Νέες θεωρήσεις και πολιτικές αντιμετώπισης της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών στην πρώιμη

νεώτερη ΕυρώπηΚώστας Γαγανάκης

Οι αντιδράσεις στο πρόβλημα της φτώχειας βασίστηκαν … στις αργές μεταβολές [στις θεωρήσεις και στον τρόπο σκέψης]… που έκαναν τους φτωχούς να

αντιμετωπίζονται πλέον ως απειλή που πρέπει να τεθεί υπό έλεγχο, ή ως ευκαιρία για κεντρικό κοινωνικό και οικονομικό σχεδιασμό, παρά ως αντικείμενα φιλανθρωπίας.

Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England, Longman, 1988, σ.205.

Το 1580, ο νομικός Jean Martin δημοσίευσε τον εσωτερικό κανονισμό του οργανισμού κοινωνικής αρωγής των φτωχών του Παρισιού (Grand Bureau des Pauvres). Σκοπός του Martin ήταν να ευαισθητοποιήσει τους Παριζιάνους στο μείζον θέμα της αντιμετώπισης της φτώχειας, παρουσιάζοντάς τους μια αναλυτική εικόνα της φιλοσοφίας και των διαφόρων πτυχών της αστικής κοινωνικής πολιτικής. Η έκθεση του Martin προσφέρει μια σαφή εικόνα του μεγαλύτερου συστήματος κοινωνικής αρωγής της γαλλικής πρωτεύουσας, όπως αυτό είχε αποκρυσταλλωθεί προς τα τέλη του 16ου αιώνα1.

Eπικεφαλής του Grand Bureau des Pauvres ήταν επιτροπή τριανταδύο μελών, απαρτιζόμενη από εκπροσώπους του βασιλέα, του βασιλικού δικαστηρίου της πόλης, ευγενείς και εκπροσώπους των δεκαέξη διαμερισμάτων της πρωτεύουσας, ενώ η συμμετοχή της Εκκλησίας περιοριζόταν σε δύο Κανονικούς και σε τρεις κληρικούς, διδάκτορες ή πτυχιούχους θεολογίας.

Οι διαμερισματικοί αξιωματούχοι είχαν την ευθύνη και την εποπτεία της διανομής των βοηθημάτων στους φτωχούς της κάθε ενορίας ή διαμερίσματος, της συλλογής των τελών υπέρ των φτωχών μαζί με τον Εισπράκτορα, στα σπίτια και στις εκκλησίες της πόλης.

1Jean Martin, La police et reiglement du grand Bureau des pauvres de la ville & faulxbourgs de Paris, Παρίσι, Gervais Mallot, 1580, δίχως σελιδαρίθμηση.

1

Είχαν επίσης την ευθύνη της κοινοποίησης προς το Bureau des Pauvres των απογραφών των οφειλών προς το Κοινό Ταμείο, όπως και των επισκέψεων στους φτωχούς, της απομάκρυνσης των θεραπευμένων και όσων είχαν εξαντλήσει τον προβλεπόμενο χρόνο παραμονής τους στα άσυλα, όπως και όσων δεν έφεραν τα ειδικά σήματα των απόρων, ένα σταυρό κοκκινο-κίτρινου υφάσματος, ραμμένο στο δεξί ώμο.

Τα μέλη της διοικούσας επιτροπής έδιναν όρκο στην πόλη και υπηρετούσαν διετή θητεία δίχως αποδοχές. Συνεδρίαζαν σε ολομέλεια ή σε μικρότερες ομάδες δύο φορές την εβδομάδα και τα απογεύματα τις ημέρες γιορτής για να επιδικάσουν υποθέσεις φτωχών, να συνετίσουν όσους πολίτες αρνούνταν να συμβάλλουν στο Κοινό Ταμείο, να διεκπεραιώσουν την πληρωμή των διατιθέμενων από διαθήκες δωρεών, να αποδώσουν τα τέλη υπέρ φτωχών στον Γενικό Εισπράκτορα, εκτός από μικροποσά που διατίθενταν απευθείας σε ξένους και σε περαστικούς φτωχούς. Οι τριανταδύο επίτροποι απαντούσαν σε όλες τις αιτήσεις αρωγής και περίθαλψης, κρίνοντας κατά περίπτωση. Στο τέλος κάθε χρόνου, ο Γενικός Εισπράκτορας, παραδοσιακά ένας πλούσιος αστός, λογοδοτούσε στις αρχές της πόλης. Υπήρχε επίσης ένας γραφέας ο οποίος κατέγραφε τις αποφάσεις, τα διατάγματα και τις εγκυκλίους της Επιτροπής, καταχωρούσε σε αρχείο τις απογραφές των κατοίκων των ενοριών, ενώ κρατούσε και τις απογραφές των φτωχών δικαιούχων αρωγής και περίθαλψης στα ευαγή ιδρύματα της πόλης.

Άλλη θέση ήταν του δικαστικού επιμελητή, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος με τον εντοπισμό, τη σύλληψη και την τιμωρία των περιφερόμενων επαιτών. Η επαιτεία στους δρόμους της πρωτεύουσας απαγορευόταν με ποινή τη μαστίγωση, για την αποφυγή της εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών και τον περιορισμό των κρουσμάτων απάτης. Ο επιμελητής διοικούσε δώδεκα αστυνόμους, επιφορτισμένους με τη σύλληψη των επαιτών στις εκκλησίες, στους δρόμους και στις πλατείες. Με βασιλική διαταγή, τα «ταραχοποιά στοιχεία τα οποία παρεμπόδιζαν τη σύλληψη των επαιτών», θα

2

συλλαμβάνονταν και θα τιμωρούνταν παραδειγματικά. Υπήρχε επίσης ένας κλητήρας με αποστολή τη συλλογή ποσών υπέρ των απόρων από τον κλήρο, τα μοναστικά τάγματα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τις σπουδαστικές κοινότητες του Παρισιού, σε τρίμηνη βάση. Ο εσωτερικός κανονισμός προέβλεπε ακόμη δύο θέσεις γιατρού και χειρουργού με ετήσια θητεία για επισκέψεις και ιατρική φροντίδα στους άρρωστους φτωχούς. Όλοι οι αρχιμάστορες κουρείς διατάσσονταν να προσφέρουν δωρεάν τις υπηρεσίες τους στους απόρους που παρουσιάζονταν στο Bureau des Pauvres. Ένας χειρουργός και ένας κουρέας αναλάμβαναν να ελέγχουν τους φτωχούς που επικαλούνταν ασθένεια για να περιορισθούν τα κρούσματα παραπλάνησης. Σε κάθε ένα από τα δεκαέξη διαμερίσματα της πρωτεύουσας ένας εισπράκτορας αναλάμβανε τη συλλογή των τελών υπέρ φτωχών, σύμφωνα με την επίσημη απογραφή του πληθυσμού της ενορίας. Επίσης, σε κάθε διαμέρισμα ή μεγάλη ενορία υπήρχε ένας υπάλληλος για την εξυπηρέτηση των καταγεγραμμένων φτωχών.

Οι φτωχοί που επιθυμούσαν να τύχουν αρωγής παρουσιάζονταν στα μέλη της διοικούσας επιτροπής και υποβάλλονταν σε ερωτήσεις και σε ιατρική γνωμάτευση. Στη συνέχεια, η αίτησή τους παραπέμπονταν στα διαμερίσματα όπου γινόταν έλεγχος, με επισκέψεις στα σπίτια των αιτούντων και με πληροφόρηση από γείτονες σχετικά με το βιοτικό επίπεδο αλλά και το χρόνο διαμονής των αιτούντων στην πόλη. Ως ελάχιστος χρόνος πριν από την υποβολή αίτησης ορίζονταν τα τρία χρόνια.

Οι φτωχοί περνούσαν κατόπιν υπό την προστασία του Κοινού Ταμείου για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και με προσδιορισμένο εβδομαδιαίο βοήθημα. Τα παιδιά στέλνονταν στο Hospital de la Trinité . Όσοι δεν δικαιούνταν αρωγής (δεν είχαν γεννηθεί στο Παρίσι ή δεν διέμεναν τουλάχιστον για τρία χρόνια) στέλνονταν στους τόπους καταγωγής τους με ποινή μαστίγωσης σε περίπτωση άρνησης. Οι άρρωστοι και ανίκανοι προς εργασία στέλνονταν στα ιδρύματα της πόλης, ανάλογα με την πάθησή τους. Όλοι οι άρρωστοι φτωχοί, συμπεριλαμβανομένων των θυμάτων πανώλης αλλά όχι των

3

συφιλιδικών εντάσσονταν στο Hostel Dieu. Οι συφιλιδικοί «από ατύχημα» και όχι από τη θέλησή τους υποβάλλονταν σε θεραπεία από γιατρούς, με έξοδα του Κοινού Ταμείου και με συμπληρωματικό βοήθημα που χορηγούσε το Hostel Dieu. Για τους «αμετανόητους συφιλιδικούς» και για τις πόρνες, πέρα από τον εγκλεισμό δεν προσφερόταν καμμία θεραπεία, για τον παραδειγματισμό των υπολοίπων. Οι πάσχοντες από λέπρα εντάσσονταν σε λοιμοκαθαρτήρια όπως αυτό του Saint Ladre de Roulle. Oι προσβεβλημένοι από γάγγραινα εντάσσονταν στο Hospital & Commenderie de Sainct Antoine de Paris. Όσοι ξένοι άρρωστοι θεραπεύονταν ή υποβάλλονταν σε προληπτικό ακρωτηριασμό επιδοτούνταν για να επιστρέψουν στους τόπους καταγωγής τους.

Οι υγιείς και αρτιμελείς αλλά ανίκανοι προς εργασία φτωχοί (ηλικιωμένοι, ανήλικοι, άνδρες με άρρωστες συζύγους και πολύτεκνοι) λάμβαναν βοήθημα από το Κοινό Ταμείο. Για τα έκθετα παιδιά, προσφερόταν στέγη στο Καταφύγιο της Παναγίας των Παρισίων. Τα ορφανά πρώην τροφίμων του Hostel Dieu, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, στεγάζονταν και σιτίζονταν στο Hospital des enfans rouges, όπου και τους παρεχόταν θρησκευτική κατήχηση και εκπαίδευση στα επαγγέλματα. Όλα τα ορφανά των φτωχών του Παρισιού και των περιχώρων, κάτω των δώδεκα ετών για τα αγόρια και δέκα για τα κορίτσια, γίνονταν δεκτά στο Hospital du Sainct Esprit, όπου εκπαιδεύονταν σε διάφορες τέχνες και διδάσκονταν το λόγο του Θεού. Τα κορίτσια που έφταναν σε ηλικία γάμου παντρεύονταν με δαπάνες του ιδρύματος. Παιδιά απόρων γονέων γίνονταν δεκτά στο Hospital de la Trinité, όπου και επιδοτούνταν με μέρος από τα τέλη των ενοριών τους. Και αυτά υφίσταντο ανάλογη εκπαίδευση. Παιδιά απόρων τεχνιτών και κατοίκων του Παρισιού κάτω των οκτώ ή εννέα ετών υποστηρίζονταν οικονομικά στο χώρο διαμονής τους με την παροχή βοηθήματος από τα ενοριακά τέλη στους γονείς, κηδεμόνες ή γείτονές τους, μέχρις ότου φτάσουν σε ηλικία εκπαίδευσης στα επαγγέλματα. Το Hospital de la Trinité διέθετε τεχνίτες κάθε διαφόρων ειδικοτήτων για την εκπαίδευσή τους.

4

Οι «ντροπαλοί φτωχοί» δέχονταν απευθείας και μυστικά οικονομική ενίσχυση από τους υπεύθυνους των ενοριών τους, οι οποίοι και τους γνώριζαν. Οι υγιείς και αρτιμελείς φτωχοί που δεν εργάζονταν από οκνηρία ή λόγω δύστροπου χαρακτήρα στέλνονταν στις τάφρους, τις οχυρώσεις και τα άλλα δημόσια έργα της πόλης, με δαπάνες του Κοινού Ταμείου. Τα ημερομίσθιά τους ήταν «λογικά», μόλις επαρκή και έπρεπε να εργάζονται υπό αυστηρή επίβλεψη.

Για τους αμετανόητους επαίτες και για τις γυναίκες που επαιτούσαν «φέροντας παιδιά που συχνά δεν ήταν δικά τους» είχε δημιουργηθεί ένα ειδικό άσυλο στο προάστειο Sainct Germain des Prez, όπου επίσης φιλοξενούνταν ηλικιωμένοι, παιδιά που έπασχαν από ψείρες ή αλωπεκία και γυναίκες με διανοητικές αναπηρίες και ψυχικές διαταραχές. γυναίκες και άνδρες φιλοξενούνταν χωριστά.

Επικεφαλής του ιδρύματος ήταν ένας έμπειρος χειρουργός, τον οποίο συνεπικουρούσαν ένας γιατρός και τέσσερις επιστάτες, για την τήρηση της τάξης και την αστυνόμευση της συμπεριφοράς των τροφίμων. Για τις πλέον προβληματικές περιπτώσεις λειτουργούσαν δύο φυλακές. Οι απείθαρχοι και αμετανόητοι υποβάλλονταν σε δημόσια και παραδειγματική τιμωρία. Στο ίδρυμα διέμεναν επίσης δύο ιερείς για την τέλεση της θείας λειτουργίας και για προσευχές υπέρ των δωρητών του ιδρύματος. Το ίδρυμα επισκέπτονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα επιθεωρητές για την εξακρίβωση της κατάστασης των τροφίμων και για την απομάκρυνση όσων θεωρούνταν υγιείς και ικανοί προς εργασία.

Βασιλικό διάταγμα όριζε πως πέρα από το «εργαστήριο των ικανών φτωχών» θα υπήρχε και «εργαστήριο» για τους αγύρτες, οκνηρούς και απατεώνες, οι οποίοι θα εργάζονταν αλυσσοδεμένοι κατά ζεύγη στα τείχη, στην καθαριότητα και στις αποχετεύσεις της πόλης. Στο ίδρυμα Sainct Jacques du hault-pas φιλοξενούνταν φτωχοί απόμαχοι και ανάπηροι στρατιώτες του βασιλικού στρατού. Οι τυφλοί φιλοξενούνταν στο Hospital des quinze vingt. Οι άπορες χήρες στο Hospital des Audriettes. Φτωχές γυναίκες και κορίτσια στο Hospital de Saincte Catherine, ενώ προσκυνήτριες και φτωχές περαστικές

5

γυναίκες φιλοξενούνταν στο Hostel des filles Dieu, το οποίο και είχε αναλάβει τη σίτιση των θανατοποινιτών στις φυλακές της πόλης. Προσκυνητές για την Ιερουσαλήμ φιλοξενούνταν στο Hospital du Sepulchre. Οι φτωχοί διαβάτες φιλοξενούνταν για μια μόνο νύχτα στο Hospital Saint-Jacques.

Για την ευαισθητοποίηση της κοινότητας η διοικούσα επιτροπή διοργάνωνε τις ημέρες της Πεντηκοστής γενική λιτανεία όλων των φτωχών του Κοινού Ταμείου και των παιδιών της Trinité, με τη συνοδεία μελών της επιτροπής και πολιτοφυλάκων. Με χώρο συγκέντρωσης το κοιμητήριο των Αθώων, η λιτανεία κατευθυνόταν στην Παναγία των Παρισίων ή στη μονή της προστάτιδας της πόλης Αγίας Γενεβιέβης, όπου και οι φτωχοί συμμετείχαν σε λειτουργία υπέρ της μοναρχίας και της ευημερίας του βασιλείου της Γαλλίας.

Η έκθεση του Martin έδινε μια εικόνα που απείχε πολύ από την κοινωνική πραγματικότητα της πόλης, αποτύπωνε ωστόσο με ακρίβεια τις κυρίαρχες κατευθύνσεις στην κοινωνική πολιτική των δυτικο-ευρωπαϊκών αστικών κοινοτήτων στα τέλη του 16ου αιώνα. Έχοντας αποστασιοποιηθεί από παλαιότερες θεωρήσεις της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών, βασισμένες σε μιαν ανελαστική σύλληψη του χριστιανικού καθήκοντος της φιλανθρωπίας, οι αστικές κυβερνήσεις προωθούσαν πλέον δύο κύριους στόχους: την εξάλειψη της επαιτείας και την παραγωγική ενσωμάτωση των φτωχών στον κόσμο της εργασίας.

1. Η διόγκωση της φτώχειας: κοινωνικο-οικονομικές ανακατατάξεις στο δυτικοευρωπαϊκό αγροτικό και αστικό χώρο, 14ος – 16ος αιώνας.1α. Μέσα 14ου – μέσα 15ου αιώνα.

Tην εκατονταετία 1350-1450 η Ευρώπη συγκλονίσθηκε από μια γενικευμένη κρίση: Κύρια χαρακτηριστικά της ήταν οι επιδημικές κρίσεις, οι καταστροφικές σοδειές, οι παρατεταμένοι πόλεμοι που

6

επέφεραν μια κατακόρυφη αύξηση της θνησιμότητας και μείωση των γεννήσεων, τέλος, οι εκτεταμένες αστικές και αγροτικές εξεγέρσεις. Στο τέλος του αιώνα, ο ευρωπαϊκός πληθυσμός είχε μειωθεί περίπου κατά 35%.

Τα αίτια της κρίσης δεν μπορούν να αναζητηθούν αποκλειστικά στη δράση εξωγενών παραγόντων, όπως ιδιαίτερα οι κλιματολογικές αλλαγές, ούτε και με προσφυγή στο απλουστευτικό νεομαλθουσιανό ερμηνευτικό μοντέλο της πληθυσμιακής έκρηξης και της συνακόλουθης ανεπάρκειας των τροφίμων. Πρέπει μάλλον να αναζητηθούν στη δυναμική του φεουδαλικού τρόπου παραγωγής, συγκεκριμένα στις εγκαθιδρυμένες σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης, οι οποίες διαιώνιζαν την εξαιρετικά άνιση κατανομή γης και πόρων, ιδιαίτερα των ζώων, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της αγροτικής παραγωγής και την καταδίκη της πλειοψηφίας των αγροτικών πληθυσμών σε μια κατάσταση μόνιμης ανέχειας2.

Η δημογραφική καθίζηση που προκάλεσαν τα επιδημικά κύματα του Μαύρου Θανάτου οδήγησε στη Δύση στη χειραφέτηση των χωρικών, οι οποίοι βρέθηκαν απροσδόκητα σε πλεονεκτική θέση απέναντι στους φεουδάρχες γαιοκτήμονες, εξαιτίας της προκληθείσας σπανιότητας των εργατικών χεριών. Από την άλλη, η ερήμωση της αγροτικής υπαίθρου επέφερε ένα δραστικό περιορισμό των εσόδων των γαιοκτημόνων, γεγονός που τους έστρεψε στον κατακερματισμό και στην ενοικίαση της γης τους στους χωρικούς. Η εδραίωση του χρηματικού ενοικίου σε αντικατάσταση της παραδοσιακής έγγειας προσόδου ωφέλησε τους καλλιεργητές. Εξαιτίας της πτώσης της τιμής των δημητριακών, όπως και των πολλών νομισματικών υποτιμήσεων, το ύψος των ενοικίων γνώριζε παντού μια σταθερή μείωση. Στα χαμηλότερα αγροτικά στρώματα, και ειδικότερα στους μεροκαματιάρηδες της υπαίθρου, η μείωση του εργατικού δυναμικού επέφερε μια σταδιακή αύξηση των αποδοχών: Στην Αγγλία του 15ου αιώνα, υπολογίζεται πως το εισόδημα ενός ζευγολάτη, μαζί με αυτό 2 Robert Brenner, “Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe”, T.H. Aston & C.H.E. Philpin (επιμ.), The Brenner Debate. Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1987, σ. 33-34.

7

της υπόλοιπης οικογένειάς του, ισοδυναμούσε με το εισόδημα από την καλλιέργεια οκτώ εκταρίων γης3.

Ωστόσο, μόνη ωφελημένη από τη δημογραφική κρίση ήταν η «αγροτική αριστοκρατία», δηλαδή οι χωρικοί με μεγάλο κλήρο.

αντίθετα, η κατάσταση των μικρότερων καλλιεργητών, πέρα από μια πρόσκαιρη βελτίωση μετά τη λαίλαπα του Μαύρου Θανάτου, σταδιακά επιδεινώθηκε. Η πτώση της τιμής των δημητριακών και η αύξηση της τιμής των κατασκευασμένων αγαθών επέφεραν μείωση του εισοδήματος, με μικρότερα κέρδη από τη διάθεση της παραγωγής και ταυτόχρονα υψηλό παραγωγικό κόστος. Επιπλέον, οι μικροί καλλιεργητές στερούνταν το απαραίτητο κεφάλαιο για να στραφούν στην κτηνοτροφία, όπως έκαναν οι πλουσιότεροι. στη διάρκεια του 14ου αιώνα, απειλήθηκαν από τη εξάπλωση της κτηνοτροφίας και την εντεινόμενη προσπάθεια υφαρπαγής των κοινών βοσκοτόπων από τη φεουδαλική αριστοκρατία και τους πλουσιότερους αγρότες. Μόνη διέξοδος ήταν η στροφή σε άλλου είδους καλλιέργειες, συντονισμένες με τον αστικό κατασκευαστικό τομέα (λινάρι, φυτικές βαφές, λυκίσκος, κλπ). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή εξάρτησή τους από την αγορά, τόσο για τη διάθεση των προϊόντων τους, όσο και για την αγορά των αναγκαίων για τη συντήρησή τους τροφίμων4.

Στη διάρκεια του 14ου αιώνα, τα παραδοσιακά αστικά κέντρα της Φλαμανδίας, της Βραβάντης και της Βόρειας Ιταλίας στράφηκαν στην παραγωγή αγαθών πολυτελείας (κυρίως ειδών ρουχισμού), για να ακολουθηθούν γρήγορα από τα νεότερα κατασκευαστικά κέντρα. Η δημογραφική συρρίκνωση είχε εξασθενίσει το διεθνές εμπόριο και περιορίσει την αγορά, με αποτέλεσμα την ένταση του ανταγωνισμού.

τα νέα αστικά εργαστήρια διακρίνονταν από την προηγμένη τενολογική υποδομή τους και το υψηλά εκπαιδευμένο προσωπικό. Στη Βουργουνδία, η ύπαρξη της πριγκηπικής αυλής εξασφάλισε τις πόλεις της Φλαμανδίας και της Βραβάντης σε περίοδο κρίσης. Η στροφή στην παραγωγή ειδών πολυτελείας για τις ελίτ ενίσχυσε τη θέση των 3 Catharina Lis & Hugo Soly, Poverty & Capitalism in Pre-Industrial Europe, Bristol, The Harvester Press, 1982, σ. 29-32. Werner Rösener, Οι αγρότες στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1999, σ. 144-158.4 C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism , σ. 32-33.

8

εξειδικευμένων αστών τεχνιτών: Με την κατασκευή ειδών υψηλής ποιότητας αποκλειστικά για την αριστοκρατία, μειώναν την εξάρτησή τους από τις διακυμάνσεις της αγοράς, συνεπώς και από τους εμπόρους. Η απεξάρτηση αυτή είχε και πολιτικό αντίκτυπο, με τη συμμετοχή των πλουσιότερων αρχιμαστόρων στις αστικές ολιγαρχίες του 14ου αιώνα. Από την άλλη, η παραγωγή αγαθών υψηλής ποιότητας απαιτούσε εξειδίκευση, επομένως σφικτό έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας και του εργατικού προσωπικού. Αυτό οδήγησε σε μια κοινωνική σκλήρυνση στο εσωτερικό των αστικών συντεχνιών, με την επιβολή της - σταδιακά κληρονομικής - ηγεμονίας των αρχιμαστόρων επί των υπολοίπων τεχνιτών.

Η κυριαρχία των συντεχνιών οδήγησε τους εμπόρους στην αγροτική ύπαιθρο, με την εξάπλωση του συστήματος της οικοτεχνίας (αγροτικός κατασκευαστικός τομέας). Η μεταφορά της παραγωγικής διαδικασίας στην ύπαιθρο προσέφερε εκτός των άλλων και δυνατότητα ανοίγματος μιας νέας αγοράς για τα μεσαία στρώματα, με την παραγωγή υφασμάτων φθηνότερης ποιότητας. Τέλος, οι άφθονοι μικροκληρούχοι, οι οποίοι στρέφονταν στην περιθωριακή απασχόληση εξαιτίας της οικονομικής τους δυσπραγίας, προσέφεραν μια μόνιμη δεξαμενή φθηνού εργατικού δυναμικού. Σημαντικότερο πάντως όφελος για τους εμπόρους παρέμενε η απελευθέρωσή τους από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των αστικών συντεχνιών. Οι αντιδράσεις των αστικών κέντρων στη μεταφορά της παραγωγής στην ύπαιθρο - λχ, των πόλεων της Φλαμανδίας στον 14ο αιώνα - αποδείχθηκαν μάταιες, επειδή οι ευγενείς παρείχαν την προστασία τους στις νέες κατασκευαστικές μονάδες. Στη διάρκεια του 15ου αιώνα, στην Αγγλία, στη Νότια Γερμανία και στη Βορειοανατολική Ελβετία εμφανίσθηκαν συγκροτήματα χωριών, δίκτυα παραγωγής οργανωμένα στη βάση του συστήματος της οικοτεχνίας.

Η ανάπτυξη της υπαίθριας παραγωγικής μηχανής είχε δυσμενείς επιπτώσεις στους κλάδους της αστικής οικονομίας που δεν απασχολούνταν στην κατασκευή ειδών πολυτελείας: Παραδοσιακά κέντρα υφαντουργίας παρήκμασαν και δεκάδες τεχνιτών οδηγήθηκαν

9

στην ανεργία, εξαιτίας της κατάκτησης της αγοράς από τα φθηνότερα υφάσματα της υπαίθρου. Η δυνατότητα πρόσβασης των παρακμασμένων κλάδων τεχνιτών στις ακμάζουσες συντεχνίες κατασκευής ειδών πολυτελείας (ταπητουργία, βιομηχανία όπλων και θωράκων, ξυλογλυπτική, επεξεργασία δέρματος, επιπλοποιία, κλπ) ήταν ελάχιστη, εξαιτίας του απαγορευτικού κόστους εκμάθησης μιας νέας ειδικότητας. Η συγκέντρωση της κοινωνικής και πολιτικής ισχύος στα χέρια των αρχιμαστόρων οδήγησε και στη μονοπώληση της αγοράς: Στην περίοδο 1388-1410 στη Brugges, δύο οικοδόμοι και τέσσερις επιπλοποιοί ήταν υπεύθυνοι για περισσότερο του 80% των εκτελούμενων δημοσίων έργων.

Η πόλωση στο εσωτερικό της κοινωνίας των τεχνιτών εντάθηκε με την κληρονομική διαδοχή στη θέση των αρχιμαστόρων και την εδραίωση ολιγαρχικού τύπου εξουσίας στις περισσότερες συντεχνίες. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στην εξέγερση των χαμηλότερων στρωμάτων των τεχνιτών, στο σύνολο σχεδόν των ευρωπαϊκών χωρών. Στη διάρκεια του 14ου αιώνα στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στα ελβετικά καντόνια, μαθητευόμενοι τεχνίτες στους κλάδους της υφαντουργίας, της επεξεργασίας δέρματος και γούνας, της ραπτικής και της σιδηρουργίας, προχώρησαν στη συγκρότηση αδελφοτήτων που συνδύαζαν θρησκευτικές και κοινωνικές δραστηριότητες, κατά κύριο λόγο εστιασμένες στην αλληλοβοήθεια και την αρωγή των μελών τους. Το ότι αυτές οι οργανώσεις κινήθηκαν και διεκδικητικά απέναντι στους εργοδότες, φαίνεται στη σειρά κατασταλτικών μέτρων στα οποία προχώρησαν οι αστικές ολιγαρχίες σε πολλές περιπτώσεις5.

Μέσα από τις τοπικές αδελφότητες, αλλά και από τις περιφερειακές συνενώσεις των περιφερόμενων τεχνιτών, οι χαμηλόβαθμοι τεχνίτες επιχείρησαν να περιχαρακώσουν τους 5 Catharina Lis & Hugo Soly, “ ‘An Irresistible Phalanx’: Journeymen’s Associations in Western Europe, 1300-1800”, C.Lis, στο J. Lukassen, H. Soly (επιμ.), Before the Unions. Wage earners and collective action in Europe, 1300-1850, International Review of Social History Supplement 2, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ. 24-25. C. Friedrichs, The Early Modern City, 1450-1750, Λονδίνο, Longman 1995, σ. 98-99. W.Sewell, Work and Revolution in France.The Language of Labor from the Old Regime to 1848, Κέμπριτζ, CUP, 1980, …, σ. 16-39.

10

κλάδους τους, εδραιώνοντας στενό έλεγχο στην πρόσβαση στα επαγγέλματα, μέσω του συστήματος της μαθητείας και επιβάλλοντας στους αρχιμάστορες τη λογική του «κλειστού εργαστηρίου» (το οποίο στρατολογούσε εργαζόμενους αποκλειστικά από την οικεία συντεχνία). Η επιβολή περιορισμών στην προσφορά εργασίας προστάτευε τα συμφέροντα των χαμηλόβαθμων τεχνιτών, διατηρώντας σταθερό το ημερομίσθιό τους και αποτρέποντας μακροπρόθεσμα τον πληθωρισμό ειδικευμένων τεχνιτών σε έναν κλάδο. Για το λόγο αυτό αποτέλεσε πεδίο διαρκών αντιπαραθέσεων των εργαζομένων με τους αρχιμάστορες και ιδιοκτήτες των εργαστηρίων που επιδίωκαν τη συμπίεση του παραγωγικού κόστους, μέσα από τη μείωση των ημερομισθίων και την πρόσβαση σε μια δεξαμενή πλεονάζοντος και φθηνού εργατικού δυναμικού.

Στη διάρκεια του 15ου αιώνα, η εξάπλωση της φτώχειας ενέτεινε την κοινωνικο-οικονομική ανισότητα στις τάξεις των χωρικών. Στην αγροτική κοινότητα της Piuvica στην Ιταλία, κανένας δεν εξαιρούνταν από την καταβολή φόρου το 1243. το 1427, 30% του πληθυσμού εμφανίζονταν ως άποροι (nihil habentes). Στη διετία 1437-38, το 30% των χωρικών της Φλαμανδίας και της Βραβάντης ζούσε στην ανέχεια, ενώ το 1469, χρονιά φυσιολογικής σοδειάς, το ποσοστό στη Φλαμανδία ήταν 25%. Στον αστικό χώρο, η κοινωνικο-οικονομική διαφοροποίηση προσέλαβε εκρηκτικές διαστάσεις:. Στις γερμανικές και ελβετικές πόλεις του 15ου αιώνα, περίπου οι μισοί από τους φορολογούμενους καταγράφονταν ως δυνάμει φτωχοί (δηλ. κοντά στα όρια της ανέχειας, με εισόδημα μικρότερο των 100 φλορινιών) ενώ το ένα τέταρτο περίπου αναφέρονταν ως μη έχοντες (Habnits). Στο φλωρεντινό catasto της διετίας 1427-1429, το 10% του πληθυσμού εμφανιζόταν να κατέχει 68% του αστικού πλούτου, ενώ το φτωχότερο 70% του πληθυσμού μόλις το 10%. Επιπλέον, η φτώχεια παρουσίαζε σταθερά αυξητικές τάσεις: Στις Βρυξέλλες το 10% των νοικοκυριών χαρακτηρίζονταν «φτωχά» το 1437. το 1496, το ποσοστό των φτωχών είχε ανέλθει στο 17%.

11

Ενδεικτικά ποσοστά δυνάμει φτωχών σε γερμανικές και ελβετικές πόλεις, 15ος αιώνας:Πόλη Έτος Πληθυσμός Φορολογούμε

νοιΠοσοστό % δυνάμει Φτωχών

Αυγούστα 1475 περ. 20.000 4.485 87Βασιλεία 1446 περ. 10.000 2.841 68Κωνσταντία 1460 περ. 6.000 1.487 61Μέμμινγκεν 1450 περ. 4.500 1.096 63Ράβενσμπουργκ

1473 περ. 5.000 1.416 70

Λυβέκκη 1460 περ. 20.000 5.600 52Η αστική φτώχεια του 15ου αιώνα ήταν εξάλλου απόρροια και

της συντελούμενης αναδιάρθρωσης του αστικού κατασκευαστικού τομέα, ιδιαίτερα της παρακμής του παραδοσιακού κλάδου της υφαντουργίας, εξαιτίας του ανταγωνισμού της υπαίθρου6.

1β. Μέσα 15ου – 16ος αιώνας.Στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο των αρχών του 16ου αιώνα, η κυριαρχία

της μικροϊδιοκτησίας δημιουργούσε μόνιμα προβλήματα επιβίωσης στους αγρότες. Στη Γαλλία το 80 με 90% των κλήρων δεν ξεπερνούσε τα πέντε εκτάρια. Η δυνατότητα προσφυγής σε εναλλακτικές πηγές εισοδήματος, όπως η μισθωτή εργασία και η οικοτεχνική παραγωγή συχνά καθόριζε τις τύχες της αγροτικής οικογένειας. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Αλσατία, στη Βουργουνδία, στο Languedoc και στην κοιλάδα του Λίγηρα, η στροφή προς μια εξειδικευμένη παραγωγή, όπως η αμπελοκαλλιέργεια, εξασφάλιζε την επιβίωση των μικροκληρούχων. Αντίθετα, εκεί όπου κυριαρχούσε το σύστημα της επίμορτης καλλιέργειας, οι χωρικοί συχνά αναγκάζονταν είτε να εγκαταλείψουν τη γη τους, είτε να υποβιβασθούν στο επίπεδο του αγρεργάτη. Η αδυναμία της μεγάλης πλειοψηφίας των μικροκληρούχων να αντεπεξέλθουν στη συχνά δυσβάστακτη 6 C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 46-48. Bronislaw Geremek, Poverty. A History, Οξφόρδη, Blackwell, 1997, σ. 113-114.

12

φορολογία, στο λειτουργικό κόστος των κτημάτων τους και ιδιαίτερα στις ανάγκες διαβίωσης των οικογενειών τους, τους έσπρωχνε στον δανεισμό και τελικά στην απώλεια της αγροτικής τους ιδιοκτησίας: Στη δεκαετία του 1540, οι χωρικοί στα νότια του Παρισιού κατείχαν περίπου το 40% της καλλιεργήσιμης γης.Έναν αιώνα αργότερα, το ποσοστό τους είχε περιορισθεί στο 28%.

Η εξάπλωση της κτηνοτροφίας, με τη μετατροπή καλλιεργήσιμης γης σε βοσκοτόπια και τη κατάργηση των άλλοτε ελεύθερων στην κοινή εκμετάλλευση δασικών και μη περιοχών στην Αγγλία καταδίκασε τη συντριπτική πλειοψηφία των χωρικών στην ανέχεια. Το κίνημα των περιφράξεων συνετέλεσε στον καπιταλιστικό μετασχηματισμό της αγγλικής αγροτικής παραγωγής, είχε όμως καταστροφικές επιπτώσεις στη μεγάλη μάζα των ακτημόνων και των μεροκαματιάρηδων αγρεργατών. Παρόμοια και στην ηπειρωτική Ευρώπη, η εξάπλωση της κτηνοτροφίας προκάλεσε μαζικές εκχερσώσεις δασών, δημογραφική συρρίκνωση στην ύπαιθρο και τελικά, καθίζηση της αγροτικής παραγωγής και μαζική φτώχεια στις τάξεις των μικροκτηματιών χωρικών. Ο 16ος αιώνας υπήρξε μια περίοδος εντεινόμενης κοινωνικής αποδιάρθρωσης στην ύπαιθρο. Στις Κάτω Χώρες στις αρχές του αιώνα, ένα 31% των αγροτικών νοικοκυριών χαρακτηρίζονταν ως φτωχά. Απογραφή του 1526 στη Βραβάντη έδωσε έναν αριθμό φτωχών αγροτών που ανερχόταν στο 27%. Στη Φλάνδρα, το ποσοστό των φτωχών της υπαίθρου ανάμεσα στα 1498 και 1544 ανέβηκε από περίπου 30 στο 40%7.

Ο εμπορικός καπιταλισμός του 16ου αιώνα ήταν εξαιρετικά κινητικός και χαρακτηριζόταν από τις ελάχιστες επενδύσεις σε διακή, μόνιμα μέσα παραγωγής. Οι έμποροι καπιταλιστές είχαν τη δυνατότητα να αποσύρουν τα κεφάλαιά τους από μια επιχείρηση ή περιοχή και να τα μεταφέρουν κάπου αλλού εύκολα, γρήγορα και με μικρές οικονομικές απώλειες. Επειδή ο κυρίαρχος εμπορικός καπιταλισμός είχε επιφέρει ελάχιστες βελτιώσεις στον τομέα της τεχνολογίας, δεν υπήρχε κάποια πόλη ή περιοχή της Ευρώπης που να

7 C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 57-61, 72-74.

13

είχε αποκτήσει στην ακμή της το αναγκαίο ποιοτικό προβάδισμα που θα της επέτρεπε να αντεπεξέλθει σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας και κρίσης. Νέα παραγωγικά κέντρα διαδέχονταν τα παρηκμασμένα παλιά, με καταστροφικές συνέπειες για πλατιά στρώματα αστικών πληθυσμών σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο.

Στις αστικές οικονομίες που ήταν προσανατολισμένες στις εξαγωγές και στην παραγωγή ειδών πολυτελείας, οι τεχνίτες, ασφυκτικά εξαρτώμενοι από τους μεγάλους εμπόρους, κατέληξαν μισθωτοί εργαζόμενοι. Την περίοδο 1584-1585, μόλις πενήντα από τους 4.000 Λυωνέζους που απασχολούνταν στην επεξεργασία και ύφανση μεταξωτών ανήκαν στην ιδιοκτήτρια τάξη. Οι υπόλοιποι χαρακτηρίζονταν ως «φτωχοί άνθρωποι» που εξαρτούσαν την επιβίωσή τους από την εργασία τους. Ανάλογη φάση προλεταριοποίησης χαρακτήρισε και τις κοινότητες των τεχνιτών στα μικρότερα αστικά κατασκευαστικά κέντρα, προσανατολισμένα στην παραγωγή φθηνότερων ποιοτήτων υφασμάτων. Εκμεταλλευόμενοι τη συνεχή εισροή εργατικού δυναμικού από την ύπαιθρο, οι έμποροι και οι πλουσιότεροι αρχιμάστορες εντείναν την εκμετάλλευση του εργατικού τους δυναμικού, συμπιέζοντας τα ημερομίσθια. Σε έκθεσή του το 1577, ο γραμματέας της αστικής κοινότητας του Leyden απέδιδε τη φτώχεια των τεχνιτών της ολλανδικής πόλης στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της υφαντουργίας. Οι λαναράδες, οι υφαντές, οι κλώστριες και άλλες υπο-ειδικότητες του κλάδου ήταν απόλυτα υποταγμένες στους λίγους και ισχυρούς υφασματέμπορους, που είχαν την πλήρη υποστήριξη των προκρίτων της κοινότητας8.

Στη διάρκεια του 16ου αιώνα οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δοκιμάσθηκαν σκληρά από μια εκτίναξη του πληθωρισμού που αποκλήθηκε από τους ιστορικούς «επανάσταση των τιμών». Η δημογραφική ανάκαμψη είχε προκαλέσει αυξημένη ζήτηση για τα αγροτικά προϊόντα, οι τιμές των οποίων γνώρισαν μια σταθερή και εντυπωσιακή αύξηση, αφήνοντας κατά πολύ πίσω ανάλογες αυξήσεις

8 C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ.68-69.

14

στα εισοδήματα των εργαζομένων. Στην περίοδο 1500-1700, το πραγματικό εισόδημα των λαϊκών στρωμάτων σε ολόκληρη τη Δύση υπέστη δραματική συρρίκνωση. Οι επιπρόσθετες αρνητικές διακυμάνσεις που προκαλούσαν καταστροφικές σοδειές και κρίσεις σιτοδείας, όπως αυτές του 1527-1531 και 1594-1597, οδήγησαν στο θάνατο χιλιάδες Ευρωπαίους, ενώ ανάγκασαν τις αρχές να πάρουν έκτακτα μέτρα ανακούφισης των χειμαζόμενων πληθυσμών τους για να αποτρέψουν τον κίνδυνο της κοινωνικο-πολιτικής εκτροπής9.

Την άνοιξη του 1529 στη γαλλική Λυών, η υψηλή τιμή των δημητριακών, η οποία αποδόθηκε στην κερδοσκοπία των εμπόρων και στη συνέργεια ορισμένων αστών προκρίτων, οδήγησε στην εμφάνιση διαδήλωσης περίπου 2.000 ατόμων, ανειδίκευτων τεχνιτών και γυναικοπαίδων, που λεηλάτησαν την κοινοτική σιταποθήκη, τη φραγκισκανική μονή και τις κατοικές πολλών πλουσίων της πόλης. Για μια ημέρα το πλήθος ήταν κύριο της κατάστασης στην πόλη, ενώ οι χωρικοί των περιχώρων αρνήθηκαν να πληρώσουν τους φόρους τους. Η αντίδραση της αστικής ολιγαρχίας ήταν η σύλληψη και ο απαγχονισμός των ηγετών της Μεγάλης Εξέγερσης (Grande Rebeyne), ενώ έγινε λόγος και για ανάμειξη του τοπικού πυρήνα Λουθηρανών στο ξεσηκωμό των φτωχών της κοινότητας10.

Η άνιση κατανομή του αστικού πλούτου κατέστη περισσότερο από εμφανής, φέρνοντας τις ευρωπαϊκές αστικές κοινωνίες αντιμέτωπες με μια πρωτοφανή κοινωνική πόλωση στο εσωτερικό τους: Στην Αμβέρσα την περίοδο 1584-1585 οι ιδιοκτήτριες τάξεις αντιπροσώπευαν μόλις το 24% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 76% ανήκε στους φτωχούς που δεν συμπλήρωναν φορολογητέο εισόδημα. Η φτώχευση των χαμηλόβαθμων τεχνιτών συνδιάσθηκε με την αθρόα εισροή άκληρων αγρεργατών και φτωχών της υπαίθρου για να διογκώσει απελπιστικά τον αριθμό των φτωχών στις πόλεις. Το 1498 στο Leyden οι φτωχοί υπολογίζονταν στο 30% του πληθυσμού. το 1548,το ποσοστό των φτωχών είχε ανέλθει περίπου στο 50% του 9 Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ. 28-31.10 Natalie Zemon Davis, Society and Culture in Early Modern France, Οξφόρδη, Polity Press, 1987, σ. 27-29.

15

αστικού πληθυσμού. Ανάμεσα στα 1517 και 1594, ο πληθυσμός των φτωχών του Λονδίνου δωδεκαπλασιάσθηκε. Απογραφή του 1534 στη γαλλική Rouen έδειξε πως μόλις το 15% του πληθυσμού ζούσε πάνω από τα όρια της ανέχειας. Στην ισπανική Segovia, το 16% των κατοίκων σε απογραφή του 1561 δέχονταν βοήθεια από τις αρχές, εξαιτίας της άθλιας οικονομικής τους κατάστασης11.

Πέρα από τις οικονομικές κρίσεις, οι πολεμικές συγκρούσεις που πυροδότησε η κρίση της Μεταρρύθμισης σε μεγάλο μέρος της Βορειοδυτικής και Κεντρικής Ευρώπης προκάλεσαν σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών και εντυπωσιακή διόγκωση του αριθμού των εισερχόμενων φτωχών στις πόλεις. Στην αυτοκρατορική πόλη του Στρασβούργου στο γερμανικό χώρο, η περίοδος 1523-1529 σημαδεύθηκε από αθροά εισροή πληθυσμών, εξαιτίας της εξάπλωσης του Πολέμου των Χωρικών στην Αλσατία. Το 1525, χρονικά ανέφεραν την άφιξη περίπου 3.000 προσφύγων, ανδρών, γυναικών και παιδιών στην πόλη. Ακολούθησαν φυγάδες Αναβαπτιστές, με αποτέλεσμα το 1530 η πόλη να φιλοξενεί 1.600 άτομα στην παλιά φραγκισκανική μονή που είχε μετατραπεί σε άσυλο για τους πρόσφυγες. Το 1538 έφθασαν άλλοι 1.500 πρόσφυγες, φυγάδες Προτεστάντες από τη Γαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία. Υπολογίζεται πως κατά την περίοδο 1523-1530, η πόλη δεχόταν κάθε χρόνο ποσοστό προσφύγων ισοδύναμο με το 6% του πληθυσμού της. Το ίδιο φαινόμενο αθρόας εισροής προσφύγων επαναλήφθηκε την περίοδο 1544-1565 και πάλι εξαιτίας της αναζωπύρωσης της θρησκευτικής σύγκρουσης12.

2. Εικαστικές απεικονίσεις των φτωχών και αποτυπώσεις του κόσμου της φτώχειας στη λογοτεχνία της πρώιμης νεότερης περιόδου.

Οι αναγεννησιακές εικαστικές απεικονίσεις των φτωχών συνήθως αναπαρήγαγαν τον παραδοσιακό χριστιανικό ιδεότυπο του 11 C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 75-79.12 Miriam Usher Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”, M.U. Chrisman, O. Gründler (επιμ.), Social Groups and Religious Ideas in the Sixteenth Century, Kalamazoo, Michigan, The Medieval Institute, Western Michigan University, 1978, σ. 59-60.

16

φτωχού επαίτη-ευεργετούμενου από την ελεημοσύνη και κατ’επέκταση από τη Θεία Πρόνοια. Άγιοι του Καθολικισμού όπως ο Φραγκίσκος της Ασίζης, ο Λαυρέντιος ή η Ελισάβετ της Θουριγκίας, απεικονίζονταν ως ενσαρκώσεις του χριστιανικού ιδεώδους της caritas, περιστοιχιζόμενοι από πλήθη επαιτών. Ωστόσο, παρά την έμφαση στον χριστιανικό κανόνα σχετικά με την αντιμετώπιση της φτώχειας, οι απεικονίσεις των φτωχών της Αναγέννησης ήταν συνήθως εύγλωττες αναφορικά με την ταυτότητα των φτωχών αποδεκτών της ελεημοσύνης. Στην τοιχογραφία του Fra Angelico στην Cappella Niccolina του Βατικανού, με θέμα «ο Άγιος Λαυρέντιος ελεεί τους φτωχούς» (1447-50), οι εικονιζόμενοι φτωχοί είναι ηλικιωμένοι, ανάπηροι, μητέρες και παιδιά. Παρόμοια, στην τοιχογραφία του Lorenzo Costa, αφιερωμένη στη «φιλανθρωπία της Αγίας Καικιλίας» στο ναό του San Giacomo Maggiore στη Bologna (1505-6) ή σε εκείνη του Masaccio με θέμα «προσφορά ελεημοσύνης» στη Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία (1426), οι φτωχοί που εμφανίζονται γονατιστοί να δέχονται με ευγνωμοσύνη πράξεις ελέους ανήκουν σε εκείνες τις ομάδες αναξιοπαθούντων που θα συγκαταλέγονταν στους «άξιους φτωχούς» τον 16ο αιώνα.

Στις εικαστικές αναπαραστάσεις του κόσμου της φτώχειας οι ζωγράφοι της Αναγέννησης προκρίναν ορισμένα «βασικά» χαρακτηριστικά των φτωχών, όλα συνδεόμενα με την εξωτερική τους εμφάνιση, όπως η χλωμάδα της επιδερμίδας και το αποστεωμένο σώμα, που παρέπεμπαν στο χρόνιο υποσιτισμό των φτωχών. Επιπλέον, τα κουρελιασμένα ή παράταιρα ρούχα των φτωχών, όπως αυτοί εμφανίζονται στη ξυλογραφία που κοσμεί τον εσωτερικό κανονισμό του «Κοινού Ταμείου» υπέρ των φτωχών της Λυών13, υποδήλωναν την αθλιότητα της καθημερινότητάς τους. Ωστόσο, στη διάρκεια του 16ου

αιώνα, και παράλληλα με την οπτικοποίηση της παθητικότητας ή των προβλημάτων υγείας των φτωχών, εμφανίστηκαν νέες απεικονίσεις, υγιών και απαλλαγμένων από αναπηρίες ή φυσικές δυσμορφίες φτωχών, που επαιτούσαν πιεστικά με προτεταμένο το χέρι. Οι νέες 13 La police de l’aulmosne de Lyon, Λυών, Sebastien Gryphius, 1539. H μοναδική ξυλογραφία του έργου, πριν από το προοίμιο.

17

αυτές απεικονίσεις αντανακλούσαν τη νέα κοινωνική σύλληψη των φτωχών: η ταυτότητά τους δεν απέρρεε πλέον μόνο από κάποια φυσική αναπηρία ή αθέλητη κακοτυχία, αλλά μάλλον από μια ηθική πραγματικότητα, ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς14.

Η απαξιωτική απεικόνιση της φτώχειας ως ένδειξης ηθικής έκπτωσης, σε συνδιασμό με το φόβο που παραδοσιακά προκαλούσε στις κοινότητες η παρουσία πολυάριθμων ξένων, πιθανά επικίνδυνων και σχεδόν σίγουρα άρρωστων επαιτών, πέρασε και στη γραμματεία της πρώιμης νεότερης περιόδου. Εκδομένο στα γερμανικά με λατινικό τίτλο στις αρχές του 16ου αιώνα, το Liber Vagatorum προεδοποιούσε τους αφελείς πονόψυχους για την ύπαρξη στρατιάς απατεώνων και λωποδυτών που εκμεταλλεύονταν τα φιλάνθρωπα αισθήματα των ανθρώπων. παράλληλα, επιχειρούσε να νουθετήσει τους παραστρατημένους «επαγγελματίες επαίτες».

Το πρώτο του μέρος, αποτελούμενο από εικοσιοκτώ κεφάλαια, ήταν αφιερωμένο στην περιγραφή διαφόρων τεχνικών εξαπάτησης των φιλεύσπλαχνων χριστιανών, οι οποίες αντιστοιχούσαν σε μια εσωτερική «επαγγελματική διαστρωμάτωση» των αγυρτών. Οι αναγνώστες πληροφορούνταν για την ύπαρξη ζητιάνων που περιφέρονταν με αλυσίδες παριστάνοντας τους απελευθερωμένους σκλάβους από τουρκικές γαλέρες και συχνά παρουσίαζαν έγγραφα για να στηρίξουν την απάτη τους. Υπήρχαν εκείνοι που συνωστίζονταν έξω από τις εκκλησίες τις ημέρες της αγοράς ή στις γιορτές και εξέθεταν τις υποτιθέμενες αρρώστειες και τις αναπηρίες τους ουρλιάζοντας. Άλλοι περιφέρονταν ως ψευτοκαλόγεροι, κρατώντας ιερές εικόνες και προσποιούμενοι πως έκαναν έρανο για την ανέγερση κάποιου παρεκκλησιού ή για την αγορά λειτουργικών σκευών. Μια άλλη κατηγορία ήταν εκείνοι που εμφανίζονταν ως ειδικοί στην ακύρωση της βλαπτικής μαύρης μαγείας και στον εξορκισμό των δαιμόνων. Οι αφελείς χριστιανοί εξαπατούνταν επίσης από ζητιάνους που παρίσταναν τους χρόνιους αρρώστους σε προσκυνηματικό ταξίδι, από απατεώνες που παρίσταναν τους ιερείς ή τα μέλη χριστιανικών

14 Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe…, σ. 14-20.

18

αδελφοτήτων σε αναζήτηση χορηγών. Μερικές κατηγορίες, όπως αυτή των «κυριευμένων από τα πνεύματα» σχεδόν μονοπωλούνταν από τις γυναίκες, οι οποίες και εμφανίζονταν επίσης σαν μετανοημένες πόρνες, χαροκαμμένες μητέρες ή εκχριστιανισμένες Εβραίες με μαντικές ικανότητες15.

Το δεύτερο μέρος του Liber Vagatorum προσέθετε και άλλες «επαγγελματικές ειδικότητες» των αγυρτών ενώ παρείχε και εθνογραφικού περιεχομένου πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο ένδυσης, τους κώδικες συμπεριφοράς και τις ιδιαίτερες συνήθειες της κάθε κατηγορίας επαγγελματιών επαιτών, ακόμη και ένα γλωσσάρι με το ιδιόλεκτο των περιθωριακών. Ζωγραφίζοντας έναν υπόκοσμο παρασιτικών στοιχείων, ο ανώνυμος συγγραφέας του έργου δεν έκρυβε την απέχθεια που του προκαλούσε η θέα του πλήθους των επαιτών στις γερμανικές πόλεις16.

Στην Αγγλία του τέλους του 16ου αιώνα, οι νέες, ποινικοποιητικές θεωρήσεις του κόσμου των φτωχών εκφράσθηκαν και στις πρωτοβουλίες συγγραφέων που επιδίωκαν να αφυπνίσουν τους Άγγλους σχετικά με την ύπαρξη πλήθους οργανωμένων παράσιτων, έτοιμων να απομυζήσουν τον τίμιο μόχθο των εργαζόμενων χριστιανών. Το 1566, ο ειρηνοδίκης Thomas Harman προσέφερε μια αναλυτική όσο και απαξιωτική εικόνα του κόσμου των φτωχών, κατηγοριοποιώντας τους σε άξιους και ανάξιους φτωχούς, στο A Caveat for Common Cursitors, Vulgarly Called Vagabonds17. Τις επαγγελματικές κατηγορίες επαιτών του Harman ξαναπαρουσίασε ο William Harrison, στο βιβλίο του The Description of England (1577). Στη θεώρηση του Harrison υπήρχαν τρεις βασικές κατηγορίες φτωχών: Οι «φτωχοί από αδυναμία» που συμπεριλάμβαναν τα ορφανά, τους ηλικιωμένους, τους ανάπηρους και χρόνια άρρωστους, οι «φτωχοί από ατυχία» που συμπεριλάμβαναν τους τραυματίες

15 Bronislaw Geremek, Les fils de Caïn. L’image des pauvres et des vagabonds dans la littérature européenne du XVe au XVII siècle, Παρίσι, Flammarion, 1991, σ. 92-96.16 Bronislaw Geremek, Les fils de Caïn…, σ. 99-105.17 Περιλαμβάνεται στο Arthur F. Kinney (επιμ.), Rogues, Vagabonds, and Sturdy Beggars: A New Gallery of Tudor and Early Stuart Rogue Literature, Amherst, The University of Massachussets Press, 1990, σ. 109-153.

19

στρατιώτες, τους οικογενειάρχες που ατύχησαν οικονομικά και όσους τους έπλητταν αλλεπάλληλες αρρώστειες. τέλος, τους «ασύδοτους φτωχούς» που συμπεριλάμβαναν τους άσωτους που είχαν κατασπαταλήσει την περιουσία τους, τους περιφερόμενους αγύρτες, «τα καθάρματα» και τις πόρνες. Ο υπόκοσμος των «οκνηρών φτωχών», όπως τους χαρακτήριζε ο Harrison, είχε τη δική του επαγγελματική διαστρωμάτωση και εσωτερική ιεραρχία, με τους «ταραχοποιούς» επικεφαλής, ακολουθούμενους από τους ληστές, τους διαρρήκτες, τους αλογοκλέφτες, τους ζητιάνους στα άσυλα, τους προσποιούμενους τους τρελούς, αυτούς που παρουσιάζονταν σαν ναυαγισμένοι ναυτικοί, τους ψευτο-κωφάλαλους, τους γυρολόγους και τους επαγγελματίες πλαστογράφους, ενώ αναφέρονταν και αμιγώς γυναικείες κατηγορίες, όπως κορίτσια-επαίτες, κλέφτρες και πόρνες18.

Ο κόσμος των φτωχών της πρώιμης νεότερης περιόδου αποτυπωνόταν είτε στη βάση της άμεσης παρατήρησης – όπως, λόγου χάρη στα κοινοτικά και δικαστικά αρχεία – είτε στη βάση ενός ετερόκλητου συνδιασμού της προφορικής παράδοσης, παλαιότερων κειμένων και εμβαλωματικών μυθοπλαστικών αφηγήσεων. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, οι παρατηρητές του κοινωνικού περιθωρίου ήταν εκπρόσωποι των λογίων ελίτ. Όπως παρατηρεί ο Bronislaw Geremek, στις εθνογραφικού τύπου παρατηρήσεις τους, οι συγγραφείς – εκπρόσωποι των ελίτ προέκτειναν την κρατούσα ιεραρχική δομή των δυτικών κοινωνιών στον κόσμο των επαιτών, όπως ακριβώς είχαν κάνει και με τις κοινωνίες των ιθαγενών του Νέου Κόσμου. Η επαιτεία αποκτούσε με αυτό τον τρόπο επαγγελματικές δομές (κύκλοι μαθητείας, εσωτερική ιεραρχία, ύπαρξη εξειδικευμένων συντεχνιών), ανάλογες της κανονικής, οργανωμένης κοινωνίας. Με τα ιδιαίτερα έθιμά τους, το ιδιόλεκτό τους, τον τρόπο ένδυσης, την προκλητική και αντισυμβατική τους συμπεριφορά, οι επαίτες και οι περιφερόμενοι αγύρτες παρουσιάζονταν σαν ένα οργανωμένο «βασίλειο της παρανομίας», με τον βασιλιά του, την επικράτειά του, τους φόρους, τους εσωτερικούς του νόμους όπως και τα αντιπροσωπευτικά του

18 William Harrison, The Description of England, Νέα Υόρκη, Dover, 1994, σ. 180-185.

20

σώματα, σαν ένα κράτος εν κράτει στο εσωτερικό των νομιμοφρόνων κοινωνιών. Ο κόσμος του περιθωρίου παρουσιαζόταν τελικά σαν ένα είδος αντι-κοινωνίας, ένας αντιστραμμένος κόσμος με τη δική του αντι-κουλτούρα, βασικά γνωρίσματα της οποίας ήταν η ασωτεία, η πορνεία, η σοδομία, η πολυγαμία, η αίρεση, η ιεροσυλία, η μαύρη μαγεία και οι αποκρυφιστικές τέχνες19.

3. Περιγραφή, αποτίμηση και μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος, 15ος – 17ος αιώνας. Η εδραίωση αστικών μηχανισμών κοινωνικής αρωγής και η ποινικοποίηση της «απείθαρχης φτώχειας».3α. Η εμπειρία των παραδοσιακών αστικών μηχανισμών αντιμετώπισης κρίσεων και η αποκρυστάλλωση της νέας θεώρησης της φτώχειας τον 16ο αιώνα.

Οι σημαντικές ανακατατάξεις στην κοινωνική και οικονομική οργάνωση αλλά και στο διανοητικό περιβάλλον ιδιαίτερα των αστικών κοινοτήτων, όπως αυτές σημειώθηκαν έπειτα από το πέρασμα του Μαύρου Θανάτου από την Ευρώπη, προκάλεσαν την ανάδυση του «κοινωνικού» στο δημόσιο χώρο. Η διόγκωση των πόλεων, οι συνεχείς μετακινήσεις μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων εξαιτίας πολέμων ή επιδημικών κρίσεων, οι αλλαγές στον προσανατολισμό και στην οργάνωση της αστικής παραγωγής, οι οικονομικές κρίσεις και ιδιαίτερα η πρωτοφανής διόγκωση του αριθμού των φτωχών, προκάλεσαν τριβές και εντάσεις στο εσωτερικό των κοινοτήτων, διαταράσσοντας τον παραδοσιακό κοινωνικό ιστό όσο και ιδιαίτερα τους παραδοσιακούς δεσμούς κοινωνικής αλληλεγγύης και συμβίωσης. Έφεραν τις αστικές εξουσίες του ευρωπαϊκού 15ου αιώνα αντιμέτωπες 19 Bronislaw Geremek, Les fils de Caïn…, σ. 358-360. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του βιβλίου La vie généreuse des mercelots, gueux et boesmiens, contenans leur façon de vivre, subtilitez et Gergon. Mis en lumière par Monsieur Pechon de Ruby, Gentil’homme Breton, ayant esté avec eux en ses jeunes ans où il a exercé ce beau Mestier, εκδομένου στη Λυών το 1596 και κατόπιν ενταγμένου στη σειρά της εκλαϊκευτικής «Μπλε Βιβλιοθήκης» της Troyes τον 17ο αιώνα. Ο παρουσιαζόμενος συγγραφέας, «αριστοκράτης από τη Βρετάνη», εξιστορούσε την ταραγμένη νιότη του, όταν ζούσε μαζί με «τους γυρολόγους, τους ζητιάνους και τους τσιγγάνους» και «ασκούσε το ωραίο επάγγελμά τους», Roger Chartier, The Cultural Uses of Print in Early Modern France, New Jersey, Princeton University Press, 1987, σ. 265-280.

21

με ένα νέο κοινωνικό όσο και πολιτικό μέγεθος, τις ορατές κοινωνικές ανάγκες και τη συλλογικά αισθητή ανάγκη αντιμετώπισής τους20. Στη χάραξη της πολιτικής των αστικών ολιγαρχιών, η διαφύλαξη της κοινωνικής συνοχής με τη λήψη μέτρων προστασίας των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και η αντιμετώπιση της φτώχειας λειτούργησαν παράλληλα με απόπειρες ρύθμισης της αγοράς εργασίας, σε εναρμόνιση με τις ανάγκες της επεκτεινόμενης καπιταλιστικής οικονομίας.

Στη διάρκεια του 15ου αιώνα αρκετές αστικές κοινότητες στη Δύση προχώρησαν στην ποινικοποίηση της δημόσιας επαιτείας, ενώ αποπειράθηκαν να συνενώσουν τα διάσπαρτα άσυλα, νοσηλευτήρια και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα υπό συγκεντρωτικό και συνήθως κοσμικό έλεγχο. Τη δεκαετία του 1490 στην ιταλική πόλη της Bologna, μια μικρή συμμαχία οικογενειών πατρικίων απέκτησε τον έλεγχο των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, συλλογικά γνωστών ως ospedali, που διατηρούσαν οι αδελφότητες της πόλης, ενώ ίδρυσαν και καινούργιους φιλανθρωπικούς θεσμούς, βασισμένους στο οργανωτικό πρότυπο των θρησκευτικών αδελφοτήτων. Οι καταστατικές αλλαγές που προώθησαν οι πατρίκιοι της Bologna μετέφεραν τον διαχειριστικό έλεγχο του αστικού μηχανισμού κοινωνικής αρωγής από τους εκλεγμένους αξιωματούχους των αδελφοτήτων σε επιτροπές συνδίκων που αντιπροσώπευαν κοινοτικά συμφέροντα21.

Ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα, η γαλλική πόλη της Nîmes διατηρούσε ένα δίκτυο φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, αποτελούμενο κυρίως μικρά εκκλησιαστικά κληροδοτήματα, όπως το Hôpital de Notre-Dame de Méjan και το Hôpital Ruffi, τα οποία περιέθαλπταν τους άρρωστους φτωχούς της πόλης, και το Hôpital Saint Jacques, το οποίο συντηρούσε η ομώνυμη θρησκευτική αδελφότητα και που

20 Αντώνης Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Αθήνα, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1993, σ.18-19.21 Charles Parker, The Reformation of Community. Social Welfare and Calvinist Charity in Holland, 1572-1620, Κέμπριτζ, CUP, 1998, σ. 10-11. Nicholas Terpstra, “Apprenticeship in Social Welfare: From Confraternal Charity to Municipal Poor Relief in Early Modern Italy”, The Sixteenth Century Journal, XXV, 1, άνοιξη 1994, σ. 101-102.

22

φρόντιζε τους περαστικούς φτωχούς προσκυνητές. Το Hôpital Saint-Lazare περιέθαλπτε τους λεπρούς, ενώ το Hôpital saint-Antoine τους πάσχοντες από νευρολογικές και ψυχικές διαταραχές. Υπήρχαν επίσης δύο φιλανθρωπικοί οργανισμοί, η Charité de Saint-Césaire και η Charité de Nîmes, που προσέφεραν ψωμί και χρήματα στους φτωχούς της πόλης στη διάρκεια της Πεντηκοστής και στη γιορτή της Ανάληψης.

Πιεζόμενη από τα έντονα προβλήματα που έπληξαν τον ευρύτερο ευρωπαίκό χώρο από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, η αστική κοινότητα αναδιοργάνωσε και ενοποίησε τους φιλανθρωπικούς της οργανισμούς. Επίσης αγόρασε το Hôpital Ruffi, το οποίο μετονόμασε σε Hôtel-Dieu. τον έλεγχο του ιδρύματος, το οποίο παρείχε στέγη, τροφή και περίθαλψη σε περιορισμένο αριθμό απόρων και σε λίγα φτωχά ορφανά, ανέλαβε επιτροπή στην οποία βαθμιαία πλειοψήφησαν οι λαϊκοί. Η αστική κυβέρνηση είχε εξάλλου δημιουργήσει με βάση κληροδότημα πλούσιου νομικού μια θέση δικηγόρου των φτωχών, τον οποίο μισθοδοτούσε, ενώ του παρείχε και στέγη κοντά στο δημαρχείο22.

Στο Στρασβούργο, το αστικό γηροκομείο Spital, ιδρυμένο το 1263 για τη στέγαση και περίθαλψη ηλικιωμένων έναντι της καταβολής κάποιου ποσού, ενισχύθηκε με ένα νοσηλευτήριο για τους λεπρούς και το Elend Herberge, ίδρυμα που προσέφερε προσωρινή στέγη και τροφή σε άπορους περαστικούς. Η επαιτεία στην πόλη τελούσε υπό έλεγχο. Πολιτική της αστικής ολιγαρχίας ήταν να βοηθά μόνο όσους φτωχούς «είχαν τη μεγαλύτερη ανάγκη». Για την επαιτεία απαιτούνταν εξουσιοδότηση από τον επίτροπο των επαιτών και χορηγούνταν με βάση την εξακριβωμένη διαμονή του αιτούντα στην πόλη. Πριν τη δεκαετία του 1450, οι ξένοι επαιτούσαν σχετικά ελεύθερα στην πόλη, όμως η σταθερή αύξηση του αριθμού τους ανάγκασε τις αρχές να επιβάλλουν περιορισμούς. Οι ξένοι επαίτες διώχνονταν, εκτός από εκείνους που είχαν τη δυνατότητα να

22 Raymond Mentzer, “Organizational Endeavour and Charitable Impulse in Sixteenth-Century France: The Case of Protestant Nîmes”, French History, 5, 1, Μάρτιος 1991, σ. 5-6.

23

αγοράσουν έναντι χαμηλού ποσού τον τίτλο του schultheisbürger, που τους αναγνώριζε ως νόμιμους κατοίκους της πόλης και ουσιαστικά τους ενέτασσε στους δικαιούχους κοινωνικής αρωγής από την κοινότητα23.

Τα μεταρρυθμιστικά κινήματα που γέννησε η πολυεπίπεδη κρίση της Καθολικής Εκκλησίας τον 15ο αιώνα δεν στάθηκαν αδιάφορα απέναντι στο οξυμένο πρόβλημα της φτώχειας στις πόλεις της Δύσης. Στην εκστρατεία τους ηθικής ανάπλασης των ανθρώπων και επιστροφής στη λιτότητα των πρώτων Χριστιανών, οι μεταρρυθμιστικές φωνές υπογράμμισαν την ηθική διάσταση της φτώχειας, ουσιαστικά ταυτίζοντάς την με την οκνηρία και το συνειδητό παρασιτισμό.

Εξαπολύοντας σφοδρή επίθεση στην επαιτεία από τη γερμανική πόλη της Αυγούστας το 1520, ο Μαρτίνος Λούθηρος κάλεσε τις αστικές κοινότητες να αναλάβουν την ευθύνη υποστήριξης των φτωχών τους, αποκλείοντας παράλληλα τους ξένους φτωχούς. Δικαιούχοι κοινωνικής αρωγής έπρεπε να είναι μόνο οι γνήσιοι φτωχοί, δηλαδή οι ανίκανοι να εργασθούν και όσοι στερούνταν οποιουδήποτε εισοδήματος. Διορισμένοι αστικοί αξιωματούχοι θα έπρεπε να αναλάβουν την οργάνωση της βοήθειας προς τους φτωχούς. Η βοήθεια θα έπρεπε να είναι μόνον η στοιχειώδης, που θα τους επέτρεπε «να μην πεθάνουν από την πείνα και το κρύο», ώστε να αποφευχθεί η αθέλητη ενθάρρυνση της οκνηρίας. Ο ηγέτης της γερμανικής Μεταρρύθμισης ενίσχυσε με το ειδικό του βάρος την προωθούμενη ποινικοποίηση της επαιτείας στο προοίμιο της νέας έκδοσης του Liber Vagatorum του 1528, όπου καλούσε τις αστικές κοινότητες να καταρτίσουν καταλόγους των φτωχών τους και να στηρίξουν το σύστημα παρεχόμενης βοήθειας με τη διανομή πιστοποιητικών στους δικαιούχους φτωχούς. Ο Λούθηρος εξήρε τη σπουδαιότητα του έργου, υπογραμμίζοντας πως γνωστοποιούσε στους Χριστιανούς την ύπαρξη στρατιών απαρτιζόμενων από ψευδο-επαίτες,

23 M.U.Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”…, σ. 60-61.

24

οι οποίοι απομυζούσαν πόρους που θα έπρεπε κανονικά να καταλήγουν στους δικαιούχους φτωχούς24.

Στην έκδοση των Colloquia του Σεπτεμβρίου 1524, ο Έρασμος κατήγγειλε τα τεχνάσματα και τις απάτες που διέπρατταν οι επαγγελματίες επαίτες, οι καταχρήσεις των οποίων είχαν ενθαρρυνθεί από την ανοχή της Καθολικής Εκκλησίας και ιδιαίτερα των επαιτικών ταγμάτων. Στο πλαίσιο «διαπαιδαγώγησης» των νωθρών φτωχών, ο Έρασμος πρότεινε στις αστικές κοινότητες την επιβολή της καταναγκαστικής εργασίας25.

Στην αποκρυστάλλωση των νέων προβληματισμών σχετικά με το πρόβλημα της φτώχειας όσο και στη διαμόρφωση των κοινοτικών πολιτικών αντιμετώπισής της κεντρικής σημασίας υπήρξε η έκδοση της πραγματείας του Juan Luis Vivés, De Subventione Pauperum (1526). Ισπανός ουμανιστής και φυγάς εξαιτίας της εβραϊκής ρίζας της οικογένειάς του, ο Vivés αφιέρωσε το έργο του στις κοινοτικές αρχές της φλαμανδικής πόλης της Brugges, σε αναγνώριση των μεταρρυθμιστικών πρωτοβουλιών τους στην αντιμετώπιση της αστικής φτώχειας. Τονίζοντας πως αποτελούσε χριστιανικό καθήκον των αστικών αρχών να φροντίζουν για τους φτωχούς τους, ο ισπανός λόγιος προχωρούσε κατόπιν στην περιγραφή της πολλαπλής επικινδυνότητας του κόσμου των φτωχών για την ηθική όσο και υλική ακεραιότητα των αστικών κοινοτήτων: Οι φτωχοί ήταν φορείς επιδημιών και επιρρεπείς σε κάθε είδος εγκληματικότητας, εξαιτίας της «αδράνειάς» τους. Αμελούσαν τα χριστιανικά τους καθήκοντα ενώ ζούσαν μέσα στην ασωτεία και την παρανομία.

Ο Vivés προχωρούσε κατόπιν σε μια λεπτομερή έκθεση των προτάσεών για τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων αντιμετώπισης της φτώχειας. Οι αστικές αρχές θα έπρεπε καταρχήν να ορίσουν ειδικούς επιτρόπους οι οποίοι θα προχωρούσαν σε μια απογραφή όλων των φτωχών, ανάλογα με τις κατηγορίες τους: τρόφιμοι ασύλων και νοσηλευτηρίων, με παράλληλη καταγραφή των λόγων της εκεί 24 Bronislaw Geremek, Poverty. A History…, σ. 180-182, Les Fils de Caïn. L’image des pauvres et des vagabonds dans la littérature européenne du XVe au XVIIIe siècle…, σ. 103-105.25 B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 184-186.

25

παρουσίας τους, άρρωστοι και ανήμποροι, περιφερόμενοι επαίτες και όσοι ζούσαν μέσα στη φτώχεια, δίχως ωστόσο να καταφεύγουν στην επαιτεία. Σε σχέση με το ποιόν των τελευταίων, οι αρχές θα έπρεπε να αντλήσουν πληροφορίες από τους γείτονές τους. Οι υγιείς και περιφερόμενοι επαίτες θα έπρεπε να δηλωθούν στις αρχές, ενώ η πάθηση των παρουσιαζόμενων ως αρρώστων θα έπρεπε να εξακριβωθεί από γιατρό της κοινότητας26.

Το επόμενο βήμα θα ήταν η εύρεση εργασίας για όλους τους υγιείς και αρτιμελείς φτωχούς, οι οποίοι θα έπρεπε να εκπαιδευθούν σε μια τέχνη, σύμφωνα και με τη θεϊκή επιταγή. Με τον τρόπο αυτό θα καλύπτονταν οι παραγωγικές ανάγκες πολλών πόλεων της Φλάνδρας, όπου έλειπαν εργατικά χέρια από τα εργαστήρια. Η εργασία θα έπρεπε να επιβληθεί στους ασύδοτους φτωχούς και θα έπρεπε να είναι η βαρύτερη δυνατή όπως και η χειρότερα αμοιβόμενη, ώστε να χρησιμεύσουν ως αποτρεπτικό παράδειγμα στους υπόλοιπους.Τα νοσοκομεία και άσυλα θα έπρεπε να εκδιώξουν όσους δεν είχαν λόγο παραμονής εκεί, ενώ οι υπόλοιποι έπρεπε να αναλάβουν κάποια ελαφρή εργασία μέχρις ότου αποθεραπευτούν και ενταχθούν πλήρως στην παραγωγική διαδικασία. Στόχος ήταν το να αποφευχθεί να αφεθούν να «περιφέρονται άσκοπα» και να «γλυτώσουν από τις κακές σκέψεις και τα πάθη που προκαλεί η οκνηρία»27.

Στην κατεύθυνση αυτή, οι αστικές αρχές όφειλαν να αναλάβουν τον έλεγχο όλων των ασύλων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων των κοινοτήτων τους. Οι υγιείς ξένοι φτωχοί θα έπρεπε να χρηματοδοτηθούν για να επιστρέψουν στους τόπους καταγωγής τους. Η ίδια διαδικασία συγκεντροποίησης αφορούσε και τους διατιθέμενους πόρους για την ανακούφιση των δικαιούχων φτωχών. Σε ειδικές περιστάσεις, τα ποσά που αντλούνταν για τους φτωχούς θα μπορούσαν να ενισχυθούν από εράνους στις κυριότερες εκκλησίες της κάθε πόλης. Ωστόσο, η πολιτική αυτή δεν θα έπρεπε να στοχεύει στη μεγιστοποίηση του διατιθέμενου ποσού, αλλά στην απλή κάλυψη των

26 Juan Luis Vivés, On Assistance to the Poor, Toronto, University of Toronto Press, 1999, σ. 37-38.27 Juan Luis Vivés, On Assistance to the Poor…, σ. 39-42.

26

αναγκών σε εβδομαδιαία βάση, ώστε να αποφευχθεί η συνήθεια να χορηγούνται μεγάλα ποσά που θα μπορούσαν να «διαφθείρουν» τους φτωχούς. Οι επόπτες της κάθε πόλης θα έπρεπε να προσεγγίζουν τους ευπορότερους πολίτες και να τους ζητούν να διαθέσουν ποσά υπέρ των φτωχών ή να δανείσουν στα ιδρύματα της πόλης. Οι ίδιες οι αστικές κοινότητες θα έπρεπε να περικόψουν τις άσκοπες δαπάνες σε επιδεικτικά πομπώδεις τελετές και ανούσιες περιστάσεις και να διαθέσουν τα εξοικονομούμενα ποσά στην ανακούφιση των δικαιούχων φτωχών. Ιδιαίτερη μέριμνα θα έπρεπε να δοθεί σε εκείνους που φτώχευσαν ξαφνικά, από ασθένεια, ατυχία, ατύχημα ή πολεμική καταστροφή, αλλά και σε άτομα καλής ανατροφής που είχαν περιέλθει σε κατάσταση ένδειας, αλλά δυσκολεύονταν να την αποκαλύψουν εξαιτίας της κοινωνικής τους θέσης. Οι επόπτες των ενοριών θα έπρεπε να αφιερώσουν χρόνο στη διερεύνηση και ανακούφιση τέτοιων περιπτώσεων. Παρά τα εγκωμιαστικά του λόγια για το έργο της Εκκλησίας, ο Vivés της επιφύλασσε μια περιφερειακή θέση στο νέο σύστημα κοινωνικής αρωγής. Το πρόγραμμά του στόχευε πρώτα απ’όλα στην εξάλειψη της επαιτείας από τους δρόμους των πόλεων28.

Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Vivés προκάλεσε την αντίδραση κύκλων της Καθολικής Εκκλησίας οι οποίοι έκριναν προσέγγιζε αμιγώς αιρετικές θέσεις αμφισβητώντας τις διδαχές των πατέρων της Εκκλησίας σε σχέση με το χριστιανικό καθήκον της άσκησης φιλανθρωπίας. Ωστόσο, ο πυρήνας της προβληματικής του και ιδιαίτερα η θεώρηση της φτώχειας ως απόρροιας ηθικής έκπτωσης βρήκαν πρόθυμους συνομιλητές και στην καθολική πλευρά. Το 1535, ο Ιγνάτιος Λογιόλα εισηγήθηκε την αναμόρφωση του συστήματος κοινωνικής αρωγής της γενέτειράς του πόλης Azpeitia. Σύμφωνα με το σχέδιο του Λογιόλα, το αστικό συμβούλιο θα όριζε δύο εκπροσώπους, έναν κληρικό και έναν λαϊκό, ως υπεύθυνους για τη συλλογή εισφορών υπέρ των φτωχών τις Κυριακές και τις ιερλες ημέρες. Το αστικό συμβούλιο θα συγκροτούσε επίσης κατάλογο με το όνομα και το ιδιαίτερο πρόβλημα του κάθε φτωχού, ενώ δύο

28 Vivés, On Assistance to the Poor…, σ. 48-49.

27

επίτροποι, με το αξίωμα του mayordomos de pobres, επιφορτίζονταν με την κατανομή της βοήθειας σε κάθε φτωχό, ανάλογα με την ιδιαιτερότητα της περίπτωσής του. Η δημόσια επαιτεία απαγορευόταν και όλοι οι ξένοι φτωχοί που δεν ήταν ικανοί προς εργασία θα έπρεπε να παρουσιαστούν στους mayordomos, από τους οποίους και θα έπαιρναν βοήθημα για διαμονή μιας νύχτας στην πόλη. Απαγορευόταν στους υπεύθυνους των νοσοκομείων να δέχονται οποιονδήποτε φτωχό που ήταν ικανός να εργασθεί. Οι παραβάτες φτωχοί θα φυλακίζονταν ή θα μαστιγώνονταν. Η εξάλειψη της επαιτείας και η παροχή βοήθειας στους άξιους φτωχούς αποτελούσαν ζήτημα ηθικής μεταρρύθμισης για τον ιδρυτή του Τάγματος των Ιησουιτών, όπως και για τον Vivés. Οι επαίτες συγκαταλέγονταν σε εκείνους που ζούσαν στην ακολασία, εκείνους που είχαν ανάγκη ηθικής αναμόρφωσης29.

Οι απόπειρες μεταρρύθμισης των μηχανισμών αντιμετώπισης κρίσεων στις αρχές του 16ου αιώνα υπήρξαν κυρίως αστικές πρωτοβουλίες. Ωστόσο, και η κρατική παρέμβαση, αν και όχι συχνή ή συστηματική, κινήθηκε προς την κατεύθυνση της αναθεώρησης των μηχανισμών αντιμετώπισης της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών. Το 1530 στη γερμανική πόλη της Αυγούστας, αυτοκρατορικό διάταγμα του Κάρολου Κουίντου όριζε πως οι πόλεις έπρεπε να αναλάβουν τη συντήρηση των φτωχών τους, απαγορεύοντας παράλληλα τη μετακίνηση των φτωχών στην επικράτεια της γερμανικής αυτοκρατορίας. Το διάταγμα έδινε τον έλεγχο των ασύλων και ιδρυμάτων στις αρχές της κάθε πόλης. Νεότερο αυτοκρατορικό διάταγμα, εκδομένο στις Κάτω Χώρες στις 6 Οκτωβρίου του 1531 γινόταν περισσότερο σαφές στην αποτύπωση των στόχων του: θα εφαρμοζόταν η πατροπαράδοτη χριστιανική αρχή της φιλανθρωπίας, παράλληλα όμως θα λαμβάνονταν μέτρα περιορισμού της φτώχειας και απαγόρευσης της δημόσιας επαιτείας. Το διάταγμα όριζε τη δημιουργία ενός Κοινού Ταμείου για όλα τα αστικά φιλανθρωπικά ιδρύματα, με την περιφορά κουτιού εισφορών σε

29 Linda Martz, Poverty and Welfare in Habsburg Spain. The Example of Toledo, Κέμπριτζ, CUP, 1983, σ. 14-15.

28

κάθε ενοριακή εκκλησία. Οι υγιείς και αρτιμελείς φτωχοί εξαναγκάζονταν να εργασθούν με χαμηλό ημερομίσθιο30.

Στην Αγγλία, μια ιδιαίτερη έμφαση στους πολλαπλούς κινδύνους που έκρυβε η διεκτραγωδούμενη παρακμή των πόλεων στα τέλη του 15ου αιώνα οδήγησε στην ανάδυση ενός ολιστικού λόγου, ο οποίος επιχειρούσε να περιγράψει – και να καταπολεμήσει – την παρακμή στο περιβάλλον, την κοινωνία αλλά και το άτομο. Ο λόγος αυτός εδραιώθηκε ανάμεσα στις βασιλείες των Εδουάρδου Δ’ και Στ’. Τη δεκαετία του 1540, τα «πάθη» του αγγλικού βασιλείου είχαν μετατραπεί σε «πληγές» οι οποίες έπρεπε να θεραπευθούν. Η αίρεση, η ηθική εκτροπή, η ανταρσία, αποτελούσαν «μολύνσεις» και έπρεπε να αντιμετωπισθούν με «γιατρικά». Κυριότερα ηθικά προβλήματα του βασιλείου ήταν η νωθρότητα, η φυγοπονία και ο φθόνος του άλλου. Στη διαμόρφωση του νέου κλίματος ηθικής αναμόρφωσης, οι τυδωριανές ελίτ χρησιμοποίησαν με ζήλο τα εργαλεία και τις ιδέες που τους προσέφεραν τα ευρύτερα ευρωπαϊκά κινήματα του ουμανισμού και της θρησκευτικής μεταρρύθμισης31.3β. Μεταρρυθμίσεις των συστημάτων κοινωνικής αρωγής τον 16ο

αιώνα. Ποινικοποίηση της επαιτείας και παραγωγική απασχόληση των φτωχών.

Το Σεπτέμβριο του 1525, η πιεστική πραγματικότητα οδήγησε τις αρχές της φλαμανδικής πόλης της Ypres σε μια γενικευμένη μεταρρύθμιση του αστικού μηχανισμού κοινωνικής αρωγής. Κατευθυντήριες γραμμές της νέας πολιτικής αντιμετώπισης της φτώχειας ήταν η απαγόρευση της δημόσιας επαιτείας , η παροχή βοήθειας μόνο στους «γνήσιους φτωχούς», η καταπολέμηση του φαινομένου των περιφερόμενων φτωχών και η δημιουργία κεντρικού ταμείου για την κάλυψη των αναγκών. Ορίσθηκαν αξιωματούχοι σε κάθε ενορία, επιφορτισμένοι με την περίθαλψη, τον έλεγχο και το διαχωρισμό των φτωχών, ενώ γινόταν ιδιαίτερη μνεία στην εκπαίδευση των απόρων της κοινότητας.

30 B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 142-145.31 Paul Slack, From Reformation to Improvement. Public Welfare in Early Modern England, Οξφόρδη, Clarendon Press, 1999, σ. 8-9.

29

Το φθινόπωρο του 1530, τα επαιτικά μοναστικά τάγματα της πόλης επιτέθηκαν με σφοδρότητα στη νέα κοινωνική πολιτική της αστικής κυβέρνησης, κατηγορώντας την ότι απηχούσε αιρετικές θέσεις και ότι αντιμάχονταν την παραδοσιακή εκκλησιαστική θεώρηση της φτώχειας. Στην απάντησή τους, οι αρχές τόνιζαν πως το φαινόμενο της φτώχειας, όπως το είχε οριοθετήσει και εξιδανικεύσει η Εκκλησία, αποτελούσε πλέον παρελθόν. Άτιμοι και αλαζόνες, οι φτωχοί αποτελούσαν τώρα πρόβλημα για κάθε αστική κοινότητα. Ο φόβος της κατηγορίας για αίρεση οδήγησε τους αστικούς άρχοντες της Ypres να προσφύγουν στη Θεολογική Σχολή της Σορβόννης για καθοδήγηση. Οι παριζιάνοι θεολόγοι έκριναν πως τα μέτρα της Ypres, αν και σκληρά, ήταν σε γενικές γραμμές προς τη σωστή κατεύθυνση. Ωστόσο, ζήτησαν την άρση της απαγόρευσης της δημόσιας επαιτείας, όπως και τη συμπερίληψη των φτωχών των γειτονικών χωριών στις λίστες των δικαιούχων βοήθειας. Τόνιζαν τέλος πως οι περιορισμοί της νέας νομοθεσίας δεν αφορούσαν τα μοναστικά επαιτικά τάγματα, ενώ υπογράμμιζαν και το απαραβίαστο της εκκλησιαστικής περιουσίας32.

Η προφανής ανεπάρκεια των παραδοσιακών αστικών μηχανισμών αντιμετώπισης κρίσεων μπροστά στην οικονομικο-κοινωνική πραγματικότητα του 16ου αιώνα οδήγησε την αστική ολιγαρχία της γαλλικής Rouen, από κοινού με τις εκκλησιαστικές αρχές της πόλης, στην αναδιοργάνωση του δικτύου των ασύλων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων της κοινότητας το 1534. Το Δεκέμβριο, ένας νέος νόμος περί φτωχών όριζε πως όλοι οι αρτιμελείς και ικανοί προς εργασία φτωχοί όφειλαν να εγκαταλείψουν την πόλη σε διάστημα οκτώ ημερών ή να βρουν απασχόληση. Με την εκπνοή της προθεσμίας, η πολιτοφυλακή θα συνελάμβανε τους επαίτες, θα τους αλυσόδενε ανά ζεύγη και θα τους παρέδιδε στις αρχές για εργασία στα δημόσια έργα της πόλης. Επίσης απαγορευότνα η επαιτεία, ακόμη και για τους άρρωστους και ανήμπορους φτωχούς. Κάθε ενορία θα κατάρτιζε

32 B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 136-141.

30

κατάλογο των φτωχών της και θα όριζε έναν υπεύθυνο για τη διανομή των βοηθημάτων στους φτωχούς.

Απογραφή στις αρχές του 1535 ανέφερε πως η πόλη είχε περί τους 7.000 «ανήμπορους», στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν και οι «ντροπαλοί φτωχοί», καθώς και 532 επαίτες, 275 από τους οποίους ήταν παιδιά. Ωστόσο, τα μέτρα στάθηκαν ανεπαρκή απέναντι στο διογκούμενο αριθμό των φτωχών. Το 1551 ιδρύθηκε ένα κοινοτικό γραφείο απόρων, επιφορτισμένο με την εξεύρεση εργασίας για τους φτωχούς, την προικοδότηση των απόρων κοριτσιών και την εκπαίδευση των φτωχών παιδιών στις τέχνες. Προηγούμενα, οι ενορίες της πόλης είχαν θυροκολλήσει τους καταλόγους των φτωχών τους, ενώ οι φτωχοί κλήθηκαν να φορέσουν ένα διακριτικό σημάδι στο μανίκι τους (έναν κίτρινο σταυρό) για να καταστούν άμεσα αναγνωρίσιμοι. Η μεγάλη πλειοψηφία των φτωχών της Rouen απασχολούνταν στα δημόσια έργα, έναντι παροχής τροφής και ενός μικρού ημερομισθίου33.

Η «Μεγάλη Εξέγερση», την άνοιξη του 1529, έπεισε την αστική ολιγαρχία της γαλλικής πόλης της Λυών για την επιτακτική αναγκαιότητα λήψης μέτρων αντιμετώπισης των κρίσεων σιτοδείας, όπως και ιδιαίτερα δημιουργίας ενός συστήματος μονιμότερης αντιμετώπισης του προβλήματος της φτώχειας. Οι νεωτεριστικές αντιλήψεις του Vivés εκφράσθηκαν στην εκστρατεία του κληρικού και ουμανιστή λογίου Jean de Vauzelles για τη δημιουργία ενός Κοινού Ταμείου (Aumône Générale) για την ανακούφιση των φτωχών της πόλης. Συνεπικουρούμενος από το κήρυγμα του λουκανού δομινικανού Santo Pagnini, o Vauzelles εξέθεσε ορισμένες από τις βασικές αρχές λειτουργίας του νέου συστήματος: παιδεία και τεχνική εκπαίδευση για τα φτωχά παιδιά, καταναγκαστική εργασία για τους υγιείς φτωχούς, ένα κεντρικό ταμείο διαχείρισης των πόρων με διοίκηση από λαϊκούς.

Οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνθηκε ο Vauzelles προτρέποντάς τους να «ακολουθήσουν τους αποστόλους» και να αναλάβουν τα ηνία του συγκροτούμενου συστήματος ήταν ουμανιστές

33 Geremek, Poverty. A History…, σ. 151-156.

31

νομικοί, αναγνώστες του Έρασμου και του Vivés (το έργο του είχε εκδοθεί στη Λυών το 1532), έμποροι και καπιταλιστές επιχειρηματίες, ανάμεσά τους και πρόσφατοι επήλυδες, όπως ο πιεμοντέζος Étienne Turquet, οι οποίοι διείδαν νέες οικονομικές ευκαιρίες στις προτάσεις των ουμανιστών λογίων. Πέρα από τα θρησκευτικά τους κίνητρα (ορισμένοι ήταν Λουθηρανοί ή και Καλβινιστές), κοινός τους στόχος ήταν ο εξοβελισμός της επαιτείας και η εγκαθίδρυση της κοινωνικής γαλήνης στην ταραγμένη κοινότητα34.

Βασικό νεωτεριστικό στοιχείο του νέου συστήματος κοινωνικής αρωγής της Λυών του 16ου αιώνα ήταν ο συγκεντρωτισμός του: όλα τα ευαγή ιδρύματα και οι υπηρεσίες θα υπάγονταν στον έλεγχο ενός νέου διοικητικού σώματος, της Aumône Générale. Αυτό δεν απαγόρευε στους Λυωνέζους να ασκούν τις παραδοσιακές, προσωπικές πράξεις φιλανθρωπίας. Ωστόσο, οι εισφορές υπέρ των φτωχών που συλλέγονταν του Αγίου Ιωάννη και στις άλλες θρησκευτικές γιορτές θα συγκεντρώνονταν στο Κοινό Ταμείο. Απαγορευόταν επίσης η παροχή φιλανθρωπίας σε επαίτες σε σπίτια και σε δημόσιους χώρους. Η επαιτεία απαγορευόταν με ποινή τη μαστίγωση και την εκτόπιση. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Λυών έγινε απογραφή των φτωχών από αξιωματούχους του Κοινού Ταμείου. Οι άρρωστοι μεταφέρθηκαν στο Hôtel-Dieu, ενώ οι ανίκανοι για εργασία και όσοι εργαζόμενοι αδυνατούσαν να συντηρήσουν τις οικογένειές τους εφοδιάστηκαν με δελτία που τους καθιστούσαν δικαιούχους αρωγής. Οι κάτοχοι δελτίων συγκεντρώνονταν κάθε Κυριακή νωρίς το πρωί σε συγκεκριμένα κέντρα διανομής, όπου και ελάμβαναν, «ένας-ένας», ψωμί και χρήματα. Οι αστικοί επίτροποι αναθεωρούσαν τακτικά τον αριθμό των καταγραμμένων φτωχών με συχνές επισκέψεις και συνεντεύξεις35.

Οι αρχές της πόλης προσπάθησαν επίσης να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια δημιουργώντας νέες προοπτικές οικονομικής ανάπτυξης, βασισμένες στις τεχνολογικές καινοτομίες και τις γεωγραφικές ανακαλύψεις του περασμένου αιώνα. Η πετυχημένη εισαγωγή της 34 Natalie Zemon Davis, Society and Culture in Early Modern France…, σ. 32-36.35 N.Z. Davies, Society and Culture…, σ. 39-40.

32

τυπογραφίας τη δεκαετία του 1470 είχε πείσει την αστική ολιγαρχία πως η ανάπτυξη κλάδων όπως η κατασκευή μάλινων υφασμάτων και η μεταξουργία θα προσέφερε εργασία στους φτωχούς της πόλης. Στο Κοινό Ταμείο, οι ουμανιστικές απόψεις για τη μόρφωση και την εκπαίδευση των απόρων συνδιάσθηκαν με οικονομικά συμφέροντα στη δημιουργία ενός σημαντικού προγράμματος για παιδιά. Δημιουργήθηκαν δύο ιδρύματα για ορφανά και όσους τροφίμους του Hôtel-Dieu είχαν συμπληρώσει το έβδομο χρόνο της ηλικίας τους. Τα παιδιά περνούσαν στην υιοθεσία των επιτρόπων. Τα αγόρια διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση, όπως και όσα από τα κορίτσια έδιεχναν μια ιδιαίτερη έφεση. Τα αγόρια που ξεχώριζαν στέλνονταν να σπουδάσουν με υποτροφία στο Collège de la Trinité. Τα περισσότερα από τα ορφανά αγόρια προσκολλλούνταν ως μαθητευόμενοι σεαρχιμάστορες με δαπάνες του Κοινού Ταμείου, συνήθως σε τέχνες υψηλότερης απόδοσης και τεχνογνωσίας από εκείνες των πατεράδων τους. Τα ορφανά κορίτσια προικοδοτούνταν στο γάμο τους.

Η εδραίωση της μεταξουργίας προτάθηκε το 1535 από τον Étienne Turquet, ο οποίος και έγινε επίτροπος του Κοινού Ταμείου. Το Ταμείο νοίκιασε κτίρια στην πόλη και μίσθωσε ιταλούς μεταξουργούς ως εκπαιδευτές όχι μόνο των ορφανών κοριτσιών, αλλά και των κοριτσιών από οικογένειες που είχαν συμπεριληφθεί στις λίστες δικαιούχων αρωγής. Με την ολοκλήρωση της εκαπίδευσής τους, τα κορίτσια εργάζονταν σε τεχνίτες εγκατεστημένους στην πόλη από τον Turquet και τους συνεταίρους του36.

Η αποτελεσματικότητα του νέου συστήματος φάνηκε από την πρώτη δεκαετία λειτουργίας του. Την περίοδο 1534-1561, περίπου το 5% του πληθυσμού της Λυών δεχόταν εβδομαδιαίο επίδομα, το οποίο εξασφάλιζε επαρκή ποσότητα ψωμιού για τη βδομάδα και χρήματα για την αγορά λίγου κρέατος. Περίπου 300 παιδιά περιθάλπτονταν στα νέα θεραπευτήρια παιδιών της πόλης, ενώ οι επίτροποι του Κοινού ταμείου επέβλεπαν την εκπαίδευση και διαβίωση των υιοθετημένων τους. Το αναδιοργανωμένο Hôtel-Dieu δεχόταν περίπου 250-300

36 Davis, Society and Culture…, σ. 41-43.

33

αρρώστους στα τέλη του 16ου αιώνα, δίχως αισθητή αύξηση στο δείκτη θνησιμότητας. Οι ενήλικοι επαίτες εξακολουθούσαν να αποτελούν πρόβλημα, όμως ο αριθμός των παιδιών στους δρόμους είχε μειωθεί δραστικά. Το 1556, όταν η πόλη αντιμετώπισε μια κρίση ξηρασίας, κατόρθωσε να αντεπεξέλθει στην κοινωνική και οικονομική κρίση που ακολούθησε37.

Το νέο σύστημα κοινωνικής αρωγής της Λυών διέκρινε ανάμεσα σε κατοίκους και ξένους σε ό,τι αφορούσε τη χορήγηση των εβδομαδιαίων βοηθημάτων, όμως δεν στρεφόταν ανοιχτά εναντίον των ξένων φτωχών. Ξένοι υγιείς φτωχοί έπαιρναν άδεια να εγκατασταθούν στην πόλη εφόσον παρουσιάζονταν για εργασία στις οχυρώσεις και απείχαν από την επαιτεία. Στην πολυεθνική κοινότητα που αποτελούσε εξάλλου η Λυών, ξένοι βρίσκονταν ανάμεσα στους επιτρόπους του Κοινού Ταμείου αλλά και στους δικαιούχους αρωγής. Κύριο μέλημα των αρχών ήταν να απαλλάξουν την κοινότηταβ από τους «επαγγελματίες επαίτες». Όλοι οι φτωχοί ταξιδιώτες, προσκυνητές και πεινασμένοι χώρικοί, έπαιρναν ένα και μόνο βοήθημα, την passade. Εφόσον ήταν υγιείς, έπρεπε να εγκαταλείψουν την πόλη το συντομότερο δυνατό38.

Η έκρηξη των θρησκευτικών πολέμων ανάμεσα σε Καθολικούς και Προτεστάντες στη Γαλλία το 1562 προκάλεσε πτώση της αγροτικής παραγωγής, εκτεταμένες καταστροφές και μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, επιβαρύνοντας τις γαλλικές πόλεις με μια δραματική αύξηση του όγκου των φτωχών και αστέγων. Η πόλη της Nîmes, προπύργιο των Καλβινιστών, προσπάθησε να ανταποκριθεί στις συνθήκες οξείας κρίσης αναδιοργανώνοντας τον προνοιακό της μηχανισμό. Το καλβινιστικό Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων (consistoire), ανώτατη αρχή της κοινότητας, χώρισε την πόλη σε εννέα εποπτευόμενες ζώνες (surveillances). Σε κάθε ζώνη, ο επικεφαλής πρεσβύτερος διατηρούσε κατάλογο των φτωχών (rôle des pauvres), ο οποίος κατέληγε μαζί με αυτούς των υπόλοιπων εποπτευόμενων

37 Davis, Society and Culture…, σ. 48-49.38 Davis, Society and Culture…, σ.50.

34

ζωνών στο Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων ενώ υπόκεινταν σε τακτική αναθεώρηση.

Τα ονόματα των φτωχών της κοινότητας ενσωματώνονταν τέλος στον κατάλογο των φορολογούμενων κατοίκων. Στις λίστες διανομής ψωμιού εμφανίζονταν μεμονωμένα άτομα, άνδρες και γυναίκες, ενήλικοι και παιδιά, αλλά και ζευγάρια ή οικογένειες. Χονδρικά, κατά μέσο όρο, ένα 5% του προετσταντικού πληθυσμού της πόλης δεχόταν βοήθεια. Το γεγονός ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία τα ονόματα που καταχωρούνταν στη λίστα των δικαιούχων αρωγής για ένα χρόνο δεν εμφανίζονταν τον επόμενο (29% των εγγραφών του 1587 επανεμφανίζονται το 1588, 25% των εγγραφών του 1589 επανεμφανίζονται το 1590, 26% των εγγραφών του 1591 επανεμφανίζονται στην απογραφή του 1592) καταδεικνύει πως οι φτωχοί της Nîmes συγκροτούσαν ένα πολύ ευρύτερο όγκο από το 5% του πληθυσμού που σιτιζόταν από την κοινότητα. Ο μέσος όρος του πληθσυμού των φτωχών για τις γαλλικές πόλεις την ίδια περίοδο υπολογίζεται περίπου στο 25% των αστικών πληθυσμών. Όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν, το Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων επανέφερε κάποια ονόματα δικαιούχων στις λίστες.

Η καλβινιστική αρχή προσπάθησε να απαγορέψει την επαιτεία στους δρόμους, κάτι όμως που οι συνθήκες της εποχής καθιστούσαν τραγικά ανέφικτο. Καταβάλλονταν προσπάθειες οι υγιείς φτωχοί, άνδρες και γυναίκες, να προσλαμβάνονται ως υπηρετικό προσωπικό σε σπίτια και καταστήματα, ενώ το Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων προσπαθούσε να διώξει τους ξένους φτωχούς. Στο πλαίσιο της εκστρατείας ηθικής αναμόρφωσης και πειθάρχησης της κοινότητας, που αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της καλβινιστικής εξουσίας, η παρουσία επαιτών στους δρόμους συνιστούσε πρόκληση στον καλβινιστικό ιδεότυπο του πολίτη της Nîmes39.

Ο αποκλεισμός όλων των ξένων φτωχών από τους αστικούς προνοιακούς μηχανισμούς υπήρξε βασικός στόχος στις μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες που ανέλαβαν οι αστικές ολιγαρχίες 39 Raymond Mentzer, “Organizational Endeavour and Charitable Impusle in Sixteenth-Century France: the Case of Protestant Nîmes”…, σ. 17-27.

35

στις Κάτω Χώρες. Ωστόσο, στην αποσαφήνιση του ποιός ήταν «εντός» και ποιός «εκτός», οι αστικές κυβερνήσεις επέδειξαν μια αξιοσημείωτη ελαστικότητα, φροντίζοντας να απορροφούν όσους αποδεδειγμένα δεν θα αποτελούσαν βάρος στον προνοιακό μηχανισμό της κάθε πόλης. Έτσι, το αστικό συμβούλιο (vroedschap) του Άμστερνταμ δεχόταν ειδικευμένους τεχνίτες, ενώ πλήρωνε και πενήντα κορώνες σε όσους έφερναν και ένα αργαλειό μαζί τους. Αντίθετα, όσοι φτωχοί δεν είχαν συμπληρώσει την προβλεπόμενη ελάχιστη περίοδο διαμονής αποκλείονταν από την παροχή αρωγής. Το 1552 οι πρόκριτοι του Haarlem εκδίωξαν όλους τους «ξένους φτωχούς». Ως ξένοι αντιμετωπίστηκαν όσοι φτωχοί δεν κατοικούσαν στην πόλη τουλάχιστον για δύο χρόνια. Στα τέλη του 16ου αιώνα, η ελάχιστη περίοδος διαμονής στην ίδια κοινότητα, για όσους φτωχούς δεν είχαν γεννηθεί στις Κάτω Χώρες, είχε ανέλθει στα πέντε χρόνια. Ανάμεσα στα 1450 και 1550, η κοινότητα της Leyden εξέδοσε εννέα διατάγματα για την καταπολέμηση της επαιτείας. Η αστική διοίκηση όριζε το χώρο όπου οι μη διαμένοντες επαίτες θα έβρισκαν κατάλυμμα, ενώ παράλληλα επέβαλε το διήμερο ως μέγιστη περίοδο παραμονής τους στην πόλη. Επιπλέον, απαγόρευε την επαιτεία σε άτομα ηλικίας δεκαοκτώ έως και πενήντα χρόνων, με ποινή φυλάκισης και εκτόπισης40.

Στις 20 Φεβρουαρίου του 1577, μια επιτροπή αξιωματούχων της κοινότητας παρουσίασε τα πορίσματά της για την καταπολέμηση της φτώχειας στις αρχές της Leyden. Η αναφορά υπογράμμιζε την ευθύνη των προκρίτων, ως χριστιανικής αρχής, να ενισχύουν αυτούς που είχαν πραγματικά ανάγκη βοήθειας και να εκδιώξουν τους ανάξιους φτωχούς. Η επιτροπή χώριζε τους φτωχούς της πόλης σε τρεις κατηγορίες: Εκείνους χωρίς καμμία επαγγελματική κατάρτιση που «αρέσκονταν να ζητιανεύουν», αυτούς που κατείχαν κάποια τέχνη, οι οποίοι ωστόσο «προτιμούσαν να ζητιανεύουν» και εκείνους που εργάζονταν αλλά κατασπαταλούσαν το προίόν του μόχθου τους. Η επιτροπή έκρινε πως οι επαίτες ενθαρρύνονταν από την αλόγιστη 40 Charles Parker, The Reformation of Community. Social Welfare and Calvinist Charity in Holland, 1572-1620…, σ. 75-78.

36

προσοφορά ελεημοσύνης από τα εκκλησιαστικά ιδρύματα και τις μονές της πόλης. Ταυτόχρονα καυτηρίαζε την πρακτική των εργοδοτών στον κλάδο της υφαντουργίας, οι οποίοι πλήρωναν τους εργάτες τους με χαμηλά ημερομίσθια, εξαναγκάζοντάς τους να επαιτούν τις Κυριακές. Η επιτροπή εισηγούνταν την υπαγωγή όλων των πόρων που προορίζονταν για την ανακούφιση των φτωχών σε ένα κεντρικό ταμείο. Δικαιούχοι φτωχοί ήταν οι ηλικιωμένοι, οι μόνιμοι κάτοικοι, τα ορφανά και οι άρρωστοι. Οι ανάγκες τους θα καλύπτονταν από ένα συγκεντρωτικό προνοιακό σύστημα, εποπτευόμενο από τις αρχές. Η αστική διοίκηση θα συνελάμβανε και θα τιμωρούσε όλους τους επαίτες, ενώ οι ξένοι φτωχοί είχαν πλέον δικαίωμα παραμονής για ένα εικοσιτετράωρο, δίχως όμως να έχουν την άδεια να επαιτούν41.

Η έκρηξη του πολέμου με την Ισπανία επιδείνωσε τη θέση των ξένων, οι οποίοι πλέον αντιπροσώπευαν μια πιθανή απειλή για τις αγωνιζόμενες κοινότητες των Κάτω Χωρών. Η αντιπροσωπευτική συνέλευση των Κάτω Χωρών, απαρτιζόμενη κατά κύριο λόγο από εκπροσώπους αστικών κοινοτήτων, προώθησε αποφάσεις που στόχευαν στο να εξαλείψουν το φαινόμενο της επαιτείας στις πόλεις. Το 1579, η Συνέλευση όρισε πως όλοι οι πρόσφυγες από τον ισπανοκρατούμενο Νότο όφειλαν να αποκτήσουν πιστοποιητικό από την πόλη όπου είχαν καταφύγει μέσα σε τρεις ημέρες από την άφιξή τους. Το 1583 αποφασίσθηκε πως όλοι οι νέοι μετανάστες θα έπρεπε να εγγραφούν σε ένα κεντρικό μητρώο, ενώ προτάθηκε η ενίσχυση των μαχόμενων ολλανδικών στρατευμάτων με την υποχρεωτική στράτευση των υγιών φτωχών42.

Υιοθετώντας τις προτάσεις του ολλανδού ουμανιστή Dirck Volckertszoon Coornhert, το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του καλβινιστικού ‘Αμστερνταμ του 1597 θεμελιωνόταν στη δημιουργία ενός αναμορφωτηρίου (Tuchthuis) για τους φτωχούς. Ο Coornhert είχε προτείνει από το 1567 πως οι φτωχοί θα έπρεπε να διδαχθούν δεξιότητες που να τους καθιστούσαν λειτουργικά χρήσιμους στην 41 Charles Parker, The Reformation of Community…, σ.92.42 C. Parker, The Reformation of Community..., σ. 79-80.

37

κοινωνία, μέσα από την καταναγκαστική εργασία. Εγκληματίες και επαίτες θα έπρεπε να στερηθούν την ελευθερία τους και να μυηθούν στην εργατικότητα και την ευλάβεια μέσα από την πειθαρχία της σκληρής, χειρωνακτικής εργασίας. Το αναμορφωτήριο για άνδρες συμπληρώθηκε και από ένα αντίστοιχο για γυναίκες (Spinhuis)43.

Οι τάσεις για συγκεντρωτισμό και εκκοσμίκευση των αστικών προνοιακών συστημάτων προηγήθηκαν της Μεταρρύθμισης, η οποία λειτούργησε κυρίως ως επιταχυντής στην υλοποίηση των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων. Στην αυτοκρατορική πόλη του Στρασβούργου, την παραμονή της εδραίωσης της Μεταρρύθμισης, η αστική κυβέρνηση ίδρυσε ένα Κοινό Ταμείο όπου και θα κατέληγαν όλες οι προσφορές υπέρ των φτωχών, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που προέρχονταν από τα εκκλησιαστικά ιδρύματα της πόλης. Γενικός υπεύθυνος και διαχειριστής του προνοιακού μηχανισμού της πόλης θα ήταν αστικός αξιωματούχος, απευθείας υπόλογος στις αρχές.Το 1523, η κοινότητα επέλεξε για τη θέση τον Lucas Hackfurt, λατινιστή και πρώην κληρικό, ο οποίος είχε προσχωρήσει στο μεταρρυθμιστικό κίνημα, πρόσκαιρα με τους ριζοσπάστες Αναβαπτιστές.

Αρχικά, ο Hackfurt εξέφρασε την παραδοσιακή χριστιανική αντίληψη, διακηρύσσοντας πως η πόλη θα έπρεπε να εκφράσει τη χριστιανική της φιλανθρωπία, επεκτείνοντάς την ακόμη και στους ξένους φτωχούς, όπως και σε εκείνους που είχαν αγοράσει το δικαίωμα εγγραφής στα μητρώα της κοινότητας, όμως η υποδεέστερη πολιτική τους ταυτότητα (schultheisbürger) δεν τους εξασφάλιζε ίδια περίθαλψη σε περίπτωση ατυχίας, όπως με τους πολίτες του Στρασβούργου. Aπό το 1530, η στάση του Hackfurt άλλαξε. Απέναντι στη συνεχή αύξηση του αριθμού των εισερχόμενων φτωχών, ο Hackfurt πρότεινε αρχικά την απαγόρευση εισόδου σε όλους τους ξένους. Η κοινότητα έκανε δεκτή την εισήγησή του με διάταγμα του Σεπτεμβρίου 1530, όπου μαζί με την απαγόρευση εισόδου και τον

43 Parker, The Reformation of Community…, σ.84.

38

έλεγχο των εισερχόμενων κάρων και αμαξιών, αποφασίσθηκε η διανομή μικρών καρβελιών στις πύλες του τείχους του Στρασβούργου.

Το 1531, ο Hackfurt έστρεψε τα βέλη του εναντίον των schultheisbürger, τους οποίους κατηγόρησε ότι εξασφάλιζαν με μικρό κόστος την άδεια παραμονής για να συντηρούνται από τη φιλανθρωπία της κοινότητας. Απορροφούσαν πολύτιμους πόρους οι οποίοι έπρεπε να καταλήγουν στους πραγματικά άξιους δικαιούχους: πρώτοι ήταν οι νέοι και τα παιδιά, οι οποίοι θα έπρεπε να προσκολληθούν σε τεχνίτες για να εκπαιδευθούν στα επαγγέλματα, να βοηθηθούν στο επαγγελματικό τους ξεκίνημα, αν πρόκειταν για νιόπαντρους και, για τις κοπέλες, να προικοδοτηθούν ώστε να αποφύγουν τον ολισθηρό δρόμο της πορνείας. Ο Hackfurt αναγνώριζε παράλληλα την άθλια κατάσταση των χωρικών που είχαν έλθει φυγάδες εξαιτίας του Πολέμου των Χωρικών και της φεουδαλικής καταστολής που τον ακολούθησε. Ο επίτροπος του Στρασβούργου θεωρούσε πως γενεσιουργοί παράγοντες της φτώχειας ήταν ο πληθωρισμός, η ανεργία, η μετανάστευση και η εκτροπή των πόρων του Κοινού Ταμείου προς τους schultheisbürger. Τόνιζε παράλληλα πως ο πλούτος των μοναστηριών έπρεπε να διατεθεί υπέρ των φτωχών.

Πυρήνας του προνοιακού συστήματος του Στρασβούργου ήταν η παροχή βοήθειας κατ’οίκον, επιβλεπόμενη από τον κεντρικό διαχειριστή και τους τέσσερις βοηθούς του. Από το 1530, το Κοινό Ταμείο μίσθωσε τις υπηρεσίες ενός γιατρού για την περίθαλψη των αρρώστων φτωχών. Πέρα από τη χορήγηση του βοηθήματος, παρέχονταν τροφή και καυσόξυλα για τον χειμώνα. Το ψωμί παραγγέλνονταν από αρτοποιούς της πόλης, υπό τον άμεσο έλεγχο του Hackfurt. Το 1530, ακολουθώντας τις συστάσεις του, η κοινότητα μετέτρεψε τη μονή των Δομινικανών σε διοικητικό κέντρο του προνοιακού οργανισμού. Ο Hackfurt συνέχισε να πιέζει για την απόδοση όλης της εκκλησιαστικής περιουσίας στο μηχανισμό αρωγής των φτωχών της πόλης44.44 Miriam Usher Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”…, σ. 61-67.

39

Στην καθολική Ισπανία, η παραδοσιακή χριστιανική νομιμοποίηση της επαιτείας άντεξε στην επίθεση των νεωτεριστικών ποινικοποιητικών αντιλήψεων, ενώ οι φωνές που καλούσαν για την εκκοσμίκευση των αστικών προνοιακών συστημάτων δεν κατόρθωσαν να περιορίσουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Καθολικής Εκκλησίας. Ωστόσο, οι αντιλήψεις για την αναγκαιότητα της παραγωγικής απασχόλησης των φτωχών και για την τιμωρία των «ανάξιων φτωχών» βρήκαν και εκεί πρόσφορο έδαφος, παρά την - καταγγελόμενη από κύκλους της Εκκλησίας - συγγένειά τους με προτεσταντικές απόψεις.

Το 1539, μια καταστροφική σοδειά προκάλεσε οξεία κρίση στην περιφέρεια της Καστίλης, πλημμυρίζοντας τους δρόμους των πόλεων με φτωχούς επαίτες. Με πρωτοβουλία του καρδιναλίου και αρχιεπισκόπου του Τολέδο Juan Tavera και των καστιλιάνικων cortes θεσπίσθηκε Νόμος Περί Φτωχών για την Καστίλη στις 24 Αυγούστου 1540. Ο νόμος ξεκινούσε με εκτενείς αναφορές σε προηγούμενες νομοθετικές πρωτοβουλίες, ενώ τονιζόταν πως και παλαιότερα είχε καταστεί επιτακτική η παραγωγική απασχόληση των ικανών προς εργασία φτωχών, ώστε να γλυτώσουν από την ηθική εξαχρείωση που αντιπροσώπευε η επαιτεία. Ο νόμος του 1540 όριζε πως μόνο οι «άξιοι φτωχοί» είχαν το δικαίωμα της επαιτείας στους τόπους καταγωγής τους, ενώ θα έπρεπε να εφοδιασθούν με ειδική άδεια επαιτείας από τους ιερείς των ενοριών τους. Αντίστοιχες άδειες θα έπρεπε να έχουν οι μοναχοί των επαιτικών ταγμάτων, χορηγούμενες από τους ηγουμένους τους, ενώ όσοι φοιτητές αναγκάζονταν να επαιτήσουν, έπρεπε να εφοσιάδονται με άδεια από τους κοσμήτορες των σχολών τους. Απαραίτητη προϋπόθεση για την παροχή της άδειας επαιτείας ήταν η εξομολόγηση και η Θεία μετάληψη. Στην καταληκτική παράγραφο των οδηγιών του νόμου διατυπωνόταν ωστόσο η αμφιβολία σχετικά με τη λειτουργικότητα της επαιτείας στην κατεύθυνση της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των φτωχών, ενώ υπογραμμιζόταν η ανάγκη της προσεκτικότερης παροχής των

40

συγκεντρωνόμενων πόρων αποκλειστικά στους δικαιούχους φτωχούς45.

Το 1565 σημειώθηκε παρέμβαση της κεντρικής μοναρχικής εξουσίας, με τη θέσπιση του Νόμου Περί Φτωχών του Φιλίππου Β΄. Ο ισπανός μονάρχης προωθούσε ένα επεξεργασμένο σύστημα ελεγχόμενης επαιτείας, ενώ ακύρωνε όλους τους προηγούμενους νόμους περί φτωχών, εθνικούς και τοπικούς. Σε κάθε ενορία του βασιλείου δύο επίτροποι θα εξέταζαν τους τοπικούς φτωχούς και θα χορηγούσαν άδειες επαιτείας μόνο σε όσους ήταν πραγματικά ανίκανοι να εργασθούν. Οι άρρωστοι με μολυσματικές αρρώστειες θα απομονώνονταν. Η παροχή αδειών επαιτείας θα τελούσε υπό τον έλεγχο των δικαστικών αρχών. Ένα χρόνο μετά, συνεχείς διαμαρτυρίες για την ατελή εφαρμογή του νόμου οδληγησαν στη δημιουργία ενός νέου αξιώματος, του alguacil de vagabundos, επιφορτισμένου με τη σύλληψη και προσαγωγή στη δικαιοσύνη των «επαιτών, διγάμων, ρουφιάνων και ληστών». Ο νόμος του 1565 περιόριζε το ρόλο των κοσμικών αρχών στην υψηλή επιστασία, ενώ εναπόθετε τη διαχείριση του προνοιακού συστήματος στις ενορίες. Σε αντίθεση με το νόμο της Καστίλης του 1540, ο νέος νόμος του Φιλίππου Β΄ δεν έκανε κανένα λόγο για τον εγκλεισμό των φτωχών σε ιδρύματα ή για τον καταναγκαστικό επαναπατρισμό των ξένων φτωχών46.

Στις ιταλικές πόλεις του 16ου αιώνα, οι ιδέες του Vivés για συγκεντροποίηση των αστικών προνοιακών συστημάτων υποτάχθηκαν στην κυριαρχία του οργανωτικού μοντέλου των θρησκευτικών αδελφοτήτων, ως βασικής συνιστώσας στην κοινωνική πολιτική των κοινοτήτων. Το 1548 στη Bologna δημοσιεύθηκε ένα πρώτο συστηματικό σχέδιο για την εγκαθίδρυση ενός αποτελεσματικότερου προνοιακού συστήματος στην κοινότητα. Οι συγγραφείς του κειμένου αναγνώριζαν πως παρά το γεγονός ότι οι φιλανθρωπικοί θεσμοί των θρησκευτικών αδελφοτήτων αντιμετώπιζαν συγκεκριμένες ανάγκες

45 Linda Martz, Poverty and welfare in Habsburg Spain. The Example of Toledo…, σ. 18-20.46 L. Martz, Poverty and welfare in Habsburg Spain…, σ. 32-33.

41

της κοινότητας, δεν υπήρχε ένα γενικό σύστημα περίθαλψης των φτωχών. Για την αντιμετώπιση του οξυμένου προβλήματος της φτώχειας, το σχέδιο του 1548 προέβλεπε την ετήσια απογραφή των φτωχών, την εκδίωξη όσων ζούσαν στην πόλη λιγότερο από ένα χρόνο, την απαγόρευση της επαιτείας και τη δημιουργία ασύλου για τους αστέγους47.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1560, το σύστημα κοινωνικής αρωγής είχε αναπτυχθεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές του 1548, αλλά και σε αντιστοιχία με μεταρρυθμιστικά προγράμματα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. Ετήσια απογραφή των φτωχών, σηματοδότηση των δικαιούχων αρωγής, απαγόρευση της επαιτείας, περιορισμοί στην ιδιωτική φιλανθρωπία, υποστήριξη μόνο σε όσους ήταν κάτοικοι της Bologna για τουλάχιστον τρία χρόνια, προσπάθειες να ενταχθούν οι υγιείς και αρτιμελείς φτωχοί σε οικιακή υπηρεσία, σε εργαστήρια τεχνιτών της κοινότητας, ή σε ημερήσια απασχόληση. Οκτώ επιθεωρητές επισκέπτονταν τους φτωχούς που είτε είχαν προταθεί για στέγαση είτε είχαν κάνει αίτηση για παροχή βοήθειας. Τέσσερις πολιτιφύλακες αναλάμβαναν να συλλαμβάνουν τους επαίτες και να τους παραπέμπουν για δημόσια μαστίγωση. Πόροι συλλέγονταν από φόρους στα μοναστικά τάγματα, από εθελοντικές εισφορές συντεχνιών, από κουτιά συλλογής χρημάτων στις εκκλησίες και από ετήσιες διοργανώσεις φιλανθρωπικών εράνων. Επιπλέον, αξιωματούχοι του αστικού μηχανισμού, όπως και δικαιούχοι φτωχοί ζητούσαν δωρεές σε τροφή, κρασί και καυσόξυλα σε περιοδικές εξορμήσεις στην αγορά της πόλης καθώς και σε αγροικίες στην ύπαιθρο.

Ωστόσο, οι ασάφειες σε ό,τι αφορούσε τις εργασιακές υποχρεώσεις των έγκλειστων φτωχών φανέρωναν πως η ελίτ της Bologna δεν ταύτιζε ακόμη τον εγκλεισμό με την καταναγκαστική εργασία, δεν τον αντιμετώπιζε ως πηγή εκπαίδευσης ενός πλεονάζοντος και διαχειρίσιμου εργατικού δυναμικού. Η αποτελεσματικότερη δυνατή διανομή της βοήθειας αποτελούσε 47 Nicholas Terpstra, “Apprenticeship in Social Welfare: From Confraternal Charity to Municipal Poor Relief in Early Modern Italy” …, σ.112.

42

μεγαλύτερη προτεραιότητα από ό,τι η αναμόρφωση των επαιτών μέσα από την εργασία και την εκπαίδευση. Αυτή κατέστη εμφανής προτεραιότητα με τις προσθήκες στο καταστατικό το 1574. Οι πατρίκιοι της πόλης είχαν πλέον προσδιορίσει την εργασία ως το όχημα της αναμόρφωσης και ως αιτιολόγηση του εγκλεισμού των επαιτών και προχωρούσαν στις αναγκαίες διοικητικές μεταρρυθμίσεις για να καταστήσουν τη νέα αυτή προτεραιότητα λειτουργική48.

Στη Βενετία, οι επιδημικές κρίσεις και οι κρίσεις σιτοδείας της διετίας 1527-1528 είχαν καταστήσει επώδυνα επιτακτική την αντιμετώπιση του συνεχώς διογκούμενου αριθμού των φτωχών. Η πολιτική που διαμορφώθηκε ακολούθησε τις κατευθυντήριες γραμμές της παροχής βοήθειας μόνο στους «άξιους φτωχούς» της πόλης και της παράλληλης αποθάρρυνσης των ξένων φτωχών. Στις 13 Μαρτίου 1528 οι αστικές αρχές αποφάσισαν τη δημιουργία τεσσάρων ασύλων περιορισμένης διαμονής για τους φτωχούς της πόλης και την πλήρη απαγόρευση της επαιτείας στους δρόμους και στα σπίτια της πόλης, με ποινή τη δημόσια μαστίγωση και την εκτόπιση. Τα άσυλα θα χρηματοδοτούνταν από ειδικό τέλος και θα συντηρούσαν τους τροφίμους τους μέχρι τον Ιούνιο, οπότε και αυτοί θα οδηγούνταν στην terra firma με τελικό προορισμό τους τόπους καταγωγής τους. Το Μάρτιο του 1529, παρόμοια μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης προωθούσαν την εκδίωξη όλων των ξένων φτωχών, την υποχρεωτική στράτευση με το μισό ημερομίσθιο όλων των υγιών φτωχών στις γαλέρες της Γαληνοτάτης και την υπαγωγή των ανήμπορων και αρρώστων στην ενοριακή βοήθεια49.

Αντί να ακολουθήσει τη διαδεδομένη πολιτική της συγκεντροποίησης των προνοιακών θεσμών, η Βενετία διατήρησε το εκτεταμένο δίκτυό της μικρών ιδρυμάτων, υπό τον έλεγχο των συντεχνιών και των θρησκευτικών αδελφοτήτων (Ospedaletto για εγκαταλειμμένα παιδιά και χήρες, Le Convertite και Le Penitenti για μετανοημένες πόρνες, La Pietà για έκθετα παιδιά και ορφανά, Catecumeni για προσήλυτους στον χριστιανισμό, Mendicanti για 48 N. Terpstra, “Apprenticeship in Social Welfare”…, σ. 114-119.49 B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 131-136.

43

επαίτες). Το δίκτυο των βενετικών αδελφοτήτων, το μεγαλύτερο στον ιταλικό αστικό χώρο, προσέφερε βοήθεια, στέγη και περίθαλψη στους αναξιοπαθούντες της πόλης. Η Γαληνοτάτη ασκούσε στενότερο έλεγχο στις θρησκευτικές της αδελφότητες (Scuole) από ό,τι άλλες ιταλικές πόλεις.

H eγκαθίδρυση των Provveditori alla Sanità αποτέλεσε κομβικό σημείο στην ανάπτυξη του βενετικού προνοιακού μηχανισμού. Οι επόπτες υγείας είχαν αρμοδιότητες εποπτείας των ιδρυμάτων, των γιατρών, του νοσηλευτικού προσωπικού, των επαιτών αλλά και των πορνών, όσων θεωρούνταν κίνδυνος για τη σωματική αλλά και ηθική ακεραιότητα της κοινότητας. Οι κρίσεις της δεκαετίας του 1590 ανάγκασαν τις βενετικές αρχές να ενισχύσουν την πολιτική τους στο ζήτημα των φτωχών. Πέρα από το ειδικό νοσοκομείο, οι αρχές ασκούσαν πιέσεις στους εβραίους ενεχειροδανειστές για την εξασφάλιση φθηνών δανείων για τους φτωχούς. Επίσης, η κυβέρνηση προσπάθησε να ελέγξει τους πλειστηριασμούς περιουσιών για χρέη, ενώ μεριμνούσε και για την αποφυλάκιση των καταδικασμένων για χρέη μέσω του Auditori Vecchi50.

Φαίνεται πως, στις ιταλικές πόλεις, οι αλλεπάλληλες επιδημικές κρίσεις, με προεξάρχουσες τις φονικές επισκέψεις της πανώλης, δεν οδήγησαν στη χάραξη μιας συστηματικής και με βάθος χρόνου πολιτικής αντιμετώπισης της φτώχειας και των φτωχών, αλλά περιορίστηκαν στο επίπεδο της διαχείρισης κρίσεων. Η στενή διασύνδεση ανάμεσα στην πανώλη και στη φτώχεια συχνά λειτουργούσε σε βάρος των φτωχών. Εξαιτίας της ασωτείας και της βαθιά αμαρτωλής τους φύσης, αλλά και της προκλητικής αδιαφορίας τους σε θέματα προσωπικής υγιεινής, οι ρακένδυτοι επαίτες συχνά αντιμετωπίζονταν ως εκούσιοι φορείς και πολλαπλασιαστές της φοβερής αρρώστειας. Εξάλλου, η παρουσία μεγάλων πληθυσμών φτωχών αντιμετωπιζόταν και σαν ένδειξη της ηθικής έκπτωσης των αστικών κοινοτήτων.

50 Christopher Black, “Early Modern Venice. An ideal welfare state?”, Χρύσα Μαλτέζου (επιμ.), Πλούσιοι και Φτωχοί στην Κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής, Βενετία, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών & Μεταβυζαντινών Σπουδών, 1998, σ. 149-154.

44

Άλλες φορές όμως, η εμφάνιση της πανώλης εκλαμβανόταν ως ένδειξη της θεϊκής οργής με την αδιαφορία των αστικών κοινοτήτων απέναντι στους χειμαζόμενους συνανθρώπους τους, θεώρηση που παρακινούσε τις αρχές στη λήψη δραστικότερων μέτρων αντιμετώπισης της φτώχειας. Είτε όμως με την πρόσκαιρη αύξηση των πόρων που διατίθενταν για την ανακούφιση των φτωχών, είτε με τον χωροταξικό περιορισμό των φτωχών και των άλλων «αμαρτωλών κατηγοριών», όπως οι πόρνες, και την απαγόρευση της μετακίνησής τους, οι ιταλικές αστικές κοινότητες περιορίστηκαν σε μια συγκυριακή αντιμετώπιση του προβλήματος της φτώχειας51.3γ. Κοινωνική πολιτική και νομοθεσία για τους φτωχούς στην τυδωριανή Αγγλία. Κεντρικός σχεδιασμός και τοπικές πρωτοβουλίες.

Η διατήρηση της τάξης στις αγγλικές κοινότητες φαίνεται πως υπήρξε το βασικό ελατήριο για τη χάραξη μιας συστηματικής πολιτικής αντιμετώπισης του προβλήματος των φτωχών από την εξουσία των Τυδώρ. Ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα, οι περιπλανώμενοι «αγύρτες» είχαν καταστεί βασικός στόχος μιας εκστρατείας καταστολής. Η νομοθετική πράξη «Περί Αγυρτείας» (Vagrancy Act) του 1495 όριζε ως ποινή για τους περιπλανώμενους επαίτες την έκθεση στο ικρίωμα για τρεις ημέρες και κατόπιν τη βίαιη απομάκρυνση και την επιστροφή στον τόπο καταγωγής τους52. Η διόγκωση του αριθμού των φτωχών στις πόλεις, απόρροια και της δημογραφικής ανάκαμψης, προσέδωσε στην «οκνηρία» μια διάσταση επικινδυνότητας που ξεπερνούσε κατά πολύ το φόβο της εξάπλωσης ασθενειών από τη μιασματική παρουσία των φτωχών. Η οκνηρία, προσωποποιημένη στους περιπλανώμενους επάιτες, συνιστούσε απειλή για την ηθική ευρωστία της αγγλικής κοινωνίας. στην Ουτοπία (1516) ο Thomas More περιέγραφε μιαν ιδανική κοινωνία στην οποία η

51 Brian Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, Terence Ranger & Paul Slack (επιμ.), Epidemics and Ideas. Essays on the Historical Perception of Pestilence, Κέμπριτζ, CUP, 1992, σ. 119-123.52 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England, Λονδίνο, Longman, 1988, σ.114.

45

οκνηρία ήταν προγραμμένη και όπου οι πραγματικά αναξιοπαθούντες περιθάλπτονταν από την κοινωνία53.

Στις δύο πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, το Λονδίνο, το York, το Norwich και άλλες αγγλικές πόλεις υιοθέτησαν πολιτικές υποχρεωτικής σηματοδότησης των φτωχών τους και συστηματικοποίησαν τη δίωξη των ξένων «αγυρτών». Υπό την εποπτεία του Καρδιναλίου Thomas Wolsey πάρθηκαν επίσης μέτρα καταπολέμησης των επισιτιστικών κρίσεων, με τη θέσπιση εθνικής απογραφής των σιτηρών και τη δημιουργία σιταποθηκών για τον εφοδιασμό της αγοράς σε περιόδους κρίσης54. Η δεκαετία του 1530 είδε την ανάπτυξη μιας νέας νομοθεσίας η οποία αντανακλούσε με τον πιο συστηματικό τρόπο την εχθρική προδιάθεση των Τυδώρ απέναντι στους περιπλανώμενους φτωχούς και τους επαίτες, όπως και την αυξανόμενη επιρροή ηπειρωτικών θεωρήσεων της φτώχειας, που προωθούσαν συγγραφείς όπως οι William Marshall και Thomas Starkey55.

Η νομοθετική πράξη του 1531 όριζε τη μαστίγωση ως ποινή για τους περιπλανώμενους επαίτες και την άμεση επιστροφή τους στον τόπο διαμονής τους κατά τα προηγούμενα τρία χρόνια από τη σύλληψή τους. Προέβλεπε επίσης την επέκταση σε εθνική κλίμακα της παροχής αδειών επαιτείας στους «άξιους φτωχούς», πολιτικής που εφάρμοζαν ήδη αρκετές αστικές κοινότητες. Η νομοθετική πράξη του 1536, υπό την καθοδήγηση του Thomas Cromwell, πρότεινε την καταναγκαστική εργασία των φτωχών στα δημόσια έργα, διάταξη που αποσύρθηκε εξαιτίας των αντιδράσεων που προκάλεσε. Στην τελική του μορφή το νομοσχέδιο περιλάμβανε τη δημόσια εργασία των φτωχών, την άμεση απασχόληση όσων περιπλανώμενων φτωχών έρφταναν σε κάποια κοινότητα για πρώτη φορά, όπως και την υποχρεωτική μαθητεία των φτωχών παιδιών στα επαγγέλματα. Η

53 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England…, σ.116, του ίδιου, From Reformation to Improvement. Public Welfare in Early Modern England, Oξφόρδη, Clarendon Press, 1999, σ.8-9.54 Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ.122.55 Paul Slack, The English Poor Law, 1531-1782, Κέμπριτζ, CUP,1990, σ.6-7.

46

πράξη του 1536 προέβλεπε τη συλλογή τελών υπέρ των «άξιων φτωχών» και την όριζε σε επίπεδο ενορίας, πρακτική που ακολουθούνταν στο Λονδίνο από το 1533. Ταυτόχρονα, η πράξη του 1536 απαγόρευε τη δημόσια επαιτεία όπως και την ιδιωτική παροχή «αλόγιστης» φιλανθρωπίας. Οι όποιες προσφορές φιλάνθρωπων θα κατέληγαν στα κοινά ταμεία και όχι σε συγκεκριμένους φτωχούς. Η πράξη του 1536 υπονομεύθηκε εξαρχής από τα δύο σώματα του αγγλικού Κοινοβουλίου που έθεσαν περιορισμούς και επέβαλλαν πλήθος εξαιρέσεων στις διατάξεις της. Αν και έθετε τις κατευθυντήριες γραμμές για την κατοπινή νομοθεσία (συγκεντροποίηση του μηχανισμού κοινωνικής αρωγής μέσα από την εδραίωση της ενορίας ως διοικητικής οντότητας, εργασία και τιμωρία για τους οκνηρούς και τους ικανούς για εργασία φτωχούς, ποινικοποίηση της επαιτείας και της αδιάκριτης φιλανθρωπίας) η πράξη του 1536 δεν εφαρμόστηκε ουσιαστικά ποτέ56.

Το 1505, ο Ερρίκος Η΄ίδρυσε το ίδρυμα του Savoy, «για την εισδοχή και νυχτερινή διαμονή εκατό φτωχών», στα πρότυπα των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων της Santa Μaria Nuova της Φλωρεντίας και του «Μεγάλου Νοσοκομείου» του Μιλάνου. Ανάλογες πρωτοβουλίες για τη δημιουργία και ανέγερση ιδρυμάτων εκδηλώθηκαν και στο Coventry και το York. Η έλευση της προτεσταντικής Μεταρρύθμισης στη χώρα είχε καταλυτικές επιπτώσεις στα φιλανθρωπικά ιδρύματα. κυριότερες συνέπειες ήταν η διάλυση των χριστιανικών αδελφοτήτων – παραδοσιακού πρωταγωνιστή στην παροχή κοινωνικής αρωγής στον καθολικό κόσμο- και η κατάργηση των φιλανθρωπικών κληροδοτημάτων υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας. Το 1538, η συντεχνία των Merchant Adventurers του Λονδίνου ζήτησε την επαναλειτουργία των St. Bartholomew’s και St. Thomas, «όχι για τους κληρικούς και τους μοναχούς που ζούσαν στην ακολασία», αλλά «για τους ταλαίπωρους φτωχούς που κείτονται σε κάθε δρόμο, προκαλώντας κάθε καθαρό άνθρωπο που τυχαίνει να περνά με τις βρωμερές μυρωδιές τους». Οι 56 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.118-119. The English Poor Law..., σ.9-10.

47

αστοί πρόκριτοι του Λονδίνου ανέλαβαν να προσφέρουν αρωγή στους «άξιους φτωχούς» και να αναμορφώσουν τους οκνηρούς, εξαφανίζοντας παράλληλα την επαιτεία από τους δρόμους της πρωτεύουσας. Ο συνδυασμός πολιτικού καιροσκοπισμού, χριστιανικής φιλανθρωπίας και προώθησης των συμφερόντων των αστών πατρικίων που εκφραζόταν στα νέα μεταρρυθμιστικά μέτρα απηχούσε εξίσου τις νέες αντιλήψεις των ελίτ σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Aπό τα ιδρύματα του Λονδίνου, ειδική ήταν η περίπτωση του Bridewell, αποκαλούμενου και “house of labour and occupations”, το οποίο δημιουργήθηκε το 1552 με στόχο την παραγωγική απασχόληση των τροφίμων στο εσωτερικό του ιδρύματος. Η ίδρυση του Bridewell ως χώρου καταναγκαστικής εργασίας των φτωχών αντανακλούσε την αποτυχία της Slavery Act του 1547, με την οποία είχε γίνει προσπάθεια να θεσπισθεί σε εθνική κλίμακα η καταναγκαστική εργασία των φτωχών. Το Bridewell υπήρξε από αυτή την άποψη το πρώτο πτωχοκομείο (workhouse), εφαρμόζοντας μια πολιτική απασχόλησης των ανεπάγγελτων και παράλληλα «τιμωρίας των αμαρτωλών». Το παράδειγμα του Λονδίνου ακολούθησαν και άλλες πόλεις, όπως το Coventry, το Winchester και το Ipswich. Τα επαρχιακά αντίγραφα του Bridewell εξελίχθηκαν σταδιακά σε αναμορφωτήρια με διακριτό ρόλο από τα πτωχοκομεία57.

Απογραφές των φτωχών και απόπειρες επιβολής της καταναγκαστικής εργασίας που σημειώθηκαν στις δεκαετίες του 1540 και 1550 αντανακλούσαν τις νέες θεωρήσεις της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών. Το 1557, νομοσχέδιο που κατατέθηκε στο Κοινοβούλιο ποινικοποιούσε την επαιτεία και αποσαφήνιζε τις αρμοδιότητες των ενοριών, ορίζοντας τη δημιουργία τοπικών καταλόγων των φτωχών όπως και τις καταχωρήσεις των εισφορών που εισπράτονταν σε κάθε ενορία, δημιουργώντας τις θεωρητικές προϋποθέσεις για την εδραίωση ενός εθνικού τέλους υπέρ φτωχών. Επιταχυντές των πρωτοβουλιών στις οποίες προχωρούσαν οι αγγλικές κοινότητες ήταν σχεδόν πάντα κοινωνικές αναταραχές, όπως η 57 Paul Slack, From Reformation to Improvement. Public Welfare in Early Modern England…, σ.21-25, The English Poor Law…, σ.8.

48

εξέγερση του 1569 που οδήγησε την τυδωριανή εξουσία να διατάξει έρευνες σε εθνική κλίμακα για τη δίωξη των περιπλανώμενων επαιτών. Η νομοθετική πράξη του 1578 συνδύαζε την ποινική δίωξη των περιπλανώμενων επαιτών με την επιβολή ενός υποχρεωτικού, εθνικού τέλους υπέρ φτωχών. Ειρηνοδίκες θα προχωρούσαν στην απογραφή των δικαιούχων φτωχών στις κομητείες ευθύνης τους και θα φορολογούσαν ανάλογα τους κατοίκους για τη χρηματοδότηση του συστήματος αρωγής. Σε επίπεδο ενορίας, θα διορίζονταν επόπτες, οι οποίοι θα φρόντιζαν να μην παρεισφρύουν στους καταλόγους των δικαιούχων «ανάξιοι φτωχοί». Τέλος, για τους υπότροπους θα ανεγείρονταν αναμορφωτήρια σε κάθε ενορία58.

Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες του 16ου αιώνα οι αστικές εξουσίες είχαν συστηματικοποιήσει την πολιτική τους απέναντι στη φτώχεια με τη δημιουργία σιταποθηκών ανάγκης, τη στοιχειώδη περίθαλψη των φτωχών και ιδιαίτερα με τις απόπειρες παραγωγικής απασχόλησης των φτωχών και των παιδιών τους σε πτωχοκομεία, σχολεία και αναμορφωτήρια. Καθώς ο ριζοσπαστικός Καλβινισμός κατακτούσε τις συνειδήσεις των αστών πατρικίων, η ανακούφιση και ιδιαίτερα η ηθική αναμόρφωση των φτωχών κατέστησαν επείγουσες προτεραιότητες. Πουριτανοί ζηλωτές επιδίωξαν την ηθική ανάπλαση των «άσωτων και ασύδοτων φτωχών», επιβάλλοντας εβδομαδιαίες επιθεωρήσεις στα καταλύμματά τους και ορίζοντας αυστηρότερες ποινές για τους παραβάτες. Η νέα ευαγγελική κοσμοθεωρία εκφράσθηκε στη συγκεντροποίηση του ελέγχου και της διαχείρισης των ενοριακών τελών και στον πολλαπλασιασμό των πτωχοκομείων/οίκων εργασίας (workhouses), που συχνά ενισχύονταν με δωρεές πλουσίων φιλανθρώπων. Η καταρράκωση του θεσμού των πτωχοκομείων μόλις στη δεύτερη δεκαετία της λειτουργίας τους – με τον εκφυλισμό τους σε κολαστήρια και επωαστήρια εγκληματικότητας – αντανακλούσε ωστόσο την προβληματική απόσταση ανάμεσα στις

58 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.122-125.

49

πουριτανικές αντιλήψεις και στην υλική πραγματικότητα της φτώχειας59.

Η ελισαβετιανή νομοθεσία για τους φτωχούς ολοκληρώθηκε με τις πράξεις περί αγυρτών και για την αρωγή των φτωχών του 1598 και ιδιαίτερα με την νομοθετική πράξη του 1601. Συμπυκνώνοντας την εμπειρία των προηγούμενων δεκαετιών, ο ελισαβετιανός νόμος για τους φτωχούς του 1601 όριζε την ενορία ως διοικητική μονάδα υπεύθυνη για την αρωγή στους φτωχούς, εναποθέτοντας τη συλλογή των τελών και την κατανομή της βοήθειας σε εκκλησιαστικούς επιτρόπους ή εκλεγμένους και άμισθους ενοριακούς επόπτες. Προέβλεπε επίσης την παροχή πρώτης ύλης, όπως λινάρι, καννάβι και μαλλί για την παραγωγική απασχόληση όλων των ικανών προς εργασία φτωχών. Όριζε την υποχρεωτική μαθητεία στα επαγγέλματα των παιδιών των φτωχών, ενώ συμπλήρωνε τα δίκτυα των πτωχοκομείων/οίκων εργασίας και με «καταφύγια απόρων» για τους άρρωστους και ανίκανους να εργασθούν. Ο νόμος προέβλεπε τη σύλληψη οποιουδήποτε αρτιμελούς φτωχού που αρνούνταν να εργασθεί και τον εγκλεισμό του σε αναμορφωτήριο. Όριζε επίσης την επιβολή αυστηρών προστίμων για όσους ενοριακούς επόπτες αρνούνταν να επιτελέσουν τα καθήκοντά τους, διάταξη που αντανακλούσε την ιδιαίτερα αντιδημοφιλή φύση αυτής της διοικητικής θέσης60.

* * * *Αποτιμώντας την ιστορική εμπειρία των πολιτικών

αντιμετώπισης της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών στην Αγγλία τον 16ο και 17ο αιώνα, ο βρετανός ιστορικός Paul Slack δίνει έμφαση στην ανάδυση και εδραίωση ενός κεντρικού κοινωνικού και οικονομικού σχεδιασμού ως παράγοντα επιτυχίας του αγγλικού παραδείγματος - σε συνδυασμό πάντοτε με την εδραίωση της ενορίας ως βασικής διοικητικής μονάδας: «Οι απαντήσεις στο πρόβλημα της φτώχειας βασίστηκαν σε κάποιο βαθμό σε αλλαγές στις θεωρήσεις και στους 59 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.154-155, The English Poor Law…,σ.16-17.60 1601 Act for the Relief of the Poor, “The Workhouse”, http://users.ox.ac.uk/~peter/workhouse/poorlaws/1601act.html

50

τρόπους σκέψης… στις αργές μεταβολές στις αντιλήψεις που έκαναν τους φτωχούς να αντιμετωπίζονται ως απειλή που έπρεπε να τεθεί υπό έλεγχο, ή ως αφορμή για κεντρικό κοινωνικό και οικονομικό σχεδιασμό, παρά ως αντικείμενα φιλανθρωπίας. Υπό την πίεση αστικών ιδεωδών, αρχικά ουμανιστικής και κατόπιν πουριτανικής απόχρωσης, πλατειές συλλήψεις της φιλοξενίας αντικαταστάθηκαν από στενότερες και αυστηρότερα καθορισμένες απαντήσεις – σε νοσηλευτήρια και πτωχοκομεία. Η ελεημοσύνη ‘στον Χριστό στο δρόμο’ αντικαταστάθηκε από ελεγχόμενη αρωγή και από τους κοινωνικούς ελέγχους της εγκατάστασης και της απομάκρυνσης»61.

Όμως, όπως παρατηρεί και ο Slack, ένας αιώνας νομοθετικών πρωτοβουλιών και λήψης μέτρων στην κατεύθυνση της συστηματικότερης αντιμετώπισης του προβλήματος των φτωχών δημιούργησε μια ιδιαίτερη παράδοση, μια ειδικευμένη γραμματεία και γραφειοκρατία, όπως και αποτέλεσε το πεδίο για τη σύγκρουση ή και την όσμωση συμφερόντων τοπικών ελίτ και τοποτηρητών της τυδωριανής εξουσίας, περιφερειακών ομάδων πίεσης που εκφράζονταν στο αγγλικό Κοινοβούλιο, και που σε μεγάλο βαθμό καθόρισαν με τις παρεμβάσεις τους την κατευθυντήρια πορεία και την εφαρμοστικότητα των προωθούμενων νομοσχεδίων. Με άλλα λόγια, η αγγλική εμπειρία παραπέμπει στη σταδιακή συγκρότηση και εδραίωση ενός συστήματος αντιμετώπισης της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών, οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές του οποίου το διαφοροποιούν σαφώς από αντιλήψεις και πρακτικές συνδεόμενες με την εδραίωση του κράτους πρόνοιας της νεωτερικότητας. Η πάταξη της επαιτείας, η παραγωγική απασχόληση των ικανών προς εργασία φτωχών και η καθιέρωση εθνικού τέλους υπέρ φτωχών, ρυθμιζόμενου στο επίπεδο της ενορίας, δεν εξέφραζαν κάποια λογική ριζικής αντιμετώπισης του προβλήματος της φτώχειας, και γι’ αυτό και δεν συνδυάσθηκαν και με άλλα μέτρα εξύψωσης του βιοτικού επιπέδου των πληβείων της Αγγλίας. Αρχικά «κινήσεις πανικού» σε περιόδους οξείας κρίσης, τα μέτρα που υιοθετήθηκαν στη διάρκεια της μοναρχίας των Τυδώρ βαθμιαία εξέφρασαν λογικές περιφρούρησης της πολιτικο-κοινωνικής τάξης όπως και τον συγκεντρωτισμό της 61 Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.205.

51

εξουσίας. εξέφρασαν επίσης στρατηγικές ηθικής αναμόρφωσης της κοινωνίας από τις ευαγγελικές ελίτ του τέλους του 16ου αιώνα. Κατά τον 17ο αιώνα, τα μέτρα αντανακλούσαν ολοένα και πιο έντονα τη νέα προωθούμενη «οικονομική χρησιμότητα» της φτώχειας, εντάσσοντας την καταναγκαστική εργασία των τροφίμων των πτωχοκομείων στην εθνική αγορά εργασίας.

Από την άλλη, οι φτωχοί της χώρας ουδέποτε υπήρξαν μια άβουλη μάζα η οποία ακολουθούσε παθητικά τις εκάστοτε επιταγές της τοπικής ή της εθνικής εξουσίας. Ζώντας σε ένα αρκετά αυτόνομο μικρόκοσμο, αυτόν του κοινωνικού περιθωρίου62, οι άγγλοι φτωχοί είχαν τη δυνατότητα να «διαχειρισθούν» και αυτοί το σύστημα, εισερχόμενοι και εξερχόμενοι από τα τοπικά δίκτυα. Εξάλλου, ο ίδιος ο αριθμός των φτωχών οδήγησε τις αρχές στη σύλληψη και εφαρμογή μαζικών μέτρων, εισάγοντας πολιτικές πρακτικές που παραπέμπουν στη βιομηχανική νεωτερικότητα.

62 Όπως τον αποτυπώνει έξοχα ο Robert Jütte στο Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994.

52