Η μουσικοθεραπεία ως μέσω αντιμετώπισης

7182019 Η μουσικοθεραπεία ως μέσω αντιμετώπισης

httpslidepdfcomreaderfull-55cf8643550346484b95dfdc 111

Approaches Μουσικοθεραπεία amp Ειδική Μουσική Παιδαγωγική | 4 (1) 2012 | httpapproachesprimarymusicgr

copy Approaches ΕΕΜΑΠΕ 2012

ISSN 1791-9622 34

Η Μουσική ως Μέσο Αντιmicroετώπισης της

Αυτοτραυmicroατικής Συmicroπεριφοράς Ατόmicroων microεΑυτισmicroό Μια Πιλοτική Έρευνα για τις

Απόψεις των Μουσικοθεραπευτών

Κατερίνα Κάργιου

Περίληψη

Το παρόν άρθρο παρουσιάζει microια έρευνα σταπλαίσια της οποίας αναλύονται οι απόψεις εννέα microουσικοθεραπευτών (από την Ελλάδα και το Ηνωmicroένο Βασίλειο) σχετικά microε τη χρήση της

microουσικής ως θεραπευτικό microέσο για την τροποποίησητης αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς ατόmicroων microε

αυτισmicroό Τα αποτελέσmicroατα δείχνουν ότι η microουσική ηοποία βασίζεται στη microουσικοθεραπευτική σχέση πουδηmicroιουργείται microεταξύ του θεραπευτή και του ατόmicroου

microε αυτισmicroό microπορεί να microειώσει την αυτοτραυmicroατικήσυmicroπεριφορά ατόmicroων microε αυτισmicroό Επίσης

υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη microουσικοθεραπευτική τεχνική και συγκεκριmicroένο

microουσικό όργανο που να είναι περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσmicroατικό στη microείωση τηςαυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς Τα αποτελέσmicroατα

αυτά συζητούνται συγκριτικά λαmicroβάνοντας υπόψιν

τα αποτελέσmicroατα άλλων σχετικών ερευνών και τηςδιεθνούς βιβλιογραφίας

Λέξεις κλειδιά αυτισmicroός αυτοτραυmicroατισmicroόςmicroουσική microουσικοθεραπεία

Η Κατερίνα Κάργιου σπούδασε microουσικολογία microουσικοπαιδαγωγική στο Τmicroήmicroα Μουσικών

Σπουδών του ΑΠΘ και ολοκλήρωσε το MASpecial and Inclusive Education στο Institute ofEducation (University of London) Εργάζεται απότο 2009 έως σήmicroερα ως microουσικοπαιδαγωγός σεσχολεία ειδικής και γενικής αγωγής της Αθmicroιας

και Βθmicroιας εκπαίδευσης

Email akargiougmailcom

Εισαγωγή

Η microουσική χρησιmicroοποιείται ευρέως στηνκαθηmicroερινότητά microας για χαλάρωση γιαδιασκέδαση για την έκφραση συναισθηmicroάτωναλλά και για τη ρύθmicroιση ψυχοσωmicroατικώνπροβληmicroάτων Η θετική αυτή επίδραση που έχει ηmicroουσική στους ανθρώπους οφείλεται κατά κύριολόγο στο ότι ως έmicroβια όντα αποτελούmicroαστε απόmicroουσικά στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οιχτύποι της καρδιάς το τονικό ύψος η δυναmicroικήτης φωνής και ο ρυθmicroικός βηmicroατισmicroός (Brown1994)

Για πολλά χρόνια η microουσική ερευνάται ως προςτην επίδραση που έχει στον ανθρώπινο οργανισmicroόκαι στα ανθρώπινα συναισθήmicroατα (Bodner ampGilboa 2006middot Hooper amp Lindsay 1990middot Juslin ampLaukka 2004middot Knight amp Rickard 2001middot Lundqvist

Carlsson Hilmersson amp Juslin 2009b Pujol 1994middotRoederer 1982middot Vink 2001middot Wigram 1993 1995)

Οι έρευνες αυτές αναδεικνύουν τη σηmicroαντικότητατης microουσικής για τον άνθρωπο και την

αναγκαιότητα της ύπαρξής της στην εκπαίδευσηΙδιαίτερα όσο αφορά τα παιδιά προσχολικής

ηλικίας σύmicroφωνα microε την Καρτασίδου και τονΣταϊκόπουλο (2006 46) η microουσική εκπαίδευση

laquo[] βοηθά στην κινητική δραστηριότητα στηνακουστικοφωνητική αντίληψη στην αντίληψη του

χώρου και του ήχου στη βελτίωση της microνήmicroηςστην έκφραση και αλληλεπίδραση microε τοπεριβάλλον τους στις φωνολογικές ικανότητες

κλπraquo Όmicroως η microουσική στην εκπαίδευση δεστοχεύει στη θεραπεία τυχόν ψυχοσωmicroατικώνπροβληmicroάτων αλλά αναπτύσσει τις microουσικέςικανότητες των παιδιών laquoκαι προσπαθεί ναενισχύσει τη χαρά για τη microουσική το τραγούδι καιγενικότερα τις microουσικές δραστηριότητεςraquo(Καρτασίδου 2004 39) Επίσης η microουσική βοηθάστην ανάπτυξη τους αισθήmicroατος της οmicroαδικότηταςκαι συνεπώς στην ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης

των παιδιών (Αδαmicroοπούλου 2007)Η microουσική ως θεραπεία χρησιmicroοποιείται από

την επιστήmicroη της microουσικοθεραπείας η οποίασύmicroφωνα microε τον Ελληνικό Σύλλογο Πτυχιούχων





ISSN 1791-9622 35

Επαγγελmicroατιών Μουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ2011) ορίζεται ως

laquomicroια microορφή δηmicroιουργικής ψυχοθεραπείας microέσωτέχνης κατά την οποία η προσοχή του θεραπευτή

εστιάζεται στην δηmicroιουργία και αξιολόγηση της

εξελισσόmicroενης θεραπευτικής σχέσης microε την

βοήθεια της microουσικής και των ήχων Η σχέσηαυτή δηmicroιουργείται κυρίως microέσω του microουσικού

αυτοσχεδιασmicroού ή της microουσικής ακρόασηςχωρίς βέβαια να αποκλείει την δυνατότητα

λεκτικής επικοινωνίας [hellip]

O microουσικοθεραπευτής είναι ειδικά

εκπαιδευmicroένος microε άριστες γνώσεις microουσικής και

ψυχολογίας ώστε να οδηγεί και να στηρίζει τη

θεραπευτική διαδικασία microε ευαισθησίαδηmicroιουργικότητα και ευελιξίαraquo

Η microουσικοθεραπεία αν και υπήρχε σε διάφορες

microορφές σε πολλούς αρχαίους πολιτισmicroούς όπως οΕλληνικός και ο Κινέζικος (Campell 2001middotTillman-Boyce 2000) αναγνωρίστηκε ως επιστήmicroησχετικά πρόσφατα στη δεκαετία του 1950 στις

ΗΠΑ (Ευδοκίmicroου-Παπαγεωργίου 1999) Βασικόστοιχείο της microουσικοθεραπείας είναι η σχέση πουδηmicroιουργείται microεταξύ ενός εξειδικευmicroένουθεραπευτή και του θεραπευόmicroενου η οποίαδηmicroιουργεί ένα οικείο περιβάλλον για τοθεραπευόmicroενο έτσι ώστε να συmicromicroετέχει ενεργά στηmicroουσική (Φρουδάκη 2003middot Ψαλτοπούλου 2003)

Μέσα σε αυτό το οικείο περιβάλλον που

δηmicroιουργείται το άτοmicroο αισθάνεται ασφάλεια καιεmicroπιστοσύνη κι έτσι microπορεί να ξεδιπλώσει τοχαρακτήρα του (Ψαλτοπούλου 2003) Ο χώροςστον οποίο πραγmicroατοποιείται η θεραπεία είναι

προορισmicroένος για αυτό το σκοπό και είναιεξοπλισmicroένος microε microουσικά όργανα (Φρουδάκη2003) Η microουσικοθεραπεία απευθύνεται σε έναεύρος πληθυσmicroιακών οmicroάδων microεταξύ των οποίωνκαι τα άτοmicroα microε αυτισmicroό

Αυτισmicroός και αυτοτραυmicroατισmicroός

Ο όρος αυτισmicroός χρησιmicroοποιείται για να υποδείξεισυmicroπεριφορά όπου το άτοmicroο απορροφάται στονεαυτό του microε συνέπεια την αποκοπή του από τηνπραγmicroατικότητα (Bryan 1989) Σύmicroφωνα microε ταισχύοντα διαγνωστικά εγχειρίδια υπάρχουν τρίαβασικά κριτήρια διάγνωσης του αυτισmicroούα) δυσλειτουργίες στην κοινωνική αλληλεπίδρασηβ) δυσλειτουργίες στην επικοινωνία και τηφαντασία και γ) επαναληπτικήστερεοτυπικήσυmicroπεριφορά (Wing 1996) Η διάγνωση τουαυτισmicroού microπορεί να γίνει πριν την ηλικία των 4

χρόνων και εmicroφανίζεται συχνότερα στα αγόρια απόότι στα κορίτσια microε αναλογία 41 (Connor 1999middotJordan 1999middot Ma et al2009) Λόγω της ποικιλίας

των χαρακτηριστικών που εmicroφανίζουν τα άτοmicroα microε

αυτισmicroό γίνεται αναφορά στο φάσmicroα του αυτισmicroούστο οποίο ανήκουν πολλά σύνδροmicroα όπωςAspergers Retts και PDD (Jordan amp Jones 1999)

Σε πολλές περιπτώσεις τα άτοmicroα microε αυτισmicroόαυτοτραυmicroατίζονται O Sandman (1990) υποστηρίζει ότι στα άτοmicroα microε αυτισmicroό το ποσοστόαυτών που αυτοτραυmicroατίζονται κυmicroαίνεται από

30 microέχρι 50 Παρrsquoόλα αυτά δεν υπάρχεικάποια επίσηmicroη και πιο πρόσφατη microέτρηση που ναδίνει το ακριβές ποσοστό των ατόmicroων αυτών

Παρόmicroοια ακριβής ορισmicroός για το τι είναιαυτοτραυmicroατισmicroός δεν υπάρχει Ο Walsh (2006)ορίζει τον αυτοτραυmicroατισmicroό ως microια πράξησκόπιmicroη κατευθυνόmicroενη προς τον εαυτό τουατόmicroου προκαλώντας microη θανατηφόρες βλάβεςΑυτή η πράξη είναι microη αποδεκτή κοινωνικά καισυχνά επιδεικνύεται από το άτοmicroο για να microειώσειτην ψυχολογική του δυσφορία Με βάση άλλες

έρευνες (Favazza 2008middot Murphy amp Willsom 1985)

ο αυτοτραυmicroατισmicroός θα microπορούσε να οριστεί ως ηπράξη που κατευθύνεται προς τον εαυτό τουατόmicroου δηmicroιουργώντας ελαφριές ή σηmicroαντικέςκακώσεις στο σώmicroα του χωρίς όmicroως να υπάρχει

πρόθεση αυτοκτονίας Στην παρούσα έρευνα υιοθετείται ο παραπάνω ορισmicroός

Ο αυτοτραυmicroατισmicroός microπορεί να σχετίζεται microεδιάφορους παράγοντες όπως τα χαρακτηριστικάκαι η σοβαρότητα των αναπηριών του ατόmicroου

διάφοροι βιολογικοί παράγοντες καθώς επίσης καικοινωνικοί ήκαι περιβαλλοντικοί παράγοντες

(Ballinger 1985middot Corbett amp Cambel 1985middot Favazza

2008middot Harris Cook amp Upton 1996middot Murphy OliverCorbett Crayton Hales Head amp Hall 1993middot Oliver1993) Η αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά δηmicroιουργείπροβλήmicroατα στα άτοmicroα microε αυτισmicroό (και γενικότερα

στα άτοmicroα microε ειδικές ανάγκες) όχι microόνο στησωmicroατική τους ασφάλεια αλλά και στην αποδοχή

και την ένταξή τους κοινωνικό τους περιβάλλονΓια την αντιmicroετώπιση της αυτοτραυmicroατικήςσυmicroπεριφοράς έχουν διεξαχθεί έρευνες πάνω σε

διάφορες θεραπείες και θεραπευτικές τεχνικές (πχενίσχυση θετικών συmicroπεριφορών χρήση

προστατευτικού εξοπλισmicroού συmicroπεριφοριστικέςπαρεmicroβάσεις χρήση φαρmicroάκων κλπ) Τααποτελέσmicroατα είναι άλλοτε θετικά (βλ BorreroKelley Lerman Vollmer amp Wright 2002middot DevlinLeader amp Healy 2009middot Fisher OConnor Kurtz

Deleon amp Gotjen 2000middot Murphy et al 1993) καιάλλοτε αρνητικά (βλ Kahng Abt amp Wilder 2001Lindberg Iwata amp Kahng 1999middot Simmons ampFrankel 1985)

Μουσική αυτισmicroός και αυτοτραυmicroατισmicroός

Στο πεδίο του αυτισmicroού έχουν γίνει διάφορεςέρευνες σχετικά microε την επίδραση τηςmicroουσικοθεραπείας στη συmicroπεριφορά την





ISSN 1791-9622 36

επικοινωνία και την κοινωνικοποίηση των παιδιώνmicroε αυτισmicroό (Alvin amp Warwick 1991middot Brown 1994middotBryan 1989middot Edgerton 1994middot Kaplan amp Steele 2005middotKim Wigram amp Gold 2008) Επίσης κάποιεςέρευνες εστιάζουν στην ανάπτυξη των γενικώνικανοτήτων των παιδιών αυτών (πχ microνηmicroονικέςικανότητες αυτονοmicroία) (Buday 1995middot Kern

Wolery amp Aldridge 2006) ή στην ικανότητά τουςγια γνωσιακή επεξεργασία της microουσικήςπληροφορίας (Heaton 2005middot Mottron Peretz ampMenard 2000) Σχετικά όmicroως microε την επίδραση τηςmicroουσικής στην επιθετική συmicroπεριφορά οι έρευνεςεστιάζουν κυρίως σε άτοmicroα microε αναπτυξιακέςδιαταραχές (Brownell 2002middot Durand amp Mapstone1998middot Lundqvist Andersson amp Viding 2009middot Nordoff amp Robbins 1965middot Sharp amp McGee 2007middotWigram 1993) και άτοmicroα microε νόσο του Alzheimer(Brotons amp Pickett-Cooper 1996middot Cox 2010) Οι

έρευνες που εστιάζουν πιο συγκεκριmicroένα στον

αυτοτραυmicroατισmicroό είναι αρκετά περιορισmicroένεςΜέσα από την ανασκόπηση της υπάρχουσαςβιβλιογραφίας και αρθρογραφίας εντοπίστηκαντρεις έρευνες που επικεντρώνονται στη microείωση του

αυτοτραυmicroατισmicroού microε τη χρήση microουσικής (Ford1999 Lundqvist Andersson amp Viding 2009

Wigram 1992) και microόνο microια από αυτέςεπικεντρώνεται στα άτοmicroα microε αυτισmicroό (LundqvistAndersson amp Viding 2009)

Στην έρευνα του Ford (1999) γίνεται συγκριτικήmicroελέτη microεταξύ microουσικής και άλλων τρόπων

αντιmicroετώπισης της αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς

microιας εικοσιτριάχρονης κοπέλας microε αναπτυξιακέςδυσκολίες αναπηρία microειωmicroένες ικανότητεςεπικοινωνίας καθώς και προβλήmicroατα όρασης Τααποτελέσmicroατα έδειξαν ότι κατά τη διάρκεια

ακρόασης microουσικής η αυτοτραυmicroατικήσυmicroπεριφορά microειώθηκε ενώ κατά τη διάρκεια των

microουσικών δραστηριοτήτων στις οποίες συmicromicroετείχεενεργά microαζί microε τον ερευνητή η συmicroπεριφορά αυτήδεν εmicroφανιζόταν Επειδή όmicroως αυτή η έρευνα είναι

microελέτη microιας microόνο περίπτωσης τα αποτελέσmicroατά τηςδε microπορούν να γενικευτούν

Η έρευνα του Wigram (1992) επικεντρώθηκεστην ακρόαση microουσικής συνδυασmicroένης microε ήχουςχαmicroηλής συχνότητας για την αντιmicroετώπιση τουαυτοτραυmicroατισmicroού τριών ατόmicroων microε microαθησιακέςδυσκολίες (26 27 και 31 ετών) Τα αποτελέσmicroατα

για τους δύο από τους τρεις συmicromicroετέχοντες ήτανθετικά καθώς η αυτοτραυmicroατική τουςσυmicroπεριφορά microειώθηκε Για τον τρίτοσυmicromicroετέχοντα τα αποτελέσmicroατα δεν ήτανξεκάθαρα Όπως και microε την έρευνα του Ford(1999) έτσι και σε αυτήν την έρευνα τααποτελέσmicroατα δε microπορούν να γενικευτούν λόγω

του microικρού δείγmicroατοςΤέλος στην έρευνα των Lundqvist Andersson

και Viding (2009) χρησιmicroοποιήθηκε ηχογραφηmicroένηmicroουσική η οποία παραγόταν από τα ηχεία microιας

καρέκλας Η microουσική χρησιmicroοποιήθηκε για ναmicroειώσει την αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά είκοσιατόmicroων microε αυτισmicroό και άλλες αναπηρίες ηλικίας22-57 ετών Οι συmicromicroετέχοντες χωρίστηκαν σε δύοισάριθmicroες οmicroάδες και έλαβαν microέρος σε συνεδρίες(διάρκειας είκοσι λεπτών η κάθε microια) επί πέντεεβδοmicroάδες Τα αποτελέσmicroατα αυτής της έρευνας

ήταν θετικά σχετικά microε τη microείωση τηςαυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς τωνσυmicromicroετεχόντων Όmicroως η συγκεκριmicroένη έρευναχρησιmicroοποίησε ηχογραφηmicroένη microουσική και τοπεριβάλλον ήταν διαmicroορφωmicroένο microε τρόπο που ναεξυπηρετεί τις ανάγκες της Συνεπώς δενmicroπορούmicroε να ξέρουmicroε αν η microουσική θα είναι το ίδιοαποτελεσmicroατική στο πλαίσιο microιας microουσικής τάξηςή microιας microουσικοθεραπευτικής συνεδρίας στοκαθηmicroερινό περιβάλλον των ατόmicroων microε αυτισmicroόπου αυτοτραυmicroατίζονται Επίσης αν και το microέγεθος

του δείγmicroατός αυτής της έρευνας είναι

ικανοποιητικό δεν υπάρχουν άλλες παρόmicroοιεςέρευνες που να επαληθεύουν τα αποτελέσmicroατά της

Λαmicroβάνοντας υπόψιν τα παραπάνωπεριορισmicroένα δεδοmicroένα καθώς και το γεγονός ότι ο

τοmicroέας της microουσικής στην ειδική αγωγή δεν είναιπολύ ανεπτυγmicroένος στην Ελλάδα διεξήγαγα την

παρούσα έρευνα Η έρευνα αυτή βασίζεται σεαπόψεις microουσικοθεραπευτών βάσει της εmicroπειρίαςτους microε άτοmicroα microε αυτισmicroό που αυτοτραυmicroατίζονται

Η πιλοτική έρευνα

Η έρευνα που διεξήχθη είναι ποιοτική διότι

στοχεύει στο να ερmicroηνεύσει συmicroπεριφορές καιπεποιθήσεις που εκδηλώνονται στην καθηmicroερινή

ζωή των συmicromicroετεχόντων (Denzin amp Lincoln 2003) Όπως υποστηρίζει ο Μαντζούκας (2007 237)

laquo[] η ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται από την

επιδίωξη του ερευνητή να εξερευνήσει και να

κατανοήσει σε βάθος τις υποκειmicroενικές

αντιλήψεις πεποιθήσεις και εmicroπειρίες

συγκεκριmicroένων προσώπων αναφορικά microε κάποιο

φαινόmicroενο ώστε να δηmicroιουργηθεί microια βαθύτερηαρτιότερη και περισσότερο επεξεργασmicroένη

γνώση για το υπό έρευνα φαινόmicroενοraquo

Η διεξαγωγή ποιοτικής έρευνας θεωρήθηκε ως πιοκατάλληλη για την παρούσα έρευνα καθώςαποσκοπεί στην εις βάθος εξερεύνηση τωναπόψεων των microουσικοθεραπευτών σχετικά microε τηναυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά ατόmicroων microε αυτισmicroό

Το βασικό ερώτηmicroα αυτής της έρευνας εστιάζειστο κατά πόσο η χρήση της microουσικής microπορεί να

microειώσει σε συχνότητα την εmicroφάνισηαυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς των ατόmicroων microεαυτισmicroό Από αυτό το ερώτηmicroα προκύπτουν τρίαβασικά υποερωτήmicroατα





ISSN 1791-9622 37

bull Τι επίδραση θεωρούν οι microουσικοθεραπευτές ότι

έχει η microουσική στη συmicroπεριφορά των ατόmicroων microεαυτισmicroό τα οποία επιδεικνύουν αυτοτραυmicroατικήσυmicroπεριφορά

bull Υπάρχει συγκεκριmicroένη microουσική τεχνική πουθεωρούν οι microουσικοθεραπευτές ότι είναιαποτελεσmicroατική στην αντιmicroετώπιση τηςαυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς

bull Υπάρχει κάποιο συγκεκριmicroένο microουσικό όργανο

που θεωρούν οι microουσικοθεραπευτές ότι είναιαποτελεσmicroατικό στη microείωση της

αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς

Συmicromicroετέχοντες

Στην έρευνα συmicromicroετείχαν εννέαmicroουσικοθεραπευτές Οι microουσικοθεραπευτές

θεωρήθηκαν ως οι πιο κατάλληλοι συmicromicroετέχοντεςεπειδή χρησιmicroοποιούν τη microουσική στοχευmicroένα για να τροποποιήσουν συmicroπεριφορές οι οποίες

δηmicroιουργούν προβλήmicroατα στο άτοmicroο που τιςεπιδεικνύει (σε αντίθεση microε τουςmicroουσικοπαιδαγωγούς οι οποίοι χρησιmicroοποιούν τηmicroουσική κατά κύριο λόγο για την ανάπτυξηmicroουσικών γνώσεων)

Για την εύρεση συmicromicroετεχόντων στάλθηκανmicroηνύmicroατα ηλεκτρονικού ταχυδοmicroείου (emails) σε

microουσικοθεραπευτικούς συλλόγους και κέντρα τουΗνωmicroένου Βασιλείου και της Ελλάδας Μέσω

αυτής της διαδικασίας εξασφαλίστηκαν δέκασυmicromicroετέχοντες εφτά από την Αγγλία και τρεις απότην Ελλάδα Ο περιορισmicroένος αριθmicroός τωνσυmicromicroετεχόντων φαίνεται να σχετίζεται microε τογεγονός ότι οι microουσικοθεραπευτές που θαεπιλέγονταν για την έρευνα έπρεπε να έχουνεργασιακή εmicroπειρία microε άτοmicroα microε αυτισmicroό τα οποίαεπιδεικνύουν αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά Απόόλους τους συmicromicroετέχοντες έναςmicroουσικοθεραπευτής χρησιmicroοποιούσε στιςσυνεδρίες συγκεκριmicroένα τη microουσικοπαιδαγωγική-θεραπευτική microέθοδο της ρυθmicroικής Dalcroze ∆ύοαπό τους συmicromicroετέχοντες ήταν άντρες και οι υπόλοιπες γυναίκες Κατά τη διάρκεια της έρευναςη microια συmicromicroετέχουσα αποσύρθηκε οπότε το τελικόδείγmicroα αποτελείται από εννέα άτοmicroα

Η εργασιακή εmicroπειρία των συmicromicroετεχόντων στοχώρο της microουσικοθεραπείας κυmicroαίνεται από δύοέως πάνω από τριάντα χρόνια και η διάρκεια τωνσυνεντεύξεων από 2402 λεπτά έως 010510 (βλΠίνακα 1) Για την εξασφάλιση της ανωνυmicroίας των

συmicromicroετεχόντων χρησιmicroοποιούνται ψευδώνυmicroα Οισυνεντεύξεις πραγmicroατοποιήθηκαν σε microέρη όπου

δεν υπήρχαν διακοπές από εξωτερικούς παράγοντεςκαι ήταν οικεία στους συmicromicroετέχοντες (συνήθωςχώροι microουσικοθεραπείας)

Πίνακας 1 Χρόνια εργασιακής εmicroπειρίας και διάρκεια

συνέντευξης του κάθε συmicromicroετέχοντα

Μέθοδος συλλογής και ανάλυσης δεδοmicroένων

Για τη διερεύνηση των παραπάνω ερευνητικώνερωτηmicroάτων ως εργαλείο συλλογής δεδοmicroένωνχρησιmicroοποιήθηκε microια ηmicroι-δοmicroηmicroένη συνέντευξη

Αρχικά οι ηmicroι-δοmicroηmicroένες συνεντεύξεις τωνmicroουσικοθεραπευτών επρόκειτο να συνδυαστούν microετην παρατήρηση microουσικοθεραπευτικών συνεδριών

microε παιδιά microε αυτισmicroό και αυτοτραυmicroατικήσυmicroπεριφορά Όmicroως λόγω της συνθετότητας τουθέmicroατος (θέmicroατα ηθικής δεοντολογίας καιθεραπευτικού απορρήτου) δε δόθηκε η σχετική

συγκατάθεση από τους γονείς των παιδιών και απότους microουσικοθεραπευτές Έτσι η ηmicroι-δοmicroηmicroένησυνέντευξη επιλέχτηκε ως η πλέον κατάλληλη καιmicroόνη τεχνική έρευνας για τους σκοπούς αυτής τηςέρευνας

Η συνέντευξη αποτελούνταν από δεκαπέντεβασικές ερωτήσεις Για να εξασφαλιστεί ηεγκυρότητα των ερωτήσεων πραγmicroατοποιήθηκε microιαπιλοτική συνέντευξη διάρκειας 5259 λεπτώνΜέσω της πιλοτικής συνέντευξης διαπιστώθηκανορισmicroένες αδυναmicroίες των ερωτήσεων οι οποίες καιτροποποιήθηκαν Στη συνέχεια όλες οι ερωτήσειςmicroεταφράστηκαν από τα αγγλικά στα ελληνικά (γιατους Έλληνες συmicromicroετέχοντες) και έγιναντροποποιήσεις στη διατύπωση όπου αυτό κρίθηκεαπαραίτητο

Μετά το τέλος των συνεντεύξεων έγινε πλήρηςαποmicroαγνητοφώνησή τους κατά λέξη Το υλικό τηςκάθε συνέντευξης αναλύθηκε microέσα από

κωδικοποίηση και θεmicroατική ανάλυσηΣυγκεκριmicroένα χρησιmicroοποιήθηκε η κωδικοποίησηπου προτείνει ο O Donoghue (2007) Το κάθεκείmicroενο χωρίστηκε σε κατηγορίες ανάλογα microε το

θέmicroα των ερωτήσεων και ύστερα από λεπτοmicroερήεξέταση αποmicroονώθηκαν βασικές ιδέες Οι βασικέςιδέες όλων των συνεντεύξεων ερευνήθηκαν

περαιτέρω για την ανεύρεση πιθανών οmicroοιοτήτων

ΣυmicromicroετέχοντεςΧρόνια εργασιακής

εmicroπειρίας

∆ιάρκεια

συνέντευξης

AB 21 2739

CD 25 3003

EF 12 4921

GH 4 4451IJ 7 3322

KL 26 4558

MN 30+ 2556

OP 3 2410

QR 6 010510





ISSN 1791-9622 38

και έτσι δηmicroιουργήθηκαν ενιαίες θεmicroατικέςκατηγορίες οι οποίες σχετίζονταν microε τα αρχικάερευνητικά ερωτήmicroατα

Ηθικά ζητήmicroατα

Προκειmicroένου να αποφευχθούν ζητήmicroατα ηθικής

δεοντολογίας που microπορεί να προέκυπταν από τηνέρευνα όλοι οι συmicromicroετέχοντες υπέγραψαν microια

συναινετική φόρmicroα που ανέλυε microε λεπτοmicroέρειες τοσκοπό της έρευνας και τα στοιχεία της

ερευνήτριας ενώ καθιστούσε σαφές το δικαίωmicroάτους να αποσυρθούν οποιαδήποτε στιγmicroή τοεπιθυmicroούσαν από την έρευνα Επιπλέον

εξασφάλιζε την πρόσβαση και επεξεργασία τωνδεδοmicroένων microόνο από την ερευνήτρια καθώς και την

καταστροφή των δεδοmicroένων microετά την ολοκλήρωσητης έρευνας Τέλος για την εξασφάλιση τηςανωνυmicroίας τους στην καταγραφή της έρευναςχρησιmicroοποιήθηκαν ψευδώνυmicroα

Αποτελέσmicroατα

Από την ανάλυση των δεδοmicroένων προέκυψε έναεύρος αποτελεσmicroάτων τα οποία παρουσιάζονται

παρακάτω σε αντιστοιχία microε τα αρχικά ερευνητικάερωτήmicroατα

Αρχικά και σχετικά microε τις πιο γενικέςερωτήσεις που αφορούν τα πρώτα σηmicroάδια τουαυτοτραυmicroατισmicroου τέσσερις από τους εννέα

microουσικοθεραπευτές στηριζόmicroενοι στην προσωπικήτους εmicroπειρία υποστήριξαν ότι πριν την εmicroφάνιση

αυτοτραυmicroατισmicroού υπάρχουν κάποια σηmicroάδια πουαποτελούν ενδείξεις ότι το άτοmicroο θα αρχίσει νααυτοτραυmicroατίζεται (πχ έντονο κούνηmicroα σώmicroατος

έντονη και επίmicroονη κίνηση χεριών και δαχτύλωνκραυγές κλπ) Οι υπόλοιποι microουσικοθεραπευτές

υποστήριξαν ότι η εmicroφάνιση ενδείξεων εξαρτάταιαπό το κάθε άτοmicroο Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχουν προειδοποιητικά σηmicroάδια πριν τηνέναρξη του αυτοτραυmicroατισmicroού ενώ άλλες φορές ησυγκεκριmicroένη συmicroπεριφορά εmicroφανίζεται βίαια και

απότοmicroα Μόνο ένας microουσικοθεραπευτής υποστήριξε ότι δεν υπάρχει καmicroία ένδειξη ότι τοάτοmicroο θα αυτοτραυmicroατιστεί

Υπάρχει συγκεκριmicroένη microουσική τεχνική που να

είναι αποτελεσmicroατική στην αντιmicroετώπιση της


Οι τέσσερις από τους εννέα microουσικοθεραπευτές (οιοποίοι υποστήριξαν ότι υπάρχουν σηmicroάδια πριναπό την έναρξη του αυτοτραυmicroατισmicroού)

προσπαθούν να αποτρέψουν την εξέλιξη αυτών τωνσηmicroαδιών σε αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφοράχρησιmicroοποιώντας microόνο τη microουσική Οι υπόλοιποιmicroουσικοθεραπευτές ανάλογα microε την περίπτωση

microπορεί να ανταποκριθούν σε αυτά τα σηmicroάδια καιmicroε άλλους microη microουσικούς τρόπους όπως γιαπαράδειγmicroα microε το να σταmicroατούν τη microουσική νααποmicroακρύνουν τα τυχόν microουσικά όργανα πουmicroπορεί να έχει το άτοmicroο και να το αφήνουν ναηρεmicroήσει

Οι συmicromicroετέχοντες ανέφεραν ότι υπάρχουν

διάφορες τεχνικές χρήσης της microουσικής για τηναντιmicroετώπιση του αυτοτραυmicroατισmicroού πουεmicroφανίζουν άτοmicroα microε αυτισmicroό Κάποιες από αυτέςτις τεχνικές που αναφέρθηκαν από τουςπερισσότερους συmicromicroετέχοντες είναι το lsquoταίριασmicroαrsquoτης microουσικής microε το ρυθmicroό του βηmicroατισmicroού τουατόmicroου ή microε τις κραυγές του το lsquoκαθρέφτισmicroαrsquo τηςέντασής του microέσω της microουσικής ή η χρήση τωνmicroουσικών οργάνων προκειmicroένου να microεταφερθεί ηκίνηση που κάνει το άτοmicroο για νααυτοτραυmicroατιστεί από το σώmicroα του στο microουσικό

όργανο Γενικότερα όmicroως όπως υποστήριξε και

microια από τους συmicromicroετέχοντες υιοθετείται microιααυτοσχεδιαστική στάση όπου οιmicroουσικοθεραπευτές ανταποκρίνονται στις ανάγκεςτου ατόmicroου εκείνη τη δεδοmicroένη στιγmicroή

laquoΕξαρτάται από τη συναισθηmicroατική κατάσταση

του ατόmicroου τη δεδοmicroένη στιγmicroή microε ποιο από τα

microουσικά όργανα αλληλεπιδρά ποια ανάγκη

χρειάζεται να καλύψειraquo

∆ύο από τους συmicromicroετέχοντες υποστήριξαν ότι αν

και δεν υπάρχει lsquoσυνταγήrsquo για τη microουσική τεχνικήπου θα χρησιmicroοποιήσουν κατά την έναρξη τηςσυνεδρίας συνηθίζουν να χρησιmicroοποιούν ένατραγούδι καλωσορίσmicroατος ενώ επιλέγουν και ένατραγούδι αποχαιρετισmicroού για να σηmicroάνουν τη λήξητης Αυτό όπως υποστήριξαν δηmicroιουργεί microια

υποτυπώδη δοmicroή στη συνεδρία κι έτσι δίνει στοάτοmicroο microε αυτισmicroό την αίσθηση ενός ασφαλούςπλαισίου microέσα στο οποίο microπορεί να αναπτύξειελεύθερα την προσωπικότητά του

Όmicroως όλοι οι microουσικοθεραπευτές υποστήριξαν

ότι δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη microουσική τεχνική που

να είναι πιο αποτελεσmicroατική από άλλες τεχνικέςστην αντιmicroετώπιση του αυτοτραυmicroατισmicroού σταάτοmicroα microε αυτισmicroό Η επιλογή του τρόπουαντιmicroετώπισης της συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς

εξαρτάται από την περίπτωση του κάθε ατόmicroουκαθώς και από τη σχέση που έχει αναπτυχθεί

microεταξύ του microουσικοθεραπευτή και τουθεραπευόmicroενου Όπως ανέφερε ένας από τουςσυmicromicroετέχοντες

laquo∆εν υπάρχει κάποια συγκεκριmicroένη laquoσυνταγήraquo

αν εννοείς κάτι τέτοιο ∆εν υπάρχει συνταγήΠρέπει εσύ (ο microουσικοθεραπευτής) να έχεις ένα

πολύ καλό ιστορικό του πελάτη και βασικά να

ξέρεις τι συmicroβαίνει στη microεταξύ σας σχέσηraquo





ISSN 1791-9622 39

Υπάρχει κάποιο συγκεκριmicroένο microουσικό όργανο

που να είναι αποτελεσmicroατικό στη microείωση της


Σχετικά microε την ερώτηση για το αν υπάρχει κάποιοmicroουσικό όργανο που να είναι πιο αποτελεσmicroατικόαπό τα άλλα επικρατεί η ίδια άποψη microε αυτήν πουδιέπει και τις microουσικές τεχνικές Οκτώ από τους

συmicromicroετέχοντες υποστήριξαν πως δεν υπάρχεισυγκεκριmicroένο microουσικό όργανο που να θεωρούν πιοαποτελεσmicroατικό στην αντιmicroετώπιση του

αυτοτραυmicroατισmicroού και η επιλογή των οργάνων πουχρησιmicroοποιούν εξαρτάται από διάφορουςπαράγοντες (πχ κινητικές δεξιότητες του ατόmicroουπροτίmicroηση του ίδιου του ατόmicroου κλπ) Η microια απότους συmicromicroετέχοντες πρότεινε ότι τα microουσικά

όργανα πρέπει να επιλέγονται βάσει της ηλικίαςτου ατόmicroου Όπως η ίδια επεξηγεί

laquoόσο πιο νέο είναι το άτοmicroο ηλικιακά αλλά και νοητικά τόσο επιλέγω να ξεκινήσω από χαmicroηλό

επίπεδο Εννοώ χαmicroηλό επίπεδο στην αίθουσα

της συνεδρίας που είναι το πάτωmicroα983223 δεν θα

βάλω δηλαδή αυτό το άτοmicroο να κάτσει microαζί

microου στο πιάνο Και θα ξεκινήσω microε microουσικά

όργανα που συνδέονται microε τα αρχικά στάδια της

ανάπτυξης του ατόmicroουraquo

Η επιλογή δηλαδή του microουσικού οργάνου που θαχρησιmicroοποιηθεί στη συνεδρία γίνεται εmicroπειρικά και

βασίζεται στο εκάστοτε άτοmicroο που

αυτοτραυmicroατίζεται Όπως υπογραmicromicroίζει ένας απότους συmicromicroετέχοντες

laquoΘα έλεγα ότι είναι ο τρόπος που

χρησιmicroοποιείται (στη συνεδρία) το microουσικό

όργανο και το κάνει πιο αποτελεσmicroατικό από τα

άλλα παρά το ποιο microουσικό όργανο

χρησιmicroοποιείται Και προφανώς αυτό εξαρτάται

από τη συγκεκριmicroένη προτίmicroηση του πελάτη σε

διάφορα microουσικά όργανα Όπως επίσης και από

τις microουσικές του προτιmicroήσειςraquo

Μόνο ένας microουσικοθεραπευτής υποστήριξε ότιείναι προτιmicroότερο να χρησιmicroοποιούνται στιςσυνεδρίες το πιάνο ή τα κρουστά γιατί αυτά ταόργανα βοηθούν στο να διοχετεύεται η

αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά σε εξωτερικούςπαράγοντες και όχι στο σώmicroα τους

Τι επίδραση έχει η microουσική στη συmicroπεριφορά των

ατόmicroων που έχουν αυτισmicroό και επιδεικνύουν

αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά

Οι συmicromicroετέχοντες της έρευνας υποστήριξαν ότι ηmicroουσική έχει θετική επίδραση στηναυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά κατά τη διάρκεια

της microουσικοθεραπευτικής συνεδρίας Στην

περίπτωση που το άτοmicroο microε αυτοτραυmicroατισmicroό έχειήδη εmicroφανίσει αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά πρινεισέλθει στη συνεδρία ο τρόπος αντιmicroετώπισηςδιαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση Τρεις απότους εννέα συmicromicroετέχοντες υποστήριξαν ότιπροτιmicroότερο είναι να microη χρησιmicroοποιούνται microουσικάόργανα αλλά να χρησιmicroοποιείται microόνο η φωνή Σε

συγκεκριmicroένο παράδειγmicroα microια από αυτούς τουςτρεις συmicromicroετέχοντες ανέφερε

laquoΣε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουνmicroουσικά όργανα microέσα στην αίθουσα(δηλαδή τα αποmicroακρύνει) και χρησιmicroοποιώκυρίως τη φωνή microου Και εξαρτάται το ανθα είναι καταπραϋντική ήρεmicroη και απαλή

σαν νανούρισmicroα χαλαρωτική και υπνωτιστική έτσι ώστε το παιδί να νιώσειmicroια ήρεmicroη παρουσία microια αγκαλιά και κατάαυτόν τον τρόπο να χαλαρώσει ή ακόmicroα και να κλάψει ή εάν (η φωνή) θα είναι έντονη

για να αντικατοπτρίσει το τί συmicroβαίνειεκείνη τη δεδοmicroένη στιγmicroή έτσι ώστε ναηρεmicroήσει (το άτοmicroο πουαυτοτραυmicroατίζεται)raquo

Άλλοι τρεις microουσικοθεραπευτές υποστήριξαν ότιαν η κατάσταση του ατόmicroου microε αυτισmicroό είναιεπικίνδυνη για την ασφάλειά του είναι προτιmicroότερο

να διακόπτεται η συνεδρία microέχρι αυτό να ηρεmicroήσειΟι υπόλοιποι υποστήριξαν ότι η microουσική πρέπει να

συνεχίζεται καθrsquo όλη τη διάρκεια της κρίσης έτσιώστε η έντασή του να εκτονωθεί Η ποικιλοmicroορφίααυτών των αποτελεσmicroάτων δε σχετίζεται microε τα

χρόνια εmicroπειρίας των συmicromicroετεχόντων αλλάεκφράζει την πληθώρα των απόψεων για το τι

θεωρεί ο κάθε συmicromicroετέχοντας ως αποτελεσmicroατικήτεχνική

Σύmicroφωνα microε τις απόψεις των συmicromicroετεχόντων ηmicroουσική βοηθά τα άτοmicroα microε αυτισmicroό πουαυτοτραυmicroατίζονται να χαλαρώσουν ενώ

συνδράmicroει επίσης στην αλλαγή των αρνητικώνσυναισθηmicroάτων τους Επιπλέον ενθαρρύνει αυτά

τα άτοmicroα να αντιληφθούν και να αναγνωρίσουν τιςπράξεις τους και στρέφει την αυτοτραυmicroατικήσυmicroπεριφορά προς εξωτερικούς παράγοντες όπωςείναι τα microουσικά όργανα

Τέλος η microουσική αποτελεί τη βάση πάνω στην

οποία χτίζεται η σχέση του microουσικοθεραπευτή microετο άτοmicroο που αυτοτραυmicroατίζεται η οποία είναι και υπεύθυνη για να βοηθήσει το άτοmicroο να νιώσειασφάλεια και να εκφράσει τον εαυτό του ελεύθεραγεγονός που βοηθά στην αλλαγή της






ISSN 1791-9622 40

Μπορεί η χρήση της microουσικής να microειώσει σε

συχνότητα την εmicroφάνιση αυτοτραυmicroατικής

συmicroπεριφοράς των ατόmicroων microε αυτισmicroό

Όλοι οι συmicromicroετέχοντες της έρευνας υποστήριξανότι η microουσική στο πλαίσιο της σχέσης πουδηmicroιουργείται ανάmicroεσα στο άτοmicroο microε αυτισmicroό καιστο microουσικοθεραπευτή microπορεί να microειώσει την

αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά Όλοι υπογράmicromicroισανότι στη microουσικοθεραπεία η microουσική δεν είναιανεξάρτητη από τη σχέση που δηmicroιουργείται

microεταξύ του ατόmicroου και του microουσικοθεραπευτή καιότι η αλλαγή της αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράςοφείλεται στην επίδραση και των δύο παραγόντωνκαι όχι αποκλειστικά του ενός ή του άλλου Όπωςτόνισε ένας από τους ερωτηθέντες

laquoΕίναι πολύ σηmicroαντικός παράγοντας το ποιος

χρησιmicroοποιεί τη microουσική κι αν αυτόςαυτή είναι

ικανόςή να lsquoεισέλθειrsquo στον κόσmicroο του παιδιούΜε άλλα λόγια η σχέση microουσικοθεραπευτή-

πελάτη παίζει πολύ σηmicroαντικό ρόλο σε αυτή τη

διαδικασίαraquo

∆εν είναι ξεκάθαρο ωστόσο κατά πόσο αυτή η

αλλαγή της συmicroπεριφοράς επηρεάζεται από τηmicroουσική ή τη σχέση microεταξύ microουσικοθεραπευτή-

πελάτη Από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι η ίδιαη microουσική βοηθά στη δηmicroιουργία microιας δυνατήςσχέσης αλλά ισχύει και το αντίστροφο Για να

νιώσει ασφάλεια το άτοmicroο που αυτοτραυmicroατίζεται

και να εκφραστεί microέσα από τη microουσική χρειάζεται να έχει καλή σχέση microε το microουσικοθεραπευτή Αυτήη καλή σχέση microουσικοθεραπευτή-πελάτηδηmicroιουργεί ένα σταθερό και δοmicroηmicroένο πλαίσιοmicroέσα στο οποίο το άτοmicroο microπορεί να χαλαρώσει και να εκφραστεί Αυτό είναι πολύ βασικό ιδιαίτερα

όταν το άτοmicroο που αυτοτραυmicroατίζεται βρίσκεται σεκατάσταση κρίσης Όπως δήλωσε microια από τουςmicroουσικοθεραπευτές της έρευνας βασιζόmicroενη σεένα πραγmicroατικό περιστατικό

laquoΕίχε έρθει (ο πελάτης microε αυτισmicroό) microέσα στηναίθουσα πολύ ταραγmicroένος Αν ξεκινούσα να

άλλαζα τη στάση που είχα microέχρι τώρα microαζί του

να άλλαζα δηλαδή το πλαίσιο που είχαmicroε

δηmicroιουργήσει επειδή ήταν ταραγmicroένος θα ήταν

σαν να microην microπορούσα να αντέξω την ταραχή

του Το πρώτο πράγmicroα που έκανα λοιπόν ήταν να αποφύγω οποιαδήποτε αλλαγή του πλαισίου

αυτού έτσι ώστε το άτοmicroο να εισέλθει σε ένα

οικείο περιβάλλον ασφάλειας που θα

λειτουργούσε ως υπενθύmicroηση του λόγου της

συνεδρίας ldquoείmicroαστε εδώ για να κάνουmicroε

microουσικήrdquoraquo

Όλοι οι συmicromicroετέχοντες ήταν θετικοί στη χρήση τηςmicroουσικής ως microέσου για την αντιmicroετώπιση τηςαυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς σε άτοmicroα microε

αυτισmicroό Όλοι όmicroως υπογράmicromicroισαν ότι η χρήση τηςmicroουσικής είναι αποτελεσmicroατική microέσα στα πλαίσιαmicroιας καλής σχέσης microεταξύ microουσικοθεραπευτή-πελάτη Όπως ανέφερε και microια από τουςσυmicromicroετέχοντες

laquoΤα άτοmicroα microε αυτισmicroό έχουν microια έmicroφυτη

microουσικότητα και θα ήταν ldquoντροπήrdquo για τηmicroουσική εάν δε microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί για

να βρει λύσεις και να δηmicroιουργήσει νέες

διεξόδους στην προσπάθεια αντιmicroετώπιση αυτής

της (αυτοτραυmicroατικής) συmicroπεριφοράς Η

microουσική προσφέρει άπειρες δυνατότητες Εάν

είναι αναποτελεσmicroατική εάν θεωρήσεις ότι είναι

αναποτελεσmicroατική τότε θα πρέπει να αρχίσεις

να αναρωτιέσαι microήπως εσύ ως

microουσικοθεραπευτής είσαι αναποτελεσmicroατικόςraquo

ΣυζήτησηΤα αποτελέσmicroατα της παρούσας έρευνας υποστηρίζουν ότι στο πλαίσιο της σχέσης πουδηmicroιουργείται ανάmicroεσα στο microουσικοθεραπευτή καιτο άτοmicroο microε αυτισmicroό που αυτοτραυmicroατίζεται ηmicroουσική βοηθά στη microείωση και αλλαγή της

αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς Τα αποτελέσmicroατααυτά δε microπορούν να συγκριθούν άmicroεσα microε τιςέρευνες των Lundqvist Carlsson Hilmersson καιJuslin (2009) Ford (1999) και Wigram (1992)γιατί το πλαίσιο αυτών των ερευνών είναιδιαφορετικό από αυτό της παρούσας έρευνας Οιέρευνες αυτές αφορούν στην ακρόαση προ-ηχογραφηmicroένης microουσικής ενώ η παρούσα έρευνααφορά την ενεργητική συmicromicroετοχή των ατόmicroων microεαυτισmicroό στη microουσικοθεραπευτική συνεδρίαΕπιπλέον στις έρευνες των Ford (1999) καιWigram (1992) οι συmicromicroετέχοντες ήταν άτοmicroα microεαναπτυξιακές διαταραχές και microαθησιακέςδυσκολίες και όχι αυτισmicroό Συνεπώς η σύγκρισητων αποτελεσmicroάτων είναι ανέφικτη

Ένα αποτέλεσmicroα που προέκυψε στην παρούσαέρευνα είναι ότι δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη

microουσική τεχνική ή συγκεκριmicroένο microουσικό όργανοπου να είναι περισσότερο αποτελεσmicroατικό στηmicroείωση της αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς Ηεπιλογή microουσικών οργάνων και τεχνικών πρέπει ναβασίζεται στην προσωπικότητα τις προτιmicroήσεις καιτα χαρακτηριστικά του ατόmicroου πουαυτοτραυmicroατίζεται Οι microουσικοθεραπευτές θαπρέπει να χρησιmicroοποιούν την εmicroπειρία τους και ναδοκιmicroάζουν ποια microουσικά όργανα microπορεί να είναιπιο αποτελεσmicroατικά στα άτοmicroα microε αυτισmicroό πουαυτοτραυmicroατίζονται Επίσης κατά την επιλογή τουmicroουσικού οργάνου είναι σηmicroαντικό να λαmicroβάνεται

υπόψιν η χρονολογική και νοητική ηλικία τουεκάστοτε πελάτη Όπως υποστήριξε ένας από τουςσυmicromicroετέχοντες όλα τα microουσικά όργανα δεναπευθύνονται σε όλες τις ηλικίες Οπότε ένα





ISSN 1791-9622 41

microουσικό όργανο όπως για παράδειγmicroα η κιθάραίσως να microη microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σε microικρέςηλικίες

Τα δεδοmicroένα της παρούσας έρευνας υποστηρίζουν ότι η microουσική είναι ζωτικήςσηmicroασίας για τα άτοmicroα microε αυτισmicroό πουαυτοτραυmicroατίζονται καθώς τους προσφέρει τη

δυνατότητα να εκφραστούν δίνοντας παράλληλαστους ανθρώπους γύρω τους ένα microέσο για ναmicroπορέσουν να τα προσεγγίσουν και να ταβοηθήσουν

Παρά τα ενθαρρυντικά αποτελέσmicroατα τηςπαρούσας έρευνας τα αποτελέσmicroατα αυτά δενmicroπορούν να γενικευτούν λόγω του microικρού αριθmicroούτων συmicromicroετεχόντων Η χρήση microιας δεύτερηςσυmicroπληρωmicroατικής microεθόδου συλλογής δεδοmicroένων(όπως παρατήρηση και ανάλυσηmicroουσικοθεραπευτικών συνεδριών όπου

εκδηλώνεται αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά) θα

microπορούσε να προσφέρει microεγαλύτερη αξιοπιστίαστα αποτελέσmicroατα αυτά Συνεπώς η περαιτέρωmicroελέτη για την επίδραση της microουσικής στηναυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά ατόmicroων microε αυτισmicroό

θεωρείται απαραίτητη Μελλοντικές έρευνες microε πιοσύνθετες microεθοδολογίες θα microπορούσαν να

συmicroπεριλάβουν την παρατήρηση ατόmicroων microεαυτισmicroό που αυτοτραυmicroατίζονται καθώς και τησυγκριτική microελέτη των απόψεων

microουσικοθεραπευτών microε τις απόψειςmicroουσικοπαιδαγωγών σχετικά microε το ρόλο της

microουσικής στον αυτοτραυmicroατισmicroό ατόmicroων microε

αυτισmicroό

Βιβλιογραφία

Αδαmicroοπούλου Χ (2007) Μουσικοθεραπεία και

Μουσική στην Ειδική Αγωγή Αναγκαιότητεςκαι Προοπτικές Στο Μ Αργυρίου (Επιmicro) Πρακτικά του 2

ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της

ΕΕΜΑΠΕ (Αrsquo Τόmicroος) (σσ 189-198) ΑθήναΕΕΜΑΠΕ

Alvin J amp Warwick A (1991) Music Therapyand the Autistic Child (2

nd Edition) New York

Oxford University Press

Ballinger BR (1985) Minor Self-injury In GMurphy amp B Wilson (Eds) Self-Injurious Behaviour A Collection of Published Papers on Prevalence Causes and Treatment in Peoplewho are Mentally Handicapped or Autistic (pp80- 83) Great Britain BIMH Publications

Bodner E amp Gilboa A (2006) Emotional

communication in music therapy Differentinstruments for different emotions Nordic Journal of Music Therapy 15(1) 3-16

Borrero JC Kelley ME Lerman DCVollmer TR amp Wright CS (2002) Furtherevaluation of the role of protective equipment inthe functional analysis of self-injurious behaviour Journal of Applied Behaviour Analysis 35(1) 69-72

Brotons M Pickett-Cooper PK (1996) The

effects of music therapy intervention onagitation behaviours of Alzheimers Disease patients Journal of Music Therapy 33(1) 2-18

Brown S (1994) Autism and music therapy ndash ischange possible and why music Journal of British Music Therapy 8(1) 15-25

Brownell MD (2002) Musically adapted socialstories to modify behaviours in students with

autism Four case studies Journal of MusicTherapy 34(2) 117-144

Bryan A (1989) Autistic group case study Journal of British Music Therapy 3(1) 16-21

Buday EM (1995) The effects of signed and

spoken words taught with music on sign andspeech imitation by children with autism Journal of Music Therapy 32(3) 189-202

Campbell D (2001) The Mozart Effect Tappingthe Power of Music to Heal the BodyStrengthen the Mind and Unlock the CreativeSpirit New York HarperCollins Publishers

Connor M (1999) Children on the autisticspectrum Guidelines for mainstream practiceSupport for Learning 14(2) 80-86

Corbett JA amp Cambel HJ (1985) Causes OfSevere Self-Injurious Behaviour In G Murphyamp B Wilson (Eds) Self-Injurious Behaviour A

Collection of Published Papers on PrevalenceCauses and Treatment in People who are Mentally Handicapped or Autistic (pp 140-145) Great Britain BIMH Publications

Cox E (2010) Reviewing the role of music in the

management of agitation in people withAlzheimerrsquos disease Can it be added to theoccupational therapy toolkit Journal of Ruraland Tropical Public Health 9 82-94

Devlin S Leader G Healy O (2009)Comparison of behavioural intervention andsensory-integration therapy in the treatment of

self- injurious behaviour Research in AutismSpectrum Disorders 3 223ndash231

Denzin NK amp Lincoln YS (2003)Introduction The Discipline and Practise of

Qualitative Research In NK Denzin amp YSLincoln (Eds) Collecting and InterpretingQualitative Materials (2

nd Edition) (pp 1-44)

London Sage





ISSN 1791-9622 42

Durand M amp Mapstone E (1998) Influence ofldquomood-inducingrdquo music on challenging behaviour American Journal on Mental Retardation 102(4) 367-378

Edgerton CL (1994) The effect ofimprovisational music therapy on thecommunicative behaviors of autistic children

Journal of Music Therapy 31(1) 31-62

Ελληνικός Σύλλογος Πτυχιούχων ΕπαγγελmicroατιώνΜουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ) (2011)Ανακτήθηκε από τοwwwmusictherapygrpage1htm

Ευδοκίmicroου-Παραγεωργίου Ρ (1999)

∆ραmicroατοθεραπεία Μουσικοθεραπεία Η Επέmicroβαση της Τέχνης στην Ψυχοθεραπεία (Β

Έκδοση) Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

Favazza AR (2008) Self-Injurious Behaviour In

M Grunwald (Ed) Human Haptic Perception Basics and Application (pp 313-320)Switzerland Birkhauser Verlag

Fisher WW OConnor JT Kurtz PF DeleonGI amp Gotjen DL (2000) The effects ofnoncontingent delivery of high- and low- preference stimulation attention-maintaineddestructive behaviour Journal of Applied

Behaviour Analysis 33(1) 79ndash83

Ford ES (1999) The effects of music on the self-injurious behaviour of an adult female with

severe developmental disabilities Journal of Music Therapy 34(4) 293-313

Harris J Cook M amp Upton G (1996) Pupilswith Severe Learning Disabilities who PresentChallenging Behaviour A Whole School Approach to Assessment and InterventionWorcestershire BILD Publications

Heaton P (2005) Interval and contour processingin autism Journal of Autism and Developmental Disorders 35(6) 787-793

Hooper J amp Lindsay B (1990) Music and thementally handicapped ndash The effect of music onanxiety Journal of British Music Therapy 4(2)19-26

Jordan R (1999) Autistic Spectrum Disorders An Introductory Handbook for PractitionersLondon David Fulton

Jordan R Jones G (1999) Meeting the Needs ofChildren with Autistic Spectrum DisordersLondon David Fulton

Juslin PN amp Laukka P (2004) Expression perception and induction of musical emotions

A review and a questionnaire study of everyday

listening Journal of New Music Research33(3) 217ndash238

Kahng SW Abt KA amp Wilder DA (2001)

Treatment of self-injury correlated withmechanical restraints Behavioral Interventions16 105-110

Kaplan RS amp Steele LA (2005) An analysis ofmusic therapy program goals and outcomes forclients with diagnoses on the autism spectrum Journal of Music Therapy 42(1) 2-19

Καρτασίδου Λ amp Σταϊκόπουλος Κ (2006)Μουσική στην Ειδική Αγωγή Στο ΛΚαρτασίδου amp Λ Στάmicroου (Επιmicro) Μουσική

Παιδαγωγική Μουσική Εκπαίδευση στην Ειδική Αγωγή Μουσικοθεραπεία Σύγχρονες Τάσεις και

Προοπτικές (σσ 45-60) ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Πανεπιστηmicroίου Μακεδονίας

Καρτασίδου Λ (2004) Μουσική στην Ειδική Παιδαγωγική Εκπαιδευτικές Θεραπευτικές Προσεγγίσεις της Μουσικής στην Ευρύτερή της Σηmicroασία σε Άτοmicroα microε Ειδικές Ανάγκες ΑθήναΤυπωθήτω ndash Γιώργος ∆αρδάνος

Kern P Wolery M amp Aldridge D (2006) Useof songs to promote independence in morninggreeting routines for young children with

autism Journal of Autism and Developmental Disorders 37 1264-1271

Kim J Wigram T amp Gold C (2008) The

effects of improvisational music therapy on jointattention behaviors in autistic children Arandomized controlled study Journal of Autismand Developmental Disorders 38 1758-1766

Knight WEJ amp Rickard NS (2001) Relaxingmusic prevents stress-induced increases insubjective anxiety systolic blood pressure andheart rate in healthy males and females Journalof Music Therapy 38(4) 254-269

Kvale S (2007) Doing Interviews London Sage

Lindberg JS Iwata BA amp Kahng SW (1999)On the relation between object manipulation andstereotypic self-injurious behaviour Journal of Applied Behaviour Analysis 32(1) 51-62

Lundqvist LO Andersson G amp Viding J(2009) Effects of vibroacoustic music onchallenging behaviors in individuals with autism

and developmental disabilities Research in Autism Spectrum Disorders 3 390-400

Lundqvist LO Carlsson F Hilmersson PJuslin PN (2009) Emotional responses to

music Experience expression and physiology Psychology of Music 37 (1) 61-90





ISSN 1791-9622 43

Ma D Salyakina D Jaworski JM Konidari IWhitehead PL Andersen AN HoffmanJD Slifer SH Hedges DJ Cukier HNGriswold AJ McCauley JL BeechamGW Wright HH Abramson RK MartinER Hussman JP Gilbert JR CuccaroML Haines JL Pericak-Vance MA

(2009) A genome-wide association study ofautism reveals a common novel risk locus at5p141 Annals of Human Genetics 73 263-273

Μαντζούκας Σ (2007) Ποιοτική έρευνα σε 6εύκολα βήmicroατα Η επιστηmicroολογία οι microέθοδοικαι η παρουσίαση Νοσηλευτική 46(1) 236-246

Menard E Mottron L amp Peretz I (2000) Localand global processing of music in high-functioning persons with autism Beyond centralcoherence The Journal of Child Psychology

and Psychiatry 41(8) 1057-1065

Murphy GH Oliver C Corbett J Crayton L

Hales J Head D amp Hall S (1993)Epidemiology of Self-injury Characteristics ofPeople with Severe Self-injury and InitialTreatment Outcome In C Kiernan (Ed) Research to Practice Implications of Researchon the Challenging Behaviour of People with Learning Disability (pp 1-35) England BILDPublications

Murphy G amp Wilson B (Eds) (1985) Self-

Injurious Behaviour A Collection of Published Papers on Prevalence Causes and Treatmentin People Who Are Mentally Handicapped or Autistic Great Britain BIMH Publications

Nordoff P amp Robbins C (1965) Music Therapy for Handicapped Children Investigations and Experiences New York Rudolf SteinerPublications Inc

OrsquoDonoghue T (2007) Planning your Qualitative Research An Introduction to Interpretivist Research in Education London Routledge

Oliver C (1993) Self-Injurious Behaviour FromResponse to Strategy In C Kiernan (Ed) Research to Practice Implications of Researchon the Challenging Behaviour of People with Learning Disability (pp 135-188) EnglandBILD Publications

Pujol KK (1994) The effect of vibrotactilestimulation instrumentation and precomposedmelodies on psychological and behaviouralresponses to profoundly retarder children and

adults Journal of Music Therapy 31(3) 186-205

Robson C (2002) Real World Research (2nd

Edition) Oxford Blackwell Publishing

Roederer JG (1982) Physical and Neuropsychological Foundations of Music TheBasic Questions In M Clynes (Ed) Music Mind and Brain The Neuropsychology of Music (pp 37-46) New York Plenum

Sandman CA (1990) The opiate hypothesis inautism and self-injury Journal of Child and

Adolescent Psychopharmacology 1(3) 237-248

Sharp L amp McGee A (2007) The role of rhythmin the development maintenance andmanagement of stereotypic behaviours Areview of non-musical literature British Journalof music Therapy 21(1) 23-27

Simmons J Q amp Frankel F (1985) AnExtinction Procedure for Eliminating Self

Destructive Behaviour in a 9-Year Old AutisticGirl In G Murphy amp B Wilson (Eds) Self- Injurious Behaviour A Collection of Published Papers on Prevalence Causes and Treatmentin People who are Mentally Handicapped or

Autistic (pp 367-373) Great Britain BIMHPublications

Tillman-Boyce J (2000) Constructing Musical

Healing The Wounds that Sing London JessicaKingsley

Vink A (2001) Music and emotion living aparttogether A relationship between music psychology and music therapy Nordic Journal

of Music Therapy 10(2) 144-158Walsh BW (2006) Treating Self-Injury A

Practical Guide New York The Guilford Press

Wigram T (1992) Observational Techniques inthe Analysis of Both Active and ReceptiveMusic Therapy with Disturbed and SelfInjurious Clients In M Heal amp T Wigram(Eds) Music Therapy in Health and Education(pp 274-282) London Jessica Kingsley

Wigram T (1993) The Feeling of Sound TheEffect of Music in Low Frequency Sound in

Reducing Anxiety and Challenging Behaviourin Clients With Learning Difficulties In HPayne (Ed) Handbook of Inquiry in the ArtTherapies One River Many Currents (pp 177-196) London Jessica Kingsley

Wigram T (1995) The psychological and physiological effects of low frequency soundand music Music Therapy Perspectives 13 16-23

Wing L (1996) The Autistic Spectrum A Guide for Parents and Professionals London

Constable

Φρουδάκη Μ (2003) Η ΜουσικοθεραπευτικήΠροσέγγιση Ρ Nordoff-C Robbins στον Χώρο





44

του Νοσοκοmicroείου Στο Θ ∆ρίτσας (Επιmicro) Μουσικοκινητικά ∆ρώmicroενα ως ΜέσονΘεραπευτικής Αγωγής (σσ 53-57) ΑθήναΕθνικό Ίδρυmicroα Ερευνών

Ψαλτοπούλου Ν (2003) Μουσικοθεραπεία ΣτοΘ ∆ρίτσας (Επιmicro) Μουσικοκινητικά ∆ρώmicroεναως Μέσον Θεραπευτικής Αγωγής (σσ 43-47)

Αθήνα Εθνικό Ίδρυmicroα Ερευνών

Προτεινόmicroενη παραποmicroπή

Κάργιου Κ (2012) Η microουσική ως microέσο αντιmicroετώπισης

της αυτοτραυmicroατικής συmicroπεριφοράς ατόmicroων microε αυτισmicroόΜια πιλοτική έρευνα για τις απόψεις των

microουσικοθεραπευτών Approaches Μουσικοθεραπεία amp

Ειδική Μουσική Παιδαγωγική 4(1) 34-44 Ανακτήθηκε

από το httpapproachesprimarymusicgr





ISSN 1791-9622 35

Επαγγελmicroατιών Μουσικοθεραπευτών (ΕΣΠΕΜ2011) ορίζεται ως

laquomicroια microορφή δηmicroιουργικής ψυχοθεραπείας microέσωτέχνης κατά την οποία η προσοχή του θεραπευτή

εστιάζεται στην δηmicroιουργία και αξιολόγηση της

εξελισσόmicroενης θεραπευτικής σχέσης microε την

βοήθεια της microουσικής και των ήχων Η σχέσηαυτή δηmicroιουργείται κυρίως microέσω του microουσικού

αυτοσχεδιασmicroού ή της microουσικής ακρόασηςχωρίς βέβαια να αποκλείει την δυνατότητα

λεκτικής επικοινωνίας [hellip]

O microουσικοθεραπευτής είναι ειδικά

εκπαιδευmicroένος microε άριστες γνώσεις microουσικής και

ψυχολογίας ώστε να οδηγεί και να στηρίζει τη

θεραπευτική διαδικασία microε ευαισθησίαδηmicroιουργικότητα και ευελιξίαraquo

Η microουσικοθεραπεία αν και υπήρχε σε διάφορες

microορφές σε πολλούς αρχαίους πολιτισmicroούς όπως οΕλληνικός και ο Κινέζικος (Campell 2001middotTillman-Boyce 2000) αναγνωρίστηκε ως επιστήmicroησχετικά πρόσφατα στη δεκαετία του 1950 στις

ΗΠΑ (Ευδοκίmicroου-Παπαγεωργίου 1999) Βασικόστοιχείο της microουσικοθεραπείας είναι η σχέση πουδηmicroιουργείται microεταξύ ενός εξειδικευmicroένουθεραπευτή και του θεραπευόmicroενου η οποίαδηmicroιουργεί ένα οικείο περιβάλλον για τοθεραπευόmicroενο έτσι ώστε να συmicromicroετέχει ενεργά στηmicroουσική (Φρουδάκη 2003middot Ψαλτοπούλου 2003)

Μέσα σε αυτό το οικείο περιβάλλον που

δηmicroιουργείται το άτοmicroο αισθάνεται ασφάλεια καιεmicroπιστοσύνη κι έτσι microπορεί να ξεδιπλώσει τοχαρακτήρα του (Ψαλτοπούλου 2003) Ο χώροςστον οποίο πραγmicroατοποιείται η θεραπεία είναι

προορισmicroένος για αυτό το σκοπό και είναιεξοπλισmicroένος microε microουσικά όργανα (Φρουδάκη2003) Η microουσικοθεραπεία απευθύνεται σε έναεύρος πληθυσmicroιακών οmicroάδων microεταξύ των οποίωνκαι τα άτοmicroα microε αυτισmicroό

Αυτισmicroός και αυτοτραυmicroατισmicroός

Ο όρος αυτισmicroός χρησιmicroοποιείται για να υποδείξεισυmicroπεριφορά όπου το άτοmicroο απορροφάται στονεαυτό του microε συνέπεια την αποκοπή του από τηνπραγmicroατικότητα (Bryan 1989) Σύmicroφωνα microε ταισχύοντα διαγνωστικά εγχειρίδια υπάρχουν τρίαβασικά κριτήρια διάγνωσης του αυτισmicroούα) δυσλειτουργίες στην κοινωνική αλληλεπίδρασηβ) δυσλειτουργίες στην επικοινωνία και τηφαντασία και γ) επαναληπτικήστερεοτυπικήσυmicroπεριφορά (Wing 1996) Η διάγνωση τουαυτισmicroού microπορεί να γίνει πριν την ηλικία των 4

χρόνων και εmicroφανίζεται συχνότερα στα αγόρια απόότι στα κορίτσια microε αναλογία 41 (Connor 1999middotJordan 1999middot Ma et al2009) Λόγω της ποικιλίας

των χαρακτηριστικών που εmicroφανίζουν τα άτοmicroα microε

αυτισmicroό γίνεται αναφορά στο φάσmicroα του αυτισmicroούστο οποίο ανήκουν πολλά σύνδροmicroα όπωςAspergers Retts και PDD (Jordan amp Jones 1999)

Σε πολλές περιπτώσεις τα άτοmicroα microε αυτισmicroόαυτοτραυmicroατίζονται O Sandman (1990) υποστηρίζει ότι στα άτοmicroα microε αυτισmicroό το ποσοστόαυτών που αυτοτραυmicroατίζονται κυmicroαίνεται από

30 microέχρι 50 Παρrsquoόλα αυτά δεν υπάρχεικάποια επίσηmicroη και πιο πρόσφατη microέτρηση που ναδίνει το ακριβές ποσοστό των ατόmicroων αυτών

Παρόmicroοια ακριβής ορισmicroός για το τι είναιαυτοτραυmicroατισmicroός δεν υπάρχει Ο Walsh (2006)ορίζει τον αυτοτραυmicroατισmicroό ως microια πράξησκόπιmicroη κατευθυνόmicroενη προς τον εαυτό τουατόmicroου προκαλώντας microη θανατηφόρες βλάβεςΑυτή η πράξη είναι microη αποδεκτή κοινωνικά καισυχνά επιδεικνύεται από το άτοmicroο για να microειώσειτην ψυχολογική του δυσφορία Με βάση άλλες

έρευνες (Favazza 2008middot Murphy amp Willsom 1985)

ο αυτοτραυmicroατισmicroός θα microπορούσε να οριστεί ως ηπράξη που κατευθύνεται προς τον εαυτό τουατόmicroου δηmicroιουργώντας ελαφριές ή σηmicroαντικέςκακώσεις στο σώmicroα του χωρίς όmicroως να υπάρχει

πρόθεση αυτοκτονίας Στην παρούσα έρευνα υιοθετείται ο παραπάνω ορισmicroός

Ο αυτοτραυmicroατισmicroός microπορεί να σχετίζεται microεδιάφορους παράγοντες όπως τα χαρακτηριστικάκαι η σοβαρότητα των αναπηριών του ατόmicroου

διάφοροι βιολογικοί παράγοντες καθώς επίσης καικοινωνικοί ήκαι περιβαλλοντικοί παράγοντες

(Ballinger 1985middot Corbett amp Cambel 1985middot Favazza

2008middot Harris Cook amp Upton 1996middot Murphy OliverCorbett Crayton Hales Head amp Hall 1993middot Oliver1993) Η αυτοτραυmicroατική συmicroπεριφορά δηmicroιουργείπροβλήmicroατα στα άτοmicroα microε αυτισmicroό (και γενικότερα

στα άτοmicroα microε ειδικές ανάγκες) όχι microόνο στησωmicroατική τους ασφάλεια αλλά και στην αποδοχή

και την ένταξή τους κοινωνικό τους περιβάλλονΓια την αντιmicroετώπιση της αυτοτραυmicroατικήςσυmicroπεριφοράς έχουν διεξαχθεί έρευνες πάνω σε

διάφορες θεραπείες και θεραπευτικές τεχνικές (πχενίσχυση θετικών συmicroπεριφορών χρήση

προστατευτικού εξοπλισmicroού συmicroπεριφοριστικέςπαρεmicroβάσεις χρήση φαρmicroάκων κλπ) Τααποτελέσmicroατα είναι άλλοτε θετικά (βλ BorreroKelley Lerman Vollmer amp Wright 2002middot DevlinLeader amp Healy 2009middot Fisher OConnor Kurtz

Deleon amp Gotjen 2000middot Murphy et al 1993) καιάλλοτε αρνητικά (βλ Kahng Abt amp Wilder 2001Lindberg Iwata amp Kahng 1999middot Simmons ampFrankel 1985)

Μουσική αυτισmicroός και αυτοτραυmicroατισmicroός

Στο πεδίο του αυτισmicroού έχουν γίνει διάφορεςέρευνες σχετικά microε την επίδραση τηςmicroουσικοθεραπείας στη συmicroπεριφορά την





ISSN 1791-9622 36










































ISSN 1791-9622 37































∆ιάρκεια


AB 21 2739

CD 25 3003

EF 12 4921

GH 4 4451IJ 7 3322

KL 26 4558

MN 30+ 2556

OP 3 2410

QR 6 010510





ISSN 1791-9622 38
















































ISSN 1791-9622 39





















































ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 36










































ISSN 1791-9622 37































∆ιάρκεια


AB 21 2739

CD 25 3003

EF 12 4921

GH 4 4451IJ 7 3322

KL 26 4558

MN 30+ 2556

OP 3 2410

QR 6 010510





ISSN 1791-9622 38
















































ISSN 1791-9622 39





















































ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 37































∆ιάρκεια


AB 21 2739

CD 25 3003

EF 12 4921

GH 4 4451IJ 7 3322

KL 26 4558

MN 30+ 2556

OP 3 2410

QR 6 010510





ISSN 1791-9622 38
















































ISSN 1791-9622 39





















































ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 38
















































ISSN 1791-9622 39





















































ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 39





















































ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 40


















































ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 41











αυτισmicroό
































London Sage





ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 42












































ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














ISSN 1791-9622 43


































Constable






44














44










Η μουσικοθεραπεία ως μέσω αντιμετώπισης

Documents

Transcript of Η μουσικοθεραπεία ως μέσω αντιμετώπισης