έκδο-ση, βελτιωμένη και συμπληρωμένη, με τίτλο Μεταξύ Πολεμικής και Διαλόγου. Το Ισλάμ στην Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Γραμματεία, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, 2010. Τη σπουδαιότητα της ελληνικής, λατινικής, αραβικής και κοπτικής αντιρρητικής γραμματείας για το Ισλάμ υπογραμμίζει η πολύ ενδιαφέρουσα εκδοτική προσπάθεια του Corpus Islamo-Christianum που ιδρύθηκε το 1985 από τους καθηγη-τές Ludwig Hagemann και Theodor Khoury (Wiesbaden), με σκοπό να εκδόσει μια ευρύτατη σειρά αντιρρητικών κειμένων (Ελληνικών, Λατινικών, Αραβικών και Κοπτικών), τα οποία αναλύονται από ει-δήμονες ερευνητές, εκδίδονται κριτικά, υπομνηματίζονται και μετα-φράζονται σε Γερμανική ή σε άλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ενώ τη σει-ρά των λατινικών κειμένων ανέλαβε να φέρει εις πέρας ο καθηγη-τής Reinhold F. Glei (Bochum), τη σειρά των ελληνικών (βυζαντινών αντιρρητικών) ανέλαβε ο Δρ. Karl Forstel (Bochum), ο οποίος προέβει στην έκδοση μιας πολύτιμης σειράς βυζαντινών αντιρρητικών συγ-

http://www.anrthesses


σαλίες, 18.1.1919)5. Οι εγκύκλιες αυτές επιστολές είναι από τα βασικά κείμενα της ιστορίας της οικουμενικής κίνησης. Οδήγησαν στην επικοινωνία Ορθοδόξων, Προτεσταντι-κών και Αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών και στην ίδρυ-ση αρχικά των δύο γνωστών κλάδων της οικουμενικής κίνησης, «Ζωή και Εργασία» (Life and Work, Στοκχόλ-μη 13-30.8.1925) και «Πίστις και Τάξις» (Faith and Order, Λωζάννη 3-21.8.1927). Η ένωση των δύο αυτών κλάδων λίγο μετά τα δραματικά γεγονότα του Β׳ Παγκοσμίου Πο-λέμου θα οδηγήσει τελικά στην ίδρυση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (Π.Σ.Ε.) στο Αμστερνταμ (22 Αυ-γούστου-4 Σεπτεμβρού του 1948), στο οποίο μετείχε η Ορ-θόδοξη Εκκλησία με επικεφαλής το Πατριαρχείο Κώνστα-ντινουπόλεως6. Το Π.Σ.Ε. μαζί με το ενδιαφέρον του για την ενότητα των χριστιανικών Εκκλησιών θα εκδηλώσει και το ενδιαφέρον του για τον διαθρησκειακό διάλογο και την ενότητα του κόσμου. Την ώθηση για διάλογο με τις άλλες θρησκείες του κόσμου θα δώσει η Γ׳ Γενική Συνέ-λευση του Π.Σ.Ε. στον Νέο Δελχί το 1961, όπου όμως τα βήματα ήταν ακόμα δειλά και διστακτικά7.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν τώρα ότι στις ραγδαίες εξελί-

5 Γ. Τσέτσης, Η Συμβολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην ίδρυση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, Κατερίνη: Τέρτιος, 1988, σσ. 25-35 και 37-46. Πρβλ. και του ιδίου, «Η Συνοδική Εγκύκλιος του 1920», Γ. Τσέτσης (επιμ.), Οικουμενικός Θρόνος και Οικουμένη. Επίσημα Πατριαρχικά Κείμενα, Κατερίνη: Τέρτιος, 1989, σσ. 55-64.

6 Στ. Τσομπανίδης, Η συμβολή της ορθόδοξης εκκλησίας και θεολογί-ας στο παγκόσμιο συμβούλιο εκκλησιών, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρνα-ρά, 2008, σσ. 60-88.

7 R. W. Lee, "Christianity and the Other Religions: Interreligious Rela-tions in a Strinking World", Sociological Analysis, vol. 53, no 2 (sum-mer, 1992), 125-139, εδώ 135.


Ο σύγχρονος διάλογος της Ορθόδοξης Εκκλησίας βασίζεται σε δύο συνοδικές εγκυκλίους του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως: α) αυτήν του 1902 (και 1904) προς τους μητροπολίτες και επισκόπους της επι-κρατείας του Οικουμενικού θρόνου, με την οποία ο Πα-τριάρχης Ιωακείμ Γ' τους καλούσε να εντείνουν τις προ-σπάθειές τους για διάλογο, δ !ομολογιακή επικοινωνία και σύσφιξη της ενότητας των Ορθοδόξων Εκκλησιών, και β) αυτή του 1920, ένα ιστορικό κείμενο, στο οποίο διατυπώ-θηκε για πρώτη φορά η πρόταση του Οικουμενικού Πα-τριαρχείου να ιδρυθεί μια «Κοινωνία Εκκλησιών», κατά τα πρότυπα της Κοινωνίας των Εθνών που είχε ιδρυθεί αμέ-σως μετά τον καταστρεπτικό Α' Παγκόσμιο πόλεμο (Βερ-

βικό πολιτισμό, ό.π. Σημαντικό είναι στον τομέα αυτόν της έρευνας το πλούσιο έργο του Η. Γιαννάκη, Η μετάδοση της ελληνικής φιλο-σοφίας στους Άραβες (8°ς-10ος αι. μ.Χ.), Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιω-αννίνων, 2001. «The Concept of Umma», Graeco-Arabica, τ. II (1983), 99-111. «Οι αρχαίες ελληνικές μαθηματικές επιστήμες στην αραβι-κή παράδοση», Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανε-πιστημίου Ιωαννίνων, Δωδώνη 30 (2001), 295-318. Η ελληνική σκέψη στην αυλή των χαλίφηδων, (Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μεσαιωνικών Σπουδών) Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2002. «!he structure of Abû 1-Husayn al-Basrî's Copy of Aristotle's Physics», Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Wolfgang Goethe-Univerität, Band 8 (1993), 251-258. «Fragments from Alexanders Lost Commentary on Aristotles Physics», Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Wolfgang Goethe-Univerität, Band 10 (1995-96), 157-187. «Yahyâ ibn Adî against lohn Philoponus on Place and Void», Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenshaften, Wolfgang Goethe-Univerität, Band 12 (1998), 245-302. Philoponus in the Arabic Tradition of Aristotle's Physics (Thesis for the Dr. of Philosophy) University of Oxford, St. Antonys College, Trinity Term, 1992.


με τον τρόπο αυτόν στη συμφιλίωση των λαών και την επικράτηση των ιδεωδών της ελευθερίας και της ειρήνης στον κόσμο για εξυπηρέτηση του σύγχρονου ανθρώπου, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος. Η πρόταση αυτή ανανεώθηκε και αναπτύχθηκε συστηματικότερα στη δι-ακήρυξη της Γ' Προσυνοδικής ΓΙανορθόδοξης Διάσκεψης, η οποία συνεκλήθη στο Ορθόδοξο Κέντρο του Οικούμε-νικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ το 1986, και καθόρισε τις αρχές που πρέπει να διέπουν τη συμβολή της Ορθό-δόξης Εκκλησίας στην προώθηση του πνεύματος της ει-ρήνης, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της αδελφοσύ-νης και της αγάπης μεταξύ των λαών και των θρησκευτι-κών παραδόσεων και στην άρση των φυλετικών και των άλλων διακρίσεων9.

Σήμερα ο διάλογος αυτός προωθείται από τον ίδιο τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α׳, ο οποίος, κατά την ενθρόνισή του στις 2 Νοεμβρίου του 1991, τόνισε αφε-νός μεν τη σημασία της ενότητας της ορθοδόξου πίστεως και αφετέρου το υψηλό καθήκον της Εκκλησίας απένα-τι στην ανθρωπότητα. Την ευθύνη αυτή το Οικουμενικό Πατριαρχείο την εντοπίζει στον διάλογο με τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου και στη διατήρηση της παγκόσμι-ας πνευματικής και ηθικής κληρονομιάς που κοσμούν το ανθρώπινο ον. Για τον λόγο αυτό το Οικουμενικό Πατρι-αρχείο θεωρεί τον διαθρησκειακό διάλογο ως κατεξοχήν

9 Γ. Μαρτζέλος, «Orthodoxy and Inter-religious Dialogue", Εκκλησί-α-Οικουμένη-Πολιτική. Χαριστήρια στον Μητροπ. Αδριανουπόλε-ως Δαμασκηνό, Αθήνα: Διακοινοβουλευτική Συνέλευση Ορθοδοξί-ας, 2007, σ. 437-444, εδώ 440. Του ιδίου, Ορθοδοξία και σύγχρονοι Δι-άλογοι και ιδιαίτερα το κεφάλαιο του έργου αυτού "Ορθοδοξία και Διαθρησκειακός Διάλογος", Θεσσαλονική: Π. Πουρναρά (Φιλοσο-φική και Θεολογική Βιβλιοθήκη-61), 2008, σσ. 380-383.


ξεις των αρχών του 20"" αιώνα και στις εξελίξεις των αμέ-σως επομένων δεκαετιών, που θα κορυφωθούν στα δρα-ματικά γεγονότα των δύο παγκοσμίων πολέμων, το Οι-κουμενικό Πατριαρχείο ως επικεφαλής της Ορθοδοξίας δεν μένει αδρανές. Εμφανίζεται με πρωτοβουλίες και δρα-στηριότητες καθοριστικές για την ενότητα όχι μόνον των χριστιανικών Εκκλησιών αλλά και όλου του κόσμου. Τα μνημονευθέντα πατριαρχικά γράμματα εκφράζουν ακρι-βώς την αγωνία αυτή της Μητέρας Εκκλησίας για τη δι-άσπαση των Εκκλησιών και του κόσμου8.

Το μεγάλο βήμα για το άνοιγμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς τις άλλες θρησκείες έχει αφετηρία την Κ Πανορθόδοξη Διάσκεψη της Ρόδου του 1961, όπου με-ταξύ των θεμάτων για την προπαρασκευή της μέλλουσας να συνέλθει 8ης Οικουμενικής Συνόδου, περιελήφθη και το θέμα «Ορθοδοξία και άλλες θρησκείες». Ρητή όμως από-φαση για διάλογο με τις άλλες θρησκείες σε πανορθόδοξο επίπεδο πάρθηκε στην Α Προσυνοδική Πανορθόδοξη Δι-άσκεψη που συγκλήθηκε στο Ορθόδοξο Κέντρο του Οι-κουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ το 1976. Η Ορθό-δοξη Εκκλησία εξέφρασε την επιθυμία να συμβάλει στη διαρθησκειακή συνεννόηση και συνεργασία, και μέσω αυ-τής, στην απάλειψη του φανατισμού από κάθε πλευρά, και

8 Κατά τον καθηγητή Ν. Ματσούκα «εκφράζουν κατά έντονο τρό-πο την αγωνία της Ορθοδοξίας για την ενότητα του κόσμου και την προκοπή του στη χριστιανική ζωή». Βλ. Ν. Ματσούκας, Οικονμενι-κή κίνηση: Ιστορία-Θεολογία, Θεσσαλονίκη: εκδ. Πουρναρά, 2003, σσ. 218-219. Πρβλ. και Β. Σταυρίδης-Ε. Βαρέλλα, Ιστορία της Οίκου-μενικής Κινήσεως, Ανάλεκτα Βλατάδων, Θεσσαλονίκη: Πατριαρχι-κόνΊδρυμα Πατερικών Μελετών, 1996, σσ. 51-57 και 321-336 και Β. Σταυρίδης, Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, 1453-σήμερον, Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη, 1989, σ. 248 κ.εξ.


ζύ συστήθηκε ένα άλλο παρόμοιο όργανο με τον τίτλο Συντονιστική επιτροπή προωθήσεως του διαλόγου μετα-ξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Στο εν λόγω ορθόδοξο Κέντρο του Σαμπεζύ συστήθηκε επίσης με πρωτοβουλί-ες του μητροπολίτη Δαμασκηνού και τις ευλογίες του Οι-κουμενικού Πατριάρχου το Ίδρυμα Διαθρησκειακών και Διαπολιτιστικών Ερευνών και Διαλόγων με έδρα τη Γε-νεύη και γραφεία στο Χιούστον των Η.Π.Α. και στο Α μ-μάν της Ιορδανίας. Το Ίδρυμα αυτό ιδρύθηκε με ευρύτε-ρες προοπτικές διαλόγου, όχι μόνο μεταξύ των μονοθεϊ-στικών θρησκειών αλλά και των μεγάλων θρησκειών του κόσμου και επίσης την προώθηση των θρησκειολογικών και διαπολιτιστικών ερευνών.

Τις πολλές και ποικίλες δραστηριότητες του Οικούμε-νικού Πατριαρχείου για την εύρυθμη λειτουργία της Μη-τρός Εκκλησίας, των επικοινωνιών της με τις άλλες Ορ-θόδοξες Εκκλησίες και τις άλλες χριστιανικές ομολογίες, τις πολυσχιδείς σχέσεις και επικοινωνίες του με τον κό-σμο και τις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις για την προ-ώθηση της ειρήνης και δικαιοσύνης στην ανθρωπότητα, βρίσκουμε στο δημοσιογραφικό του όργανο Ορθοδοξία. Οι δραστηριότητες για τις διορθόδοξες και διαχριστια-νικές σχέσεις και τους διάλογους που διεξάγει το Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ δημοσιεύ-ονται στο περιοδικό Επίσκεψις, δημοσιογραφικό όργανο του εν λόγω κέντρου.

2.1.1 Ορθοδοξία και Ιουδαϊσμός

Πέντε είναι έως τώρα οι ακαδημαϊκές συναντήσεις διαλό-γου μεταξύ Ορθοδοξίας και Ιουδαϊσμού που προωθεί το Οι-


αναγκαίο και ουσιώδη. Πατώντας γερά στις βάσεις του με-γάλου παρελθόντος του, προσφέρει τον εαυτό του και τη μακραίωνη γνώση του σε θέματα συμβίωσης για ένα νέο και σύγχρονο διάλογο με τις θρησκείες του κόσμου, και ιδιαίτερα με τις δύο άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, τον Ιουδαϊσμό και το Ισλάμ. Οι διάλογοι με τον Ιουδαϊσμό θα αρχίσουν από το 1977, ενώ από το 1986 θα ακολουθήσουν και οι διάλογοι με το Ισλάμ. Τις εμπειρίες του από τους δι-αθρησκειακούς διάλογους με τον Ιουδαϊσμό και το Ισλάμ περιγράφει ο πρωτεργάτης των διαλόγων αυτών Μητρο-πολίτης Ελβετίας Δαμασκηνός (νυν Αδριανουπόλεως) ως εξής: «Οι πρωτοβουλίες του Ορθοδόξου Κέντρου του Οι-κουμενικού Πατριαρχείου για την οργάνωση των ακαδη-μαϊκών συναντήσεων τόσο με τον Ιουδαϊσμό όσο και με το Ισλάμ, εκφράζουν το ευρύτερο πνεύμα του Οικούμε-νικού Πατριαρχείου για μια θετικότερη συμβολή της Ορ-θοδοξίας προς την κατεύθυνση της ειρηνικής συνυπάρ-ξεως των πιστών των τριών θρησκειών, 01 οποίοι συμβιώ-νουν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και αντιμετωπίζουν κοι-νά προβλήματα»10.

Για την εύρυθμη λειτουργία και την ορθή διακονία των διαλόγων το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει συστή-σει ήδη από το έτος 1973, επί Πατριάρχου Δημητρίου Α', επιτροπή επί του Διαλόγου με το Ισλάμ. Επίσης το 1996 στο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπε-

10 Μητροπολίτου Ελβετίας Δαμασκηνού (Παπανδρέου), "The Inter-religious Dialogues of the Orthodox Church" Ο Διάλογος Χριστια-νισμον-Ισλάμ ως κοινό καθήκον, Μ. Κωνσταντίνου-Α. Stirnemann (επιμ.), κοινή έκδοση της Εταιρείας Οικουμενικών Μελετών (Θεσ-σαλονίκη) και του Pro Oriente Institute (Vienna), Θεσσαλονίκη: Πα-ρατηρητής, 1998, σσ. 31-51, εδώ σ. 35.


Διασκέψεων της Νέας Υόρκης12. Στο μήνυμα του ο Μητρο-πολίτης Γαλλίας Εμμανουήλ, υπεύθυνος του διαθρησκεια-κού διαλόγου και Διευθυντής του Γραφείου του Οικούμε-νικού Πατριαρχείου στην Ε.Ε., χαρακτηρίζει τη συνάντη-ση αυτή σταθμό για τη συνέχεια του διαλόγου μεταξύ των δύο θρησκευτικών παραδόσεων και για την κατανόηση των κοινών αξιών όχι μόνον στη διαχρονική τους πορεία αλλά και στη σύγχρονη πραγματικότητα των πολλαπλών ιδεο-λογικών, πνευματικών και κοινωνικών συγχύσεων ή και δι-ασπάσεων του κόσμου.

2.1.2 Ορθοδοξία και Ισλάμ

Πολλοί αξιοπρόσεκτοι και σημαντικοί είναι 01 διάλογοι μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, οι οποίοι διοργα-νώθηκαν από κοινού από το Ορθόδοξο Κέντρο του 01-κουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ της Γενεύης, με πρωτεργάτη τον τότε πρόεδρο του Κέντρου και Μητρο-πολίτη Ελβετίας Δαμασκηνό, και τη Βασιλική Ακαδημία για την Έρευνα του Ισλαμικού Πολιτισμού του Ιδρύματος Al-Albait του Αμμάν της Ιορδανίας, με πρόεδρο του Ιδρύ-ματος τον πρίγκιπα της Ιορδανίας Hassan Bin Talâl. Συ-νολικά διοργανώθηκαν δέκα ακαδημαϊκές συνδιασκέψεις, εννέα υπό την προεδρία του Μητροπολίτου Δαμασκηνού και μία υπό την προεδρία του Μητροπολίτου Γαλλίας Εμ-μανουήλ. Η τελευταία διεξήχθη στο Μπαχρέιν των Ηνω-μένων Αραβικών Εμιράτων.

Η πρώτη ακαδημαϊκή συνδιάσκεψη πραγματοποιή-

12 Γ. Μαρτζέλος, "Orthodoxy and Inter-religious Dialogue", ΕκκλησΙ-α-Οικονμένη-Πολιηκή, ό.π., σ. 441. Του ιδίου, Ορθοδοξία και σύγχρο-νοι Διάλογοι, ό.π., σσ. 383-384.


κουμενικό Πατριαρχείο. Οι εισηγήσεις που έγιναν κατά τους διάλογους αυτούς δείχνουν τον δυναμισμό των δύο θρη-σκευτικών παραδόσεων και πιστοποιούν τη θέλησή τους να καλλιεργήσουν έναν γνήσιο διάλογο και να δράσουν από κοινού στο μέλλον για χάρη του Θεού και της ανθρωπό-τητας. Η πρώτη συνάντηση, με θέμα Η έννοια του Νόμου στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, έγινε το 1977 (16-18 Μαρτίου) στη Λουκέρνη σε συνεργασία με τη Διεθνή Ιου-δαϊκή Επιτροπή. Η δεύτερη, με θέμα Παράδοση και κοινό-τητα στον Ιουδαϊσμό και την Ορθόδοξη Εκκλησία, πραγμα-τοποιήθηκε το 1979 (29-31 Μαρτίου) στο Βουκουρέστι υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου Ρουμανίας και της Ιουδαϊκής κοινότητας της Ρουμανίας. Η τρίτη με θέμα Συνέχεια και Ανανέωση, έγινε το 1993 (21-24 Μαρτίου) στην Αθήνα υπό την αιγίδα του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας και του Ορθόδοξου Κέντρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ. Η τέταρτη, με θέμα Η αντιμετώπιση του σύγ-χρονου κόσμου από την Ορθοδοξία και τον Ιουδαϊσμό, έγι-νε το 1998 (13-16 Δεκεμβρίου) στην Ιερουσαλήμ με τη συ-νεργασία του Παγκοσμίου Εβραϊκού Συμβουλίου και του Ορθόδοξου Κέντρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ". Η πέμπτη τέλος συνάντηση, με θέμα Η Πιστό-τητα στις Πηγές μας: Κοινή δέσμευση για την Ειρήνη και τη Δικαιοσύνη, πραγματοποιήθηκε το 2003 (27-29 Μαΐου) στη Θεσσαλονίκη με τη φροντίδα και επιστασία του Γραφείου της Ορθοδόξου Εκκλησίας του Οικουμενικού Πατριαρχεί-ου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Βρυξέλλες) και σε σύνεργα-σία με τη Διεθνή Ιουδαϊκή Επιτροπή επί των Διαθρησκειακών

111. Καραβιδόπουλος, «Ο διάλογος Ορθοδοξίας KaL Ιουδαϊσμού», Πα-γκόσμια Συνάντηση Θρησκειών και Πολιτισμών, Πρακτικά ενός Συ-νεδρίου για την Ειρήνη, Κύπρος: I. Μ. Κύκκου, 2002, σα. 181-184.


προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στους πολυάριθμους χριστια-νούς και μουσουλμάνους παρευρισκομένους. Ο Πατριάρ-χης μίλησε για το όραμα ενός κόσμου χωρίς σύνορα, όπου η δικαιοσύνη του Θεού και οι ανθρώπινες αξίες θα δεσπό-ζουν, και κατέληξε λέγοντας ότι αυτά που μας ενώνουν (χριστιανούς και μουσουλμάνους) είναι πολύ περισσότερα από αυτά που μας χωρίζουν. I i ένατη ακαδημαϊκή συνδιά-σκέψη πραγματοποιήθηκε το 1998 (10-12 Νοεμβρίου) στο Αμμάν της Ιορδανίας με θέμα Μουσουλμάνοι και Χριστια-νοί στη σύγχρονη κοινωνία: Η εικόνα του Άλλου και το νό-η μα της ισοπολιτείας. Η δέκατη ακαδημαϊκή συνδιάσκεψη έγινε στη Μανάμα, πρωτεύουσα του βασιλείου του Μπα-χρέιν το 2002 (28-30 Οκτωβρίου) με θέμα Ο ρόλος της θρη-σκείας για την ειρηνική συνύπαρξη στη σύγχρονη κοινωνία και είχε ευμενή απήχηση στους πολλούς μουσουλμάνους συνέδρους από πολλές μουσουλμανικές χώρες13.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η World Islamic Call Society οργάνωσαν στο πλαίσιο του «Διαλόγου με-ταξύ Ισλάμ και Χριστιανισμού» ένα Διαθρησκειακό Σε-μινάριο τον Δεκέμβριο του 2008 (11-13) στην Αθήνα1'1. Η

13 Διεξοδική παρουσίαση των δραστηριοτήτων και των διαλόγων του Οικουμενικού Πατριαρχείου με το Ισλάμ βλ. στην προαναφερθείσα μελέτη του Γρ. Ζιάκα, «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο Διάλο-γος με το Ισλάμ», ό.π., (Φανάρι, 2001), 575-725 και (Βάνιας, 2004), 234-397. Βλ. Δαμασκηνού Παπανδρέου, Μητροπολίτου Ελβετίας, «Ο ακαδημαϊός διάλογος Χριστιανών και μουσουλμάνων», Επιστημονι-κή Παρουσία Εστίας Θεολόγων Χάλκης, τ. Γ'(Αθήνα, 1994), 167-192. Του ιδίου, Λόγος Διαλόγου. Η Ορθοδοξία ενώπιον της τρίτης χιλιετί-ας, Αθήνα: Καστανιώτη, 1997, σσ. 136-320. Πρβλ. και Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία και σύγχρονοι διάλογοι, ό.π., σσ. 384-386.

14 Το έδαφος για τη συνεργασία αυτή είχε προλειάνει η επικοινωνία της Α. Θ. Παναγιότητος, του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαί-ου με τους υπευθύνους της World Islamic Call Society και τους Πρέ-


θηκε το 1986 (16-20 Νοεμβρίου) στο Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπεζύ της Γενεύ-ης και με θέμα Αυθεντία και Θρησκεία στην παράδοση των δύο θρησκειών και στη σύγχρονη πραγματικότητα. Η δεύ-τερη πραγματοποιήθηκε στο Αμμάν το 1987 (20-25 Νοεμ-βρίου) και είχε δύο θέματα: α) Πρότυπα ιστορικής συνυπάρ-ξεως μουσουλμάνων και χριστιανών και μελλοντικές προο-πτικές και β) Κοινά ανθρωπιστικά ιδεώδη μεταξύ χριστια-νών και μουσουλμάνων. Η τρίτη έγινε και πάλι στο Οθρό-δοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου του Σαμπε-ζύ το 1988 (12-15 Δεκεμβρίου) με θέμα Ειρήνη και Δίκαιο-σύνη στην παράδοση των δύο μονοθεϊστικών θρησκειών, τον Χριστιανισμού και του Ισλάμ. Η τέταρτη πραγματοποιήθη-κε στην Κωνσταντινούπολη το 1989 (10-14 Σεπτεμβρίου) με θέμα Ο θρησκευτικός πλουραλισμός και τα όριά του στο Ισλάμ και τον Χριστιανισμό. Η πέμπτη ακαδημαϊκή συνδι-άσκεψη έγινε στο Αμμάν το 1993 (26-28 Ιουλίου) μετά τα δραματικά γεγονότα του πολέμου του Κόλπου και είχε ως θέμα Οι νέοι και 01 αξίες της μετριοπάθειας. Η έκτη φιλο-ξενήθηκε στην Αθήνα το 1994 (8-10 Σεπτεμβρίου) με θέμα Παιδεία για κατανόηση και συνεργασία. Το λεπτό και ιδι-αιτέρως ζωτικής σημασίας θέμα της εκπαίδευσης απασχό-λησε και την έβδομη συνδιάσκεψη του 1996 (3-5 Ιουνίου) στο Αμμάν της Ιορδανίας με θέμα Το εκπαιδευτικό σύστημα στο Ισλάμ και τον Χριστιανισμό. Η όγδοη ακαδημαϊκή συν-διάσκεψη πραγματοποιήθηκε το 1997 (3-5 Ιουνίου) στην Κωνσταντινούπολη, έδρα του Οικουμενικού Παριαρχείου, και με θέμα Προοπτικές συνεργασίας και συμμετοχής μετα-ξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων ενώπιον της Τρίτης Χι-λιετίας. Τη συνάντηση αυτή εγκαινίασε με την ομιλία του ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ομιλία η οποία


συνεργασίας ανήκει στο Γραφείο της Ορθοδόξου Εκκλη-σίας παρά τη Ευρωπαϊκή Ενώσει, με επικεφαλής τον Μη-τροπολίτη Γαλλίας Εμμανουήλ Αδαμάκη15.

2.2 Λοιπά συνέδρια και συναντήσεις

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο διοργανώνει επίσης ή συμ-μετέχει σε συνέδρια τοπικού, περιφερειακού ή διεθνούς χαρακτήρα, όπου συζητούνται θέματα θρησκευτικά, αν-θρωπιστικά, κοινωνικά και οικολογικά. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο συμμετέχει είτε δια του Οικουμενικού ΓΙα-τριάρχου είτε διαμέσου εκπροσώπων του Πατριαρχείου, με σκοπό να προαγάγει τον διάλογο φιλίας και κατανόη-σης μεταξύ των ανθρώπων διαφορετικών πίστεων.

2.2.1 Διεθνή Διαθρησκειακό Συνέδρια - Η διακήρυξη του Βοσπόρου

Αξίζει κυρίως να μνημονεύσουμε μεταξύ αυτών τα Διεθνή Διαθρησκειακά Συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν το 1994 και 2005 αντιστοίχως στην Κωνσταντινούπολη. Στις 7-9 Φεβρουαρίου του 1994 πραγματοποιήθηκε συνάντηση με θέμα, Εφήνη και Ανεκτικότητα (,Peace and Tolerance). Η συνάντηση αυτή συνδιοργανώθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με επικεφαλής τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α' και το ίδρυμα Appeale and Conscience Peace της Νέας Υόρκης, με διευ-

15 Βλ. έκθεση της συναντήσεως στην ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Κύπρου, την οποία συνέταξε ο εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Κύ-πρου στο παρόν Διαθρησκειακό Σεμινάριο Δρ. Φαίδων Παπαδό-πουλος, ανάκτηση από http://www.churchofcyprus.org.cy/article. php?articleID=896 (πρόσβαση 20 Ιουνίου 2010).


συνάντηση αυτή με θέμα: «Ικανότης Οικοδομήσεως Δι-αθρησκειακού Διαλόγου» (Capacity-building for Inter-Religious Dialogue) εγκαινίασε τη Διαθρησκειακή Επαι-δευτική Πρωτοβουλία Συνεργασίας, η οποία είχε ως σκο-πό την εξασφάλιση κοινών εκπαιδευτικών ευκαιριών για τους νέους θρησκευτικούς ηγέτες, κληρικούς, ιμάμηδες, θεολόγους και φοιτητές από αντίστοιχες μουσουλμανι-κές και ορθόδοξες χριστιανικές κοινότητες της Ευρώπης, της Κεντρικής Ασίας, της Βορείου Αφρικής και της Μέ-σης Ανατολής. Με τέτοιου είδους πρωτοβουλίες, οι οποί-ες ενθαρρύνουν τη συμμετοχή νέων θρησκευτικών ηγε-τών στη διαδικασία αμοιβαίας διαθρησκειακής κατανόη-σης και προσέγγισης μεταξύ των θρησκευτικών και πολι-τικών κοινοτήτων, οι διαθρησκειακές συνεργασίες διευ-κολύνονται και επιτρέπουν στους συμμετέχοντες να δρά-σου ν τοπικά αλλά και οικουμενικά, συμβάλλοντας στην προαγωγή της συμφιλίωσης και της καταλλαγής. Απαραί-τητη προϋπόθεση για την ομαλή και εποικοδομητική διε-ξαγωγή του Διαθρησκειακού διαλόγου είναι η διαθρησκει-ακή εμπειρία και η δεξιότητα επικοινωνίας και διαλόγου. Το Σεμινάριο αυτό είχε ως πρωτεύοντα στόχο την από-κτηση δεξιοτήτων επικοινωνίας και διαλόγου. Σαράντα περίπου θρησκευτικοί εκπρόσωποι από τις δύο θρησκεί-ες συμμετείχαν στη συνάντηση. Ο συντονισμός του Σεμι-να ρ ίου και η Διαθρησκειακή Εκπαιδευτική πρωτοβουλία

σβεις της Ελλάδος και της Τουρκίας, όταν τον Σεπτέμβιο του 2003, κατόπιν προσκλήσεως, μετέβη, συνοδευόμενος από τους Μητροπο-λίτες Καρθαγένης, Ηλιουπόλεως και Θείρων (νυν Πατριάρχου Αλε-ξανδρείας Θεοδώρου Β') και Γαλλίας Εμμανουήλ (Αδαμάκη) στη Αι-βύη, όπου συναντήθηκε με τον Πρόεδρο της Λιβύης Καντάφι και μί-λησε στο Ισλαμικό Κολλέγιο της Τρίπολης για τις σχέσεις Χριστια-νών και Μουσουλμάνων.

http://www.churchofcyprus.org.cy/article


καταλλαγής και της ειρηνικής συμβίωσης στους πιστούς τους και να εργαστούν άοκνα για τη διάδοση των διαλό-γων μεταξύ των διαφορετικών θρησκειών και τη διαφύ-λαξη του δικαιώματος του κάθε ανθρώπου να ασκεί ελεύ-θερα την πίστη του και να ζει με αξιοπρέπεια. Τη διακύ-ρηξη και αυτής της συνάντησης συνυπέγραψε ο Οίκου-μενικός Πατριάρχης16.

Διάλογοι και εξαγγελίες μεταξύ του Οικουμενικού Πατριάρχου και πνευματικών προσωπικοτήτων άλλων θρησκειών αλλά και πολιτικών ηγετών, πραγματοποιού-νται κατά τα διάφορα επίσης ταξίδια του Οικουμενικού Πατριάρχη στον κόσμο.

2.2.2 Διάλογοι και πρωτοβουλίες για την προστασία του περιβάλλοντος

Παγκόσμιου χαρακτήρα και παγκόσμιας εμβέλειας είναι οι διάλογοι του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την προ-στασία του περιβάλλοντος. Οι διάλογοι αυτοί είναι ιδιαίτε-ρης ζωτικής σημασίας για τους γείτονες Βαλκανικούς λα-ούς, τους λαούς των Παρευξεινίων χωρών καθώς και αυ-τούς της Μέσης Ανατολής. Διακρίνονται :

1) Στα ετήσια οικολογικά συνέδρια στη νήσο Χάλκη

Ο θεσμός αυτός καθιερώθηκε από τον Οικουμενικό ΙΊα-τριάρχη Βαρθολομαίο την 31η Μαΐου του 1992 και πραγ-ματοποιείται στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος της Χάλκης. Στα συνέδρια αυτά συγκεντρώνονται κάθε χρόνο θεολό-

16 Γρ. Ζιάκας, «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο Διάλογος με το Ισλάμ», ό.π., (Βάνιας, 2004), σ. 254-255. Πρβλ. και Γ. Μαρτζέλος, Ορ-θοδοξία και σύγχρονοι διάλογοι, ό.π., σσ. 386-387.


θύνοντα τον Ραββίνο Arthur Schneier. Στη συνάντηση πα-ρευρέθηκαν πνευματικοί και πολιτικοί ηγέτες από την Κε-ντρική Ασία, τον Καύκασο και τα Βαλκάνια και συσκεύ-θ η καν επί των ζωτικών θεμάτων της ανθρωπότητας, της ειρήνης και της ανοχής. Πρότειναν δρόμους και τρόπους προς την υπέρβαση της θρησκευτικής και εθνικιστικής βίας και την προάσπιση των διαφορετικών πίστεων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Από τη συνάντηση αυτή προέ-κυψε η λεγόμενη Διακήρυξη του Βοσπόρου. «Η Διακήρυξη του Βοσπόρου καταδικάζει κάθε μορφή πολέμου, ιδιαίτε-ρα μάλιστα πολέμων εν ονόματι της θρησκείας. Καταδι-κάζει επίσης την εκμετάλλευση της θρησκείας από ισχυ-ρούς ή μη της γης για αλλότριους από την ουσία της σκο-πούς και διατρανώνει τη βούληση των εκπροσώπων των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών να εργαστούν σύμφωνα με το κάλεσμα του Πατριάρχου για την επικράτηση του πνεύματος της ανεκτικότητας, της συνδιαλλαγής, της ει-ρήνης και της ανεκτικότητας μεταξύ των πιστών τους».

Προς την κατεύθυνση αυτή διοργανώθηκε και μια δεύτερη Συνάντηση με τον ίδιο τίτλο, Ειρήνη και Ανεκτι-κότητα Β' (Peace and Tolerance II) από τους ίδιους φο-ρείς, η οποία φιλοξενήθηκε εκ νέου στην Κωνσταντινού-πολη τον Νοέμβριο του 2005. Στη συνάντηση αυτή πα-ρευρέθηκαν πνευματικοί και πολιτικοί ηγέτες από τη No-τ 10-Ανατολική Ευρώπη, τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία, οι οποίοι μεταξύ άλλων διακήρυξαν ότι αποκηρύσ-σουν κάθε μορφή βίας και καταστροφής στο όνομα των θρησκειών, απορρίπτουν τις ένοπλες συγκρούσεις, προ-σεύχονται για την καταλλαγή και την ειρηνική των λαών συνύπαρξη, καλούν τους πνευματικούς ηγέτες των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών να διαδώσουν τα μηνύματα της

Εκκλησίες Και ΔιαΒρησκειακός Διάλογος

Documents

Transcript of Εκκλησίες Και ΔιαΒρησκειακός Διάλογος