Ο Λόγος της σχολικής ιστορίας για τους γειτονικούς...

Ο Λόγος της σχολικής Ιστορίας για τους γειτονικούς λαούς: η περίπτωση των Αλβανών στα σχολικά εγχειρίδια νεότερης Ιστορίας της υποχρεωτικής εκπαίδευσης κατά τη μεταπολίτευση

Κωνσταντίνα ΠαπακώσταΕκπαιδευτικός M.A.– Αρχαιολόγος M.Sc.

Yποψήφια Διδάκτορας Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Κ. Παπακώστα - Ο Λόγος της σχολικής ιστορίας για τους γειτονικούς λαούς

Διάρθρωση της παρουσίασης

Το πλαίσιο της έρευνας Μέθοδος Ανάλυση Ανάδειξη ευρημάτων Συμπεράσματα


Το πλαίσιο της έρευνας


• Αντικείμενο τα αφηγηματικά μέρη των σχολικών εγχειριδίων της

Νεότερης Ιστορίας της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (Στ’ Δημοτικού και Γ’ Γυμνασίου) από τη μεταπολίτευση μέχρι το 2000, σε σχέση με την παρουσίαση του γειτονικού λαού των Αλβανών.

• Eστίαση στους τρόπους και τις τεχνικές με τους οποίους αλλά

και διά των οποίων παρουσιάζονται οι Αλβανοί στα σχολικά εγχειρίδια της Ιστορίας

στη διερεύνηση της επίδρασης αυτών των δια-Λογικών (discursive) αναπαραστάσεων στη διαμόρφωση του εθνικού εαυτού αλλά και των ιστορικών, πολιτικών και δια-Λογικών του πλαισίων.


Η μέθοδος


Κριτική Ανάλυση Λόγου, γιατί:

συνδυάζει τρεις διαφορετικές μορφές ανάλυσης:o την ανάλυση γλωσσικών κειμένων,o την ανάλυση της πρακτικής του λόγου

(διαδικασία παραγωγής του κειμένου, διασπορά και χρήση του)

o την ανάλυση τέτοιων γλωσσικών συμβάντων ως συμβάντα μιας κοινωνικοπολιτισμικής πρακτικής (Fairclough 1995, 2001).


Έτσι, ανταποκρίνεται στη στοχοθεσία της εργασίας γιατί μελετά:

τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι ξένοι στα σχολικά εγχειρίδια

τα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα που οδήγησαν σε αυτή την απεικόνιση

τις κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις της

Επιπλέον:o ο συνδυασμός της κοινωνικής θεωρίας με τη γλωσσολογική

προωθεί την προσέγγιση πέρα από τη μηχανιστική ανάλυση περιεχομένου, συνδέοντας τη σχολική επίσημη γλώσσα με την κοινωνία στο επίπεδο της ιδεολογίας και των δομών της εξουσίας.

o τα σχολικά εγχειρίδια της νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας καταδεικνύουν τις παραπάνω σχέσεις, αφού, εκτός της διδακτικής-παιδαγωγικής τους διάστασης, αποτελούν εργαλείο και όχημα για την κατασκευή, τη νομιμοποίηση, την ενδυνάμωση και διασπορά της επίσημης ιδεολογίας.


Μεθοδολογικές αρχές Fairclough (1995, 2001) το μοντέλο των πέντε βημάτων του Jaeger (1999)

(δομική ανάλυση του θεσμικού πλαισίου, της «επιφάνειας» (surface) του κειμένου, των γλωσσoλογικών-ρητορικών μέσων, των προγραμματικών-ιδεολογικών μηνυμάτων και της ερμηνείας).

οι αρχές της ιστορικής – Δια-λογικής μεθόδου της Wodak (1999, 2001) για τον εντοπισμό των προγραμματικών-ιδεολογικών μηνυμάτων και την ερμηνεία.


Η ανάλυση


Ερευνήθηκαν τα βιβλία:

Καφεντζής, Ε (1975) Ιστορία των νεωτέρων χρόνων : τάξη ΣΤ' Δημοτικού, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Διαμαντόπουλος, Ν., Κυριαζόπουλος, Α. (1986) Ελληνική ιστορία των νεοτέρων χρόνων : για την ΣΤ' τάξη του Δημοτ. Σχολείου, ΟΕΔΒ.

Ακτύπης Δ., Α. Βελαλίδης, Μ. Καΐλα, Θ. Κατσουλάκος, Γ. Παπαγρηγορίου & Κ. Χωρεάνθης (1993) Στα νεότερα χρόνια, Ιστορία Στ’ Δημοτικού, ΟΕΔΒ.

Κουλικούρδη, Γεωργία Π. (1975) Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία : από τον 15 αι. μ.Χ. ως σήμερα, για την Γ’ τάξη του Γυμνασίου, ΟΕΔΒ.

Κρεμμυδάς, Β. (1985) Ιστορία νεότερη-σύγχρονη, ελληνική-ευρωπαϊκή και παγκόσμια, Γ’ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ.

Σφυρόερας, Βασίλης (2001) Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, Γ’ Γυμνασίου ΟΕΔΒ


Ομαδοποίηση

Πρώτη Ομάδα: τα βιβλία της Στ’ Δημοτικού των Καφεντζή και

Διαμαντόπουλου-Κυριαζόπουλου. Χρήση λογοτεχνικού αφηγηματικού είδους, πληθώρα αναφορών στους Αλβανούς.

Δεύτερη Ομάδα: τα βιβλία των Ακτύπη κ.α. για την Στ’ Δημοτικού και

των Κουλικούρδη, Κρεμμυδά και Σφυρόερα για την Γ’ Γυμνασίου. Ακαδημαϊκός-επιστημονικός λόγος, αναφορές στους Αλβανούς εξαιρετικά σποραδικές.


Θέματα

α. Αναφορά σε τόπους εγκατοίκησης Αλβανώνβ. Χρήση στερεότυπων

Μη αναγνώριση ή σύγχυση της εθνικής/εθνοτικής τους ταυτότητας.

Βαρβαρότητα του χαρακτήρα και αναξιοπιστία.γ.Υποτέλεια και χρησιμοποίησή τους από ισχυρή

δύναμη.δ. Αξιολογήσεις της σχέσης τους με τους Έλληνεςε. Αλυτρωτικά ζητήματα


Πρώτη ομάδα - δεδομένα Ομοιομορφία ως προς το ύφος και τον τρόπο της αφήγησης, τον

καταμερισμό της ύλης σε κεφάλαια και τον τρόπο παρουσίασης των Αλβανών.

Συγκέντρωση των αναφορών στα κεφάλαια που σχετίζονται με την προεπαναστατική Ελλάδα και τα γεγονότα του 1770, την πολιορκία και την άλωση της Τρίπολης, το Σούλι και τον Αλή Πασά. Από μία αναφορά έχουμε στο κράτος της Αλβανίας σε κάθε βιβλίο, και αυτή σε σχέση με το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αποσιώπηση οποιουδήποτε τόπου κατοικίας Αλβανών. Συμπλοκή της εθνοτικής με τη θρησκευτική ταυτότητα στον χαρακτηρισμό

«Τουρκαλβανός», η οποία χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τα εθνοτικά «Αλβανός» και «Αρβανίτης». Αποτέλεσμα: κυριαρχία σύγχυσης.

Απόδοση της βαρβαρότητας και της αναξιοπιστίας ως στοιχεία του χαρακτήρα τους.

Στερεοτυπικά αποδίδεται και το στοιχείο της υποτέλειας διά της μισθοφορικής απασχόλησής τους και χρησιμοποίησής τους από κάποια μεγάλη δύναμη (Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ιταλία).

Οι σχέσεις μεταξύ Αλβανών και Ελλήνων ουσιαστικά δεν υφίστανται πέρα από τις πολεμικές συγκρούσεις.


Δεύτερη ομάδα - δεδομένα

Περιορισμένες αναφορές στους Αλβανούς. Επανάληψη στερεοτύπων της πρώτης ομάδας: η εθνική τους

ταυτότητα αποδίδεται με εναλλαγή όρων (Αλβανός-Τουρκαλβανός-Αρβανίτης), τους αποδίδεται το ήθος των βάρβαρων και αναξιόπιστων, αλλά και των υποτελών.

Τόποι εγκατοίκησης: αποσιωπώνται.

Το νέο θέμα είναι αυτό του αλυτρωτικού ζητήματος.


Γενικές παρατηρήσεις Αν και τα εγχειρίδια της Πρώτης Ομάδας διδάσκονταν την ίδια

περίοδο με κάποια από αυτά της Δεύτερης, φαίνεται να αντανακλούν μια πιο παρωχημένη φιλοσοφία διαχείρισης του σχολικού ιστορικού Λόγου.

Τα θέματα, οι γραμμές παρουσίασης των Αλβανών παραμένουν σταθερές και στα εγχειρίδια της Δεύτερης, παρά την προοδευτικότερη και πιο σύγχρονη επεξεργασία και εκφορά του Λόγου και της ιστορικής «πραγματικότητας».

Δεν γίνεται διάκριση μεταξύ ιστορικού γεγονότος και ιστορικής ερμηνείας, αλλά, με την τεχνική της τριτοπρόσωπης αφήγησης, διαμορφώνεται η επίφαση της αντικειμενικότητας.

Τα σχόλια και οι αξιολογικές κρίσεις ενσωματώνονται στην αφήγηση με τρόπο τέτοιο, ώστε η αφήγηση να παρουσιάζεται σαν η μοναδική δυνατή. Ερμηνευτικές διαστάσεις, ίχνη ενδείξεων και μέριμνα για αντικρουόμενες απόψεις αποσιωπώνται.


Ανάδειξη των ευρημάτων


Ι. Διαχρονική χρήση των εγχειριδίων της πρώτης ομάδας

Τα εγχειρίδια που χρησιμοποιήθηκαν για τη διδασκαλία της Ιστορίας στο δημοτικό για τις περιόδους 1974-1981 και 1981-1989 αποτελούν νεότερες εκδόσεις των εγχειριδίων που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη δεκαετία του 1950.


ΙΙ. Επιβίωση στερεοτύπων

Δια-Λογικά “επιβιώματα” και αντιλήψεις οι οποίες επικρατούσαν στην ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ’40 ή και του ’30.

Η διατήρηση των ίδιων κειμένων ως εκδοχή της σχολικής ιστορίας εν μέρει αντανακλά και καθορίζεται από τις ιδιότυπες διπλωματικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και εξής.

Οι ανθεκτικότερες στερεοτυπικές αναπαραστάσεις των Αλβανών, είναι αυτές που αποδίδουν βαρβαρικές και μισθοφορικες ιδιότητες στο χαρακτήρα τους, ήδη από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.


ΙΙΙ. Αποσιωπήσεις και παρερμηνείες Η ερμηνεία της ιδιότυπης διπλωματικής σχέσης θα μπορούσε να

αποδοθεί και για τις αποσιωπήσεις και τις παρερμηνείες. Όμως: τρία βιβλία, (Ακτύπη κα, Σφυρόερα, Κρεμμυδά) έχουν γραφτεί και διανεμηθεί μετά την άρση του εμπολέμου το 1987.

Οι αποσιωπήσεις μπορούν να αποδοθούν και στην πρόθεση να καλλιεργεί το σχολείο τον πατριωτισμό (Φραγκουδάκη 1997α: 149).

Η εναλλαγή των όρων Αλβανός, Τουρκαλβανός και Αρβανίτης επιτείνει τη σύγχυση μεταξύ των μουσουλμάνων Αλβανών, των λεγόμενων Τουρκαλβανών (Γούναρης 2008: 101), των χριστιανών Αρβανιτών του ελληνικού κράτους και των Χριστιανών και Μουσουλμάνων Αλβανών της Αλβανίας. Έτσι, ο ελληνικός πληθυσμός παρουσιάζεται ως ομοιογενής.

Το ζητούμενο της εθνικής ομοιογένειας εξυπηρετείται και από την άρνηση οποιασδήποτε επαφής μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών πλην των πολεμικών συγκρούσεων.

Την ίδια λειτουργία εξυπηρετούν και οι αόριστες και αυτοαναιρούμενες αναφορές σε τόπους εγκατοίκησης Αλβανών.


IV. «Πρόοδος» = Αποσιώπηση οι συχνότερες αναφορές στον αλβανικό λαό γινόταν στα

βιβλία που αποδείχτηκε ότι γράφτηκαν κατά τη δεκαετία του 1950.

Πιο σύγχρονες γραφές (Ακτύπης κ.α., Σφυρόερας) και αφηγηματικοί άξονες διάφοροι της γεγονοτολογικής αφήγησης (π.χ. η κοινωνικο-οικονομική εστίαση του Κρεμμυδά) περιορίζουν τις αναφορές στους Αλβανούς δραματικά έως την ολοκληρωτική τους εξάλειψη (βλ. Κρεμμυδάς).

Το διάστημα στο οποίο τα βιβλία αυτά έχουν συγγραφεί και διδαχτεί (1974 κ.εξ.) θεωρείται ότι χαρακτηρίζεται από «εκσυγχρονιστική λογική» (Τερζής 2007: 131). Στα βιβλία που γράφτηκαν την εποχή εκείνη το εκσυγχρονιστικό πνεύμα εκφράζεται με αποσιώπηση της βαλκανικής γειτονιάς και στροφή προς την Ευρώπη.


Συμπεράσματα


Η παρούσα έρευνα αποτελεί ένα κομμάτι μιας σειράς αντίστοιχων ερευνών, στις οποίες η ανάλυση των εγχειριδίων ιστορίας παρέχει το κρίσιμο περιεχόμενο για την ανάλυση της αλληλεπίδρασης μεταξύ εξουσίας και πολιτισμού.

Τα ευρήματα συνάδουν με αυτά αντίστοιχων μελετών σχετικών με την εχθρική παρουσίαση των γειτονικών λαών διεθνώς.

Με την παράλληλη μελέτη βιβλίων δημοτικού και γυμνασίου επιτεύχθηκε η κάθετη διερεύνηση των κειμενικών αλυσίδων.

Προτάθηκαν ερμηνείες ώστε να γίνουν κατανοητές πιθανές διαστάσεις του ρατσισμού στις μέρες μας, οι οποίες κάποτε αναδεικνύονται σε εγγενή στοιχεία της κατασκευής της εθνικής μας ταυτότητας.

Αναδείχθηκαν τα γλωσσολογικά μέσα αλλά και οι μηχανισμοί οι οποίοι κατασκευάζουν, αναπαράγουν και διαιωνίζουν την εικόνα του εθνικά ομοιογενούς κράτους.

Η συνολική εικόνα του τρόπου δόμησης και εξέλιξης του σχολικού ιστορικού Λόγου κατέδειξε ότι ο Λόγος αυτός, αυτοτροφοδοτούμενος, ανακυκλώνεται και με την επανάληψή του αυτοπραγματώνεται σε αδιάσειστη αλήθεια.


Όπως έδειξε η μελέτη της περίπτωσης των Αλβανών, η σχολική Ιστορία, τόσο μέσω της επιλεκτικής πληροφόρησης, όσο και μέσω των αποσιωπήσεων και των παρερμηνειών, μπορεί να κατασκευάσει και να εμποτίσει με μια πραγματικότητα η οποία παρουσιάζεται ως αδιαμφισβήτητη. Με ένα μηχανισμό ανάλογο της «αυτοεκπληρούμενης προφητείας» η πραγματικότητα αυτή αποκτά υλική υπόσταση και με τη σειρά της επηρεάζει την εικόνα τόσο για τον εθνικό εαυτό όσο και για τη σχέση του με τους Άλλους. Έτσι, σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο, η Ιστορία που επιλέγουμε να διδάσκουμε στα σχολεία καταδεικνύει και το ποιοι, τελικά, επιλέγουμε να είμαστε.


Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!

Ο Λόγος της σχολικής ιστορίας για τους γειτονικούς...

Education

Transcript of Ο Λόγος της σχολικής ιστορίας για τους γειτονικούς...