Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ Β’ Λυκείου

Σχολικό έτος: 2012-2013 Λύκειο Καρέα Υπεύθυνη καθηγήτρια: Αντιγόνη Κριπαροπούλου

2

Ερευνητική οµάδα: «Απρόσωπες προσωπικότητες»

Αθανασοπούλου Φωτεινή Ακτύπη ∆ιονυσία

Βασιλικάκη Αµαρυλλίς Ευαγγελίου Βασιλική Τσαµάκου Ευγενία

Φουντουκίδου Κατερίνα

3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία µε θέµα την έννοια του εαυτού επικεντρώνεται στο κοµµάτι της προσωπικότητας καθώς και των παραγόντων που την διαµορφώνουν. Πιο συγκεκριµένα η οµάδα µελέτησε τον ορισµό της προσωπικότητας και κατέληξε στην πολυπλοκότητα του. Ύστερα εντοπίσαµε τους γενετικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που καθορίζουν την διαµόρφωση της. Τέλος µελετήσαµε την έννοια του πραγµατικού εαυτού ,ο οποίος αφορά τα χαρακτηριστικά που αποδίδει το άτοµο στον εαυτό του, του κοινωνικού εαυτού ο οποίος σχετίζεται µε το κοµµάτι της έκφρασης και της συµπεριφοράς και του ιδανικού εαυτού, ο οποίος αναφέρεται στο πώς θα ήθελε το άτοµο να είναι. Τα στοιχεία της ερευνητικής εργασίας αντλήθηκαν τόσο από έγκυρες πηγές του διαδικτύου όσο και από βιβλιογραφία που λάβαµε από την υπεύθυνη καθηγήτρια. Λίγα λόγια… Στην προσπάθεια να προσεγγίσουµε τις πτυχές του εαυτού µας κατανοώντας βαθύτερα την έννοια, τη δοµή και τους παράγοντες διαµόρφωσης της προσωπικότητα µας αλλά και να προσφέρουµε τη δυνατότητα στους συµµαθητές µας να γνωρίσουν και οι ίδιοι καλύτερα τον εαυτό τους, επιλέξαµε να ασχοληθούµε µε αυτό το θέµα.

4

Η προσωπικότητα είναι µία έννοια πολυδιάστατη.

Ενώ όλοι µας προβαίνουµε συχνά σε χαρακτηρισµούς της προσωπικότητας διαφόρων ανθρώπων που έχουµε γνωρίσει και ενώ αισθανόµαστε βέβαιοι πως γνωρίζουµε τι είναι η προσωπικότητα, στην πραγµατικότητα όταν µας τεθεί το ερώτηµα, τι είναι προσωπικότητα, τότε το πιο πιθανό είναι να βρεθούµε σε αµηχανία. Ενδεχοµένως να δώσουµε έναν ορισµό, για τον οποίον όµως και εµείς οι ίδιοι δεν θα είµαστε ικανοποιηµένοι. Ωστόσο, θα µας έκανε να νιώσουµε καλύτερα αν µαθαίναµε ότι παρόµοια δυσκολία έχει παρουσιαστεί και σε ψυχολόγους της προσωπικότητας. Πριν προχωρήσουµε στον ορισµό της προσωπικότητας, ας κάνουµε µια µικρή ετυµολογική αναζήτηση, η οποία είναι πιθανό να µας διευκολύνει στη συνέχεια. Η λέξη προσωπικότητα συντίθεται στα αρχαία ελληνικά από το: πρός+ωψ, ωπός (από το όψοµαι, µέλλοντας του οραω-ω, εξ ου και όραση) το οποίο σηµαίνει οφθαλµός, όµµα, όψη, πρόσωπο.

Όσον αφορά το ζήτηµα του ορισµού της προσωπικότητας, το έργο µας σε αυτή την εργασία δεν είναι και τόσο εύκολο όσο πιθανώς να πιστεύετε- ή πιστεύαµε κι εµείς οι ίδιοι στην αρχή-. Γιατί παραδείγµατος χάριν ο καθηγητής του Πανεπιστηµίου Harvard G.W. Allport στο βιβλίο του «Προσωπικότητα» αναφέρει 49 ορισµούς της έννοιας και στη συνέχεια προσθέτει και τον δικό του πεντηκοστό!

Σε νέα έκδοση του έργου του µάλιστα (εικοσιτέσσερα χρόνια µετά την προηγούµενη) δήλωσε ότι διαθέτει εκατοντάδες ορισµούς!

∆ιαλέξαµε, µε βάσει τη βιβλιογραφία που εξετάσαµε, να τονίσουµε τον ορισµό του Allport για την προσωπικότητα, καθώς µπορεί όπως κι ο ίδιος υπογραµµίζει να µην είναι απολύτως ορθός, ωστόσο όµως είναι γενικότερα αποδεκτό ότι προσεγγίζει το πλησίον του ορθού. (1961, σελ. 28)

5

«Προσωπικότητα είναι η δυναµική οργάνωση, µέσα στο άτοµο, εκείνων των ψυχοφυσικών συστηµάτων, τα οποία καθορίζουν τις µοναδικές προσαρµογές του στο περιβάλλον του.»

Ας προσπαθήσουµε να αποσαφηνίσουµε λίγο αυτόν τον ορισµό. Καταρχάς, «δυναµική οργάνωση» σηµαίνει ότι η προσωπικότητα κατευθύνεται από «δυνάµεις», δηλαδή κίνητρα, και ότι εξελίσσεται και µεταβάλλεται διαρκώς, παρόλο ότι ταυτόχρονα παραµένει ένα οργανωµένο σύστηµα, το οποίο συνδέει τα διάφορα στοιχεία που το συναποτελούν, ώστε αυτά να βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης. Ο όρος «συστήµατα» σηµαίνει σύνολα ιδιοτήτων σε ήρεµη ή ενεργό κατάσταση. Αυτά τα συστήµατα είναι «ψυχοφυσικά», δηλαδή δεν είναι ούτε αποκλειστικά ψυχικά ούτε µονάχα νευρολογικά, αλλά και τα δύο: η προσωπικότητα εποµένως λειτουργεί ως µια ψυχοσωµατική οργανωµένη ολότητα. Ο όρος «καθορίζουν» δηλώνει καθαρά ότι τα συστήµατα ιδιοτήτων, από τα οποία αποτελείται η προσωπικότητα, είναι καθοριστικές τάσεις, που παίζουν ενεργητικό ρόλο στη συµπεριφορά του ατόµου. Ο ίδιος ο Allport γράφει: Η προσωπικότητα είναι κάτι και πράττει κάτι...Είναι αυτό που βρίσκεται πίσω από συγκεκριµένες πράξεις και µέσα στο άτοµο. ∆εν είναι απλώς το σύνολο των συµπεριφορικών αντιδράσεων του ατόµου, αλλά µια ουσιαστική οντότητα (διαφωνία µε Henry Murray*, ο οποίος θεωρεί την προσωπικότητα µια υποθετική έννοια ή δοµή) που καθορίζει αυτή τη συµπεριφορά. Η προσωπικότητα λοιπόν για τον Allport είναι πραγµατική ύπαρξη, διαφορετική από άτοµο σε άτοµο.....

Εφ’ όσον η προσωπικότητα του κάθε ατόµου έχει ατοµικό, µοναδικό χαρακτήρα, είναι επόµενο ότι είναι µοναδικές και οι διάφορες προσαρµογές της στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του κάθε ατόµου. Ας αναζητήσουµε λοιπόν τους παράγοντες που συµβάλλουν στη διαµόρφωση κάθε ξεχωριστής ανθρώπινης προσωπικότητας.

Φυσικά αυτή η αναζήτηση ήταν εξίσου περίπλοκη για εµάς, καθώς υπάρχουν πολλές απόψεις πάνω στο ζήτηµα, οι οποίες συχνά δεν είναι ξεκάθαρες ούτε απλοποιηµένες και

6

διακρίνονται ίσως από τις γενικότερες πεποιθήσεις κάθε ειδικού όσον αφορά το ζήτηµα της προσωπικότητας. Παραδείγµατος χάριν ο Carl Rogers θέτει ως βασικές έννοιες της θεωρίας του τον «οργανισµό» και τον «εαυτό». Ο Rogers υποστηρίζει ότι η συµπεριφορά του ατόµου εξαρτάται από το φαινοµενολογικό του πεδίο (την υποκειµενική του πραγµατικότητα) και όχι από τους ερεθισµούς του περιβάλλοντος (την εξωτερική πραγµατικότητα).

*Αµερικάνος ψυχολόγος, η θεωρία του είναι γνωστή ως προσωπολογία, όρος που εισήγαγε ο ίδιος.

Θεωρεί ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο της προσωπικότητας και χωρίς αυτόν δεν είναι νοητή η προσωπικότητα ούτε τα στοιχεία που τη συναποτελούν και την εκφράζουν. “No brain, no personality”.

Καθεµία από όλες σχεδόν τις ψυχολογικές θεωρίες για την προσωπικότητα περιλαµβάνει και τις συναφείς αντιλήψεις για την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Το θέµα της ανάπτυξης της προσωπικότητας είναι ιδιαίτερα σηµαντικό και πολλά κρίσιµα ερωτήµατα µπορούν να τεθούν σε συνάρτηση µε αυτό. Ίσως αυτό το οποίο κατέχει κεντρική θέση είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες, οι γενετικοί και µη γενετικοί, της ανάπτυξης της προσωπικότητας και η µεταξύ τους σχέση. Το ερώτηµα αυτό έχει µακρά ιστορία, καθώς στα γραπτά µνηµεία πριν από 6000 περίπου χρόνια περιγράφονται προσπάθειες γεωργών για παραγωγή µεγαλύτερης σοδειάς προϊόντων µε τη δηµιουργία καλύτερων ποικιλιών. Το ίδιο αυτό θέµα δηµιούργησε µια από τις πιο θερµές και παθιασµένες διαµάχες στη σύγχρονη ψυχολογία. Επισηµαίνεται ότι οι ρίζες αυτής της θεωρητικής αναζήτησης βρίσκονται στον Πλάτωνα. Στην “Πολιτεία” του παρουσιάζει τον περίφηµο µύθο των µετάλλων, θέτοντας ως προϋπόθεση γενετικούς καθοριστικούς παράγοντες για τις ανθρώπινες ικανότητες του νου. Αναφέρει λοιπόν ότι ο θεός δηµιούργησε τους ανθρώπους θέτοντας στη ψυχοσύνθεση του καθενός διαφορετικά µέταλλα: χρυσό σε εκείνους που είναι κατάλληλοι

7

να άρχουν κι αργυρό σε εκείνους που θα ταιριάζουν για εκτελεστικά όργανα των αρχηγών. Σε εκείνους που το έργο τους θα είναι να καλλιεργούν τη γη και να κατασκευάζουν αγαθά έθεσε µείγµα σιδήρου και ορειχάλκου. Έτσι τα περισσότερα παιδιά µοιάζουν στους γονείς. Βέβαια ο Πλάτωνας ξεκαθάριζε ότι ένας χρυσός γονέας είναι δυνατό να γεννήσει ένα ασηµένιο παιδί ή ένας αργυρός γονέας ένα χρυσό παιδί. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι “η φύση επιζητά να αναπαράγει τον πατέρα µε ακρίβεια στο τέκνο, αλλά αποτυγχάνει κατά διάφορους βαθµούς.”

Σήµερα η επιστήµη καταλήγει ότι ο γενετικός παράγοντας περιλαµβάνει ό,τι µεταβιβάζεται σε µας από τους γεννήτορές µας (κληρονοµικά στοιχεία). Τέτοια στοιχεία είναι: χαρακτηριστικά της εµφάνισής µας, καλή ή κακή υγεία, τάσεις, κλίσεις, ροπές κ.λ.π. Αυτά τα στοιχεία είναι έµφυτα και αποτελούν το γενετικό υλικό του καθενός µας. Οι γενετικοί συντελεστές θεωρούνται συνήθως σηµαντικότεροι σε χαρακτηριστικά όπως είναι η ιδιοσυγκρασία και λιγότερο σηµαντικοί σε ό,τι αφορά αξίες, ιδανικά, στάσεις και αντιλήψεις. Π.χ. Ορισµένα βρέφη είναι πιο δραστήρια και λιγότερο δειλά από άλλα. Τέτοιες διαφορές µπορεί να ακολουθούν το άτοµο µέχρι την ενηλικίωση.

Κύριος παράγοντας, ωστόσο, διαµόρφωσης της προσωπικότητάς µας είναι ο κοινωνικός. Ένα µεγάλο κοµµάτι της προσωπικότητάς µας δηµιουργείται µέσα από την διαδικασία της κοινωνικοποίησης (διαδικασία ένταξης µέσα σε κοινωνικά σύνολα).

Αυτό το κοµµάτι είναι επίκτητο και οφείλεται στους θεσµούς (π.χ. οικογένεια, εκπαίδευση, θρησκεία, Μ.Μ.Ε., στρατός κ.λ.π.), στις κοινωνικές οµάδες µε τις οποίες σχετιζόµαστε (π.χ. παρέες), στην ευρύτερη δοµή της κοινωνίας όπου ζούµε (κοινωνικές αξίες, πεποιθήσεις, κουλτούρα, ιδεολογία, στερεότυπα, προκαταλήψεις, ήθη, έθιµα, παραδόσεις κ.λ.π.).

8

Ο κάθε πολιτισµός έχει τα δικά του πρότυπα συµπεριφοράς και αυτό σηµαίνει ότι τα περισσότερα µέλη ενός πολιτισµού θα έχουν ορισµένα κοινά χαρακτηριστικά προσωπικότητας

Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η σηµασία του κοινωνικού παράγοντα στη διαµόρφωση της προσωπικότητας και της συµπεριφοράς, ας δώσουµε κάποια παραδείγµατα, που να δείχνουν πως αυτά που θεωρούνται αυτονόητα για µας, δεν είναι καθόλου αυτονόητα για άλλους ανθρώπους που έχουν άλλες αντιλήψεις, βιώµατα και συνήθειες. Ένα συναίσθηµα, π.χ. της ερωτικής ζήλιας, που υπάρχει στη δική µας κοινωνία, στην κοινωνία του Μαλί υπάρχει περιορισµένα ή και καθόλου. Το χαµόγελο για µας σηµαίνει ευχάριστη και φιλική διάθεση αλλά δεν σηµαίνει το ίδιο και για τους Ιάπωνες. Ένας Ιάπωνας χαµογελά συνήθως όταν είναι σε δύσκολη θέση, όταν του κάνουν παρατήρηση ή όταν µαθαίνει κάτι δυσάρεστο.

Ακόµη, το να ανήκει κανείς σε µια κοινωνική τάξη είναι πολύ σηµαντικό διότι αυτό επηρεάζει τον προσδιορισµό της θέσης ενός ατόµου, του ρόλου που διαδραµατίζει, των καθηκόντων που έχει αναλάβει και των προνοµίων που απολαµβάνει. Όλα αυτά συντελούν στην εικόνα που σχηµατίζει για τον εαυτό του, στο πώς αντιµετωπίζει τα µέλη άλλων κοινωνικών τάξεων, τις φιλοδοξίες του ή τα συµπλέγµατά του (π.χ. «ταξικό κόµπλεξ»).

“Η φτώχεια είναι σαν τιµωρία για ένα έγκληµα που δεν έχεις διαπράξει” Ιλάι Καµάροφ (Ρωσογερµανός σοφιστής).

Σπουδαίος κοινωνικός παράγοντας είναι και η οικογένεια. Οι γονείς µπορεί να είναι θερµοί και στοργικοί ή ψυχροί και εχθρικοί, υπερπροστατευτικοί και δεσποτικοί ή γνώστες της ανάγκης των παιδιών τους για ελευθερία και αυτονοµία.

Κάθε σχήµα γονεϊκής συµπεριφοράς επηρεάζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Μέσω της δικής τους συµπεριφοράς, δηµιουργούν καταστάσεις που προκαλούν µια συγκεκριµένη συµπεριφορά από την πλευρά των παιδιών (π.χ. η µαταίωση οδηγεί σε επιθετική συµπεριφορά). Συνηθίζουν, µάλιστα, να ανταµείβουν συγκεκριµένες συµπεριφορές

9

επιλεκτικά. Χρησιµεύουν ως πρότυπα ρόλων για ταύτιση. .

Η θεωρία της αλληλεπίδρασης. Είναι το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης των δύο προηγούµενων παραγόντων. Αυτό σηµαίνει, ότι ο καθένας από µας έχει το δικό του γενετικό υλικό και η επίδραση του κοινωνικού παράγοντα δεν είναι η ίδια για όλους αλλά διαφοροποιείται σε µορφή και σε ένταση και έτσι, καταλήγουµε να διαµορφώνουµε τη δική µας µοναδική αντίληψη για την πραγµατικότητα και την ερµηνεύουµε αυτή την πραγµατικότητα µε τον δικό µας µοναδικό τρόπο. Η συµπεριφορά είναι το αποτέλεσµα της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης µεταξύ των προσωπικών χαρακτηριστικών και των περιπτωσιακών παραγόντων.

Ο Gottesman (1963) διατύπωσε µια αρχή, την “έκταση αντίδρασης” (range of reaction). Σύµφωνα µε αυτή ο γονότυπος θέτει το φάσµα ή τα όρια ως προς την έκταση των δυνατών φαινοτύπων, τους οποίους το πρόσωπο πιθανώς να παρουσιάσει σε αντίδραση προς τα διάφορα περιβάλλοντα. Με άλλα λόγια η κληρονοµικότητα θέτει µια σειρά αναπτυξιακών δυνατοτήτων για κάθε γνώρισµα και το περιβάλλον προσδιορίζει την έκταση της; ανάπτυξης.

Ο R. Plomin περιγράφει τρεις δυνατές σχέσεις µεταξύ γονότυπου και περιβάλλοντος:

1) Και το περιβάλλον και η κληρονοµικότητα ασκούν σηµαντικές επιδράσεις, αλλά συνδυάζονται µε έναν προσθετικό τρόπο παρά µε έναν τρόπο αλληλεπίδρασης. 2) Υπάρχει ένας συνδυασµός κύριων επιδράσεων και αλληλενέργειας έτσι, ώστε οι διαφορές που οφείλονται στο γονότυπο να παρουσιάζονται σε ένα τύπο περιβάλλοντος ενώ σε άλλον,όχι. 3) Υπάρχει µια ισχυρή επενέργεια αλληλεπιδράσεων έτσι, ώστε το αποτέλεσµα του γονοτύπου να εξαρτάται εντελώς από το περιβάλλον και αντιστρόφως.

10

Ο L. Pervin στενός µελετητής των θεµάτων της προσωπικότητας, από το σύνολο των συναφών µελετών του οδηγείται σε µερικά άξια αναφοράς σηµεία, σχετικά µε τους παράγοντες διαµόρφωσης της προσωπικότητας.

1) Ελάχιστα είναι εκείνα τα γεννητικώς διαµορφούµενα γνωρίσµατα προσωπικότητας, τα οποία δεν είναι δυνατό να µεταβληθούν. Το γεγονός ότι ένα γνώρισµα προσδιορίζεται γενετικώς δεν συνεπάγεται ότι είναι παγιωµένο και σταθερό, χωρίς δυνατότητα να µεταβληθεί µέσω κατάλληλων χειρισµών και περιβαλλοντικών επιδράσεων.

2) Εκείνο το οποίο προσδιορίζεται από τον γονότυπο είναι το πώς ο ψυχοσωµατικός οργανισµός αντιδρά στο περιβάλλον και όχι το ίδιο αυτό γνώρισµα. Αυτό σηµαίνει ότι τα γονίδια και το περιβάλλον αλληλεξαρτώνται.

3) Οι εκτιµήσεις της έκτασης, στην οποία ένα γνώρισµα είναι κληρονοµητό δεν µας λέει τίποτα για τη διαδικασία µε την οποία αναπτύσσεται.

4) Τα γνωρίσµατα της προσωπικότητας, κατά κανόνα προσδιορίζονται από πολλά γονίδια σε συνδυασµό παρά από τη δράση ενός µόνο γονιδίου.

5) Το βιολογικό γεγονός ότι οι άνθρωποι γενετικώς είναι ανόµοιοι, δεν συγχέεται µε την κοινωνική ή πολιτική αντίληψη περί της ισότητας ή ανισότητας.

Νωρίτερα ο Allport είχε αποφανθεί ότι “Τα αποτελέσµατα όπως παρουσιάζονται ως τώρα, φαίνεται να επιβεβαιώνουν τον ισχυρισµό µας, ότι η κληρονοµικότητα παίζει έναν ευρύτερο ρόλο στη διαµόρφωση της πρώτης ύλης της προσωπικότητας (εννοεί τον σωµατικό παράγοντα, τη νοηµοσύνη και την ιδιοσυγκρασία) παρά στη διαµόρφωση της ίδιας της προσωπικότητας.”

Με µια τέτοια επέκταση και διεύρυνση όλων των δεδοµένων από την µελέτη της προσωπικότητας συνάγεται ότι κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες όπως πρωτίστως η οικογένεια, το

11

σχολείο, οµάδες συνοµήλικων, ιδίως κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, διαθέτουν ευρείες δυνατότητες επίδρασης στην αναπτυσσόµενη προσωπικότητα.

Η έννοια της προσωπικότητας αναδιατυπωνόταν κατά καιρούς από διάφορους επιστήµονες : • Ο Jung πίστευε ότι η προσωπικότητα αποτελείται από πολλά διαφορετικά αλληλεπιδραστικά συστήµατα. Το πιο δηµοφιλές από τα συστήµατα του είναι το εγώ(ego), το προσωπικό ασυνείδητο(personal unconscious) και το συλλογικό ασυνείδητο(collective unconscious). Εισήγαγε επίσης τις στάσεις της εσωστρέφειας και της εξωστρέφειας καθώς επίσης και τις λειτουργίες της σκέψης, του αισθήµατος, της αντίληψης και της διαίσθησης.

O εαυτός, µία από τις παλαιότερες και πιο δηµοφιλείς έννοιες στο χώρο της ψυχολογικής έρευνας, παραµένει ακόµη και σήµερα πεδίο διαφωνιών και αντιθέσεων όσον αφορά στον ορισµό του. Μεγάλη σύγχυση, όσον αφορά στην ορολογία, τον ορισµό και την µέτρηση της έννοιας του εαυτού, παρατηρείται από την ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας. Η σύγχυση η οποία επικράτησε για πολλά χρόνια στον ορισµό της έννοιας του εαυτού οφείλεται σε τέσσερις κυρίως παράγοντες: • Την έλλειψη ενός γενικά παραδεκτού ορισµού • Την χρησιµοποίηση, ως συνωνύµων µε την έννοια του εαυτού, πολλών διαφορετικών όρων µε κοινό πρόθεµα τη λέξη «εαυτός»(self)

• Την ασάφεια ως προς τις συνιστώσες της έννοιας του εαυτού

• Την τάση πολλών ερευνητών να περιγράφουν την έννοια του εαυτού περισσότερο µε όρους κοινής λογικής παρά µε αυστηρά επιστηµονικούς όρους.

12

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ

Πολλοί διαµετρικά αντίθετοι ορισµοί αποκαλύπτονται που , όµως, όλοι ορίστηκαν µε τον ίδιο τρόπο, δηλαδή ως έννοια του εαυτού. Ωστόσο ένας κοινά παραδεκτός ορισµός της έννοιας του εαυτού είναι «ο τρόπος µε τον οποίο το άτοµο αντιλαµβάνεται τον εαυτό του». Ο Burns περιγράφει την έννοια του εαυτού ως το «σύνολο υποκειµενικών αξιολογούµενων χαρακτηριστικών και συναισθηµάτων. Η έννοια του εαυτού καθορίζει για το άτοµο τι πραγµατικά είναι, τι θα ήθελε να είναι, τι νοµίζει ότι θα γίνει, τι νοµίζει ότι θέλει να γίνει, τι νοµίζει ότι οι άλλοι νοµίζουν ότι είναι και τι νοµίζουν οι άλλοι ότι θα γίνει. Αντίθετα, o Rosenberg ορίζει την έννοια του εαυτού ως «το σύνολο των σκέψεων και συναισθηµάτων του ατόµου που αναφέρονται στον εαυτό του ως αντικείµενο» Παρόµοια άποψη εκφράζει ο Rogers σύµφωνα µε τον οποίο η έννοια του εαυτού είναι «ένα οργανωµένο σχήµα αντιλήψεων του εαυτού».

ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ

Σήµερα, τείνει να γίνει γενικότερα αποδεκτό ότι η έννοια του εαυτού (self-concept) είναι µια σύνθετη εννοιολογική κατασκευή η οποία περιλαµβάνει γνωστικές, συναισθηµατικές και συµπεριφορικές πτυχές. Γενική είναι η συµφωνία ότι οι δύο βασικές συνιστώσες της έννοιας του εαυτού είναι η αυτοαντίληψη(self-perception) ή αυτοεικόνα (self- image) και η αυτοεκτίµηση (self esteem) ή σφαιρική αυτοαξία(global self-worth) ενώ είναι αποδεκτές και οι τρεις βασικές συνιστώσες της έννοιας του εαυτού:

13

• Ο ιδανικός εαυτός: αναφέρεται στο πώς θα ήθελε ιδανικά να είναι το άτοµο (όχι πώς θα έπρεπε να είναι µε βάση κοινωνικούς κανόνες). Ο ιδανικός εαυτός αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι του σχήµατος του εαυτού. Ιδιαίτερη προσοχή προσδόθηκε στη νοητή απόσταση ανάµεσα στον ιδανικό και τον πραγµατικό εαυτό, όπως, επίσης, και στις ψυχοσυναισθηµατικές επιπτώσεις που επέρχονται από την αύξηση ή τη µείωση της απόστασης αυτής. Όταν η απόσταση ανάµεσα στον πραγµατικό και τον ιδανικό εαυτό είναι µεγάλη, τότε η ασυµφωνία αυτή δηµιουργεί αρνητικά συναισθήµατα όπως απογοήτευση, λύπη, φόβο, θυµό, απειλή και άλλα. Ευνοϊκή θεωρείται µία µικρή απόσταση από τον ιδανικό εαυτό, η οποία παρέχει στο άτοµο το κίνητρο αλλά και την ικανότητα να βελτιώσει τον εαυτό του σε ρεαλιστικά πλαίσια.

• Ο κοινωνικός εαυτός: αφορά το κοµµάτι της έκφρασης της συµπεριφοράς. Όλοι οι άνθρωποι νοιάζονται για το προφίλ που παρουσιάζουν στην ευρύτερη κοινωνική οµάδα που ανήκουν τόσο σε επίπεδο εξωτερικής εµφάνισης όσο και σε επίπεδο συµπεριφοράς. Και για τους δύο αυτούς παράγοντες υπεύθυνος είναι ο κοινωνικός εαυτός.

• Ο πραγµατικός εαυτός: υποδηλώνει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που το άτοµο αποδίδει στον εαυτό του, καθώς και την υποκειµενική άποψη του ατόµου για τις ικανότητές, τη θέση και τους ρόλους που αναλαµβάνει.

Κατά τον William James(1890) η έννοια του εαυτού συγκεκριµενοποιείται. Αποτελείται από το εγώ(I) και το Εµένα (me) , είναι δηλαδή ταυτόχρονα ενεργητικό υποκείµενο που παρατηρεί, αισθάνεται, εκτελεί αλλά και αντικείµενο εµπειρίας και γνώσης. Ο James αναφέρεται στις τέσσερις πτυχές του εαυτού α) τον υλικό εαυτό β) τον κοινωνικό εαυτό γ)τον πνευµατικό εαυτό δ)το καθαρό εγώ. O Freud πίστευε ότι η ανθρώπινη ψυχή αποτελείται από τρείς δοµές:

14

• Το εκείνο: είναι το σύνολο των βιολογικών αναγκών και των ενορµήσεων. Λειτουργεί µε την αρχή της ευχαρίστησης µε απώτερο σκοπό την αποµάκρυνση του πόνου και την εκπλήρωση των ενστίκτων του ατόµου.

• Το εγώ: το οποίο µεσολαβεί µεταξύ της πραγµατικότητας, του εκείνο και του υπέρ-εγώ. Γι’ αυτό λέµε ότι το εγώ λειτουργεί µε βάση την αρχή της πραγµατικότητας και είναι συνειδητό.

• Το υπέρ-εγώ: το οποίο είναι το κοµµάτι της προσωπικότητας που αντιπροσωπεύει τις ηθικές αρχές της κοινωνίας όπως µεταφέροντα στο άτοµο από τους γονείς του –είναι αυτό που αποκαλούµε συνείδηση και είναι η πηγή των ενοχών. Το εκείνο και το υπέρ-εγώ βρίσκονται σε µία πάλη. Όταν το εγώ δεν µπορεί να βρει λύση και να συµβιβάσει τις επιθυµίες του εκείνο και του υπέρ-εγώ , δηµιουργείται άγχος. Το άγχος είναι ένα προειδοποιητικό µήνυµα ότι το εγώ δεν τα καταφέρνει στον ρόλο του.

H Horney επηρεασµένη από τον Freud, επισηµαίνει ότι , όταν ο ιδανικός εαυτός γίνεται επίκεντρο προσοχής και δράσης, τότε εµφανίζεται η νεύρωση και η απόκλιση ανάµεσα στο ιδεατό και τον πραγµατικό εαυτό, µπορεί να συµβάλλει στη διαταραχή της ψυχικής ισορροπίας του ατόµου. Σύµφωνα µε τον Higgins, τρεις είναι οι όψεις που συνδυάζονται στο σύνολο των αυτοαντιλήψεων:

Ο πραγµατικός εαυτός, ο οποίος αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που το άτοµο αποδίδει στον εαυτό του.

Ο ιδανικός εαυτός, που αντιπροσωπεύει το είδος του ατόµου που κάποιος ελπίζει να γίνει ή που ιδανικά θα ήθελε να είναι.

15

Ο δεοντικός εαυτός, ο οποίος αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που κάποιος θα έπρεπε να έχει. Καθένας από τους τρεις αυτούς εαυτούς µπορεί να γίνεται αντιληπτός µε διαφορετικό τρόπο από το ίδιο άτοµο και µε διαφορετικό από τους άλλους.

Ο ίδιος διαχωρίζει δύο οπτικές της κάθε πτυχής του εαυτού:

1. Την οπτική του ίδιου του ατόµου 2. Την οπτική του σηµαντικού άλλου

Προκύπτουν λοιπόν οι παρακάτω έξι εαυτοί: • Ιδανικός εαυτός από την οπτική του ατόµου

• Ιδανικός εαυτός από την οπτική των άλλων

• Πραγµατικός εαυτός από την οπτική του ατόµου

• Πραγµατικός εαυτός από την οπτική των άλλων

• Καθωσπρέπει εαυτός από την οπτική του ατόµου

• Καθωσπρέπει εαυτός από την οπτική του σηµαντικού άλλου

Η Ηarter σηµειώνει πως πρώτα απ’ όλα ο εαυτός είναι µια γνωστική κατασκευή, που θα αναπτυχθεί µε τον χρόνο, όπως οι αναπτυξιακές αλλαγές συµπεριλαµβανοµένων και των αυτοαντιλήψεων µε τη δοµή και την οργάνωση τους. Αργότερα, ερευνητές δηµιούργησαν όργανα µέτρησης της έννοιας του εαυτού, για να µετρήσουν τους ξεχωριστούς τοµείς, που, όµως αποδείχτηκαν ελλιπή, αφού βασίστηκαν σε ανίσχυρα και εκπρόθεσµα θεωρητικά µοντέλα και µετά χρησιµοποιήθηκε παραγοντική ανάλυση για να στηριχτούν οι δοµές αυτές.

16

Συνεπώς η έννοια του εαυτού είναι η γενίκευση και η έκφραση της σκέψης για τον εαυτό συνολικά, τις βασικές και δευτερεύουσες ιδιότητες του, τις σχέσεις µεταξύ των παραγόντων που την επηρεάζουν σύµφωνα πάντα µε την υποκειµενική αξιολόγηση του ίδιου του ατόµου.

17

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ

∆ραστηριότητες/εργαλεία που έχουν σχέση µε την ψυχοκοινωνική επιδεξιότητα κατά ενότητες και διενεργούνταν καθ’ όλη την διάρκεια της Ερευνητικής Εργασίας και στις ώρες συνάντησης της οµάδας (δηλαδή κάθε εβδοµάδα επί ένα δίωρο):

Προσωπικότητα: Παιχνίδια ρόλων/Αυτοσχεδιασµός (Παρατήρηση και εντοπισµός των στοιχείων προσωπικότητας που αναδύθηκαν µέσα από το παίξιµο των ρόλων-Συζήτηση)

Test προσωπικότητας (Συµπλήρωση ερωτηµατολογίων)

Μιλάµε για τα συναισθήµατα (Μελέτη µικρών ιστοριών και συζήτηση π.χ. «Μαθήµατα Ιατρικής» του Εντουάρντο Γκαλεάνο

Αναγνώριση και αποδοχή των συναισθηµάτων µας

(Λεξιλόγιο των συναισθηµάτων, συµπλήρωση του λεξιλογίου, διαβάθµιση της έντασης των συναισθηµάτων, περιγραφή κ.λ.π.)

Αυτοεκτίµηση (Test σχετικά µε την αυτοεικόνα και την αυτοεκτίµηση)

Συναισθηµατική νοηµοσύνη (Μελέτη περίπτωσης µε θέµα: «∆υσλειτουργική συµπεριφορά µαθητή σε πολιτιστική επίσκεψη»-Ανταλλαγή απόψεων)

Ενσυναίσθηση (Βιωµατικό παιχνίδι: «Ο τυφλός και ο οδηγός του»-Εναλλαγή ρόλων)

18

Τα συναισθήµατα στην τέχνη (Προβολή 12 έργων ζωγραφικής µεγάλων καλλιτεχνών-Παρατήρηση-Συζήτηση-Ανίχνευση συναισθήµατος)

Νευρώσεις-Ψυχώσεις (Μελέτη µικρών ιστοριών και συζήτηση π.χ. «Ο Ήλιος στα χέρια της» του Εντουάρντο Γκαλεάνο).

Φόβος –Φοβίες (Παιδικές ζωγραφιές. ∆είγµα: Παιδία Ε’ και ΣΤ’ τάξης του ∆ηµοτικού καθώς και µερικές ζωγραφιές παιδιών του Γυµνασίου. Μελέτη-Συζήτηση).

Το στρες στη ζωή µας (Test που µετράει το άγχος µε βάση τα ψυχοσωµατικά συµπτώµατα).

Θυµός και επιθετικότητα (Μελέτη µικρών ιστοριών και συζήτηση, π.χ.«Η θλίψη και η οργή» του Χόρχε Μπουκάι).

Η µεθοδολογία και τα εργαλεία προτείνονταν κάθε φορά από την υπεύθυνη καθηγήτρια της οµάδας και γίνονταν δεκτά από τα µέλη της οµάδας στην προσπάθειά µας να αποκτήσουµε αυτογνωσία, αυτοεκτίµηση, επίγνωση των συναισθηµάτων µας (και κυρίως των δυσλειτουργικών), αποδοχή και κατανόηση των συναισθηµάτων των δικών µας και των άλλων ώστε να µπορούµε να διαχειριζόµαστε πιο εύκολα δύσκολες καταστάσεις της καθηµερινότητάς µας.

19