Η αυταπάτη του Ντόκινς

ALISTER McGRATH Από κοινού με την JOANNA COLLICUTT McGRATH

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DAWKINS

σ ε ι ς # ^ / / υ ρ , α ν ο ς

ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΑΘ

Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 1986, εκδ. Cambridge University Press

Science and Religion: An Introduction, 1998, εκδ. Blackwell Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought,

1998, εκδ. Blackwell T. F. Torrance: An Intellectual Biography, 1999, εκδ. T.&.T. Clark

Christian Theology: An Introduction, 2001, εκδ. Blackwell The Christian Theology Reader, 2001, εκδ. Blackwell

In the Beginning: The Story of the King James Bible and How It Changed a Nation, a Language, and a Culture, 2001, εκδ. Doubleday A Scientific Theology, 2001, 2002, 2003, εκδ. T.&.T. Clark

The Future of Christianity, 2002, εκδ. Blackwell A Brief History of Heaven, 2003, εκδ. Blackwell

Dawkins' God: Genes, Memes, and the Meaning of Life, 2005, εκδ. Blackwell

( Christianity's Dangerous Idea: The Protestant Revolution -A History from the Sixteenth Century to the Twenty-First,

' 2007, εκδ. HarperOne ι The Open Secret: A New Vision for Natural Theology,

2008, εκδ. Blackwell I '

I Πλήρης εργογραφία του Αλιστερ ΜακΓκράθ υπάρχει στη διεύθυνση:

http://users.ox.ac.uk/- mcgrath/ ι< ι

AJTO τις Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ κυκλοφορεί: Το Λυκόφως τον Αθεϊσμού, 2008, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς

ι

I

http://users.ox.ac.uk/-

ΓΤ e β ι € V Ο JX € V CL

BicrcLyujyii.

1 Αυταπατώμεθα σχετικά με τον Θεό; 2 Έχει αναιρέσει η επιστήμη τον Θεό; 3 Ποιες είναι οι απαρχές της θρησκείας; 4 Συνιστά η θρησκεία κάτι κακό;

Cnjxe ιώσεις

Οδηγός για περαιτέρω ανάγνωση

θ IO CL γ IX) ·ν ΥΙ

Έπειτα από τη δημοσίευση του The Selfish Gene (1976) [Το εγωιστικό γονίδιο], ο Ρίτσαρντ Ντόκινς καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο επιτυχημένους και πλέον ικανούς εκλαϊ-κευτές της επιστήμης. Από κοινού με τον Αμερικανό συνά-δελφο του, τον Στέφεν Τζέι Γκουλντ, κατάφερε να κατα-στήσει την εξελικτική βιολογία προσιτή και ενδιαφέρουσα σε μια νέα γενιά αναγνωστών. Τόσο εγώ όσο και άλλοι θαυ-μαστές αυτών των δημοφιλών επιστημονικών έργων ζη-λεύουμε εδώ και πολλά χρόνια τη σαφήνειά τους, την πετυ-χημένη χρήση των βοηθητικών αναλογιών τους και, τέλος, το ευχάριστο ύφος τους.

Παρ' όλα αυτά, το τελευταίο βιβλίο του Ντόκινς σηματο-δοτεί μια χαρακτηριστική μετατόπιση. Η περί Θεού αυταπά-τη έχει αναδείξει τον Ντόκινς ως τον πιο καταξιωμένο απο-λογητή του αθεϊσμού στον κόσμο· έναν απολογητή που εξα-πολύει κριτική ενάντια σε κάθε μορφή θρησκείας.1 Δραστη-ριοποιείται με σκοπό τη μεταστροφή των αναγνωστών του. «Εάν αυτό το βιβλίο λειτουργήσει έτσι όπως θέλω, οι θρη-σκευόμενοι αναγνώστες που θα το πιάσουν στα χέρια τους θα πρέπει να γίνουν αθεϊστές αμέσως μόλις το κλείσουν».2

10 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Όχι, βέβαια, πως θεωρεί ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα πιθα-νόν· σε τελική ανάλυση, «όσοι είναι πέρα για πέρα πιστοί έχουν αναπτύξει ανοσία απέναντι στα επιχειρήματα».

Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς συνέγραψε ένα βιβλίο τετρακοσίων σελίδων, με το οποίο διακηρύσσει ότι ο Θεός αποτελεί μια αυταπάτη είναι καθαυτό ιδιαιτέρως σημαντικό. Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο να είναι ακόμα και σήμερα αναγκαίο; Η θρησκεία υποτίθεται πως θα πρέπει να είχε εξαφανιστεί εδώ και χρόνια. Για περισσότερο από έναν αιώνα, κορυφαίοι κοι-νωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ψυχολόγοι διακήρυτταν ότι τα παιδιά τους θα έβλεπαν την αυγή μιας νέας εποχής, κατά τη διάρκεια της οποίας «η περί Θεού αυταπάτη» θα εγκατα-λειπόταν για τα καλά. Παλιά, στη δεκαετία του '60, μας έλε-γαν ότι η θρησκεία ξεθώριαζε και τη θέση της θα έπαιρνε τελι-κά ένας κόσμος απαλλαγμένος από θρησκευτικές επιρροές.

Για κάποιους από εμάς αυτό ηχούσε ως κάτι μεγάλο. Στο τέλος της δεκαετίας του '60 ήμουν αθεϊστής και θυμάμαι ότι ανυπομονούσα για το θάνατο της θρησκείας με μια δόση σκοτεινής ευχαρίστησης. Μεγάλωσα στη Βόρεια Ιρλανδία και ήξερα από θρησκευτικές εντάσεις και βιαιότητες από πρώ-το χέρι. Στο ελεύθερα σκεπτόμενο μυαλό μου η λύση ήταν προφανής. Ξεφορτωθείτε τη θρησκεία και αυτού του είδους οι εντάσεις και βιαιότητες θα ξεριζώνονταν. Το μέλλον φά-νταζε φωτεινό - και άθεο.

Από τότε δύο πράγματα έχουν αλλάξει. Εν πρώτοις, η θρησκεία έχει επανακάμψει. Αποτελεί πια ένα τόσο σημα-ντικό στοιχείο του σημερινού κόσμου, που φαίνεται περίερ-γο όταν σκεπτόμαστε πως μόλις πριν από μία γενιά ο θάνα-τος της είχε προβλεφθεί με τόση σιγουριά. Ο ουμανιστής

IIA YTΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 11

συγγραφέας Μάικλ Σέρμερ, ίσως πιο γνωστός ως διευθυ-ντής της Skeptics Society και εκδότης του περιοδικού Ske-ptic, έκανε την ίδια επισήμανση με πολύ εμφατικό τρόπο το 2000,3 όταν παρατήρησε ότι ποτέ στην Ιστορία δεν υπήρξε ιόσο υψηλό ποσοστό του αμερικανικού πληθυσμού που να πιστεύει στον Θεό. Ο Θεός όχι μόνο δεν είναι «νεκρός» -όπως πρόωρα είχε διακηρύξει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε- αλ-λά, τουναντίον, δεν φαίνεται ποτέ να υπήρξε περισσότερο ζωντανός.

Κατά δεύτερον -λιγότερο σημαντικό- έχει αλλάξει η δική μου στάση. Αν και ήμουν παθιασμένα και ολοκληρωτικά πε-πεισμένος για την αλήθεια και τη σπουδαιότητα του αθεϊ-σμού στα νιάτα μου, βρέθηκα στη συνέχεια να έχω πειστεί ότι ο Χριστιανισμός ήταν μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα και δια-νοητικώς πιο προκλητική κοσμοθεωρία εν συγκρίσει προς τον αθεϊσμό. Πάντα εκτιμούσα την ελεύθερη σκέψη και τη δυνατότητα εξέγερσης ενάντια σε κάθε είδος ορθοδοξίας σε μια δεδομένη εποχή. Δεν υποψιαζόμουν, όμως, ποτέ το πού θα μπορούσε να με οδηγήσει η ελεύθερη σκέψη μου.

Ως εκ τούτου, εγώ και ο Ντόκινς έχουμε πορευτεί προς εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις, αλλά για τους ίδιους ουσιαστικά λόγους. Ανήκουμε και οι δύο στο ακαδημαϊκό προσωπικό της Οξφόρδης και αγαπάμε τις φυσικές επιστή-μες. Και οι δύο πιστεύουμε με πάθος στη σκέψη που στηρίζε-ται σε αποδείξεις και είμαστε επικριτικοί έναντι εκείνων που υποστηρίζουν με πάθος αντιλήψεις για λόγους εντελώς ανε-παρκείς. Και οι δυο μας θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θα αλ-λάζαμε τις θέσεις μας περί του Θεού, εάν οι αποδείξεις το απαιτούσαν. Παρ' όλα αυτά, επί τη βάσει της εμπειρίας και


της ανάλυσης του ίδιου και του αυτού κόσμου, έχουμε φτά-σει σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα σχετικά με τον Θεό. Η σύγκριση μεταξύ μας είναι ενδεικτική, αλλά εγείρει κάποια δύσκολα ερωτήματα για τον Ντόκινς.

Ο Ντόκινς, ο οποίος επί του παρόντος είναι καθηγητής της Ευρείας Κατανόησης της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζει ότι οι φυσικές επιστήμες, και ει-δικά η εξελικτική βιολογία, αντιπροσωπεύουν μια διανοητι-κή υπερταχεία προς τον αθεϊσμό - όπως ακριβώς την αντι-προσώπευαν γι' αυτόν και στα νιάτα του. Όσον αφορά τη δι-κή μου περίπτωση, εγώ ξεκίνησα ως ένας αθεϊστής που στη συνέχεια έγινε χριστιανός - το εντελώς αντίθετο από το δια-νοητικό ταξίδι του Ντόκινς. Στην αρχή είχα την πρόθεση να δαπανήσω τη ζωή μου στην επιστημονική έρευνα, αλλά δια-πίστωσα ότι η γνωριμία μου με το Χριστιανισμό με οδήγησε στην επισταμένη μελέτη της ιστορίας και των ιδεών του. Έλαβα το διδακτορικό μου στη μοριακή βιοφυσική ενώ ερ-γαζόμουν στα οξφορδιανά εργαστήρια του καθηγητή σερ Τζορτζ Ράντα, αλλά μετέπειτα εγκατέλειψα την ενεργή επι-στημονική έρευνα για να σπουδάσω θεολογία.

Πολύ συχνά έχω αναρωτηθεί σχετικά με το πώς είναι δυ-νατόν εγώ και ο Ντόκινς να έχουμε εξαγάγει τόσο διαφορε-τικά συμπεράσματα επί τη βάσει ενός μακρόχρονου και επι-τεταμένου στοχασμού πάνω στον ίδιο ουσιαστικά κόσμο. Μία πιθανή απάντηση ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι επειδή εγώ πιστεύω στον Θεό, είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυτα-πάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικα-νότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό. Ή, από την άλλη,

// Α ΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 13

επειδή ακριβώς είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μο-λυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό, γι' αυτό και πιστεύω στον Θεό. Πολύ φοβάμαι πως αυτές οι δύο εκδοχές αποτελούν την ουσία της απάντησης που βρίσκω στις σελίδες του βι-βλίου Η περί Θεού αυταπάτη.

Αυτή ίσως είναι μία απάντηση, αλλά δεν αποτελεί ιδιαι-τέρως πειστική απάντηση. Μπορεί να βρίσκει απήχηση σε συντηρητικούς αθεϊστές, των οποίων η άκαμπτη πίστη δεν τους επιτρέπει να λειτουργήσουν έξω από το κουτάκι που λέγεται «όχι-Θεός». Ελπίζω, όμως, πως έχω δίκιο όταν υπο-θέτω ότι αυτού του είδους οι μη σκεπτόμενοι δογματιστές δεν είναι τυπικοί αθεϊστές. Μια άλλη απάντηση στο ερώτη-μά μου θα ήταν να επαναλάβω την ίδια γελοία ανοησία, αυτή τη φορά όμως με αποδέκτη τον Ντόκινς (αν και στην περί-πτωση αυτή θα έπρεπε να δεχθούμε ότι το μυαλό του προ-σεβλήθη από κάποιον «όχι-Θεό-ιό»). Δεν έχω, όμως, την πρό-θεση να γράψω τέτοιες απίθανες αηδίες. Γιατί, άλλωστε, να προσβάλω τον Ντόκινς; Και το σημαντικότερο, γιατί να προ-σβάλω τη νοημοσύνη των αναγνωστών μου;

Οι απαρχές μιας αληθινής απάντησης βρίσκονται σε κά-ποιες σοφές κουβέντες του Στέφεν Τζέι Γκουλντ, του οποίου ο λυπηρός θάνατος από καρκίνο το 2002 στέρησε από τη μια το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ από έναν εξαιρετικά γόνιμο κα-θηγητή, από την άλλη τους αναγνώστες εκλαϊκευμένης επι-στήμης από έναν εκπληκτικά επικοινωνιακό συγγραφέα. Αν και αθεϊστής, ο Γκουλντ ήταν απολύτως σαφής ότι οι φυσικές επιστήμες -συμπεριλαμβανομένης της εξελικτικής θεω-


ρίας- ήταν συνεπείς τόσο με τον αθεϊσμό όσο και με τη συμ-βατική θρησκευτική πίστη. Εκτός κι αν οι μισοί από τους επιστημονικούς συνεργάτες του ήταν εξ ολοκλήρου ηλίθιοι -μια υπόθεση την οποία ο Γκουλντ ορθώς είχε απορρίψει ως ανοησία, όποιοι κι αν ήταν αυτοί οι μισοί- δεν υπήρχε άλλος υπεύθυνος τρόπος για να εξηγήσει κάποιος τις διαφοροποιη-μένες στάσεις έναντι της πραγματικότητας εκ μέρους των ευφυών και διαβασμένων ανθρώπων που ο ίδιος ο Γκουλντ γνώριζε.4

Δεν πρόκειται για τη γρήγορη και εύκολη απάντηση που θα ήθελαν πολλοί. Αντίθετα, μπορεί κάλλιστα να είναι σω-στή - ή, τουλάχιστον, να προσανατολίζει προς τη σωστή κα-τεύθυνση. Μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι αυτού του είδους υποστηρίζουν τόσο θεμελιωδώς διαφορε-τικές πεποιθήσεις σχετικά με αυτά τα ζητήματα - και γιατί κάποιοι άλλοι, κατ' επέκταση, πιστεύουν ότι αυτές οι ερω-τήσεις δεν μπορούν τελικά να λάβουν θετική απάντηση. Πα-ράλληλα, μας θυμίζει την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε αυτούς που διαφωνούν μαζί μας όσον αφορά τις ερωτήσεις αυτού του είδους με απόλυτο διανοητικό σεβασμό, παρά να τους απορρίπτουμε ως ψεύτες, απατεώνες και τσαρλατάνους.

Ενώ ο Γκουλντ προσπαθεί τουλάχιστον να αποτιμήσει τις υπαρκτές μαρτυρίες, ο Ντόκινς προσφέρει απλώς το αθεϊ-στικό ισοδύναμο ενός κοινότοπου κηρύγματος περί Κολά-σεως, υποκαθιστώντας τον προσεγμένο και στηριζόμενο στις μαρτυρίες στοχασμό με μια διάπυρη ρητορική και μια εξαιρετικά επιλεκτική παραποίηση των γεγονότων. Περιέρ-γως, η επιστημονική ανάλυση που υπάρχει στο Η περί Θεού αυταπάτη είναι ελάχιστη - φοβερά ελάχιστη. Υπάρχει πολ-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 15

λή ψευδοεπιστημονική εικασία, συνδεόμενη με ευρύτερες πολιτισμικές κριτικές περί θρησκείας, δανεισμένες ως επί το πλείστον από παλαιότερα αθεϊστικά κείμενα. Ο Ντόκινς κη-ρύττει στο κάθε άλλο παρά φιλόθεο ακροατήριο του, το οποίο σαφώς αναμένεται να απολαύσει τους ρητορικούς κα-νονιοβολισμούς του και να σηκώσει ψηλά τα χέρια του με κολακεία... Αυτοί που νομίζουν ότι η βιολογική εξέλιξη μπο-ρεί να συμφιλιωθεί με τη θρησκεία είναι ανειλικρινείς! Αμήν! Ανήκουν στην εξελικτική «σχολή του Νέβιλ Τσάμπερλεϊν»! Είναι βολεμένοι! Αμήν! Οι πραγματικοί επιστήμονες απορ-ρίπτουν την πίστη στον θεό! Αλληλούια! Ο Θεός στον οποίο πίστευαν οι Εβραίοι, τότε στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης, είναι ένας ψυχωτικός διαφθορέας παιδιών! Αμήν! Πες τους τα, αδελφέ!

Όταν διάβασα το Η περί Θεού αυταπάτη λυπήθηκα και ταυτόχρονα αναστατώθηκα. Πώς, αναρωτήθηκα, μπορούσε ένας τόσο ταλαντούχος εκλαϊκευτής των φυσικών επιστη-μών, ο οποίος κάποτε διακατεχόταν από ένα τόσο παθιασμέ-νο ενδιαφέρον για την αντικειμενική ανάλυση των δεδομέ-νων μαρτυριών, να μετατραπεί σ' έναν τόσο επιθετικό αντι-θρησκευτικό προπαγανδιστή, κάποιον που δείχνει τόσο ξε-κάθαρα την αδιαφορία του απέναντι στις μαρτυρίες που δεν προσφέρονται προς υποστήριξη των θέσεών του; Γιατί πα-ραποιούνταν τόσο φρικτά οι φυσικές επιστήμες σε μια προ-σπάθεια να προωθηθεί ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός; Δεν διαθέτω την παραμικρή εύλογη εξήγηση. Όπως τόσο πολ-λοί από τους αθεϊστές φίλους μου, απλούστατα δεν μπορώ να καταλάβω τη φοβερή επιθετικότητα που ο Ντόκινς δεί-χνει προς τη θρησκεία. Για τον Ντόκινς η θρησκεία είναι ό,τι


το κόκκινο πανί για τον ταύρο- προκαλεί όχι μόνο μια επιθε-τική στάση, αλλά πολύ περισσότερο μια στάση που σκορπί-ζει στους τέσσερις ανέμους τους συνήθεις επιστημονικούς κα-νόνες περί εξονυχιστικής ακρίβειας και εντιμότητας. Ενώ αυτό το πικρόχολο βιβλίο είναι γραμμένο με ρητορικό πά-θος και ισχύ, η δριμύτητα των θέσεών του απλώς αποκρύ-πτει τα τετριμμένα, αδύναμα και επαναλαμβανόμενα επιχει-ρήματά του.

Δεν είμαι ο μόνος που ένιωσε απογοήτευση εν προκειμέ-νω. Η περί Θεού αυταπάτη διασαλπίζει το γεγονός ότι ο συγγραφέας του ψηφίστηκε πρόσφατα ένας από τους τρεις κορυφαίους διανοούμενους του κόσμου. Πρόκειται για μια καταμέτρηση που έλαβε χώρα μεταξύ των αναγνωστών του περιοδικού Prospect χ ο Νοέμβριο του 2005. Ποια είναι, όμως, η γνώμη του ίδιου περιοδικού για το βιβλίο του; Ο βιβλιο-κριτικός του Prospect σοκαρίστηκε από αυτό το «αδιάφορο, δογματικό, ασυνάρτητο και αντιφατικό βιβλίο». Ο τίτλος της βιβλιοκριτικής; «Ντόκινς ο δογματιστής».

AircLvrcuvrctc; ο τ ο ν Ν τ ό ι<_ινς

Είναι σαφές ότι χρειάζεται να δοθεί κάποια απάντηση στο Η περί Θεού αυταπάτη, κι αυτό διότι, αν μη τι άλλο, η απουσία μιας απάντησης ενδέχεται να πείσει κάποιους ότι δεν μπορεί να δοθεί καμία απάντηση. Πώς όμως θα πρέπει να απαντή-σει κάποιος; Μια προφανής απάντηση θα ήταν η εξής: μέσω ενός εξίσου επιθετικού, ανακριβούς βιβλίου, το οποίο θα γε-λοιοποιεί τον αθεϊσμό, παραμορφώνοντας τις ιδέες του και

Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 11

παρουσιάζοντας τους τσαρλατάνους του σαν να ήταν άγιοι του. Κάτι τέτοιο, όμως, θα ήταν άστοχο και αντιπαρ γωγικό, για να μην πούμε και διανοητικώς ανειλικρινές.

Στην πράξη είναι όντως δύσκολο να γραφτεί μια απάντ ση σ' αυτό το βιβλίο - όχι, όμως, επειδή τα επιχειρήματά τ< είναι καλοδουλεμένα ή γιατί παρατάσσει τόσες αποστομ< τικές μαρτυρίες υπέρ των θέσεών του. Πολύ συχνά το συγκ κριμένο βιβλίο δίνει την εντύπωση ότι είναι κάτι σαν συλλ γή από βολικά μικρογεγονότα, τα οποία, με τον κατάλλη; τρόπο, έχουν διατυπωθεί εμφατικά έτσι ώστε να επιτευχ6 η μέγιστη δυνατή επίδραση, και παράλληλα έχουν διευθετ θεί χαλαρά, έτσι ώστε να δοθεί η εντύπωση ότι συνιστοι επιχείρημα. Θα ήταν απερίγραπτα βαρετό να αντικρούο κάποιος αυτή την εξαιρετικά επιλεκτική επίκληση των μα τυριών και θα οδηγούσε απλούστατα σ' ένα απελπιστιι ανιαρό βιβλίο που θα φάνταζε στα μάτια μου χολωμένο κ αντιδραστικό. Καθεμιά από τις παραμορφώσεις και τις ε φατικές διατυπώσεις του Ντόκινς μπορεί να αμφισβητηέ και να διορθωθεί. Παρ' όλα αυτά, ένα βιβλίο που απλώς ( πρόσφερε μια σειρά από διορθώσεις θα ήταν κατατονιι ανιαρό. Υποθέτοντας ότι ο Ντόκινς δείχνει την ίδια εμπιστ σύνη σε όλα τα σημεία του βιβλίου του, θα αρκεστώ απλι να τον αμφισβητήσω σε ορισμένα από τα πιο αντιπρόσωπε τικά, αφήνοντας τους αναγνώστες να εξαγάγουν τα δικά το συμπεράσματα σχετικά με τη συνολική εγκυρότητα των μα τυριών και της κρίσης του.

Εν πάση περιπτώσει, είναι προφανές ότι ο Ντόκινς δι χνει ελάχιστο ενδιαφέρον να κερδίσει τους θρησκευόμενοι οι οποίοι θα διαπιστώσουν με απέχθεια ότι οι πεποιθήσί


και ο τρόπος της ζωής τους παραμορφώνονται κατάφωρα. Είναι στην πραγματικότητα οι ισχυρισμοί του αθεϊσμού τό-σο αδύναμοι που να χρειάζεται να ενισχυθούν με τέτοιες μι-σο-δουλεμένες ανοησίες; Ο Ντόκινς προσφέρει στους ανα-γνώστες του μια εξαιρετικά αμφίβολη φιλοφρόνηση, όταν υποθέτει ότι συμμερίζονται τις προκαταλήψεις και την άγνοιά του περί θρησκείας. Οποιαδήποτε κριτική της ανάλυσής του θα αντιμετωπιστεί με την εξής έξυπνη απάντηση: «Καλά, αυτό δεν θα έλεγες εσύ;» Το πιθανότερο είναι ότι οι ενστά-σεις στην ανάλυσή του θα απορριφθούν και θα αποδοκιμα-στούν εκ των προτέρων, ακριβώς διότι διατυπώνονται από «προκατειλημμένους» θρησκευόμενους που είναι τόσο ανόη-τοι και εγωπαθείς ώστε τολμούν να ασκούν κριτική στους «αντικειμενικούς» και «ορθολογικούς» αθεϊστές.

Το σημείο αυτό είναι πολύ σοβαρό και ταυτόχρονα εκνευ-ριστικό. Η ολωσδιόλου δογματική πεποίθηση περί ορθότη-τας που διαπνέει στις μέρες μας ορισμένα τμήματα του Δυ-τικού αθεϊσμού -έξοχα αποτυπωμένη στο Η περί Θεού αυ-ταπάτη- τον συσχετίζει αυτόματα με τον θρησκευτικό φο-νταμενταλισμό, ο οποίος αρνείται την εξέταση ή αμφισβή-τηση των ιδεών του. Ο Ντόκινς ανθίσταται στον έλεγχο των βεβαιοτήτων του, τις οποίες βλέπει ως διάφανες και αληθείς, πέρα και πάνω από κάθε υπεράσπιση. Είναι τόσο πεπεισμέ-νος ότι οι απόψεις του είναι σωστές που δεν θα μπορούσε να να δεχτεί ότι οι μαρτυρίες ενδέχεται να υποστηρίζουν άλλες εκδοχές - ειδικά, θρησκευτικές εκδοχές.

Ιδιαιτέρως ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι, δίχως να φαίνεται να το κατανοεί, ο Ντόκινς απλώς αντιμετωπίζει τις μαρτυρίες ως κάτι που πρέπει να χωρέσει μέσα στο προκα-


τασκευασμένο θεωρητικό πλαίσιο του. Η θρησκεία παροι σιάζεται από αυτόν σταθερά και συστηματικά με τον χειρότί ρο δυνατό τρόπο· έναν τρόπο που απομιμείται τα χειρότερ στοιχεία της παρουσίασης του αθεϊσμού εκ μέρους του 0pr σκευτικού φονταμενταλισμού. Όταν ορισμένοι κορυφαύ επιστήμονες γράφουν υπέρ της θρησκείας, ο Ντόκινς αντο παντά ότι απλούστατα δεν γίνεται να εννοούν αυτά που λέν Ο Ντόκινς νιώθει ξεκάθαρα να απειλείται από την πιθανόττ τα ότι οι αναγνώστες του ίσως έρθουν σε επαφή με θρησκει τικές ιδέες ή θρησκευόμενους που μπορούν πράγματι να npc καλέσουν θετικά συναισθήματα - ή, το χειρότερο, να γίνου αντικείμενο σεβασμού ή σοβαρού ενδιαφέροντος.

Όλα αυτά φαίνεται ότι καθιστούν άνευ αντικειμένου τ συγγραφή βιβλίων όπως αυτό. Με την επιφύλαξη, όμως, ό κι εγώ ήμουν κάποτε αθεϊστής και ξύπνησα από τον δογματ κό λήθαργο μου χάρη στην ανάγνωση βιβλίων που αμφισβι τούσαν την απολιθωμένη κοσμοθεωρία μου. Υποθέτω πα αυτό το βιβλίο θα διαβαστεί κυρίως από χριστιανούς που θί λουν να ξέρουν τι να λένε σε όσους φίλους τους έχουν διο βάσει το Η περί Θεού αυταπάτη και αναρωτιούνται για τ εάν οι πιστοί είναι όντως τόσο διεστραμμένοι, εκφυλισμένι και ανεγκέφαλοι όσο τους παρουσιάζει το εν λόγω βιβλΰ Ελπίζω, εντούτοις, ότι το αναγνωστικό κοινό του θα συμπί ριλάβει αθεϊστές των οποίων το μυαλό δεν εξαντλείται σ' έ"ν μοτίβο αυτόματων ανακλαστικών τύπου Ντόκινς. Υπάρχον πολλοί που αυταπατώνται σχετικά με τον Θεό και κάποι υπήρξα ένας από αυτούς.

Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι σύντομο, \ τα σχόλια να περιορίζονται στα άκρως απαραίτητα, έτι


ώστε να μη σπαταληθούν σελίδες. Ο κύριος στόχος του εί-ναι απλός και σαφής: μια κριτική αντιμετώπιση των επιχει-ρημάτων που εκτίθενται στο Η περί Θεού αυταπάτη. Οι ανα-γνώστες ενδέχεται να ήθελαν αυτό το βιβλίο να επεκταθεί και να ασχοληθεί με άλλα θέματα, όπως την επιδοκιμασία και τη διερεύνηση της διανοητικής ανθεκτικότητας και την πνευματική δύναμη του Χριστιανισμού.5 Τέτοια βιβλία θα γρα-φτούν εν ευθέτω χρόνω, αλλά το συγκεκριμένο είναι απλό, σύ-ντομο και εστιασμένο. Δεν προβαίνω σε παρεκβάσεις ή πα-ράπλευρα θέματα. Ο σκοπός του είναι ένας και μοναδικός: η αποτίμηση της εγκυρότητας της κριτικής που ασκεί ο Ντό-κινς στην περί Θεού πίστη.6 Αν και είναι γραμμένο στο πρώ-το πρόσωπο, για ιστορικούς και υφολογικούς λόγους, οι από-ψεις και τα επιχειρήματα που εκτίθενται ανήκουν και στους δύο συγγραφείς.

Αρκετά όμως με την εισαγωγή. Ας στραφούμε αμέσως στα θέματα του Η περί Θεού αυταπάτη.

1

A", ̂ τ Α " ΐ Ι α . τ i i) J J e " 0 C I c r ^ e n r I JCC'X

j xe τ ο ν Θ ε ό ;

ΟΘεός είναι μια αυταπάτη - ένας «ψυχωτικός nape βάτης» που εφευρέθηκε από τρελούς και αυταπο

τώμενους ανθρώπους.7 Αν και ο Ντόκινς δεν προσφέρει ένο αυστηρό ορισμό περί αυταπάτης, εννοεί σαφώς μια πεπο θηση που δεν στηρίζεται σε μαρτυρίες - ή, το χειρότερο, πο εξαφανίζεται ενόψει μαρτυριών. Η πίστη είναι «η τυφλή εμπ στοσύνη μπροστά στην απουσία μαρτυριών, ακόμα και c πείσμα των μαρτυριών».8 Πρόκειται για μια «διαδικασία το μη σκέπτεσθαι», για κάτι το «κακό, ακριβώς επειδή δεν απα τεί νομιμοποίηση και δεν ανέχεται κανένα επιχείρημα».9 Αι τοί οι περιεκτικοί ορισμοί περί πίστης είναι συνυφασμέν* στο κοσμοείδωλο του Ντόκινς και επαναλαμβάνονται με ε(. μονή σε όλη την έκταση των γραπτών του. Δεν έχουμε να KC νουμε μ ένα χριστιανικό ορισμό περί πίστης, αλλά με KC ποιον που έχει επινοηθεί από τον Ντόκινς για να εξυπηρί


τήσει τους σκοπούς της πολεμικής του. Προσδιορίζει απευ-θείας αυτούς που πιστεύουν στον Θεό ως ανθρώπους που έχουν απολέσει την επαφή τους με την πραγματικότητα -ως εκείνους που αυταπατώνται.

Ο Ντόκινς σημειώνει ορθώς το πόσο σημαντική είναι η πί-στη για τους ανθρώπους. Αυτό που πιστεύεις έχει πολύ μεγά-λη επιρροή στη ζωή και τη σκέψη σου. Πς εκ τούτου, είναι ακόμα πιο σημαντικό -αυτό, τουλάχιστον, υποστηρίζεται- να υποβάλλουμε την πίστη σε κριτικό και. αυστηρό έλεγχο. Οι αυταπάτες πρέπει να ξεσκεπάζονται και στη συνέχεια να εγκαταλείπονται. Συμφωνώ πλήρως. Από το 2004 που δημο-σίευσα το βιβλίο μου Ο Θεός του Ντόκινς, μου ζητούν σε τα-κτά χρονικά διαστήματα να μιλήσω πάνω στη θεματική του σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στις ομιλίες αυτές εκθέτω τις από-ψεις του Ντόκινς περί θρησκείας και στη συνέχεια τις αναιρώ κομμάτι κομμάτι, επικαλούμενος στοιχεία και μαρτυρίες.

Έπειτα από μια τέτοια ομιλία, δέχθηκα την επίθεση ενός πολύ εκνευρισμένου νεαρού. Η ομιλία δεν υπήρξε τίποτα το ιδιαίτερο. Απλώς είχα καταδείξει μέσω μιας αυστηρής χρή-σης επιστημονικών, ιστορικών και φιλοσοφικών επιχειρημά-των ότι η διανοητική υπόθεση εργασίας του Ντόκινς κατά του Θεού δεν μπορούσε να σταθεί στον κριτικό έλεγχο. Ο άν-θρωπος αυτός, όμως, ήταν εκνευρισμένος - στην πραγματι-κότητα, θα έλεγα ότι ήταν εξαγριωμένος. Γιατί; Διότι, όπως μου είπε, κουνώντας μου το δάχτυλο, του είχα «καταστρέ-ψει την πίστη του». Ο αθεϊσμός του στηριζόταν στην αυθε-ντία του Ρίτσαρντ Ντόκινς κι εγώ είχα κλονίσει την πίστη του εντελώς. Έπρεπε πια να φύγει και να σκεφτεί τα πάντα εκ νέου. Πώς τόλμησα να κάνω κάτι τέτοιο!


Καθώς σκεφτόμουν αυτό το γεγονός όταν επέστρεφα οδ γώντας στο σπίτι μου, βρέθηκα να είμαι διχασμένος όσ< αφορά το τι είχε συμβεί. Ένα κομμάτι μου μετάνιωνε που ι χε φέρει προφανώς σε τόσο άβολη θέση αυτόν το νεαρό. I χα προκαλέσει θύελλα στις κατασταλαγμένες απόψεις τ ζωής του. Παρ' όλα αυτά, παρηγορούσα τον εαυτό μου τη σκέψη ότι, εάν ήταν τόσο απερίσκεπτος που στήριζε ζωή του στην ξεκάθαρα ανεπαρκή κοσμοθεωρία του Ντ κινς, τότε θα έπρεπε κάποια στιγμή να συνειδητοποιήσει c βασιζόταν ηθελημένα σε σαθρά θεμέλια. Η αποκάλυψη τ αυταπάτης θα ερχόταν κάποια στιγμή. Εγώ απλώς έτυχε είμαι το ιστορικό συμβεβηκός που έκανε αυτή την αποκάλ ψη πραγματικότητα στον δεδομένο τόπο και χρόνο.

Από την άλλη, το άλλο κομμάτι του εαυτού μου άρχι να συνειδητοποιεί αφενός μεν το πόσο βαθιά υποστηρίζο με τις πεποιθήσεις μας, αφετέρου δε την επιρροή που ασκο πάνω στο καθετί. Ο Ντόκινς έχει δίκιο- οι πεποιθήσεις εη καίριας σημασίας. Στηρίζουμε τη ζωή μας πάνω σ' αυτές. Ακ μα θυμάμαι την αναταραχή που βίωσα όταν έκανα τη δι νοητικώς επώδυνη -αλλά και καρποφόρα- μετάβαση α τον αθεϊσμό στο Χριστιανισμό. Κάθε στοιχείο της πνεύμα κής μου σκευής έπρεπε να επαναδιευθετηθεί. Ο Ντόκινς έ; δίκιο -και μάλιστα αδιαφιλονίκητα- όταν απαιτεί να μη σι ρίζουμε τη ζωή μας σε αυταπάτες. Όλοι χρειάζεται να εξει ζούμε τις πεποιθήσεις μας, ειδικά όταν είμαστε τόσο αφελ που νομίζουμε ότι δεν έχουμε καν πεποιθήσεις. Αναρωτ μαι, όμως, ποιος είναι αυτός που πραγματικά αυταπατά' σχετικά με τον Θεό;


Η TTLCTTH. 6LVCLL TTCLlScLgUAjSltC;

Όπως γνωρίζει οποιοσδήποτε είναι εξοικειωμένος με την αντιθρησκευτική πολεμική, μια επαναλαμβανόμενη αθεϊστι-κή κριτική κατά της θρησκευτικής πίστης αποτελεί κάτι το παιδαριώδες - μια παιδική αυταπάτη που όφειλε να έχει εξα-φανιστεί μόλις έφτασε η ανθρωπότητα στην ωριμότητά της. Καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Ντόκινς έχει ανα-πτύξει μια παρόμοια κριτική, αντλώντας από μια αθεϊστική αναλογία με μακρά παράδοση. Στα παλαιότερα έργα του τόνιζε ότι η πίστη στον Θεό ισοδυναμεί με την πίστη στον Αϊ-Βασίλη και στη Νεράιδα των Δοντιών. Στις τελευταίες πε-ριπτώσεις έχουμε να κάνουμε με παιδιάστικες πεποιθήσεις που τις εγκαταλείπει κάποιος αμέσως μόλις καταστεί ικανός να σκέπτεται βασισμένος σε μαρτυρίες. Το ίδιο και η περί-πτωση του Θεού. Είναι προφανές, έτσι δεν είναι; Όπως τόνι-σε ο Ντόκινς στην εκπομπή του Μια σκέψη για την ημέρα στο ραδιόφωνο του BBC το 2003, η ανθρωπότητα «μπορεί πια να αφήσει την κλαψιάρικη φάση της και επιτέλους να ενηλι-κιωθεί». Αυτή η «παιδαριώδης εξήγηση» ανήκει σε μια προ-γενέστερη, δεισιδαίμονα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότη-τας· κι εμείς την έχουμε ξεπεράσει.10

Μμμ. Όπως πολλές από τις αναλογίες του Ντόκινς, η συ-γκεκριμένη έχει κατασκευαστεί με μια ορισμένη ατζέντα κα-τά νου - εν προκειμένω, τη γελοιοποίηση της θρησκείας. Παρ' όλα αυτά, η αναλογία είναι καταφανώς εσφαλμένη. Πόσους ανθρώπους γνωρίζεις που άρχισαν να πιστεύουν στον Αϊ-Βασίλη κατά την ενήλικη ζωή τους; Ή, από την άλ-λη, ποιος μπορεί να πει ότι η πίστη στη Νεράιδα των Δο-


ντιών τον παρηγόρησε στα γεράματά του; Πίστευα στο1

Αϊ-Βασίλη ως την ηλικία των πέντε (αν και, ενήμερος για τ( καλά που συνεπαγόταν αυτή η πίστη, άφησα τους γονείι μου να νομίζουν ότι τον έπαιρνα στα σοβαρά μέχρι πολύ αρ γότερα). Αρχισα να πιστεύω στον Θεό μόνο όταν πήγα crrc πανεπιστήμιο. Αυτοί που χρησιμοποιούν το εν λόγω επιχεί ρημα περί παιδικότητας θα πρέπει να εξηγήσουν το λόγο γιο τον οποίο τόσο πολλοί άνθρωποι ανακαλύπτουν τον Θεί πολύ αργότερα στη ζωή τους και δεν θεωρούν, ασφαλώς κάτι τέτοιο έκφραση κάποιας παλινδρόμησης, διαστροφής ΐ εκφυλισμού/Ενα πρόσφατο καλό παράδειγμα είναι ο Αντον Φλιου (γεν. 1923), ο γνωστός αθεϊστής φιλόσοφος που άρ-χισε να πιστεύει στον Θεό στα ογδόντα του.

Εντούτοις, το Η περί Θεού αυταπάτη είναι αναμφίβολο σωστό όταν διατυπώνει επιφυλάξεις σχετικά με την κατήχη-ση των παιδιών εκ μέρους των γονιών τους.11 Το αθώο μυα-λό τους διαφθείρεται από τους ενηλίκους, που στουμπώνου\ τα παιδιά με τις ολέθριες και ταυτόχρονα γελοίες θρησκευ-τικές πεποιθήσεις τους. Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η βιολο-γική διαδικασία της φυσικής επιλογής χτίζει το παιδικό μυα-λό έτσι ώστε να έχει την τάση να πιστεύει οτιδήποτε του λέ-νε οι γονείς ή άλλοι ενήλικοι. Αυτό, ισχυρίζεται, κάνει τα παι-διά επιρρεπή στο να εμπιστεύονται οτιδήποτε τους λένε οι γονείς τους, όπως στην περίπτωση του Αϊ-Βασίλη. Αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί ένας από τους πιο σημαντικούς παράγο-ντες που εμπλέκονται στη διατήρηση της θρησκευτικής πί-στης μεταξύ των ανθρώπων, ενώ θα έπρεπε να έχει εξαλει-φθεί εδώ και αιώνες. Σπάστε τον μεταξύ των γενεών κύκλο της μεταβίβασης των θρησκευτικών ιδεών και αμέσως θα


πάψει όλη αυτή η ανοησία. Η ανατροφή των παιδιών εντός μιας θρησκευτικής παράδοσης -προτείνει ο Ντόκινς- απο-τελεί μια μορφή παιδικής κακοποίησης.

Σίγουρα στο σημείο αυτό εγείρεται ένα εύλογο ζήτημα. Παρ' όλα αυτά, χάνεται με κάποιον τρόπο μέσα στο θόρυβο της τεταμένης ρητορικής και της γενικής αποτυχίας να εξα-χθούν οι όποιες συνεπαγωγές. Έχοντας διαβάσει τις αστείες παραμορφώσεις της θρησκείας που συνιστούν ένα τόσο απο-καρδιωτικό γνώρισμα του Η περί Θεού αυταπάτη, πολύ φο-βάμαι ότι οι κοσμικοί άνθρωποι απλώς θα στουμπώσουν τα ίδια εύπιστα παιδιά με τα δικά τους πλέον δόγματα - τα παι-διά που, σύμφωνα με τις σωστές παρατηρήσεις του Ντόκινς, στερούνται τη δυνατότητα διάκρισης που απαιτείται προς αξιολόγηση των διάφορων ιδεών. Δεν προτίθεμαι να φανώ αγενής, αλλά όλη αυτί] η προσέγγιση ηχεί ενοχλητική σαν τα αντιθρησκευτικά προγράμματα που είχαν ενσωματωθεί στη σοβιετική εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '50, προγράμματα που βασίζονταν σε μάντρας όπως «η επιστήμη έχει αναιρέσει τη θρησκεία», «η θρησκεία αποτελεί δεισιδαιμονία» και άλλα παρόμοια.

Είναι πράγματι αναγκαίο για μια κοινωνία να αναστοχα-στεί πάνω στο θέμα της εκπαίδευσης των 7ΐαιδιών της. Ωστό-σο, κανένας δεν μπορεί να επιχειρηματολογήσει υπέρ της επιβεβλημένης ανατροφής τους βάσει των αγαπημένων δογ-μάτων και διαστρεβλώσεων του Ντόκινς. Αυτό που κρίνε-ται αναγκαίο είναι να τους πει κάποιος, με εντιμότητα και ακρίβεια, τι ακριβώς διδάσκει ο Χριστιανισμός - παρά να υπο-βληθούν στις γελοίες παραμορφώσεις της χριστιανικής θεο-λογίας που βρίθουν στο προπαγανδιστικό κείμενο του. Ηπε-

ΗΑΎΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS

pi Θεού αυταπάτη, ιτερισσότερο χάρη στις ανεπάρκειες π παρά χάρη στα δυνατά της σημεία, ενισχύει την ανάγκη γι μια υψηλής ποιότητας θρησκευτική αγωγή στο πλαίσιο ΤΓ δημόσιας σφαίρας· μια θρησκευτική αγωγή που θα αντικρού τις ακατέργαστες καρικατούρες, τις στερεοτυπικές προκχ ταλήψεις και τις ωμές παραμορφώσεις τις οποίες σκορπά: τώρα ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός.

Για πολλά χρόνια, έδινα μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπ στήμιο της Οξφόρδης με τον τίτλο «Εισαγωγή στη χριστιο νική θεολογία». Δεν μπορώ παρά να θεωρήσω ότι αυτές < διαλέξεις θα μπορούσαν κάπως να είχαν φανεί χρήσιμες στο Ντόκινς κατά τη συγγραφή του βιβλίου του. Όπως τόνισε Τέρι'Ιγκλετον, κριτικός της λογοτεχνίας και του πολιτισμοί στη δριμεία κριτική του για το Η περί Θεού αυταπάτη: «Φο νταστείτε κάϊΐοιον να μακρηγορεί περί βιολογίας με μοναδ κή γνώση πάνω στο αντικείμενο το Βιβλίο των Βρετανικά Πτηνών και θα έχετε αμέσως μια εικόνα σχετικά με το πα αισθάνεται κάιτοιος όταν διαβάζει τον Ρίτσαρντ Ντόκινς ν θεολογεί».12

Ο Ντόκινς παραθέτει ασμένως τις απόψεις του φίλου το" Νικόλας Χάμφρεϊ, ο οποίος προτείνει να μην επιτρέπεται πι στους γονείς να διδάσκουν τα παιδιά τους την «κυριολεκτ κή αλήθεια της Βίβλου», όπως δεν επιτρέπεται «να βγάζοτ τα δόντια των παιδιών τους με γροθιές».13 Αν ο Χάμφρεϊ θι λει να είναι συνεπής εν προκειμένω, τότε θα πρέπει να είν< εξίσου εξαγριωμένος με εκείνους που πλασάρουν τις παρο μορφώσεις τους περί θρησκείας σαν να ήταν αλήθειες. Ave ρωτιέμαι αν θα δεχόταν πως οι γονείς που διαβάζουν στ παιδιά τους το Η περί Θεού αυταπάτη κακοποιούν επίσης τ


παιδιά τους. Ή μήπως διαπράττεις κακοποίηση μονάχα όταν επιβάλλεις θρησκευτικές και όχι αντιθρησκευτικές δι-δασκαλίες και αυταπάτες;

Η TTtcnrn. GLVCLL -Tragc iXoyn

Υποθέτω πως σε κάθε κίνημα υπάρχει ένα φανατικό περι-θώριο. Έχοντας εμπλακεί σε πολλές δημόσιες αντιπαραθέ-σεις σχετικά με το εάν η επιστήμη έχει αναιρέσει την ύπαρξη του Θεού, διαθέτω πια επαρκή εμπειρία όσον αφορά το τι νομίζω πως θα πρέπει να περιγραφεί ως ένας αλλόκοτος τρό-πον τινά άνθρωπος, ένας άνθρωπος που συχνά υποστηρίζει εξωτικές ιδέες, ανεξάρτητα από το στρατόπεδο στο οποίο ανή-κει, στο πλαίσιο της διαμάχης μεταξύ Θεού και αθεϊσμού. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αντιθρησκευτι-κής πολεμικής του Ντόκινς είναι η εκ μέρους του παρουσία-ση του παθολογικού σαν να επρόκειτο για το φυσιολογικό, του περιθωρίου σαν να επρόκειτο για το κέντρο, του κάθε τρελάρα σαν να επρόκειτο για τον μέσο όρο. Σε γενικές γραμ-μές, η τακτική του είναι αποτελεσματική στο κοινό που τον διαβάζει, ένα κοινό που μάλλον γνωρίζει ελάχιστα περί θρη-σκείας και κατά πάσα πιθανότητα ενδιαφέρεται γι' αυτήν ακόμα λιγότερο. Αυτό όμως είναι απαράδεκτο και σίγουρα όχι επιστημονικό.

Ο Ντόκινς επιμένει ότι η χριστιανική πίστη είναι μια «με-τά επιμονής εσφαλμένη πεποίθηση, η οποία υποστηρίζεται εις πείσμα ισχυρών αρνητικών μαρτυριών».14 Το πρόβλημα είναι πώς να πείσεις «τους πέρα για πέρα πιστούς» ότι ο αθεϊ-


σμός είναι σωστός, όταν οι ίδιοι αυταπατώνται τόσο πολ σχετικά με τη θρησκεία που διαθέτουν και έχουν ανοσία ένο ντι όλων των μορφών ορθολογικής επιχειρηματολογίας. C εκ τούτου, η πίστη είναι ουσιαστικά και αμετάτρεπτα παρί λογη. Προς υποστήριξη της θέσης του, ο Ντόκινς έχει avc ζητήσει εκείνους τους χριστιανούς θεολόγους που πιστεύ ότι μπορούν να βεβαιώσουν αυτό το θεμελιωδώς εκφυλ σμένο γνώρισμα της θρησκευτικής πίστης. Σε παλαιότερ γραπτά του, υποστήριξε ότι ο χριστιανός συγγραφέας του τρ του αιώνα, Τερτυλλιανός, είπε κάποια ιδιαιτέρως χαζά πρά^ ματα, όπως: «Πρέπει οπωσδήποτε να το πιστέψει κάποιο διότι είναι παράλογο». Η άποψη αυτή απορρίπτεται ως τι πική θρησκευτική ανοησία. «Με τον τρόπο αυτό ψεύδεται παράνοια».15

Τώρα πια δεν παραθέτει αυτή την άποψη -χαίρομαι πο το λέω- αφότου τόνισα ότι ο Τερτυλλιανός δεν είπε στη πραγματικότητα κάτι τέτοιο. Ο Ντόκινς είχε πέσει στην nc γίδα που λέγεται «δεν ελέγχω τις πηγές μου» και απλά επαναλάμβανε ό,τι είχαν πει παλαιότεροι αθεϊστές συγγρο φείς. Εντούτοις, πρόκειται για άλλο ένα ανησυχητικό παρο δείγμα της ατελείωτης επανάληψης παρωχημένων επιχειρΓ μάτων, που έχει γίνει τόσο χαρακτηριστική στην περίπτωσ του αθεϊσμού στην εποχή μας.

ΓΙαρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς φαίνεται ότι έχει βρει ένα νέ παράδειγμα του ιρασιοναλισμού της πίστης - εν πάση περ πτώσει, νέο για τον ίδιο. Στο Η περί Θεού αυταπάτη παρο θέτει λίγα επιλεγμένα τσιτάτα από το Γερμανό προτεστο ντη θεολόγο του δέκατου έκτου αιώνα, Μαρτίνο Λούθηρ< τα οποία έχει αντλήσει από το Διαδίκτυο, και φανερώνου


το άγχος του Λούθηρου σχετικά με το λόγο στο πλαίσιο της ζωντανής πίστης.16 Δεν γίνεται καμία προσπάθεια όμως να αποσαφηνιστεί τι εννοεί ο Λούθηρος με τον όρο «λόγο» και πώς διαφοροποιείται από αυτό που ο Ντόκινς εκλαμβάνει ως την αυτονόητη σημασία του όρου.17

Αυτό που στην πραγματικότητα έλεγε ο Λούθηρος ήταν ότι ο ανθρώπινος λόγος δεν μπορούσε ποτέ να κατανοήσει πλήρως ένα κεντρικό θέμα της χριστιανικής πίστης - το γε-γονός ότι ο Θεός προσφέρει στην ανθρωπότητα το θαυμα-στό δώρο της λύτρωσης δίχως να απαιτεί από τους ανθρώ-πους να κάνουν πρώτα κάτι γι' αυτόν. Από μόνη της η αν-θρώπινη κοινή λογική θα έβγαζε το συμπέρασμα ότι πρέπει να κάνεις κάτι για να κερδίσεις την εύνοια του Θεού - μια αντίληψη την οποία ο Λούθηρος θεωρούσε ότι αποτελεί ένα συμβιβασμό όσον αφορά το ευαγγέλιο της θείας ευσπλαχνίας, κάτι που καθιστούσε τη λύτρωση αντικείμενο εξαγοράς ή αξιοσύνης.

Η ανεπαρκής εμπλοκή του με τον Λούθηρο καταδεικνύει το πώς ο Ντόκινς εγκαταλείπει ακόμα και την επίφαση της αυστηρής έρευνας που στηρίζεται σε μαρτυρίες. Τα ανεκδο-τολογικά δεδομένα υποκαθιστούν τις μαρτυρίες και η επιλε-κτική αναζήτηση για παραθέματα στο Διαδίκτυο παίρνει τη θέση της αυστηρής και συστηματικής ενασχόλησης με τις κύριες πηγές. Στο βιβλίο του, ο Ντόκινς σκορπά στους τέσ-σερις ανέμους τα κριτήρια της ακαδημαϊκής έρευνας. Θέλει να γράψει ένα βιβλίο προπαγάνδας και ως εκ τούτου αντι-μετωπίζει την ακριβή παρουσίαση της θρησκείας ως ένα άβο-λο εμπόδιο στη βασική ατζέντα του. Η τελευταία είναι η δια-νοητική και πολιτισμική καταστροφή της θρησκείας. Πρό-


κείται, βέβαια, για ένα δυσάρεστο γνώρισμα που χαρακτη-ρίζει τόσο αυτόν όσο και άλλους φονταμενταλιστές.

ΒτπχεLgn. jxcnd i reg t τ ι ι ς o i r c tg^eu jq τ ο υ Θεού;

Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η ύπαρξη ή η μη ύπαρξη του Θεοί αποτελεί μια επιστημονική υπόθεση η οποία επιδέχεται ορ-θολογική απόδειξη. Στο βιβλίο Ο τυφλός ωρολογοποιός, c Ντόκινς παρουσίασε μια μεστή και αποτελεσματική κριτικΓ των επιχειρημάτων του συγγραφέα του δέκατου ένατου αιώ-να, Ουίλιαμ Πέιλι, περί της υπάρξεως του Θεού επί τη βάσε της βιολογίας. Εν προκειμένω βρισκόμαστε στα χωράφιο του Ντόκινς και ως εκ τούτου γνωρίζει καλά για ποιο πράγ-μα μιλάει. Το συγκεκριμένο βιβλίο παραμένει το καλύτερί δείγμα της κριτικής τού εν λόγω επιχειρήματος που έχει πο-τέ δημοσιευτεί.18 Η μόνη κριτική που θα ήθελα να διατυπώ-σω σ' αυτή την όψη του βιβλίου Ο τυφλός ωρολογοποιός εί-ναι ότι οι ιδέες του Πέιλι ήταν τυπικές για την εποχή του κα όχι για το Χριστιανισμό στο σύνολο του, καθώς και ότι πολ λοί χριστιανοί συγγραφείς εκείνης της εποχής είχαν θορυ βηθεί με την προσέγγιση του Πέιλι, βλέποντάς την ως μκ πρώτης τάξεως συνταγή για το θρίαμβο του αθεϊσμού. Δει υπάρχει καμία αμφιβολία για μένα ότι ο Πέιλι θεωρούσε πω< ο ίδιος «αποδείκνυε» κατά κάποιο τρόπο την ύπαρξη το; Θεού, ενώ από την άλλη η εκτεταμένη κριτική του Πέιλι ει μέρους του Ντόκινς στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι δίκαιη ευγενική και ακριβής.

Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς στρέφει την προ


σοχή του σε άλλα παρόμοια «επιχειρήματα» που στηρίζο-νται στη φιλοσοφία της θρησκείας. Δεν είμαι σίγουρος ότι αυτό ήταν μια απολύτως σοφή κίνηση. Ξεκάθαρα είναι έξω από τα νερά του και επιτυγχάνει ελάχιστα με τη σύντομη και επιφανειακή ενασχόλησή του με τα εν λόγω μεγάλα και δια-χρονικά ζητήματα, τα οποία συχνά δεν μπορούν να επιλυ-θούν απλώς με την εμπειρία.19 Η γενική στάση του φαίνεται πως είναι η εξής: «Ιδού πώς ένας επιστήμονας θα επέλυε αυ-τές τις φιλοσοφικές ανοησίες».

Για παράδειγμα, ο Ντόκινς διαφωνεί με τις προσεγγίσεις που ανέπτυξε ο Θωμάς ο Ακινάτης κατά τον δέκατο τρίτο αιώνα, γνωστές κατά παράδοση ως «πενταπλή οδός».20 Η γενική παραδοχή μεταξύ των φιλοσόφων της θρησκείας εί-ναι ότι, ενώ τα επιχειρήματα αυτού του είδους διαφωτίζουν με ενδιαφέροντα τρόπο τα σχετικά ερωτήματα, δεν διευθε-τούν τίποτα. Αν και παραδοσιακά αναφέρονται ως «αποδεί-ξεις περί της υπάρξεως του Θεού», αυτό δεν αποτελεί ακρι-βή περιγραφή. Το μόνο που κάνουν είναι να δείχνουν την εσωτερική συνέπεια της πίστης στον Θεό - με τον ίδιο τρό-πο που τα κλασικά επιχειρήματα περί του αθεϊσμού (όπως η περίφημη ιδέα του Λούντβιχ Φόιερμπαχ περί «προβολής» του Θεού: βλ. σελ. 68) δείχνουν τη δική του εσωτερική συνέ-πεια, αλλά όχι τα αποδεικτικά θεμέλιά του.

Η βασική γραμμή σκέψης που καθοδηγεί τον Ακινάτη εί-vat ότι ο κόσμος καθρεφτίζει τον Θεό ως δημιουργό του. Πρό-κειται για μια υπόθεση, προερχόμενη από την πίστη, για την οποία ο Θωμάς υποστηρίζει ότι συνηχεί με ό,τι παρατηρού-με στον κόσμο. Επί παραδείγματι, τα σημάδια της τάξης που παρουσιάζει ο κόσμος μπορούν να εξηγηθούν βάσει της

HA ΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKJNS 31

ύπαρξης του Θεού ως δημιουργού. Αυτή η προσέγγιση συ-ναντάται ευρέως ακόμη σε χριστιανικά κείμενα, με σκοπό νο υποστηριχθεί η άποψη ότι η πίστη στον Θεό «αρμόζει εμπει-ρικά» καλύτερα στον κόσμο εν συγκρίσει προς τις όποιε( εναλλακτικές. Καθώς ο ίδιος ο Ντόκινς χρησιμοποιεί αλλοΐ την ίδια προσέγγιση για να συστήσει τον αθεϊσμό, πραγμα-τικά δεν καταλαβαίνω γιατί θα έπρεπε να παραπονεθεί γιο το συγκεκριμένο επιχείρημα.

Σε κανένα σημείο ο Θωμάς δεν μιλάει για αυτές τις θέσεκ σαν να επρόκειτο για «αποδείξεις» περί της υπάρξεως τοι Θεού. Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθούν μαρτυρία σχετικά μί την εσωτερική συνοχή της πίστης στον Θεό. Ο Ακινάτης εν διαφέρεται να διερευνήσει τις ορθολογικές συνεπαγωγές τηι πίστης με τους όρους της εμπειρίας μας περί ομορφιάς, αιτιό τητας, κ.ο.κ. Η πίστη στον Θεό πράγματι προϋποτίθεται· στι συνέχεια καταδεικνύεται ότι αυτή η πίστη εξηγεί ό,τι μπορε να παρατηρηθεί εντός του κόσμου. Η ένδειξη ενός σχεδίοι μπορεί να λειτουργήσει πειστικά, όχι αποδεικτικά, όσον αφο ρά το ρόλο της θείας δημιουργικότητας εντός του σύμπα ντος. Ο Ντόκινς εκλαμβάνει εσφαλμένα μια εκ των υστέρω* παρουσίαση της συνοχής της πίστης και της παρατήρηση* ως μια εκ των προτέρων απόδειξη της πίστης - ένα εντελώι κατανοητό σφάλμα για όσους είναι νέοι σ' αυτόν το χώρο αλλά ένα σφάλμα που είναι ούτως ή άλλως σημαντικό.

Ενώ ο Ντόκινς βλέπει την πίστη ως μια διανοητική ανοη σία, οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ότι υποστηρίζουμ πολλές πεποιθήσεις που δεν μπορούμε να αποδείξουμε α> αληθείς, αλλά οι οποίες είναι εντελώς λογικές.21 Ας μιλήσου με λίγο με τεχνικούς όρους: οι πεποιθήσεις μας ενδέχεται ν<


είναι εύλογες, αλλά όχι και αποδεδειγμένες. Το σημείο αυτό δεν είναι ιδιαιτέρως δύσκολο ή σκοτεινό. Εδώ και πολλά χρό-νια οι φιλόσοφοι της επιστήμης έχουν υποστηρίξει ότι υπάρ-χουν πολλές επιστημονικές θεωρίες που επί του παρόντος θεωρούνται αληθείς - αλλά οι οποίες ενδεχομένως να πρέπει να εγκαταλειφθούν στο μέλλον, καθώς προκύπτουν πρόσθε-τες μαρτυρίες ή αναπτύσσονται νέες θεωρητικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα να πιστεύει κάποιος ότι επί του παρόντος η θεωρία της εξέλιξης του Δαρ-βίνου είναι η καλύτερη εξήγηση των διαθέσιμων μαρτυριών, δίχως κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι είναι και αληθής.22

Η CLICGCTLCL CT1TL"0'Ctv0'RTTTCL τ ο υ Θεού

Ο Ντόκινς αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα συγκε-κριμένο επιχείρημα -ή, καλύτερα, σε μια χαλαρή δέσμη από θέσεις- υπό τη γενική ένδειξη ότι «είναι σχεδόν βέβαιο πως δεν υπάρχει Θεός».23 Αυτό το φλύαρο συνονθύλευμα έχει πο-λύ κακή δομή, προκαλώντας δυσκολία σε κάποιον να παρα-κολουθήσει το βασικό του επιχείρημα, το οποίο φαίνεται πως είναι μια προέκταση του ερωτήματος: «Ε, καλά, και τότε ποιος δημιούργησε τον Θεό;» «Όποιος Θεός είναι ικανός να σχε-διάσει οτιδήποτε θα πρέπει να είναι τόσο σύνθετος που να απαιτεί το ίδιο είδος εξήγησης και στη δική του περίπτωση. Ο Θεός εμπλέκεται σε μια ατελείωτη αναγωγή από την οποία δεν μπορεί να μας βοηθήσει να διαφύγουμε».24

Ο Ντόκινς είναι ιδιαιτέρως χλευαστικός απέναντι στους θεολόγους που επιτρέπουν στον εαυτό τους «την αμφίβολη

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOYDAWKINS

πολυτέλεια της αυθαίρετης επινόησης ενός τέλους σε μ άπειρη αναγωγή».25 Οτιδήποτε εξηγεί κάτι άλλο θα πρέπει ι ίδιο να εξηγηθεί - και αυτή η εξήγηση με τη σειρά της χρεκ ζεται να εξηγηθεί κ.ο.κ. Δεν υπάρχει κανένας εύλογος τρόπί με τον οποίο να μπορεί να τερματιστεί αυτή η ατελείωτη αν< γωγή των εξηγήσεων. Τι εξηγεί την εξήγηση;Ή, για να αλλ( ξω ελαφρώς τη μεταφορά, ποιος σχεδίασε το σχεδιαστή;

Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ό το «ιερό δισκοπότηρο» των φυσικών επιστημών είναι η αν( ζήτηση της «μεγάλης ενοποιημένης θεωρίας», μιας «θεωρΰ των πάντων». Γιατί μια τέτοια θεωρία θεωρείται τόσο σημ< ντική; Επειδή θα μπορεί να εξηγεί τα πάντα, δίχως η ίδια \ απαιτεί ή να χρειάζεται κάποια εξήγηση.26 Το εξηγητικό πλα σιο σταματά σ' αυτό ακριβώς το σημείο. Εάν τα απερίσκεπι και απλουστευτικά επιχειρήματα του Ντόκινς είχαν κάποι βαρύτητα, τότε αυτή η μεγάλη επιστημονική αναζήτηση 6 μπορούσε να απορριφθεί με μία φαινομενικά βαθυστόχασι αλλά στην ουσία τετριμμένη ερώτηση: τι εξηγεί τον εξηγηττ

Από την άλλη, ίσως να μην υπάρχει καμία τέτοια έσχαι θεωρία. Ίσως η «θεωρία των πάντων» να αποδειχθεί πως ε ναι η «θεωρία του τίποτα». Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας λ( γος να υποθέσουμε ότι αυτή η αναζήτηση είναι εξαρχής μι αποτυχία, απλώς και μόνο επειδή αντιπροσωπεύει τον τε( ματισμό μιας εξηγητικής διαδικασίας. Άλλωστε, μια ανάλί γη αναζήτηση για κάποια μη αναγώγιμη εξήγηση βρίσκετ< στην καρδιά της επιστημονικής αναζήτησης. Δεν υπάρχ εδώ καμία λογική ασυνέπεια, κανένα εννοιολογικό σφάλμ· καμία αντιφατικότητα.

Ο Ντόκινς, λοιπόν, αναπτύσσει ένα επιχείρημα που έχ


ελάχιστο νόημα, είτε στη σύντομη και βιαστική διατύπωσή του στο Η περί Θεού αυταπάτη, είτε στις πιο εκτεταμένες εκ-δοχές του σε άλλα κείμενα. Σε μια κάπως συμπιληματική και περιπαικτική εκδοχή της «ανθρωπικής αρχής», ο Ντόκινς το-νίζει την ξεκάθαρη απιθανότητα της ύπαρξής μας. Η πίστη στον Θεό, υποστηρίζει λοιπόν ο Ντόκινς, αντιπροσωπεύει μια πίστη σ' ένα ον του οποίου η ύπαρξη θα πρέπει να είναι ακόμα πιο σύνθετη, και ως εκ τούτου πιο απίθανη. Εντού-τοις, αυτό το άλμα από τη συνθετότητα στην υποστήριξη της απιθανότητας είναι εξαιρετικά προβληματικό. Γιατί κάτι σύν-θετο είναι απίθανο; Μια «θεωρία των πάντων» μπορεί κάλ-λιστα να είναι πιο σύνθετη από τις ελάσσονες θεωρίες που εξηγεί - αλλά στην περίπτωση αυτή πώς σχετίζεται αυτό με την απιθανότητά της;

Ας κάνουμε όμως μια παύση. Το μόνο αναπόφευκτο και εξαιρετικά απίθανο γεγονός σχετικά με τον κόσμο είναι ότι εμείς, ως στοχαστικά ανθρώπινα όντα, βρισκόμαστε όντως εδώ. Είναι, όμως, πρακτικά αδύνατον να προσδιορίσουμε σε ποσότητα την απιθανότητα της ύπαρξης των ανθρώπων. Ο Ντόκινς είναι σαφής, ειδικά στο βιβλίο Ανεβαίνοντας το Όρος της Απιθανότητας, πως είναι πολύ, πάρα πολύ απίθανο.27 Εί-μαστε όμως εδώ. Το γεγονός αυτό καθαυτό, ότι σπαζοκεφα-λιάζουμε σχετικά με το πώς συνέβη και είμαστε εδώ, εξαρτά-ται από το γεγονός ότι είμαστε εδώ και ως εκ τούτου είμα-στε σε θέση να στοχαστούμε την πιθανότητα αυτής της πραγ-ματικότητας. Ίσως χρειάζεται να αναλογιστούμε πως είναι πολλά τα πράγματα που φαίνονται απίθανα - αλλά η απιθα-νότητα δεν συνεπάγεται και ποτέ δεν συνεπαγόταν τη μη ύπαρξη. Εμείς μπορεί να είμαστε εξαιρετικά απίθανοι - αλλά


είμαστε εδώ. Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι εάν ο Θεός είναι m θανός, αλλά εάν είναι πραγματικός.

0 Θ ε ό ς τυυν icevtAJv

Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς ασκεί κριτική στη «Xc τρεία των κενών». Πρόκειται για αναφορά σε μια προσέγγ ση της χριστιανικής α/ιολογητικής, η οποία αναδείχθηκε κι ρίαρχη κατά τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα -λεγόμενη προσέγγιση του «Θεού των κενών».28 Στην απλοί στερη μορφή της, υποστήριζε ότι σε μια φυσιοκρατική ή επ στημονική κατανόηση της πραγματικότητας υπήρχαν avc γκαστικά «κενά». Σε ορισμένα σημεία η περίφημη Φυσιη Θεολογία (1801) του Ουίλιαμ Πέιλι χρησιμοποιεί επιχειρι ματα αυτής της προσέγγισης. Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, ό πρέπει να υποθέσουμε πως υπάρχει ο Θεός έτσι ώστε \ αντιμετωπιστούν τα κενά στην επιστημονική κατανόηση.

Επρόκειτο για μια χαζή κίνηση και εγκαταλείφθηκε εξ ολ< κλήρου κατά τον εικοστό αιώνα. Ο πρώτος καθηγητής τι θεωρητικής χημείας στην Οξφόρδη, ο περίφημος μεθοδιστι λαϊκός ιεροκήρυκας Τσαρλς Κούλσον, την καταδίκασε με τι εύγλωττη φράση «ο Θεός των κενών». Στη θέση της ζήτη< να μπει μια περιεκτική αποτίμηση της πραγματικότητας, οποία θα τόνιζε την εξηγητική ικανότητα της χριστιανικής τ στης στο σύνολο της και όχι μια καταφυγή σε όλο και πιο (. κρά κενά.29 Η κριτική του Ντόκινς κατά εκείνων που «λ τρεύουν τα κενά», παρά τις όποιες υπερβολές της, είναι κ επαρκής και έγκυρη. Επομένως, θα πρέπει να τον ευχαριστ


σουμε που μας βοήθησε να ξεφορτωθούμε αυτή την παρωχη-μένη και εσφαλμένη τροπή στην ιστορία της χριστιανικής απολογητικής. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα καλό παράδειγμα του πώς ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμη και χριστιανική θεο-λογία μπορεί να οδηγήσει σε κάποια χρήσιμα αποτελέσματα.

Και ενώ είχε προβεί σε μια πολύ καίρια παρατήρηση ο Ντό-κινς, δυστυχώς στη συνέχεια αποδυνάμωσε το επιχείρημά του, ισχυριζόμενος ότι όλοι οι θρησκευόμενοι προσπαθούν να σταματήσουν τους επιστήμονες απ' το να διερευνούν αυτά τα κενά: «Μία από τις πραγματικά κακές επιρροές της θρη-σκείας είναι ότι μας διδάσκει πως αποτελεί αρετή να είναι κα-νείς ικανοποιημένος δίχως να κατανοεί».30 Αυτό ίσως να αλη-θεύει για ορισμένες πιο εξωτικές εκδοχές του Χριστιανισμού-δηλώνω όμως εμφατικά ότι δεν είναι γνώρισμα της χριστια-νικής θεολογίας. Πρόκειται για ωμή γενίκευση που κατα-στρέφει μια καθ' όλα ενδιαφέρουσα συζήτηση.

Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει τίποτα επιλήψιμο στην αποδοχή των ορίων της κατανόησής μας, η οποία εν μέρει προ-κύπτει από τα όρια της ίδιας της επιστήμης και εν μέρει από την περιορισμένη ανθρώπινη ικανότητα προς κατανόηση.

Όπως έχει σημειώσει αλλού ο ίδιος ο Ντόκινς:

Η σύγχρονη φυσική μάς διδάσκει ότι η αλήθεια είναι κάτι περισσότερο απ' όσο βλέπουν τα μάτια μας ή απ' όσο μπο-ρεί να καταλάβει το τόσο περιορισμένο μυαλό μας, το οποίο με τη σειρά του εξελίχθηκε προσπαθώντας να αντεπεξέλθει ανάμεσα σε αντικείμενα μεσαίου μεγέθους που κινούνταν με μέσες ταχύτητες μέσα σε μέσες αποστάσεις στην ήπειρο της Αφρικής.31


Ελάχιστα θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι αυτό το «τόο περιορισμένο» ανθρώπινο μυαλό αντιμετωπίζει σοβαρές δι σκολίες όταν ασχολείται με οτιδήποτε πέρα από τον κόσμ της καθημερινής εμπειρίας. Η ιδέα του «μυστηρίου» αναδύ; ται συνεχώς, καθώς το ανθρώπινο μυαλό αγωνίζεται να KC τανοήσει κάποιες ιδέες. Αυτό αληθεύει αναμφίβολα για χχ επιστήμη και σίγουρα αληθεύει για τη θρησκεία.

Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα εν προκειμένω είναι εκ μέρους χριστιανών απολογητών -με καλές, κατά τ' άλλ προθέσεις- βεβιασμένη μετεγκατάσταση του Θεού στις κρι φές κόγχες του σύμπαντος, πέρα από κάθε αποτίμηση ή δι ρεύνηση. Αυτό όντως συνιστά ένα πραγματικό πρόβλημ Διότι αυτή η στρατηγική χρησιμοποιείται ακόμη από το κίνι μα του Ευφυούς Σχεδίου (Intelligent Design) - ένα κίνημ προερχόμενο κατά βάση από τη Βόρεια Αμερική, το οπο υποστηρίζει την ύπαρξη ενός «Ευφυούς Σχεδιαστή» επί ' βάσει των κενών που βρίσκουμε στις επιστημονικές εξηγ σεις, όπως είναι για παράδειγμα η «μη αναγώγιμη συνθετότ τα» του κόσμου. Δεν πρόκειται για προσέγγιση που αποδέχ μαι, είτε εξ επόψεως επιστήμης είτε εξ επόψεως θεολογίο Κατά την άποψή μου, αυτοί που αποδέχονται την εν λό^ προσέγγιση καθιστούν το Χριστιανισμό εξαιρετικά -και α< καιολόγητα- ευάλωτο έναντι της επιστημονικής προόδου.

Παρ' όλα αυτά, η προσέγγιση που στηρίζεται στον «Θ των κενών» είναι μία μόνο από τις πολλές χριστιανικές πρ σεγγίσεις στο ερώτημα σχετικά με το πώς η περί Θεού υτιόί ση εξηγεί τα πράγματα. Κατά την άποψή μου, πήρε λάθ δρόμο· πρόκειται για μια αποτυχημένη απολογητική στρατ γική που ανήκει σε κάποια παλαιότερη εποχή και είναι πια I


περασμένη. Αυτό τονίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια του εικο-στού αιώνα από διαφόρους χριστιανούς θεολόγους και φιλο-σόφους της θρησκείας, οι οποίοι έχουν στραφεί και πάλι σε προγενέστερους και πιο ενδεδειγμένους τρόπους αντιμετώ-πισης του σχετικού ερωτήματος. Για παράδειγμα, ο Οξφορ-διανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Σουίνμπερν είναι ένας από τους πολλούς εκείνους συγγραφείς που ισχυρίζονται ότι η ικανότητα της επιστήμης να εξηγεί τον εαυτό της απαιτεί εξήγηση - και η πιο οικονομική και φερέγγυα εκδοχή αυτής της εξηγητικής ικανότητας έγκειται στην αντίληψη περί δη-μιουργού Θεού.32

Το επιχείρημα του Σουίνμπερν υποστηρίζει ότι η ίδια η καταληπτότητα του σύμπαντος χρειάζεται εξήγηση. Συνε-πώς, δεν είναι τα κενά της κατανόησης του κόσμου εκ μέ-ρους μας που υποδεικνύουν τον Θεό, αλλά μάλλον η ίδια η δυνατότητα σύλληψης της επιστημονικής και άλλων μορφών κατανόησης που απαιτεί κάποια εξήγηση. Εν συντομία, το εν λόγω επιχείρημα έχει ως εξής: η ίδια η εξηγητικότητα απαιτεί εξήγηση. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιστημονική πρόοδος τό-σο περισσότερη θα είναι η εκ μέρους μας κατανόηση του σύ-μπαντος - και συνεπώς τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ανά-γκη μας να εξηγήσουμε αυτή την πρόοδο. Πρόκειται για μια προσέγγιση που προτρέπει και ενθαρρύνει την επιστημονική έρευνα, παρά επιζητεί να την αποτρέψει.

Ποια είναι γενικότερα η σχέση επιστήμης και θρησκείας; Ο Ντόκινς έχει πολλά να πει πάνω σ' αυτό το θέμα, γι' αυτό ας προχωρήσουμε στην εξέταση των σχετικών του απόψεων:

35

' 6 ^ e l α ν α ι ρ έ σ ε ι

η. e i r i f y - i n j i η τ ο ν Θ ε ό ;

Στην ατζέντα του Η περί Θεού αυταπάτη υπόκειτα μια διάχυτη πεποίθηση, ότι η επιστήμη έχει αναι

ρέσει τον Θεό. Αυτοί που συνεχίζουν να πιστεύουν στον Θεο είναι απλούστατα σκοταδιστικοί και δεισιδαίμονες αντιδρα στικοί, οι οποίοι αρνούνται εντελώς τη νικηφόρα προέλασΓ των επιστημών, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν εξαφανίσε τον Θεό ακόμα και από τα απειροελάχιστα κενά της κατα νόησης του σύμπαντος από την πλευρά μας. Ο αθεϊσμός εί ναι η μοναδική εναλλακτική για τον σοβαρό, προοδευτικό και σκεπτόμενο άνθρωπο.

Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά - και σχεδόν όλο οι φυσικοί επιστήμονες στους οποίους έχω μιλήσει γι' αυτό το θέμα το ξέρουν καλά αυτό. Έχουμε ήδη αναφερθεί στη\ απόρριψη εκ μέρους του Στέφεν Τζέι Γκουλντ κάθε απερί σκεπτης εξίσωσης των επιστημονικών κατακτήσεων με τη·\


αθεϊστική πίστη. Όπως σημείωσε ο Γκουλντ στο βιβλίο Αιώ-νιοι Βράχοι, στηριζόμενος στις θρησκευτικές αντιλήψεις κο-ρυφαίων εξελικτικών βιολόγων: «Ή οι μισοί από τους συνα-δέλφους μου είναι υπερβολικά ηλίθιοι ή, στην αντίθετη πε-ρίπτωση, η επιστήμη του δαρβινισμού είναι εντελώς συμβα-τή με τις συμβατικές θρησκευτικές πεποιθήσεις - και εντε-λώς συμβατή με τον αθεϊσμό».33 Όπως τόνισα στο βιβλίο Ο Θεός rου Ντόκινς, η παρατήρηση αυτή είναι δίκαιη και ευρέως αποδεκτή: η φύση μπορεί να ερμηνευτεί με θεϊστικό ή με αθεϊ-στικό τρόπο, αλλά δεν απαιτεί κανέναν από τους δύο. Και οι δύο αποτελούν έγκυρες διανοητικές δυνατότητες για την επιστήμη.

Το γεγονός ότι ο κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος της Αμε-ρικής μπόρεσε να προβεί σε μια τέτοια δήλωση κάνει τον Ντόκινς έξω φρενών. Πώς μπορούσε να πει κάτι τέτοιο! Ο Ντόκινς απορρίπτει τις σκέψεις του Γκουλντ δίχως να τις εξετάσει με σοβαρότητα και προσοχή. «Απλώς δεν πιστεύω ότι ο Γκουλντ θα μπορούσε να εννοεί πολλά από όσα έγρα-ψε στο Αιώνιοι Βράχοι».34 Αυτή η ομολογία πίστεως αποτε-λεί και την απάντηση του Ντόκινς. Απλούστατα δεν είναι δυνατόν. Ο Γκουλντ δεν έκανε τίποτε άλλο πέρα από το να αναδιατυπώσει την ευρέως υποστηριζόμενη άποψη ότι υπάρ-χουν όρια στην επιστήμη. Την ίδια άποψη, προς περαιτέρω εκνευρισμό από την πλευρά του Ντόκινς, συναντά κανείς και στο έξοχο βιβλίο του σερ Μάρτιν Ρις Κοσμικό Ενδιαίτη-μα, το οποίο -με εντελώς εύλογο τρόπο- τονίζει ότι ορισμέ-να έσχατα ερωτήματα «βρίσκονται πέρα από τις δυνατότη-τες της επιστήμης».35 Μια και ο Ρις είναι ο πρόεδρος της Βα-σιλικής Ακαδημίας, η οποία περιλαμβάνει τους κορυφαίους


επιστήμονες της Βρετανίας, οι παρατηρήσεις του αξίζουν τη δέουσα κριτική προσοχή.

Το θεμελιώδες ζήτημα που αντιμετωπίζουν οι επιστήμες είναι το πώς να εξηγήσει κάποιος την εξαιρετικά σύνθετη, πολύπλευρη και πολυεπίπεδη πραγματικότητα. Αυτό το θε-μελιώδες ερώτημα της ανθρώπινης γνώσης έχει συζητηθεί πολύ από τους φιλοσόφους της επιστήμης, ενώ συχνά έχει αγνοηθεί από εκείνους που, για τους δικούς τους λόγους, θέ-λουν να παρουσιάσουν την επιστήμη ως τη μόνη βιώσιμη οδό προς την αυθεντική γνώση. Πάνω απ' όλα, τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια εκείνων που θέλουν να μιλούν απλου-στευτικά για την επιστημονική «απόδειξη» ή «αναίρεση» σχε-τικά με ζητήματα όπως το νόημα της ζωής και η ύπαρξη του Θεού. Οι φυσικές επιστήμες στηρίζονται στον επαγωγικό συλλογισμό, ο οποίος συνίσταται στην «αποτίμηση των μαρ-τυριών και την εκτίμηση των πιθανοτήτων και δεν αποτελεί μέσο απόδειξης».36 Ανταγωνιστικές εξηγήσεις είναι εμφα-νείς σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης προσπάθειας προς ανα-παράσταση του κόσμου - από τις λεπτομέρειες της κβαντι-κής μηχανικής μέχρι αυτά που ο Καρλ Πόπερ ονόμασε «έσχα-τα ερωτήματα» του νοήματος.

Αυτό σημαίνει ότι τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής -μερι-κά από τα οποία είναι επίσης επιστημονικά ερωτήματα- δεν μπορούν να απαντηθούν με κανενός βαθμού βεβαιότητα. Οποιαδήποτε δέσμη παρατηρήσεων μπορεί να εξηγηθεί επί τη βάσει ενός αριθμού θεωριών. Ας χρησιμοποιήσω την τε-χνική γλώσσα της φιλοσοφίας της επιστήμης: οι θεωρίες κα-θορίζονται λιγότερο από τα στοιχεία που διαθέτουμε. Προ-κύπτει συνεπώς το ερώτημα: ποια κριτήρια μπορούν να


χρησιμοποιηθούν για να αποφασίσουμε υπέρ της μιας ή της άλλης, ειδικά όταν είναι «εμπειρικός ισοδύναμες»; Η απλό-τητα; Η ομορφιά; Η αντιπαλότητα μαίνεται ανεπίλυτη· και η έκβαση είναι εντελώς αναμενόμενη: τα μεγάλα ερωτήμα-τα παραμένουν αναπάντητα. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία συζήτηση περί επιστημονικής «απόδειξης» των έσχατων ερω-τημάτων. Ή δεν μπορούμε να τα απαντήσουμε ή πρέπει να τα απαντήσουμε στηριζόμενοι σε μια βάση διαφορετική από εκείνη των επιστημών.

Γα. o g t c i τηχ; 6-ΐΓΐσΓττή.{ΧΜ.<ς;

Η επιστήμη είναι το μόνο φερέγγυο μέσο που κατέχουμε προς κατανόηση του κόσμου. Δεν έχει όρια.Ίσως να μη γνω-ρίζουμε κάτι τώρα - αλλά θα το γνωρίζουμε στο μέλλον. Εί-ναι απλώς θέμα χρόνου. Αυτή η άποψη, η οποία συναντάται σε όλη την έκταση των γραπτών του Ντόκινς, διατυπώνεται ακόμα πιο εμφατικά στο Η περί Θεού αυταπάτη, το οποίο αμύνεται σθεναρά υπέρ της παγκόσμιας προοπτικής και της εννοιολογικής φινέτσας των φυσικών επιστημών. Πρόκει-ται για μία ιδέα που σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί απο-κλειστικότητα του Ντόκινς, ο οποίος εν προκειμένω ανα-στοχάζεται και ταυτόχρονα προτείνει μία αναγωγική προ-σέγγιση στην πραγματικότητα, κάτι που συναντάται σε προ-γενέστερους συγγραφείς όπως ο Φράνσις Κρικ.37 Η ουσία είναι απλή: δεν υφίσταται κανενός είδους κενό μέσα στο οποίο θα μπορούσε να κρυφτεί ο Θεός. Η επιστήμη θα εξηγήσει τα πάντα - συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι κάποιοι


πιστεύουν ακόμα σε μια ιδέα τόσο γελοία όσο η ιδέα πε|: Θεού. Εντούτοις, πρόκειται για μια προσέγγιση που απλώ δεν μπορεί να υποστηριχθεί, είτε ως αντιπροσωπευτική τη επιστημονικής κοινότητας είτε ως μια αυτονόητα ορθή θί ση, ανεξάρτητα από το τι ισχυρίζεται σχετικώς η εν λόγ< κοινότητα.

Προς αποφυγή παρανοήσεων, ας είμαστε εντελώς ξεκό θαροι: το γεγονός ότι υποστηρίζουμε πως η επιστήμη έχι όρια σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί κριτική ή δυσφήμησ της επιστημονικής μεθόδου. Ο Ντόκινς τείνει -και το λέω μ μεγάλη μου λύπη- να παρουσιάζει όποιον εγείρει ερωτήμο τα σχετικά με το πεδίο των επιστημών ως ηλίθιο εχθρό τη επιστήμης. Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό βρισκόμαστ μπροστά σ' ένα πραγματικό ερώτημα. Κάθε διανοητικό £f γαλείο που διαθέτουμε χρειάζεται έλεγχο και ρύθμιση - μ άλλα λόγια, χρειάζεται μια σχετική διερεύνηση έτσι ώστε ν προσδιοριστούν οι συνθήκες υπό τις οποίες είναι αξιόπιστ( Το ερώτημα σχετικά με το εάν οι επιστήμες έχουν όρια είνί αναμφίβολα ενδεδειγμένο και μια θετική απάντηση στο ερά τημα αυτό σε καμία περίπτωση δεν συνιστά πτώση σε κό ποιο είδος δεισιδαιμονίας. Αποτελεί απλούστατα μια νόμιμ απαίτηση για έλεγχο της διανοητικής ακρίβειας.

Για να διερευνήσουμε αυτό το ερώτημα, ας εξετάσουμ μια διατύπωση του Ντόκινς στο πρώτο του βιβλίο, Το εγω. στικό γονίδιο.

[Τα γονίδια] μαζεύονται σε τεράστιες αποικίες, ασφαλή μέ-σα σε γιγάντια δυσκίνητα ρομπότ, περίκλειστα από τον έξω κόσμο, με τον οποίο επικοινωνούν μέσω περιπλεγμένων έμ-


μέσων διόδων και τον οποίο χειραγωγούν εξ αποστάσεως. Υπάρχουν μέσα σε σένα και σε μένα- μας δημιουργούν, ψυ-χή τε και σώματι· και η διατήρηση τους συνιστά τον έσχατο λόγο της ύπαρξης μας.38

Εν προκειμένω έχουμε να κάνουμε με μια εμφατική και πολύ σημαντική ερμηνεία μιας βασικής επιστημονικής αντί-ληψης. Είναι όμως αυτές οι έντονα ερμηνευτικές διατυπώσεις πραγματικά επιστημονικές καθαυτές;

Για να εκτιμηθεί σωστά το θέμα, ας λάβουμε υπόψη τη μεταγραφή αυτής της παραγράφου από τον διάσημο Οξφορ-διανό φυσιολόγο και συστημικό βιολόγο Ντένις Νομπλ. Ό,τι αποτελεί αποδεδειγμένο εμπειρικό δεδομένο έχει διατηρη-θεί· ό,τι είναι ερμηνεία έχει αλλάξει, προσφέροντας αυτή τη φορά μια κάπως διαφορετική ερμηνεία.

[Τα γονίδια] είναι παγιδευμένα σε τεράστιες αποικίες, κλει-σμένα μέσα σε εξαιρετικά νοήμονα όντα, τα οποία έχουν σχηματιστεί από τον έξω κόσμο, με τον οποίο επικοινωνούν μέσω σύνθετων διεργασιών, χάρη στις οποίες, τυφλά -σαν να επρόκειτο για μαγεία- αναδύονται οι λειτουργίες. Υπάρ-χουν μέσα σε σένα και σε μένα· είμαστε το σύστημα που επι-τρέπει το διάβασμα του κώδικά τους· και η διατήρησή τους εξαρτάται απολύτως από την ευχαρίστηση που δοκιμάζου-με όταν αναπαραγόμαστε. Είμαστε ο έσχατος λόγος της ύπαρξής τους.39

Ο Ντόκινς και ο Νομπλ βλέπουν τα πράγματα με εντε-λώς διαφορετικούς τρόπους (προτείνω να διαβάσετε και τις

HA ΥΊΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

δύο διατυπώσεις αργά και προσεκτικά, έτσι ώστε να εκτιμτ σετε τη διαφορά). Δεν μπορεί να έχουν δίκιο και οι δύο. Κι οι δύο ελίσσονται μέσα από μια σειρά αξιολογικές κρίσεις κ· μεταφυσικές διατυπώσεις αρκετά διαφορετικές. Παρ' όλ αυτά, οι διατυπώσεις τους είναι «εμπειρικώς ισοδύναμες Με άλλα λόγια, και οι δύο είναι επαρκώς θεμελιωμένες στη παρατήρηση και στα εμπειρικά δεδομένα. Ποια, λοιπόν, ε ναι η σωστή; Ποια είναι πιο επιστημονική; Πώς θα μποροι σαμε να αποφασίσουμε για το ποια είναι προτιμητέα εξ επί ψεως επιστημονικής; Όπως παρατηρεί ο Νομπλ -και συ|. φωνεί ο Ντόκινς- «κανένας δεν φαίνεται να είναι σε θέση ν σκεφτεί κάποιο πείραμα που θα μπορούσε να ανιχνεύσει μί εμπειρική διαφορά μεταξύ τους».40

Σε μια πρόσφατη εκλεπτυσμένη κριτική της φιλοσοφ κής επιφανειακότητας ενός μεγάλου μέρους της σύγχρονί" επιστημονικής βιβλιογραφίας, ειδικά στο χώρο των νεύρο επιστημών, οι Μαξ Μπένετ και ΓΙίτερ Χάκερ στρέφουν τη κριτική τους ειδικά κατά της αφελούς άποψης ότι «η επ στήμη εξηγεί τα πάντα», την οποία ο Ντόκινς φαίνεται απο φασισμένος να προωθήσει.41 Δεν μπορεί να ειπωθεί ότι ( επιστημονικές θεωρίες «εξηγούν τον κόσμο» - μόνο ότι εξι-γούν τα φαινόμενα που παρατηρούνται εντός του κόσμοι Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι οι επιστημονικές θεωρίες δε περιγράφουν και δεν εξηγούν, ούτε και έχουν την πρόθεσ να περιγράψουν ή να εξηγήσουν «τα πάντα σχετικά με το κόσμο» - όπως, για παράδειγμα, ποιος είναι ο σκοπός τοι Η νομική, η οικονομική επιστήμη και η κοινωνιολογία μπο ρούν να αναφερθούν ως παραδείγματα επιστημονικών κλό δων που ασχολούνται με τα φαινόμενα συγκεκριμένων πέ


δίων, δίχως σε καμία περίπτωση να θεωρούνται επιστήμες κατώτερες ή εξαρτώμενες από τις φυσικές επιστήμες.

Παρ' όλα αυτά, το πιο σημαντικό είναι ότι υπάρχουν πολλά ερωτήματα που, από τη φύση τους, θα πρέπει να ανα-γνωριστεί ότι βρίσκονται πέρα από το νόμιμο πεδίο της επι-στημονικής μεθόδου, έτσι όπως συνήθως κατανοούμε την τελευταία. Επί παραδείγματι: υπάρχει κάποιος σκοπός στη φύση; Ο Ντόκινς θεωρεί αυτό το ερώτημα ένα ψευδο-ερώ-τημα. Μετά βίας, όμως, πρόκειται για ένα ερώτημα που αυ-θαίρετα θα έθεταν οι άνθρωποι ή που θα ήλπιζαν να απα-ντήσουν. Οι Μπένετ και Χάκερ τονίζουν ότι οι φυσικές επι-στήμες δεν είναι σε θέση να διατυπώσουν κάποια άποψη εν προκειμένω, εάν βέβαια οι μέθοδοι τους εφαρμοστούν όπως προβλέπεται.42 Εντούτοις, το ερώτημα δεν μπορεί να απορ-ριφθεί ως μη νόμιμο ή ανόητο· απλώς δηλώνεται ότι βρίσκε-ται πέρα από το πεδίο της επιστημονικής μεθόδου. Εάν μπο-ρεί να απαντηθεί, τότε θα πρέπει να απαντηθεί με βάση κάτι διαφορετικό.

Αυτό το σημείο έχει τονιστεί κατ' επανάληψη από τον σερ Πίτερ Μίνταγουορ, έναν Οξφορδιανό ανοσολόγο που κέρδισε το Νομπέλ ιατρικής επειδή ανακάλυψε την επίκτη-τη ανοσολογική ανοχή. Σε μια σημαντική δημοσίευση με τον τίτλο Τα όρια της επιστήμης, ο Μίνταγουορ διερεύνησε το ερώτημα σχετικά με το πώς η επιστήμη περιορίζεται από τη φύση της πραγματικότητας. Τονίζοντας ότι «η επιστήμη εί-ναι ασυγκρίτως η πιο επιτυχημένη υπόθεση την οποία ανέ-λαβαν ποτέ οι άνθρωποι», διακρίνει ανάμεσα σ' αυτά που καλεί «υπερβατικά» ερωτήματα, τα οποία είναι καλύτερο να τα αφήνει κανείς στη θρησκεία και τη φιλοσοφία, και στα


ερωτήματα σχετικά με την οργάνωση και τη δομή του υλι κού σύμπαντος. Όσον αφορά τα τελευταία, υποστηρίζει ότ δεν υπάρχουν όρια στις δυνατότητες της επιστημονικής προό δου. Ως εκ τούτου συμφωνεί με τον Ντόκινς - αφού προη γουμένως, όμως, έχει προσδιορίσει και περιορίσει το πεδί< εντός του οποίου οι επιστήμες πραγματοποιούν τις δυνατό τητές τους.

Τι γίνεται λοιπόν με τα άλλα ερωτήματα; Τι γίνεται με τι πεδίο του Θεού;Ή τι γίνεται με το εάν υπάρχει κάποιος σκο πός στο σύμπαν; Σαν να προλαμβάνει την απερίσκεπτη κο απλουστευμένη θέση του Ντόκινς περί των επιστημών, < Μίνταγουορ συστήνει στους επιστήμονες να είναι προσεκτι κοί με τις διατυπώσεις τους πάνω σ' αυτά τα θέματα· εκτό κι αν θέλουν να χάσουν την εμπιστοσύνη του κοινού εξαιτία των αδιαμφισβήτητων και δογματιστικών υπερβολών τουί Αν και δεδηλωμένος ορθολογιστής, ο Μίνταγουορ είναι σα φής εν προκειμένω:

Ότι όντως υπάρχει ένα όριο στην επιστήμη είναι κάτι που καθίσταται εξαιρετικά πιθανό από την ύπαρξη ερωτημάτων στα οποία η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει, καθώς και από το γεγονός ότι καμία νοητή πρόοδος της επιστήμης δεν θα της επέτρεπε να απαντήσει... Έχω κατά νου κάποια τέ-τοια ερωτήματα, όπως:

Πώς άρχισαν τα πάντα; Για ποιο λόγο είμαστε όλοι μας εδώ; Γιατί να ζει κανείς;

Ο δογματικός θετικισμός -τώρα κάτι το παρωχημένο-απέρριπτε όλα τα ερωτήματα αυτού του είδους ως μη ερω-


τήματα ή ψευδο-ερωτήματα, τέτοια που μόνο οι αδαείς θέ-τουν και μόνο οι τσαρλατάνοι υποστηρίζουν ότι είναι σε θέ-ση να απαντήσουν.43

Ίσως το Η τιερί Θεού αυταπάτη να εξέπληξε τον σερ Πί-τερ, ακριβώς επειδή αποτελεί όψιμη έκφανση αυτού ακρι-βώς του «δογματικού θετικισμού», για τον οποίο είχε πιστέ-ψει, χαρούμενα αλλά προφανώς πρόωρα, ότι ήταν νεκρός.

O L Μ Θ Α κ α ι ο ι Μ 6 Ρ 6 Α

Η εκ μέρους μας σύντομη συζήτηση περί των ορίων της επι-στήμης υποδηλώνει ότι οι φυσικές επιστήμες, η φιλοσοφία, η θρησκεία και η λογοτεχνία έχουν όλες τους μια νόμιμη θέ-ση στο πλαίσιο της ανθρώπινης αναζήτησης για αλήθεια και νόημα. Αυτή είναι μια ευρέως υποστηριζόμενη άποψη, τόσο στον Δυτικό πολιτισμό εν γένει όσο και σε πολλούς τομείς της ίδιας της επιστημονικής κοινότητας. Παρ' όλα αυτά, δεν υποστηρίζεται καθολικά εντός της συγκεκριμένης κοινότη -τας. Ο κάπως άσχημος όρος «επιστημονισμός» έχει πια ανα-δυθεί για να δηλώσει αυτούς τους φυσικούς επιστήμονες -όπως τον Ντόκινς- που αρνούνται να δεχθούν οποιαδήπο-τε όρια στις εττιστήμες.44 Τα ζητήματα αυτά συναντώνται σε αρκετά σημεία του Η περί Θεού αυταπάτη, ειδικά στην εκ μέ-ρους του Ντόκινς κριτική της ιδέας του Στέφεν Τζέι Γκουλντ-περί των «ΜΕΑ» (των μη επικαλυπτόμενων αυθεντιών) στην περίπτωση της θρησκείας και της επιστήμης.

Σύμφωνα με την άποψη του Γκουλντ, η «αυθεντία της


επιστήμης» ασχολείται με το «εμπειρικό πεδίο», ενώ η «αν θεντία της θρησκείας» ασχολείται με τα «ερωτήματα περί το έσχατου νοήματος». Ο Γκουλντ υποστηρίζει ότι αυτές οι δύ αυθεντίες δεν αλληλοεπικαλύπτονται. Προσωπικά, νομίζι πως δεν έχει δίκιο. Και ο Ντόκινς πιστεύει πως δεν έχει δίκκ αν και για διαφορετικούς λόγους. Για τον Ντόκινς υπάρχ μονάχα μία αυθεντία: η εμπειρική πραγματικότητα. Αυτή ε ναι η μόνη πραγματικότητα που υπάρχει. Η ιδέα του να επ τραπεί στη θεολογία να μιλήσει για οτιδήποτε είναι εξωφρί νική. «Γιατί οι επιστήμονες δείχνουν με τόση δειλία το σι βασμό τους απέναντι στις φιλοδοξίες των θεολόγων σχετ κά με ερωτήματα που οι θεολόγοι σίγουρα δεν είναι καλύτι ρα καταρτισμένοι να απαντήσουν από όσο οι ίδιοι οι επ στήμονες;»45 Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον κομμάτι ρητορ κής, αλλά δεν έχει καν αρχίσει να ασχολείται με τα ζητήμαι που ορθά έθεσε ο Γκουλντ, αλλά απάντησε εσφαλμένα.

Διότι υπάρχει, βέβαια, και μία τρίτη άποψη -αυτή τα «μερικώς επικαλυπτόμενων αυθεντιών» (των «ΜΕΡΕΑ», γι να το πούμε με μια σύντμηση), μια άποψη που αντανακ^ τη συνειδητοποίηση ότι η επιστήμη και η θρησκεία προσφ ρουν δυνατότητες για αλληλεπίδραση επί τη βάσει της ε\ μηνείας των αντικειμένων και των μεθόδων τους. Ένας πρ< φανής υποστηρικτής αυτής της άποψης είναι ο Φράνσις Κ< λινς, ένας εξελικτικός βιολόγος που επιβλέπει το περίφη^ Πρόγραμμα του Ανθρώπινου Γονιδιώματος. Ο Κόλινς κ< νει λόγο για «μια απολύτως ικανοποιητική αρμονία ανάμ σα στην επιστημονική και την πνευματική κοσμοθεωρία» Οι αρχές της πίστης είναι, όπως υποστηρίζει, «συμπληρωμ τικές προς τις αρχές της επιστήμης». Πολλοί άλλοι, προε


χόμενοι από διάφορους επιστημονικούς κλάδους, μπορούν εύκολα να αναφερθούν ως υποστηρικτές της ίδιας ουσιαστι-κά άποψης. Στο δικό μου πρόγραμμα «επιστημονικής θεολο-γίας» διερευνώ τους τρόπους με τους οποίους μπορεί η θεο-λογία να μάθει από τη μεθοδολογία των φυσικών επιστημών κατά την εξέταση και ανάπτυξη των δικών της ιδεών.47 Αυτή η προσέγγιση των «επικαλυπτόμενων αυθεντιών» υπονοεί-ται στη φιλοσοφία του «κριτικού ρεαλισμού», η οποία στις μέρες μας ασκεί μεγάλη επίδραση στη διασάφηση των σχέ-σεων ανάμεσα στις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες 48

Στο σημείο αυτό δεν έχουμε να κάνουμε με μια αντιπα-ράθεση του Γκουλντ με τον Ντόκινς, σαν να καθορίζουν οι θέσεις τους τις μοναδικές διανοητικές επιλογές που έχουμε. Μερικές φορές, ο Ντόκινς υπονοεί την επιβεβαίωση της δι-κής του θέσης. ΓΙαρ' όλα αυτά, η πραγματικότητα είναι ότι ο Γκουλντ και ο Ντόκινς αντιπροσωπεύουν μονάχα δύο θέ-σεις πάνω σ' ένα εκτεταμένο φάσμα από δυνατότητες, οι οποίες είναι ήδη γνωστές στην έρευνα. Οι ανεπάρκειες και των δύο υποδηλώνουν ότι αυτές οι εναλλακτικές θα πρέπει στο μέλλον να ελεγχθούν προσεκτικότερα.

Π ό Χ ε μ ο ς ε τπστή .Μ.Η.Σ KLCIL -0"gncriceicic;;

Σύμφωνα με την άποψη του Ντόκινς, η επιστήμη έχει κατα-στρέψει την πίστη στον Θεό, τοποθετώντας τον στο περι-θώριο του πολιτισμού, όπου τον εγκολπώνονται αυταπατώ-μενοι φανατικοί. Υπάρχει, βέβαια, ένα προφανές πρόβλημα - συγκεκριμένα, το γεγονός ότι είναι μάλλον πολλοί οι επι-


στήμονες που πιστεύουν στον Θεό. Το Η περί Θεού αυταπά-τη δημοσιεύτηκε το 2006. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν άλ-λα τρία βιβλία από κορυφαίους ερευνητές. Ο Όουεν Γκίν-γκεριχ, ένας διάσημος αστρονόμος του Χάρβαρντ, δημο-σίευσε Το Σύμπαν του Θεού, όπου δηλώνεται ότι «το σύμπαν δημιουργήθηκε ηθελημένα και με σκοπό και ότι αυτή η πε-ποίθηση δεν παρεμβαίνει στις υποθέσεις της επιστήμης».49 Ο Φράνσις Κόλινς δημοσίευσε το βιβλίο του Η γλώσσα του Θεού, το οποίο υποστηρίζει ότι το θαυμαστό στη φύση και η τάξη που παρατηρείται σ' αυτή υποδεικνύουν ένα δημιουρ-γό Θεό, σε μεγάλο βαθμό κατά το πρότυπο της παραδοσια-κής χριστιανικής αντίληψης. Στο βιβλίο αυτό, ο Κόλινς περι-γράφει την προσωπική του μεταστροφή από τον αθεϊσμό στη χριστιανική πίστη. Αυτό είναι κάτι που μετά βίας ταιριάζει στην αυστηρή εμμονή του Ντόκινς, ότι δηλαδή οι αληθινοί επιστήμονες είναι αθεϊστές.

Λίγους μήνες αργότερα, ο κοσμολόγος Πολ Ντέιβις δη-μοσίευσε το βιβλίο του Goldilocks Enigma, με το οποίο υπο-στηρίζει την ύπαρξη «ενός άψογου συντονισμού» στο σύμπαν. Για τον Ντέιβις, η βιο-φιλικότητα του σύμπαντος προσανα-τολίζει προς μια υπερκείμενη αρχή, η οποία τρόπον τινά ωθεί το σύμπαν προς την ανάπτυξη της ζωής και του πνεύματος. Η ιδέα ότι υπάρχει κάποια ένδειξη περί σκοπού και σχεδίου εντός του σύμπαντος είναι, βέβαια, εντελώς απορριπτέα από τον Ντόκινς. Ο Ντέιβις σκέφτεται κάπως διαφορετικά. Αν και δεν συνυπογράφει την παραδοσιακή χριστιανική αντί-ληψη περί Θεού, υποστηρίζει ότι στο σύμπαν -ή, καλύτερα, μέσα στο σύμπαν- υπάρχει κάτι θείο.

Κάποιες έρευνες βοηθούν στο να διαφωτιστεί, αν μη τι


άλλο, αυτό το ζήτημα. Το 1916 διάφοροι εν ενεργεία επιστή-μονες ρωτήθηκαν εάν πιστεύουν στον Θεό - συγκεκριμένα, σ' ένα Θεό 7ΐου επικοινωνεί ενεργά με την ανθρωπότητα και στον οποίο μπορεί κάποιος να προσευχηθεί «με την προσ-δοκία να λάβει κάποια απάντηση». Οι δεϊστές δεν πιστεύουν στον Θεό, σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή. Τα απο-τελέσματα αυτών των ερευνών είναι πολύ γνωστά: περίπου 40% πίστευαν σ ένα Θεό αυτού του είδους, 40% δεν πίστευαν και 20% δεν ήταν σίγουροι. Οι έρευνες αυτές επαναλήφθη-καν το 1997, χρησιμοποιώντας την ίδια ακριβώς ερώτηση, και οδήγησαν λίγο-πολύ στα ίδια αποτελέσματα, με μια μι-κρή αύξηση όσον αφορά αυτούς που δεν πίστευαν (μέχρι 45%). Το ποσοστό αυτών που δεν πίστευαν σ' ένα Θεό αυ-τού του είδους παρέμεινε περίπου σταθερό στο 40%.

Αυτά τα αποτελέσματα, βέβαια, μπορεί κάποιος να τα επεξεργαστεί με διάφορους τρόπους. Οι αθεϊστές τείνουν να τα ερμηνεύουν έτσι ώστε να εξάγεται το συμπέρασμα πως «οι περισσότεροι επιστήμονες δεν πιστεύουν στον Θεό». Το ζήτημα όμως δεν είναι τόσο απλό. Τα αποτελέσματα θα μπο-ρούσαν κάλλιστα να ερμηνευτούν έτσι ώστε να σημαίνουν ότι «οι περισσότεροι επιστήμονες δεν αρνούνται την πίστη στον Θεό», καθότι το 55% είτε πιστεύει στον Θεό είτε είναι αγνωστικιστές. Δύο σημεία, εντούτοις, θα πρέπει να έχει κά-ποιος κατά νου.

1 . 0 Τζέιμς Λιούμπα, που διεξήγε την αρχική έρευνα το 1916, προέβλεψε ότι ο αριθμός των επιστημόνων που αρνού-νταν την πίστη στον Θεό θα αυξανόταν σημαντικά προϊό-ντος του χρόνου· κι αυτό ως αποτέλεσμα της γενικής βελ -


τίωσης στα θέματα της εκπαίδευσης. Αυτό που συνέβη ήταν μια μικρή αύξηση στον αριθμό αυτών που αρνούνται την πί-στη και μια συνακόλουθη ελάττωση των αγνωστικιστών -αλλά καμία σημαντική μείωση αυτών που πιστεύουν.

2. Για άλλη μια φορά, θα πρέπει να τονιστεί ότι στους επι-στήμονες δόθηκε μία πολύ συγκεκριμένη ερώτηση: του-τέστιν, αυτοί που ρωτήθηκαν πίστευαν σ' έναν προσωπι-κό Θεό που μπορούσε να ανταποκριθεί στην προσευχή του ανθρώπου; Αυτό το ερώτημα θέτει εκτός όλους εκεί-νους -όπως τον Πολ Ντέιβις- που πιστεύουν ότι οι ενδεί-ξεις υποδεικνύουν κάποιο είδος θεότητας ή ανώτατης πνευ-ματικής αρχής. Αν το ερώτημα είχε διατυπωθεί με πιο γε-νικούς όρους, κατά πάσα πιθανότητα θα μπορούσε να έχει προκύψει μια ευρύτερα θετικά απάντηση και στις δύο έρευ-νες. Συχνά παραβλέπεται ο ειδικός χαρακτήρας αυτής της ερώτησης από εκείνους που σχολιάζουν τα αποτελέσμα-τα τόσο του 1916 όσο και του 1997.

Παρ' όλα αυτά, οι ακριβείς λεπτομέρειες τέτοιων ερευνών δεν αφορούν την ουσία του ζητήματος. Ο Ντόκινς αναγκά-ζεται να δεχθεί το εξαιρετικά άβολο γεγονός ότι η άποψή του, πως οι φυσικές επιστήμες αποτελούν μια διανοητική λεω-φόρο η οποία οδηγεί στον αθεϊσμό, απορρίιιτεται από τους περισσότερους επιστήμονες, ανεξάρτητα από τις θρησκευ-τικές πεποιθήσεις τους. Οι περισσότεροι μη πιστοί επιστή-μονες που εγώ γνωρίζω είναι αθεϊστές για λόγους που δεν αφορούν την επιστήμη· κομίζουν αυτές τις πεποιθήσεις στην επιστήμη τους παρά τις στηρίζουν στην επιστήμη τους. Πράγ-ματι, εάν οι προσωπικές μου συζητήσεις με διάφορους επι-

56 Α/ΙΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΛΘ

στήμονες έχουν οποιαδήποτε αξία, βλέπουμε ότι οι περισ-σότεροι από τους πιο σκληρούς επικριτές του Ντόκινς είναι όντως αθεϊστές. Η οργισμένη και δογματική επιμονή του ότι όλοι οι αληθινοί επιστήμονες οφείλουν να είναι αθεϊστές έχει δεχθεί έντονη αντίδραση από αυτούς ακριβώς που θα έπρε-πε να είναι οι πιο σθεναροί και πιο έμπιστοι υποστηρικτές του. Ο Ντόκινς σαφώς και δεν έχει καμία εξουσιοδότηση να μιλά εξ ονόματος της επιστημονικής κοινότητας για το εν λόγω θέμα ή τα ζητήματα που εξετάζουμε. Υπάρχει μια τε-ράστια ανακολουθία ανάμεσα στον αριθμό των επιστημό-νων που ο Ντόκινς πιστεύει ότι θα έπρεπε να είναι αθεϊστές και σε αυτούς που όντως είναι τέτοιοι στην πράξη.

Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα μ' έναν εντε-λώς απαράδεκτο τρόπο. Για παράδειγμα, ας δούμε τα επι-κριτικά του σχόλια για τον Φρίμαν Ντάισον, ένα φυσικό που προτάθηκε ευρύτατα για το βραβείο Νομπέλ χάρη στην και-νοτόμο έρευνά του στην κβαντική ηλεκτροδυναμική. Όταν το 2000 του απονεμήθηκε το βραβείο Τέμπλετον για τη θρη-σκεία, ο Ντάισον επαίνεσε στην ομιλία του τα επιτεύγματα της θρησκείας, ενώ την ίδια στιγμή τόνισε -και άσκησε κρι-τική- στην αρνητική πλευρά της. Επίσης, ήταν σαφής όσον αφορά την αρνητική πλευρά του αθεϊσμού, σημειώνοντας ότι «τα δύο άτομα που ενσαρκώνουν τις εκδηλώσεις του κα-κού στον αιώνα μας, ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Ιωσήφ Στάλιν, ήταν και οι δυο τους δεδηλωμένοι αθεϊστές». Ο Ντόκινς θεώ-ρησε αυτή τη δήλωση άνανδρη πράξη αποστασίας και προ-δοσίας, η οποία πρόσφερε «υποστήριξη στη θρησκεία από την πλευρά ενός εκ των πλέον διακεκριμένων επιστημόνων του κόσμου».50


Επρόκειτο να συμβούν και χειρότερα. Όταν ο Ντάισον τόνισε ότι ήταν ένας χριστιανός που δεν ενδιαφερόταν ιδιαί-τερα για το δόγμα της Τριάδας, ο Ντόκινς επέμενε πως αυ-τό σήμαινε ότι ο Ντάισον δεν ήταν καν χριστιανός. Απλώς προσποιούνταν τον θρησκευόμενο! «Δεν είναι αυτό ό,τι ακρι-βώς θα έλεγε οϊΐοιοσδήποτε αθεϊστής επιστήμονας, εάν ήθε-λε να δώσει την εντύπωση ότι είναι χριστιανός;».51 Έπεται, λοιπόν, ότι ο Ντάισον «το παίζει καλό παιδί», προφασιζόμε-νος ένα ενδιαφέρον περί τα θρησκευτικά ζητήματα για οι-κονομικά οφέλη; Μας λέει, άραγε, ο Ντόκινς ότι ο Ντάισον ήθελε απλώς «να δώσει την εντύπωση» ότι είναι χριστιανός, ενώ στην πραγματικότητα είναι αθεϊστής; Το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και στην περίπτωση του Αϊνστάιν52, ο οποίος χρη-σιμοποιούσε συχνά θρησκευτική γλώσσα και ανάλογες ει-κόνες στην παρουσίαση των επιστημονικών θέσεών του.

Στο σημείο αυτό, όπως και αλλού, ο Ντόκινς ενεργεί επί τη βάσει της κύριας θέσης του, ότι δηλαδή οι αληθινοί επι-στήμονες πρέπει να είναι αθεϊστές. Απλούστατα δεν μπορούν να εννοούν αυτά που λένε όταν ομολογούν ότι έχουν θρη-σκευτικές πεποιθήσεις, ενδιαφέροντα ή αναζητήσεις. Δεν εί-μαι σίγουρος τι είδους ανθρώπους ελπίζει να πείσει ο Ντό-κινς με την άρνησή του να πιστέψει τους επιστήμονες συνα-δέλφους του. Η στάση του απλώς αντιπροσωπεύει το θρίαμ-βο του δόγματος επί της παρατήρησης.

Γιατί, λοιπόν, τόσο πολλοί επιστήμονες είναι θρησκευόμε-νοι; Η προφανής και πλέον ικανοποιητική απάντηση εξ επό-ψεως διανοητικής δεν είναι δύσκολο να προταθεί. Είναι πολύ καλά γνωστό ότι ο φυσικός κόσμος είναι εύπλαστος εννοιο-λογικά. Όπως σημειώσαμε νωρίτερα, μπορεί να ερμηνευτεί,

58 ΑΛΙΣΊΈΡ ΜΑΚΓΚΡΑΘ

δίχως να χαθεί η διανοητική μας επάρκεια, με "πολλούς δια-φορετικούς τρόπους. Μερικοί «διαβάζουν» ή «ερμηνεύουν» τη φύση με αθεϊστικό τρόπο. Άλλοι τη «διαβάζουν» με δεϊστι-κό τρόπο, βλέποντας σ' αυτή μία δημιουργική θεότητα, η οποία δεν ασχολείται περαιτέρω με τις υποθέσεις του κόσμου. Ο Θεός κουρδίζει, τρόπον τινά, το κοσμικό ρολόι και μετά το αφήνει να λειτουργήσει μόνο του. Κάποιοι άλλοι υιοθετούν μια πιο χαρακτηριστικά χριστιανική άποψη, πιστεύοντας σ5 ένα Θεό που και δημιουργεί και συντηρεί. Άλλοι, πάλι, υποστηρίζουν μια πιο πνευματιστική άποψη, μιλώντας γενι-κώς και αορίστως για κάποια «ζωτική δύναμη».

Το ζήτημα είναι απλό: η φύση επιδέχεται πολλές έγκυρες ερμηνείες. Μπορεί να ερμηνευτεί με αθεϊστικό, δεϊστικό, θεϊ-στικό ή όποιον άλλο τρόπο - αλλά δεν απαιτεί μία συγκε-κριμένη ερμηνεία. Κάποιος μπορεί να είναι «αληθινός» επι-στήμονας δίχως να χρειάζεται να υιοθετήσει μία ορισμένη θρησκευτική, πνευματική ή αντιθρησκευτική άποψη του κό-σμου. Αυτή, θα μπορούσα να προσθέσω, είναι και η άποψη των περισσότερων επιστημόνων με τους οποίους μιλώ, πε-ριλαμβανομένων και εκείνων που αυτοπροσδιορίζονται ως αθεϊστές. Σε αντίθεση με τους δογματιστές αθεϊστές, μπο-ρούν να καταλάβουν πλήρως το γιατί κάποιοι από τους συ-ναδέλφους τους υιοθετούν μια χριστιανική άποψη περί του κόσμου. Ίσως να μη συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση, αλλά είναι έτοιμοι να τη σεβαστού ν.

Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς έχει μια ριζικά διαφορετική άποψη. Η επιστήμη και η θρησκεία έχουν εμπλακεί σε μια μάχη μέχρι θανάτου.53 Μόνο η μία από τις δύο μπορεί να βγει νικήτρια - κι αυτή πρέπει να είναι η επιστήμη. Η άποψη του


Ντόκινς περί πραγματικότητας αποτελεί το αντικαθρέφτι-σμα αυτού που συναντά κανείς σε κάποια από τα πιο εξωτι-κά τμήματα του αμερικανικού φονταμενταλισμού. Ο μακα-ρίτης ο Χένρι Μόρις, γνωστός δημιουργιστής, έβλεπε τον κόσμο να διακρίνεται σε δύο πολωμένα μεταξύ τους στρα-τόπεδα. Οι άγιοι ήταν οι θρησκευόμενοι (τους οποίους ο Μό-ρις προσδιόριζε με τον δικό του, αποκλειστικό κατά βάση τρόπο). Η αυτοκρατορία του κακού αποτελούνταν από τους αθεϊστές επιστήμονες. Ο Μόρις πρότεινε μια αποκαλυπτική θέαση αυτής της μάχης, αντιμετωπίζοντάς την ως συμπαντι-κή στις διαστάσεις της. Αφορούσε ουσιαστικά την αλήθεια σε αντιπαράθεση προς το ψεύδος, το αγαθό σε αντιδιαστο-λή προς το κακό. Στο τέλος, η αλήθεια και το αγαθό θα θριαμ-βεύσουν! Ο Ντόκινς απλούστατα αναπαράγει αυτό το φο-νταμενταλιστικό σενάριο, τη στιγμή ακριβώς που αντιστρέ-φει το πλαίσιο αναφοράς του.

Πρόκειται για μια απελπιστικά συγκεχυμένη ερμηνεία των πραγμάτων. Σε τελική ανάλυση, εξαρτάται από μια παρω-χημένη και πλέον απορριπτέα ιστορικώς ανάγνωση των σχέ-σεων επιστήμης και θρησκείας. Κάποτε, πίσω στο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα, ήταν αναμφίβολα δυνατόν για κάποιον να πιστεύει ότι η επιστήμη και η θρησκεία τελούν διαρκώς σε εμπόλεμη κατάσταση. Εντούτοις, όπως μου τό-νισε πρόσφατα ένας από τους κορυφαίους Αμερικανούς ιστο-ρικούς της επιστήμης, αυτή η άποψη θεωρείται πλέον ένα απελπιστικά ξεπερασμένο ιστορικό στερεότυπο, το οποίο η έρευνα έχει πλήρως αναιρέσει. Βασικά αργοπεθαίνει μέσα σε απομονωμένους θύλακες της πνευματικής ζωής, όπου δεν έχει εισχωρήσει ακόμα το φως της έρευνας. Η σχέση επιστή-


μης και θρησκείας είναι σύνθετη και ποικιλόμορφη - αλλά δεν θα μπορούσε ποτέ να παρουσιαστεί ως μια συνθήκη ολο-κληρωτικού πολέμου.

Ωστόσο, ο Ντόκινς είναι τόσο αμετάπειστα αφοσιωμένος στο παρωχημένο «πολεμικό» μοντέλο του, που φτάνει στο σημείο να κάνει μερικές πολύ ασύνετες και αστήρικτες κρί-σεις. Η πιο γελοία από αυτές είναι ότι οι επιστήμονες που πι-στεύουν ή συμβάλλουν σε μια βιώσιμη σχέση μεταξύ επιστή-μης και θρησκείας ανήκουν στη σχολή του «Νέβιλ Τσάμπερ-λειν».54 Αυτή η σύγκριση αποτελεί διανοητική ανοησία, για να μην πούμε ότι συνιστά προσωπική προσβολή. Για εκεί-νους τους αναγνώστες που δεν καταλαβαίνουν περί τίνος πρόκειται, ο Ντόκινς αναφέρεται εν προκειμένω στην πολι-τική κατευνασμού που υιοθέτησε το 1938 ο Βρετανός πρω-θυπουργός Νέβιλ Τσάμπερλεϊν προς τον Αδόλφο Χίτλερ, με την ελπίδα ότι θ' αποφύγει τον ολοκληρωτικό πόλεμο στην Ευρώπη. Η απεχθής αναλογία φαίνεται να υπονοεί πως οι επιστήμονες που καταφάσκουν τη σημασία της θρησκείας θα πρέπει να στιγματιστούν ως «κατευναστές» και ότι οι θρη-σκευόμενοι θα πρέπει να συγκριθούν, εξίσου προσβλητικά, με τον Χίτλερ. Στο σημείο αυτό, η εικόνα που χρησιμοποιεί ο Ντόκινς φαίνεται πως εκφράζει ορισμένες εξαιρετικά προ-κατειλημμένες και ελάχιστα ενημερωμένες κρίσεις όσον αφο-ρά τη σχέση επιστήμης και θρησκείας.

Ποιον, λοιπόν, έχει κατά νου ο Ντόκινς; Απίστευτα, υπο-δεικνύει τον Μάικλ Ρους - ένα διακεκριμένο αθεϊστή φιλό-σοφο, ο οποίος έχει εργαστεί πολύ προς την κατεύθυνση της διασάφησης των φιλοσοφικών καταβολών και συνεπαγω-γών του δαρβινισμού, καθώς και της κριτικής κατά του θρη-


σκευτικού φονταμενταλισμού.55 Γιατί; Στο σημείο αυτό, το επιχείρημα του Ντόκινς είναι τόσο συγκεχυμένο που είναι δύσκολο να προσδιοριστεί τι ακριβώς έχει κατά νου.Ήταν το γεγονός ότι ο Ρους τόλμησε να ασκήσει κριτική στον Ντό-κινς, τουτέστιν μια πράξη lese-majeste; Ή μήπως ήταν το ακόμα πιο τολμηρό γεγονός ότι πρότεινε πως η επιστήμη και η θρησκεία ενδέχεται να μπορούν να μάθουν η μία από την άλλη - κάτι που ορισμένοι φανατικοί πολύ φοβάμαι πως θα θεωρούσαν πράξη προδοσίας;

Εν προκειμένω, ο Ντόκινς παραθέτει επιδοκιμαστικά τα λόγια του Τζέρι Κόιν, ενός γενετιστή από το Σικάγο, ο οποίος διακήρυξε ότι «ο πραγματικός πόλεμος μαίνεται μεταξύ ορ-θολογισμού και δεισιδαιμονίας. Η επιστήμη δεν είναι παρά μία από τις εκδοχές του ορθολογισμού, ενώ η θρησκεία η πιο συνηθισμένη μορφή της δεισιδαιμονίας».56 Συνεπώς, ο κό-σμος χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα: τον ορθολογισμό και τη δεισιδαιμονία. Όπως ακριβώς οι θρησκείες διακρίνουν τους σε-σωσμένους από τους κολασμένους, ο Ντόκινς επιδεικνύει τον ίδιο απόλυτο διχοτομικό τρόπο του σκέπτεσθαι. Κάτι είναι ή άσπρο ή μαύρο· δεν υπάρχει τίποτα γκρίζο. Καημένε Μάικλ Ρους. Έχοντας επιτεθεί σε μια ομάδα φονταμενταλιστών, βρίσκει τον εαυτό του να εξοστρακίζεται από μια άλλη - και θεα)ρείται ότι είναι πνευματικώς «μολυσμένος» από εκεί-νους που μέχρι πρότινος ήταν συνάδελφοι του.

Ο Ντόκινς είναι ξεκάθαρα βυθισμένος στη δική του, ιδιαί-τερη εκδοχή του φονταμενταλιστικού δυαλισμού. Παρ' όλα αυτά, πολλοί θα αισθανθούν πως στο σημείο αυτό είναι απα-ραίτητος, αν όχι επιβεβλημένος, ένας έλεγχος με βάση την πραγματικότητα. Ο Ντόκινς δίνει την εντύπωση πως βλέπει


τα πράγματα στο πλαίσιο μιας εξαιρετικά πολωμένης κο-σμοθεωρίας, η οποία δεν είναι λιγότερο αποκαλυπτική και στρεβλή α π όσο οι θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί που επι-θυμεί να ξεριζώσει. Άραγε η πραγματική λύση στους θρησκευ-τικούς φονταμενταλισμούς είναι το να αναπαράγουν οι αθεϊ-στές ό,τι αρνητικό υπάρχει σ' αυτούς; Αυτό που έχουμε μπρο-στά μας είναι ένας αθεϊστικός φονταμενταλισμός τόσο βα-θιά προβληματικός και στρεβλός όσο και τα θρησκευτικά του σύστοιχα.57 Υπάρχουν προφανώς καλύτεροι τρόποι για να αντιμετωπίσει κάποιος τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Εν προκειμένω, ο Ντόκινς είναι μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης.

( , ΰ γ κ β ο ν σ η Οv~rcL|xeVTCLXUYJACUΝ

Μία από τις χειρότερες υπηρεσίες που έχει προσφέρει ο Ντόκινς στις φυσικές επιστήμες είναι το γεγονός ότι τις πα-ρουσίασε ως επίμονα και αμείλικτα αθεϊστικές. Δεν πρόκει-ται καθόλου για κάτι τέτοιο· εντούτοις, η ιεραποστολική μα-νία του Ντόκινς έχει οδηγήσει στην αύξηση αυτής της αλλο-τριωτικής στάσης σε πολλά τμήματα του βορειοαμερικανι-κού συντηρητικού Προτεσταντισμού. Υπάρχει άραγε καλύ-τερος τρόπος να διασφαλιστεί ότι οι επιστήμες αντιμετωπί-ζονται υπό αυτό το αρνητικό πρίσμα εντός της εν λόγω κοι-νότητας, καθώς το ενδιαφέρον και η αφοσίωση στη θρη-σκεία αναδύονται στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη; Δεν είναι διόλου παράξενο που πολλοί δαρβινιστές έχουν εκ-φράσει την ανησυχία τους όσον αφορά την απόπειρα να χα-


ρακτηριστεί αθεϊστική η στάση τους. Χάνουν το κύρος τους στα μάτια μιας μεγάλης πλειονότητας - ριψοκίνδυνα και χωρίς λόγο.

Έχω ήδη ασκήσει κριτική στο κίνημα του Ευφυούς Σχεδίου, ένα συντηρητικό αντι-εξελικτικό χριστιανικό κίνημα, του οποίου οι ιδέες επίσης επικρίνονται στο Η περί Θεού αυτα-πάτη.58 Παραδόξως, όμως, αυτό το κίνημα θεωρεί τον Ντό-κινς ένα από τα καλύτερα αποκτήματά του. Γιατί; Διότι η υστερική και δογματιστική επιμονή του στις αθεϊστικές συ-νεπαγωγές του δαρβινισμού αποστασιοποιεί πολλούς από τους δυνάμει υποστηρικτές της θεωρίας της εξελίξεως. Ο Ουίλιαμ Ντέμπσκι, ο πνευματικός αρχιτέκτονας του κινή-ματος, ευχαριστεί διαρκώς τον Ευφυή Σχεδιαστή του για τον Ντόκινς.59 Όπως το έθεσε πρόσφατα σ' ένα μάλλον σαρκα-στικό e-mail προς τον Ντόκινς: «Λέω τακτικά στους συνα-δέλφους μου ότι εσύ και το έργο σου είστε ένα από τα μεγα-λύτερα δώρα του Θεού στο κίνημα του Ευφυούς Σχεδίου. Σε παρακαλώ, λοιπόν, συνέχισε!» Νομίζω ότι θα ήταν πα-νευτυχής με το Η περί Θεού αυταπάτη.60

Ελάχιστα εκπλήσσει που ο Ρους - ο οποίος περιγράφει τον εαυτό του ως «σκληροπυρηνικό δαρβινιστή»- σχολίασε σε ένα γνωστοποιηθέν e-mail προς τον Ντένετ ότι αυτός (ο Ντένετ) και ο Ντόκινς υπήρξαν «απόλυτη καταστροφή στη μάχη κατά του Ευφυούς Σχεδίου».61

Αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι ένας σπασμωδικός αθεϊ-σμός, αλλά σοβαρή ενασχόληση με τα ζητήματα - κανένας από τους δυο σας δεν είναι διατεθειμένος να μελετήσει σο-βαρά το Χριστιανισμό και να αναμετρηθεί με τις ιδέες του -


είναι απλούστατα χαζό και απερίγραπτα ανήθικο να ισχυ-ρίζεται κάποιος ότι ο Χριστιανισμός δεν είναι παρά μια δύ-ναμη του κακού, όπως ισχυρίζεται ο Ρίτσαρντ [Ντόκινς] -και, το σημαντικότερο, βρισκόμαστε σε πόλεμο και χρεια-ζόμαστε συμμάχους σ' αυτό τον πόλεμο και όχι να απομα-κρύνουμε κάθε άνθρωπο καλής θέλησης.

Ιδού, λοιπόν! Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί ο Ντόκινς απέ-πεμψε τον Ρους στο σκότος το εξώτερον. Μη στενοχωριέ-σαι, Μάικλ - έχεις καλή παρέα.

Πριν από την αποπομπή του, όμως, από τον παράδεισο του Ντόκινς, ο Ρους προέβη σε άλλη μια εύγλωττη ενέργεια. Στις 22 Οκτωβρίου 1996, ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β' έκανε μία δήλωση στην Ποντιφική Ακαδημία Επιστημών, προσφέ-ροντας την υποστήριξή του στην εν γένει ιδέα της βιολογι-κής εξέλιξης, ενώ παράλληλα ασκούσε κριτική σε ορισμένες υλιστικές ερμηνείες της εν λόγω ιδέας.62 (Ειρήσθω εν παρό-δω ο Ρωμαιοκαθολικισμός ποτέ δεν αντιμετώπισε τις δυσκο-λίες που αντιμετώπισε ο συντηρητικός Προτεσταντισμός με την ιδέα της εξέλιξης.) Πολλοί επιστήμονες καλωσόρισαν τη δήλωση του πάπα. Όχι όμως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς. Ιδού το σχόλιο του Ρους σχετικά με το τι επακολούθησε:

Όταν ο Ιωάννης Παύλος Β' έγραψε μία επιστολή στην οποία αποδεχόταν το δαρβινισμό, η απάντηση του Ρίτσαρντ Ντό-κινς ήταν απλώς ότι ο πάπας ήταν υποκριτής· ότι δεν μπο-ρούσε να είναι ειλικρινής σχετικά με την επιστήμη και ότι ο ίδιος ο Ντόκινς προτιμούσε απλώς έναν ειλικρινή φοντα-μενταλιστή.63

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DAWKINS 65

Το σχόλιο του Ρους μας βοηθά άμεσα να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Αν η πρόθεση του Ντόκινς ήταν να ενθαρρύνει τους χριστιανούς να αποδεχθούν τη βιολογική εξέλιξη, τότε η δήλωση του πάπα θα είχε γίνει δεκτή θετικά. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Ο Ντόκινς είναι εντελώς ανίκανος να δεχθεί ότι ο πάπας -ή, εν πάση περιπτώσει, κάθε χριστιανός- θα μπο-ρούσε να αποδεχθεί την εξέλιξη. Επομένως, δεν λέει την αλή-θεια, έτσι δεν είναι; Δεν είναι δυνατόν να λέει την αλήθεια. Ο πάπας είναι ένας δεισιδαίμων που απλώς προσποιείται τον ορθολογιστή. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι εν προ-κειμένω η επιστήμη -ή, καλύτερα, μια εξαιρετικά εχθρική και μη αντιπροσωπευτική εικόνα περί επιστήμης- δεν γίνε-ται αντικείμενο κατάχρησης ως όπλο για την καταστροφή της θρησκείας.

Μια από τις πιο μελαγχολικές πλευρές του Η περί Θεού αυταπάτη έγκειται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας του φαί-νεται πως έχει μεταμορφωθεί από έναν επιστήμονα με πάθος για την αλήθεια σε ένα σκληρό αντιθρησκευτικό προπαγαν-διστή, ο οποίος δεν σέβεται τα στοιχεία. Αυτό ήταν σαφές στην τηλεοπτική σειρά Η ρίζα του κακού; η οποία λειτούρ-γησε πιλοτικά για το Η περί Θεού αυταπάτη. Εκεί ο Ντόκινς παρουσίαζε θρησκευτικούς εξτρεμιστές, οι οποίοι υποστήρι-ζαν τη βία εν ονόματι της θρησκείας ή ήταν επιθετικά κατά της επιστήμης. Δεν συμπεριλήφθηκε και δεν εξετάστηκε κα-μία αντιπροσωπευτική θρησκευτική φυσιογνωμία. Το συ-μπέρασμα του Ντόκινς; Η θρησκεία οδηγεί στη βία και είναι κατά της επιστήμης.

Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η σειρά επικρίθηκε από τους διαφωνούντες, οι οποίοι τη θεώρησαν διανοητικώς αστεία.


Όπως μου είπε αργότερα ένας σημαίνων αθεϊστής συνάδελ-φος στην Οξφόρδη: «Μη μας κρίνεις όλους με βάση αυτή την ψευδο-διανοητική μωρολογία». Παρ' όλα αυτά, Η περί Θεού αυταπάτη συνεχίζει αυτή την κατάφωρα προκατειλημ-μένη προσέγγιση των στοιχείων, χλευάζοντας και χτυπώ-ντας τις εναλλακτικές προσεγγίσεις, τις οποίες σε καμία πε-ρίπτωση δεν εννοεί να λάβει υπόψη της. Πράγματι, υπάρχουν θρησκευόμενοι που είναι βαθιά εχθρικοί έναντι της επιστή-μης. Και ο αριθμός, αν μη τι άλλο, θα αυξηθεί χάρη στην πο-λεμική εκ μέρους του Ντόκινς χρήση της επιστήμης στο πλαί-σιο της επικής μάχης του κατά της θρησκείας. Ίσως είναι πια καιρός η επιστημονική κοινότητα ως σύνολο να διαμαρτυ-ρηθεί κατά της κατάχρησης των ιδεών της στο βωμό αυτού του αθεϊστικού φονταμενταλισμού.

3

Π ο ι ε ς e t v c t t ο t c n r c t g ^ e q

τ π , ς Ό ο n o tee ί ci c,;

Ηκύρια, αδιαμφισβήτητη και θεμελιώδης θέση του αθεϊσμού είναι ότι δεν υπάρχει Θεός. Γιατί, λοι-

πόν, κάποιος να πιστεύει στον Θεό; Για τον Ντόκινς πρόκει-ται για μια εντελώς παράλογη πεποίθηση - σαν να πιστεύει κάποιος ότι μια τσαγιέρα γυρίζει γύρω από τον ήλιο.64 Σί-γουρα μια τέτοια αναλογία είναι εσφαλμένη. Κανένας από όσους εγώ τουλάχιστον γνωρίζω δεν πιστεύει σε μια τέτοια ανοησία. Αυτό ακριβώς, όμως, είναι ό,τι θέλει ο Ντόκινς να σκεφτούν οι αναγνώστες του - ότι η πίστη στον Θεό είναι ό,τι και οι τσαγιέρες του σύμπαντος. Για άλλη μια φορά έχουμε να κάνουμε με μια επαναλαμβανόμενη αναλογία που είναι πέρα για πέρα κομμάτι της γενικής στρατηγικής του να χλευάζει, να παραποιεί και να δαιμονοποιεί συστηματικά κά-θε ανταγωνιστική κοσμοθεωρία, η οποία πάντοτε αναπαρί-σταται με τον πιο αφελή τρόπο.


Ποιες είναι, επομένως, οι νέες ιδέες που έχει να μας προ-σφέρει ο Ντόκινς; Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσει κανείς την προσέγγιση του Ντόκινς όσον αφορά τις απαρχές της θρησκείας είναι να τον δει ως κάποιον που υιοθετεί μια παραδοσιακή αθεϊστική απόδειξη περί μη υπάρξεως του Θεού και την αναπτύσσει με τον δικό του τρόπο. Όλα πάνε πίσω στον Λούντβιχ Φόιερμπαχ, έναν ακραίο Γερμανό φιλόσοφο που αποστρεφόταν τη θρησκεία. Το 1841, ο Φόιερμπαχ υπο-στήριξε ότι ο Θεός ήταν κατά βάση μια επινόηση, κάτι που σκαρφίστηκαν οι άνθρωποι για να παράσχουν μεταφυσική και πνευματική παρηγοριά.65 Το επιχείρημά του έχει ως εξής:

Δεν υπάρχει Θεός. Πολλοί άνθρωποι, όμως, πιστεύουν στον Θεό. Γιατί; Επειδή θέλουν παρηγοριά. Συνεπώς, «προβάλλουν» ή «εξαντικειμενικεύουν» τις επι-θυμίες τους κι αυτό το ονομάζουν «Θεό». Άρα αυτός ο μη υπαρκτός «Θεός» είναι απλώς η προβολή της ανθρώπινης επιθυμίας.

Πρόκειται για ένα συναρπαστικό επιχείρημα, το οποίο έχει επιδράσει βαθιά στον Δυτικό πολιτισμό. Παρ' όλα αυτά, έχει τα προβλήματά του. Εν πρώτοις, το να θέλεις κάτι δεν σημαίνει ότι αυτό δεν υπάρχει. Η ανθρώπινη δίψα αναφέ-ρεται στην ανάγκη για νερό. Το εν λόγω επιχείρημα υπονοεί, επίσης, ότι όλες οι κοσμοθεωρίες αποτελούν απαντήσεις σε ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες - συμπεριλαμβανομένου, βέβαια, του αθεϊσμού, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί μια απά-ντηση στην ανθρώπινη επιθυμία για αυτονομία.


Ας εξετάσουμε δύο παραλλαγές, οι οποίες σχετίζονται ου-σιαστικά με το θέμα μας. Η μία εντοπίζει τις απαρχές της πί-στης στον Θεό σε κοινωνιολογικούς παράγοντες, ενώ η άλ-λη σε ψυχολογικούς. Ο Καρλ Μαρξ υποστήριξε ότι ο λόγος που οι άνθρωποι χρειάζονταν την περί Θεού αυταπάτη ήταν ότι τελούσαν σε συνθήκες κοινωνικής και οικονομικής αλ-λοτρίωσης. Όταν θα ερχόταν η σοσιαλιστική επανάσταση, τότε δεν θα υπήρχε καμία ανάγκη για θρησκείες. Απλώς θα εξαφανίζονταν με φυσικό τρόπο. Κάτι που ήταν εντελώς θε-μιτό, καθώς αποτελούσε σοβαρό εμπόδιο για την ανθρώπι-νη πρόοδο. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ υποστήριξε ότι οι απαρχές της πίστης στον Θεό βρίσκονται στην επιθυμία για έναν πατέ-ρα. Όσο πιο γρήγορα συνειδητοποιηθεί ότι ο Θεός είναι η «εκ-πλήρωση μιας επιθυμίας», την οποία φαντάστηκαν οι άνθρω-ποι ως αποτέλεσμα ανθρώπινων προβολών, τόσο πιο γρήγο-ρα θα προχωρήσουμε πέρα από αυτή την παιδιάστικη ψευ-δαίσθηση και θα ωριμάσουμε.66

Όπως θα δούμε, ο Ντόκινς προσφέρει επίσης μια φυσιο-κρατική εξήγηση της θρησκείας - η οποία, ειρήσθω εν παρό-δω, είναι εντελώς τετριμμένη και μη πειστική. Η πίστη στον Θεό ενδέχεται να είναι το υποπροϊόν κάποιου άλλου εξελι-κτικού μηχανισμού. Στο σημείο αυτό, υπεισέρχεται στα χω-ράφια που διερεύνησε ο φίλος του αθεϊστής Ντάνιελ Ντένετ στο πρόσφατο βιβλίο του Διαλύοντας τα μάγια.67 Εντούτοις, τόσο ο Ντόκινς όσο και ο Ντένετ υιοθετούν μια ιδιαίτερα γνωσιακή άποψη περί θρησκείας, προσδιορίζοντας την τε-λευταία σχεδόν αποκλειστικά με όρους «πίστης στον Θεό». Αυτή, όμως, σίγουρα δεν είναι η μοναδική πλευρά της θρη-σκείας· ούτε είναι κατ' ανάγκη η πιο θεμελιώδης. Μια πιο


αξιόπιστη περιγραφή της θρησκείας θα αναφερόταν στις πολλαπλές πλευρές της, συμπεριλαμβανομένης της γνώσης, των πεποιθήσεων, της εμπειρίας, των τελετουργικών πρα-κτικών, των κοινωνικών δεσμών και κινήτρων, καθώς και των συμπεριφορικών αποτελεσμάτων.68

Αν και προσφέρει μια κάπως μετριασμένη περιγραφή της θρησκείας, ο Ντένετ υποστηρίζει ότι η πίστη στον Θεό ως το προσδιοριστικό γνώρισμα της θρησκείας ενδέχεται να εξε-λίχθηκε για αρκετούς λόγους. Για παράδειγμα, ίσως έχουμε στο μυαλό μας κάποιο «κέντρο του Θεού». Ένα τέτοιο κέ-ντρο μπορεί να εξαρτάται από κάποιο «μυστικιστικό γονί-διο», το οποίο προκρίθηκε από τη φυσική επιλογή διότι οι άν-θρωποι τείνουν μαζί του να επιβιώνουν καλύτερα. Ή, από την άλλη, οι θρησκευτικές ιδέες «μπορεί να διαδόθηκαν από τις ατομικές προκαταλήψεις μέσω του σαμανισμού και των πρώιμων "άγριων" τάσεων της θρησκείας».

Ο Ντόκινς προσθέτει περαιτέρω στοιχεία σ' αυτές τις ει-κασίες, υποστηρίζοντας ότι ουσιωδώς φυσικές τάσεις μπο-ρεί να πήραν εσφαλμένη τροπή, καταλήγοντας σε κάτι που ήταν θεμελιωδώς θρησκευτικό. Υπό την έννοια αυτή, η θρη-σκεία αποτελεί «τυχαίο υποπροϊόν» ή «ακύρωση ενός χρήσι-μου στοιχείου».69 Αυτή η άποψη, όμως, φαίνεται αρκετά ασύμ-βατη με τον προσωπικό του «καθολικό δαρβινισμό», ο οποίος απέχει από κάθε αντίληψη περί σκοπού - μια άποψη που συ-νοψίζεται με τον πιο διάσημο τρόπο στη δήλωσή του ότι το σύμπαν «δεν έχει κανένα σχέδιο, κανένα σκοπό, τίποτα το κακό και τίποτα το αγαθό, τίποτα πέρα από μια τυφλή και άσπλαχνη αδιαφορία».70 Πώς μπορεί ο Ντόκινς να μιλά για τη θρησκεία ως κάτι «τυχαίο», όταν η δική του εννόηση περί


εξέλιξης αποκλείει κάθε θεωρητικό πλαίσιο που θα του επέ-τρεπε να υπονοήσει ότι ορισμένα αποτελέσματα είναι «ηθε-λημένα» και κάποια άλλα «τυχαία»; Κάτι τέτοιο είναι ασύμ-βατο με μια δαρβινική άποψη περί του κόσμου. Διότι για το δαρβινισμό τα πάντα είναι τυχαία. Τα πράγματα μπορεί να δίνουν την εντύπωση του σχεδίου - αλλά αυτή η εντύπωση του σχεδίου ή της προθετικότητας προκύπτει από τυχαίες εξελίξεις. Αυτό, σε τελική ανάλυση, ήταν και η ουσία της κρι-τικής του Ντόκινς κατά του Πάλεϊ στο βιβλίο Ο τυφλός ωρολογοποιός.

Παρ' όλα αυτά, το ανωτέρω αποτελεί ένα δευτερεύον ση-μείο. Η βασική κριτική κατά της εν λόγω θεωρίας περί «τυ-χαίου υποπροϊόντος» είναι η απουσία σοβαρών στοιχείων προς στήριξή της. Πού είναι η επιστήμη; Ποιες είναι οι μαρτυ-ρίες υπέρ μιας τέτοιας πεποίθησης; Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με εικασίες και υποθέσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν τη θέση των αυστηρών επιχειρημάτων που στηρίζονται σε μαρτυρίες και τα οποία έχουμε κάθε δικαίωμα να περιμένουμε από κά-ποιον που κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις. Οι θεωρίες του Ντόκινς περί βιολογικών απαρχών της θρησκείας, αν και εν-διαφέρουσες, θα πρέπει να θεωρηθούν εξαιρετικά εικοτολο-γικές. Τα επιχειρήματά του περί ψυχολογικών απαρχών της θρησκείας βρίθουν από «ίσως» και «ενδέχεται», λεκτικές ση-μάνσεις που δείχνουν την ουσιαστική έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων όσον αφορά τις εξαιρετικά επισφαλείς και εικοτο-λογικές ιδέες που διερευνά με τους αναγνώστες του.

Διαβάζοντας αυτό το τμήμα του έργου του, αισθάνθηκα ότι έπρεπε να υποταχθώ στις ιδέες του εξαιτίας της ξεκάθα-ρης δύναμης των θέσεών του, παρά ότι καθοδηγούσε την


ελεύθερη βούληση μου η βαρύτητα των αποδεικτικών στοι-χείων, από τη μια, και η ικανότητα του Ντόκινς να τις πα-ρουσιάζει, από την άλλη. Τα επιχειρήματα αρχίζουν με προ-σεκτικές διατυπώσεις του τύπου «θα μπορούσε», οι οποίες αναπτύσσουν επισφαλείς υποθέσεις προς περαιτέρω διερεύ-νηση. ΓΙαρ' όλα αυτά, γίνονται πολύ γρήγορα τολμηρές δια-τυπώσεις του τύπου «είναι», οι οποίες προβαίνουν σε δηλώ-σεις δίχως καμία ακλόνητη μαρτυρία - κάτι που θεωρείται ότι απαιτείται στο πλαίσιο των αυστηρών επιστημονικών επιχειρημάτων.

Θα τοποθετούσα τον Ντόκινς (και τον Ντένετ) στη με-γάλη παράδοση της φυσιοκρατικής εξήγησης της θρησκείας, η οποία περιλαμβάνει τους Φόιερμπαχ, Μαρξ και Φρόιντ. Όποια κι αν είναι τα πλεονεκτήματα της θρησκείας, αυτοί οι συγγραφείς πιστεύουν ότι πρόκειται για στοιχεία που ανα-δύονται μέσα στο ανθρώπινο μυαλό. Δεν υπάρχουν έξω από εμάς πνευματικές πραγματικότητες. Όσον αφορά τις απαρ-χές της θρησκείας, μπορεί να δοθεί μια φυσική εξήγηση. Σε τελική ανάλυση, πρόκειται για ένα κυκλικό επιχείρημα, το οποίο προϋποθέτει τα συμπεράσματά του. Αρχίζει με την υπό-θεση ότι δεν υπάρχει Θεός και προχωρά στη συνέχεια για να καταδείξει ότι μπορεί να δοθεί μια εξήγηση του Θεού πλή-ρως συμβατή με αυτή τη θέση. Στην πράξη, έχουμε να κά-νουμε με μια αθεϊστική επεξεργασία της «πενταπλής οδού» του Θωμά Ακινάτη, μια επεξεργασία που υποστηρίζει ότι μπορεί να δοθεί μια συνεπής εξήγηση των πραγμάτων δίχως να απαιτείται η πρόταξη της ύπαρξης του Θεού.

Σ' ένα αρχικό στάδιο του Η περί Θεού αυταπάτη, ο Ντό-κινς παρουσιάζει τον αθεϊσμό ως το έσχατο αποτέλεσμα

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS 73

μιας τελικής διαδικασίας περικοπών όσον αφορά τις παρά-λογες πεποιθήσεις περί του υπερφυσικού.71 Αρχίζει κανείς με τον πολυθεϊσμό - την πίστη σε πολλούς θεούς. Κατόπιν, προϊόντος του χρόνου, και καθώς η σκέψη σου γίνεται πιο εκλεπτυσμένη, προχωράς στο μονοθεϊσμό - την πίστη σε ένα Θεό. Ο αθεϊσμός απλώς πηγαίνει την όλη διαδικασία ένα βήμα πιο πέρα. Όπως τονίζει περιπαικτικά ο Ντόκινς, έχει να κάνει απλώς με την πίστη σ' ένα λιγότερο θεό απ' ό,τι πριν. Είναι το προφανές επόμενο βήμα στην πρόοδο της θρησκευ-τικότητας. Εντούτοις, η ιστορία της θρησκείας μάς αναγκά-ζει να μιλάμε για τη «διαφοροποίηση» και όχι την «πρόοδο» της θρησκευτικότητας. Απλώς δεν έχουμε τα στοιχεία που θα μας επέτρεπαν να μιλήσουμε για κάποιο είδος «φυσικής προόδου» από τον πολυθεϊσμό στο μονοθεϊσμό - και από εκεί στον αθεϊσμό.72

Παρ' όλα αυτά, εν προκειμένω τίθεται ένα πολύ βαθύτε-ρο ερώτημα, ένα ερώτημα που ο Ντόκινς δεν έχει καν αρχί-σει να το επεξεργάζεται. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια κοσμοθεωρία και σε μια θρησκεία; Η διαχωριστική γραμμή είναι εντελώς ασαφής και -πολλοί θα έλεγαν- κατασκευα-σμένη από αυτούς που έχουν συμφέροντα να υπερασπίσουν. Μια «κοσμοθεωρία» αποτελεί έναν περιεκτικό τρόπο θεώ-ρησης της πραγματικότητας· θεώρησης που προσπαθεί να εξηγήσει τα διάφορα στοιχεία της πραγματικότητας εντός μιας μοναδικής και συνολικής θέας των πραγμάτων. Μερι-κές «κοσμοθεωρίες», βέβαια, είναι θρησκευτικές· πολλές, πά-λι, δεν είναι. Ο Βουδισμός, ο υπαρξισμός, το Ισλάμ, ο αθεϊ-σμός και ο μαρξισμός, όλα αυτά ανήκουν στην κατηγορία «κοσμοθεωρίες». Ορισμένες κοσμοθεωρίες ισχυρίζονται ότι


είναι καθολικώς αληθείς· άλλες, ευρισκόμενες πιο κοντά στο μετανεωτερικό ήθος, θεωρούν ότι έχουν τοπικό χαρακτήρα. Καμία από αυτές δεν μπορεί να «αποδειχθεί» αληθής. Ακρι-βώς επειδή αντιπροσωπεύουν «μεγάλες εικόνες» περί του κόσμου, οι θεμελιώδεις θέσεις τους βρίσκονται -σε τελική ανάλυση- πέρα από κάθε τελεσίδικη απόδειξη.

Εδώ βρίσκεται και η ουσία του όλου ζητήματος: οι κοσμο-θεωρίες μπορούν εύκολα να προωθήσουν το φανατισμό. Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το δεδομένο ως το καθοριστικό γνώρισμα της θρησκείας, εξανεμίζοντας από την κάπως φτω-χή κατανόησή του περί βίας οποιαδήποτε σκέψη ότι ενδέχε-ται αυτή να αποτελεί το αποτέλεσμα πολιτικού φανατισμού -ή ακόμα και του αθεϊσμού. Είναι ακλόνητος στην πεποίθησή του ότι ο ίδιος, ως καλός αθεϊστής, δεν θα έπεφτε με αεροπλά-να πάνω σε ουρανοξύστες, ούτε θα διέπραττε ποτέ κάποια άλλη εξωφρενική πράξη βίας ή καταπίεσης. Μπράβο του. Ού-τε κι εγώ, όμως, θα έκανα ποτέ κάτι τέτοιο. Εντούτοις, υπάρ-χουν εκείνοι που και στους δύο χώρους, από τους οποίους προερχόμαστε, θα το έκαναν. Μπορεί ο Ντόκινς και εγώ να αρνούμαστε τη βία και να προτρέπουμε όλους όσοι ανήκουν στην ομάδα μας να κάνουν το ίδιο. Η σκληρή πραγματικότη-τα, όμα>ς, είναι ότι η θρησκευτική και η αντιθρησκευτική βία λαμβάνει χώρα και, το πιθανότερο, θα συνεχίσει να λαμβάνει χώρα. Το σημείο αυτό είναι πολύ μεγάλης σημασίας ώστε θα ασχοληθούμε με αυτό επί μακρόν στη συνέχεια.

Ο Ντόκινς στέκει εντός της φυσιοκρατικής παράδοσης, που στοχεύει στην εξήγηση των απαρχών της θρησκείας δί-χως την επίκληση της ύπαρξης ή της δραστηριότητας κά-ποιου θεού. Όπως ο Φρόιντ πριν από αυτόν, ο Ντόκινς επι-


χειρεί να αποδείξει ότι όλες οι πλευρές της θρησκείας μπο-ρούν να εξηγηθούν επί τη βάσει μίας και μοναδικής θεωρίας - στην περίπτωσή μας, του «καθολικού δαρβινισμού».73 Ανα-λαμβάνοντας ένα τέτοιο φιλόδοξο έργο, είναι αναγκασμέ-νος να υπερβεί πολλά διανοητικά εμπόδια. Στο κεφάλαιο αυ-τό, θα εξετάσουμε το εάν η προσέγγισή του ανταποκρίνεται στις αυστηρές αποδεικτικές απαιτήσεις που είναι αναγκαίες στο πλαίσιο των φυσικών επιστημών.

O g L ^ o v r c i c , τη "0gn.<j!ceία.

Ένας σαφής ορισμός σχετικά με το τι ακριβώς αποτελεί αντικείμενο μελέτης είναι αναγκαίος στο πλαίσιο της σοβα-ρής επιστημονικής μελέτης οποιουδήποτε πράγματος ή φαι-νομένου. Η αποτυχία των προσπαθειών του παρελθόντος να προσφέρουν έναν έγκυρο και αξιόπιστο ορισμό της «θρη-σκείας» αποτελεί κάτι που γίνεται ευρέως αποδεκτό στην τεράστια επιστημονική βιβλιογραφία επί του θέματος. Από τις μυριάδες των ορισμών περί θρησκείας που έχουν προτα-θεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων εκατόν πενήντα χρό-νων, ο καθένας εκ των οποίων παρουσίαζε τον εαυτό του ως «επιστημονικό» ή «αντικειμενικό», κανένας τους δεν υπήρ-ξε επαρκώς εύλογος ή αντιπροσωπευτικός για να κερδίσει τη σταθερή υποστήριξη των ειδικών.74 Επιπλέον, οι ορισμοί περί θρησκείας σπανίως είναι ουδέτεροι, αλλά πολύ συχνά τείνουν να προκρίνουν πεποιθήσεις και θεσμούς με τους οποίους τελεί κάποιος σε σχέση συμπάθειας ή, πάλι, κατα-κρίνουν εκείνες τις θέσεις και πρακτικές στις οποίες κάποιος


αντιτίθεται, αντανακλώντας με τον τρόπο αυτό έντονα τις «ιδιαίτερες σκοπιμότητες και προκαταλήψεις των επιμέρους ερευνητών».75

Ο Ντόκινς αντιμετωπίζει αυτό το σοβαρό πρόβλημα πα-ρακάμπτοντάς το, επιλέγοντας να μην εμπλακεί με τα ζητή-ματα που έχουν οδηγήσει σε ναυάγιο τις προγενέστερες από-πειρες γενικεύσεων σχετικά με τις ρίζες του θρησκευτικού. Η ανάλυσή του βασίζεται στις «γενικές αρχές» της θρησκείας76

που βρήκε στον Χρυσό Κλώνο του σερ Τζέιμς Φρέιζερ - ένα εξαιρετικά ιμπρεσιονιστικό κείμενο της πρώιμης ανθρωπο-λογίας, το οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε το 1890.77 Πρόκειται για μια πολύ μπερδεμένη στρατηγική. Για ποιο λόγο θα έπρε-πε η θεωρία του Ντόκινς περί των απαρχών της θρησκείας να εξαρτάται τόσο πολύ από τις βασικές θέσεις ενός έργου που έχει ηλικία πάνω από έναν αιώνα και είναι πια εν πολ-λοίς αφερέγγυο;

Η πρόοδος της σύγχρονης ανθρωπολογίας μπορεί να θεω-ρηθεί μια άμεση αντίδραση στις πασιφανείς αποτυχίες του Χρυσού Κλώνου του Φρέιζερ. Ποιες ήταν αυτές οι αποτυχίες; Πρώτον, υιοθέτησε αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί μό-νο ως ιμπεριαλιστική στάση απέναντι στο πολιτισμικό πλαί-σιο της θρησκείας, με σκοπό να προωθηθούν καθολικές εξη-γητικές κατηγορίες. Δεύτερον, στερούνταν οποιασδήποτε σοβαρής βάσης σε συστηματικές εμπειρικές μελέτες. Ο Ντό-κινς φαίνεται πως επαναλαμβάνει και τα δύο αυτά σφάλματα, εκπονώντας φιλόδοξες θεωρίες περί των απαρχών της πί-στης, δίχως καμία σοβαρή απόπειρα να πραγματευθεί με αντι-προσωπευτικό τρόπο το τεράστιο σώμα της επιστημονικής βιβλιογραφίας, η οποία καταγράφει και αποτιμά τις εμπειρι-


κές μαρτυρίες που συγκεντρώθηκαν από την εποχή του Φρέιζερ και εξής. Αντί γι' αυτό προβαίνει σε εξαιρετικά διαμ-ψισβητούμενες γενικευτικές θέσεις σχετικά με τη φύση της θρησκείας.

Επομένως, γιατί θέλει ο Ντόκινς να ακολουθήσει τον Φρέι-ζερ στην αναγωγή της θρησκείας σε κάποια συγκεκριμένη καθολική τάση, παραβλέποντας την πληθώρα των ερευνών που υποδηλώνουν πως πρόκειται για κάτι πολύ πιο σύνθετο και διαφοροποιημένο, κάτι που δεν μπορεί να εξομοιωθεί βιαίως με μια δέσμη καθολικών πεποιθήσεων ή γνωρισμά-των; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: διότι με τον τρόπο αυτό, πιστεύει ότι η θρησκεία μπορεί να αναλυθεί εντός του «κα-θολικού δαρβινισμού» που αντιπροσωπεύει το βασικό γι' αυ-τόν σύστημα πεποιθήσεων. «Τα καθολικά γνωρίσματα ενός είδους απαιτούν μια δαρβινική εξήγηση».78

Αυτό ακριβώς, όμως, είναι και το πρόβλημα: είναι γνω-στό πλέον ότι η θρησκεία δεν εμφανίζει τα «καθολικά γνω-ρίσματα» που απαιτεί η αγαπημένη προσέγγιση του Ντόκινς και τα οποία εσφαλμένα θεωρούσαν αξιωματικά η ανθρω-πολογία της θρησκείας κατά την ύστερη βικτοριανή εποχή. Αυτό είναι ένα από τα πολλά σημεία που το Η περί Θεού αυ-ταπάτη στηρίζεται σε παρωχημένες αντιλήψεις του δέκατου ένατου αιώνα· κι αυτό τη στιγμή που θέλει να αποτελέσει μια επίθεση κατά της θρησκείας ώστε να εκφράζει τον εικο-στό πρώτο αιώνα. Ο Ντόκινς τείνει να παρακάμπτει αυτό το σημείο μέσω του προσανατολισμού της κριτικής του κατά των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών. Εν πάση πε-ριπτώσει, όμως, αυτές αποτελούν απλώς τρία από τα πολλά παγκόσμια θρησκευτικά παραδείγματα. Κατά δεύτερο λό-


γο, υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές μεταξύ τους (ένα προφανές παράδειγμα: ο Χριστιανισμός δεν απαιτεί τελετουρ-γικές διατροφικές πρακτικές ή έθιμα, όπως το κοσέρ ή το χα-λάλ). Τρίτο και τελευταίο, υπάρχουν τεράστιες διαφορές στο εσωτερικό καθεμιάς από αυτές τις θρησκείες (ας συγκρίνει κάποιος τον παραδοσιακό Ρωμαιοκαθολικισμό με τον ευαγ-γελικό ή τον πεντηκοστιανό Προτεσταντισμό).

Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι η στρατηγι-κής σημασίας θέση του Φρέιζερ περί «ουσιώδους ομοιότη-τας των κύριων επιθυμιών του ανθρώπου παντού και πάντο-τε» οδηγεί τον Ντόκινς να προτείνει μια εξήγηση των απαρ-χών της θρησκείας βασιζόμενος στην υποτιθέμενη «καθολι-κή τάση να επενδύεται η πίστη από την επιθυμία». Πρόκει-ται για μια θεωρία που μπορεί να αναχθεί στους Λούντβιχ Φόιερμπαχ και Ζίγκμουντ Φρόιντ. Κανένας από αυτούς τους δημιουργικούς στοχαστές δεν αναφέρεται, ούτε και κανέ-νας από τους πολλούς επικριτές τους - ούτε, βέβαια, και πα-ρατίθεται προς υπεράσπιση μιας τόσο φιλόδοξης πρότασης. Η μοναδική αυθεντία του Ντόκινς στο σημείο αυτό; Ο Ουί-λιαμ Σαίξπηρ.

Ο Ντόκινς προσδιορίζει την «εκπλήρωση των επιθυμιών» ως ένα παγκόσμιο γνώρισμα της θρησκείας. Υπάρχει κάποια δόση αλήθειας στην ανάλυση του. Πράγματι, ο τρόπος που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο χρωματίζεται από τις προτεραιότητες και τις προσδοκίες μας. Η «γνωσιακή προ-κατάληψη» αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης ψυχολογίας.79 Παρ' όλα αυτά, η εν λόγω ασύνειδη προσωπι-κή προκατάληψη φανερώνεται γενικά όχι τόσο στην πίστη μας σχετικά με το τι θα θέλαμε να είναι αληθές, όσο στη δια-


τήρηση του status quo των πεποιθήσεών μας. Η κατευθυ-ντήρια δύναμη δεν είναι οι ευσεβείς πόθοι μας, αλλά η συ-ντηρητική σκέψη - τουτέστιν, η σκέψη που συντηρεί μια υπάρχουσα κοσμοθεωρία.

Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι έχουν θετική άποψη για τον εαυτό τους, μια αίσθηση ότι το σύμπαν είναι αγαθό και ότι οι άλλοι άνθρωποι τους αγαπούν. Διατηρούν αυτή την άποψη εστιάζοντας σε εκείνα τα στοιχεία που ταιριά-ζουν στην άποψή τους και, την ίδια στιγμή, παρακάμπτοντας εκείνα που δεν ταιριάζουν. Αλλοι -όπως οι καταθλιπτικοί και οι τραυματισμένοι ψυχικά άνθρωποι- πιστεύουν ότι είναι ανίκανοι, θεωρούν το σύμπαν κακό και νομίζουν ότι οι άλλοι θέλουν να τους βλάψουν. Αυτοί, με τη σειρά τους, αγνοούν ή μειώνουν τη σημασία που έχουν τα στοιχεία εκείνα τα οποία δεν ταιριάζουν σ' αυτή την προοπτική.

Συνεπώς, διαθέτουμε μια εγγενή αντίσταση σε ό,τι τείνει να αλλάξει την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε - μια αντί-σταση που επιτείνεται από «γνωσιακές προκαταλήψεις», οι οποίες μας προδιαθέτουν να μη λαμβάνουμε υπόψη μας ή να απορρίπτουμε όσα στοιχεία είναι ασύμβατα με τις απόψεις μας. Σε γενικές γραμμές, ενεργούμε έτσι διότι είναι αποτελε-σματικό -είναι κοπιώδες και προκαλεί αναταραχή το να πρέ-πει κάποιος να αλλάζει τον τρόπο της σκέψης του- ακόμα κι όταν η αλλαγή είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Το Η περί Θεού αυταπάτη είναι ένα πρώτης τάξεως δείγμα αυτής της ασύνειδης προκατάληψης. Δίχως να έχει πλήρη επίγνωση ότι ενεργεί μ' αυτό τον τρόπο, ο Ντόκινς προκρίνει τα στοιχεία εκείνα που ταιριάζουν στις προσωπικές απόψεις του και απορ-ρίπτει ή παραποιεί τις μαρτυρίες που δεν ταιριάζουν σ' αυτές.


Ενώ η γνωσιακή προκατάληψη μας βοηθά να αντιμετω-πίσουμε ένα σύνθετο κόσμο, υπάρχουν κάποιες καταστά-σεις στις οποίες είναι πολύ σημαντικό να περιορίζουμε την επιρροή της. Μία από αυτές είναι η επιστημονική έρευνα. Όλη η ουσία της επιστημονικής μεθόδου είναι να περιορίσει και, όπου είναι δυνατόν, να εξαφανίσει αυτού του είδους την προκατάληψη· να προσπαθήσει να δώσει μια εξήγηση όσο πιο αντικειμενική και αξιόπιστη γίνεται. Ο Ντόκινς δεν εφαρ-μόζει αυτή τη μέθοδο στην από μέρους του πραγμάτευση της θρησκείας.

Παίζουν κάποιο ρόλο οι γνωσιακές προκαταλήψεις στη θρησκευτική πίστη; Τα στοιχεία δείχνουν ότι είναι τόσο ση-μαντικές εν προκειμένω όσο και σε οποιαδήποτε άλλη σφαί-ρα της ανθρώπινης ζωής. Η κατανόηση αυτής της πλευράς των γνωσιακών διεργασιών θα μπορούσε κάλλιστα να διαφω-τίσει τη συντηρητικότητα των θεσμοποιημένων θρησκειών - τους παράγοντες, δηλαδή, που συντηρούν μια θρησκεία εν όψει κάποιας απειλής.80 Από την άλλη, όμως, οι γνωσιακές προκαταλήψεις είναι μικρότερης σημασίας όσον αφορά την κατανόηση των απαρχών της θρησκείας και των νέων θρη-σκευτικών κινημάτων, οι οποίες διέπονται περισσότερο από την αντιπαράθεση προς το status quo παρά από τη συντη-ρητικότητα.

Η ΤΤΙ . σ τη στο γ Θεό KCIL η. Ό-βησκ/eicL

Πώς σχετίζονται μεταξύ τους η πίστη στον Θεό και η θρη-σκεία; Ο Ντόκινς αποτυγχάνει να κάνει αυτή την καίρια διά-


κρίση, βλέποντας τη «θρησκεία» και την «πίστη στον Θεό» ως λίγο-πολύ τις δύο όψεις ενός και του αυτού νομίσματος. Αυτή η ανεπαρκής προσέγγιση δεν βρίσκεται καν στην αρχή της ενασχόλησης με το πρόβλημα της μονοθεϊστικής θρη-σκευτικότητας, ένα ζήτημα που απορρίπτεται με μια κάπως απότομη νύξη η οποία πολύ γρήγορα λησμονείται.

Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς τείνει να περιορίζει την ενασχόλησή του με τη θρησκεία ώστε να αποδείξει ότι οι ιδέες της είναι γελοίες ή ολέθριες, καθώς παραβιάζουν την ακεραιότητα του ανθρώπινου πνεύματος ή μολύνουν την αγνότητα της ανθρώπινης καρδιάς. Παρ' όλα αυτά, η εν λό-γω έμφαση στις ιδέες και στα τελετουργικά οδηγεί, καθώς έχουμε διαπιστώσει, σε μια κάπως περιορισμένη εκτίμηση του θρησκευτικού, η οποία με τη σειρά της δεν μπορεί να εί-ναι δίκαιη απέναντι στα πολλαπλά επίπεδα του νοήματος της θρησκείας. Οποιαδήποτε εξήγηση ή περιγραφή της θρη-σκείας θα πρέπει να συμπεριλάβει τουλάχιστον τη γνώση, την εμπειρία, τη συλλογικότητα, τα κίνητρα και τις ηθικές συνέπειες ως διαστάσεις του θρησκευτικού.81

Ο Ντόκινς θέλει να προτείνει μια δαρβινική εξήγηση της θρησκείας. Επομένως, εξηγεί την πίστη στον Θεό;Ή εξηγεί τη θρησκευτικότητα; Ή μήπως και τα δύο; Υπάρχουν πολ-λοί που πιστεύουν με πάθος στον Θεό, αλλά απέχουν από «θρησκευτικές» συμπεριφορές - οι ευαγγελικοί αντιπροσω-πεύουν μια τέτοια περίπτωση εν προκειμένω. Από την άλ-λη, είναι δυνατόν να έχουμε «θρησκευτικά» στοιχεία δίχως καμία πίστη στον Θεό - ο Βουδισμός είναι μια ενδεικτική περίπτωση. Πολλοί, πάλι, άνθρωποι διατηρούν μια στάση σεβασμού έναντι της φύσης, η οποία δεν είναι θεϊστική, αλ-


λά θα μπορούσε κάλλιστα και εύλογα να προσδιοριστεί ως «θρησκευτική».

Το θεμελιώδες επιχείρημα εν προκειμένω είναι ότι η «θρη-σκεία» συνιστά (αν και ο ίδιος δεν χρησιμοποιεί τον όρο) ένα επιφαινόμενο - ένα τυχαίο υποπροϊόν κάποιου άλλου πράγ-ματος, με συγκριτικά πλεονεκτήματα. Για να επεξεργαστού-με, όμως, ένα τέτοιο επιχείρημα με κάποια δόση αυστηρής δεοντολογίας, είναι ζωτικής σημασίας να προσδιορίσουμε την πλευρά της θρησκείας για την οποία μιλάμε. Ο Ντόκινς ανα-φέρεται σε «πεποιθήσεις» και μ' αυτό φαίνεται πως έχει κατά νου κάτι που αντιστοιχεί σε ομολογιακές θέσεις, όπως η «πί -στη στην ύπαρξη της Τριάδας». Αυτό συνιστά μια απλου-στευτική προσέγγιση σε ένα πεδίο πολύ πιο σύνθετο απ' όσο μπορεί να φανεί σε μια πρώτη θεώρηση.

Ο τύπος των πεποιθήσεων στις οποίες ενδέχεται να εφαρ-μοστεί με επωφελή τρόπο αυτό το είδος της δαρβινικής εξή-γησης είναι ό,τι αποκαλούμε μερικές φορές «δηλώσεις ζωτι-κής σημασίας», όπως για παράδειγμα «ο Θεός με αγαπά» ή «είμαι αμαρτωλός», οι οποίες εκφράζουν το βιωμένο νόημα, παρά οι προτασιακές δηλώσεις του τύπου «ο Θεός είναι αγα-θός» ή «η μητέρα του Ιησού ήταν παρθένος». Τα συστήματα ψυχολογικής επεξεργασίας που εμπλέκονται σ' αυτούς τους δύο τύπους δηλώσεων είναι αρκετά διαφορετικά ως προς τα χαρακτηριστικά τους και κατά πάσα πιθανότητα ικανοποιούν διακριτές ψυχολογικές λειτουργίες.82 Ο επιτακτικός χαρα-κτήρας της θρησκευτικής πίστης είναι σχεδόν βέβαιο ότι σχε-τίζεται με αυτό που οι ψυχολόγοι Τζον Τίσντεϊλ και Φίλιπ Μπάρναρντ αποκαλούν «σημασιολογικό» υποσύστημα επε-ξεργασίας παρά με το «προτασιακό» υποσύστημα. Εδώ έχου-

Η Α ΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS 83

με να κάνουμε μ' έναν επιστημονικό χώρο που τώρα ανα-πτύσσεται και ο οποίος απαιτεί προσεκτική ανάλυση, ενώ από την άλλη δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην εκ μέ-ρους του Ντόκινς αποκλειστικά προτασιακή περιγραφή της θρησκευτικής πίστης, η οποία εστιάζει στα δόγματα.

Τα δόγματα δεν είναι μόνο προτασιακού χαρακτήρα· προ-κύπτουν μέσα από ένα κοινωνικό πλαίσιο και ικανοποιούν κοινωνικές λειτουργίες. Για παράδειγμα, τα χριστιανικά δόγ-ματα καθορίζουν συμφωνημένες «δηλώσεις πίστης» εκ μέ-ρους μιας κοινότητας, δηλώσεις που προέκυψαν έπειτα από μια παρατεταμένη περίοδο αναστοχασμού επί των θεμελιω-δών πηγών και εμπειριών της χριστιανικής κοινότητας.83

Μπορούν να θεωρηθούν σημεία ομαδικής ταυτότητας, ομό-φωνες κοινωνικές κατασκευές που επιχειρούν να συστημα-τοποιήσουν τη θρησκευτική εμπειρία και τις ατομικές πεποι-θήσεις. Επιβιώνουν εν μέρει λόγω των κοινωνικών δεσμών και του συντηρητισμού και εν μέρει λόγω του γεγονότος ότι εκφράζουν έμμεσα κάτι που ενδέχεται να έχει πιο θεμελιακή σημασία.

Οι ψυχολόγοι της θρησκείας μόλις τώρα αρχίζουν να συλ-λαμβάνουν αυτή τη σημαντική διάσταση - προσπαθώντας να προσδιορίσουν τις προσωπικές «δηλώσεις ζωτικής σημα-σίας» παρά τις δηλώσεις ένταξης σε κάποια ομάδα, οι οποίες μπορεί να γίνονται αποδεκτές αλλά ενδέχεται να μη βιώνο-νται ως αληθείς.84 Οι άνθρωποι μπορεί να είναι προετοιμα-σμένοι να αποδεχτούν προτασιακές αντιφάσεις -ορίζοντάς τες εκ νέου ως «παράδοξα»- και δηλώσεις πίστης που αντί-κεινται στην πραγματικότητα -ορίζοντάς τες εκ νέου ως «μυστήρια»-, ακριβώς διότι η γνωσιακή επεξεργασία που


σχετίζεται με την προσωπική τους θρησκευτικότητα δεν λαμβάνει διόλου χώρα στο επίπεδο αυτό, αλλά σ' ένα διαι-σθητικό επίπεδο που δεν υπάγεται εύκολα σε περιγραφές προτασιακού τύπου.

Αναμφίβολα στα θέματα αυτά χρειάζεται να γίνει περισ-σότερη δουλειά, εάν θέλουμε να οριστεί και να περιγραφεί η φύση της θρησκευτικής πίστης. Η αποτυχία να προταθεί ένας αποδεκτός ορισμός της θρησκείας αναιρεί σε τελική ανάλυ-ση τις τφοσπάθειες του Ντόκινς να εισηγηθεί μια δαρβινική εξήγηση των απαρχών της. Μολαταύτα, ένα από τα ζητή-ματα που εγείρει κατά τη διερεύνηση του ερωτήματος θα πρέ-πει να προσεχθεί ιδιαίτερα.85 Ο Ντόκινς ισχυρίζεται ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ψυχολογικά έτοιμα για τη θρησκεία, διότι οι ψυχολογικές διεργασίες που μας προδιαθέτουν για τη θρησκεία (όπως κι αν αυτή οριστεί) προσδίδουν συγκρι-τικά πλεονεκτήματα σε άλλα πεδία της ζωής. Η θρησκεία δεν παρουσιάζει κανένα συγκριτικό πλεονέκτημα καθαυτή. Εί-ναι ένα επιφαινόμενο - και, μάλιστα, κοινωνικώς και ψυχο-λογικώς δυσλειτουργικό.

Είμαστε, λοιπόν, ψυχολογικώς έτοιμοι για τη θρησκεία; Αυτό είναι ένα σημαντικό ερώτημα και απαιτεί ξεκάθαρα μια ψυχολογική απάντηση. Καθίσταται πολύ γρήγορα σαφές, όμως, ότι ο Ντόκινς δεν έχει τις γνώσεις για κάτι τέτοιο. Ο Ντόκινς αποδεικνύεται ότι διακατέχεται από ανησυχία όταν πρόκειται για την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες, παρά την καίρια σημασία που έχουν σ' αυτό το σημείο της επιχει-ρηματολογίας του. Για παράδειγμα, οι ζωηρές διαβεβαιώ-σεις του ότι ο εγκέφαλος είναι μια «συλλογή από όργανα» (ή «υπομονάδες») για τη διεκπεραίωση διάφορων γνωσια-


κών λειτουργιών και ότι η θρησκεία «είναι ένα υποπροϊόν της ακύρωσης ορισμένων εξ αυτών των υπομονάδων»86 εί-ναι συγκεχυμένες - συγχέουν τη γλώσσα της πληροφορικής με αυτή της ψυχολογίας του εγκεφάλου.87 Σε κάποιο άλλο σημείο, φαίνεται να συγχέει τους εγκεφαλικούς μηχανισμο-ύς με τις ψυχολογικές κατασκευές.88 Αυτή, βέβαια, δεν είναι η έξοχη εκλαΐκευση των δύσκολων επιστημονικών ιδεών που είδαμε στο βιβλίο Το εγωιστικό γονίδιο• πρόκειται απλώς για μια συγκεχυμένη και παραπλανητική περιγραφή της επιστημονικής ειδικότητας κάποιου άλλου.

Στα όσα λέει για τη δραστηριότητα του εγκεφάλου ως πι-θανής αιτίας της θρησκείας, ο Ντόκινς θα μπορούσε να έχει λάβει υπόψη του ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι στην πραγματικότητα η αιτία -με την έννοια της αναγκαίας συνθήκης- της ανθρώπινης εμπειρίας και συμπεριφοράς στο σύνολο της89 - περιλαμβανομένης και της δικής του. Εν προ-κειμένω, δεν υπάρχει κάτι που να προσιδιάζει στη θρησκεία. Το πιο σημαντικό ακόμα είναι ότι εφιστά την προσοχή μας στην υπόθεση του Μάικλ Πέρσινγκερ, ότι δηλαδή η θρη-σκευτική εμπειρία σχετίζεται με την παθολογική δραστηριό-τητα του εγκεφάλου90, υπονοώντας εμμέσως πλην σαφώς ότι η ίδια η θρησκεία είναι ως εκ τούτου παθολογική. Οι αναγνώ-στες θα πρέπει να γνωρίζουν -διότι ο Ντόκινς δεν το αναφέ-ρει- ότι τα πειράματα του Πέρσινγκερ έχουν δεχθεί εντονό-τατη κριτική για τα εννοιολογικά και τεχνικά όριά τους, κα-θώς και ότι η θεωρία του δεν λογίζεται πια αληθοφανής.91

Το πρόβλημα που πραγματεύεται ο Ντόκινς στην προ-σπάθειά του να προτείνει μια ψυχολογική εξήγηση των απαρ-χών της θρησκείας μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: αναμφί-


βολα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι μερικές πλευρές των ανθρώπινων γνωσιακών διεργασιών ενδέχεται να μας βοη-θήσουν να εξηγήσουμε το πώς δημιουργούνται ή διατηρού-νται οι θρησκευτικές ιδέες. Παρ' όλα αυτά, όπως τονίζει ο ψυχολόγος Φρέιζερ Γουάτς, είναι αναγκαίο να αναγνωρίζει κανείς μια πληθώρα από αίτια σε αυτά τα θέματα. Μερικοί επιστήμονες έχουν αναπτύξει τη συνήθεια να ρωτούν: «Τι προκάλεσε το Α;Ήταν το Χ ή το Ψ;» Στις επιστήμες του αν-θρώπου, όμως, ο κανόνας είναι τα πολλαπλά αίτια. Για πα-ράδειγμα, ας εξετάσουμε το ερώτημα: «Η κατάθλιψη οφεί-λεται σε βιολογικούς ή κοινωνικούς παράγοντες;» Η απά-ντηση είναι ότι οφείλεται και στα δύο είδη παραγόντων. Όπως τονίζει ο Γουάτς, η ιστορία αυτού του τύπου της έρευνας «θα πρέπει να μας κάνει να διερωτώμεθα μήπως μια αυτονόητη αποκάλυψη του Θεού δεν είναι όντως τέτοια ή, από την άλ-λη, μήπαις επιδέχεται κάποια άλλη φυσική εξήγηση, υπό το πρίσμα των εγκεφαλικών διεργασιών ή των διεργασιών σκέ-ψης των ανθρώπων».92 Για να το θέσουμε κάπως ωμά: ο Θεός, οι ανθρώπινες εγκεφαλικές διεργασίες και οι διάφορες ψυ-χολογικές διεργασίες ενδέχεται από κοινού να αποτελούν αιτιώδεις παράγοντες της θρησκευτικής εμπειρίας. Ο ίδιος ο Ντόκινς χρησιμοποιεί το παράδειγμα της ρομαντικής αγά-πης.93 Η εμπειρία της ρομαντικής αγάπης μπορεί να οφείλε-ται στις λέξεις και τις πράξεις του προσώπου που αγαπά κά-ποιος, στο νόημα που προσδίδει κάποιος σ' αυτές τις λέξεις και πράξεις, καθώς και στη δραστηριότητα εκείνων των κέ-ντρων του εγκεφάλου που σχετίζονται κατεξοχήν με τις συ-ναισθηματικές διεργασίες. Η έσχατη αιτία, όμως, είναι το πρό-σωπο που αγαπά κάποιος. Επομένως, μπορεί να υποστηρι-


χθεί ότι, όποιες κι αν είναι οι άμεσες αιτίες, η έσχατη αιτία της θρησκευτικής εμπειρίας είναι ο ίδιος ο Θεός.

Εξετάζοντας τις ψυχολογικές απαρχές της θρησκείας, εξακολουθεί να είναι ασαφής ο λόγος για τον οποίο ο Ντό-κινς δεν ασχολείται με τον Φρόιντ. Οι ηρωικές, αλλά ασυ-νάρτητες και τελικώς άκαρπες προσπάθειες του ίδιου του Φρόιντ να εξηγήσει τη θρησκεία με όρους ψυχοπαθολογίας διαφωτίζουν ορισμένες από τις δυσκολίες που συναντάμε, όπως έχει τονίσει ο Βέλγος ψυχολόγος Αντουάν Βεργκότ. Ορθώς θεώρησε ο Φρόιντ ότι η θρησκεία είναι το «πιο σύν-θετο φαινόμενο του πολιτισμού», γεγονός που καθιστά αδύ-νατη την εξήγησή της επί τη βάσει ενός και μόνου παράγο-ντα. Καμία ατομική ψυχολογική διεργασία δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί γενεσιουργός αιτία της περί Θεού ιδέας. ΙΊαρά ταύτα, η ανάλυση του Βεργκότ όσον αφορά τις προσπάθειες του Φρόιντ κατέστησε σαφές ότι «η εγκυρότητα της θρη-σκευτικής πίστης δεν μπορεί ούτε να θεμελιωθεί ούτε να αναιρεθεί από επιστημονικούς συλλογισμούς».94

Επιπλέον, μεσούντος αυτού το ενδιαφέροντος και δυνά-μει σημαντικού επιχειρήματος, ο Ντόκινς επανεισάγει δύο από τις λιγότερο πειστικές, ψευδοεπιστημονικές ιδέες που έχουν εμφανιστεί στις συζητήσεις περί των απαρχών της θρη-σκείας τα τελευταία χρόνια: την περί Θεού ιδέα ως «ιό του μυαλού» και το «meme».Eva ήδη εξασθενημένο επιχείρημα δέχεται απλώς τον τελευταίο ασπασμό από την ανακύκλω-ση αυτών των απίθανων ιδεών, οι οποίες δεν κατάφεραν να πείσουν την κυρίαρχη επιστημονική κοινότητα. Στα όσα ακο-λουθούν θα προσπαθήσουμε να δούμε πιο αναλυτικά και τις δύο αυτές αντιλήψεις.


Ο ι ό ς τ ο υ J X U C L X O U

Από καιρού εις καιρόν, ορισμένα πολύ ανήσυχα άτομα ανα-πτύσσουν νέες ιδέες ή έννοιες, οι οποίες πιστεύεται ότι προ-σφέρουν καλύτερες εξηγήσεις των δεδομένων της παρατή-ρησης απ' ό,τι οι ιδέες ή οι έννοιες των αντιπάλων τους. Με-ρικές από αυτές τις ιδέες -όπως το ηλεκτρόνιο και το γονί-διο- τυγχάνουν αποδοχής εντός της επιστημονικής κοινότη-τας και αποβαίνουν κομμάτι της παραδομένης σοφίας της. Αλλες, πάλι, εξανεμίζονται και χάνονται, απλούστατα διότι θεωρούνται πολύ μικρής χρησιμότητας, εξηγητικά περιττές ή ανεπαρκώς θεμελιωμένες στο πειραματικό πεδίο. Το «φλόγι-στον» και το «θερμιδικό» είναι παραδείγματα τέτοιων ελλειμ-ματικών εννοιών, οι οποίες έχουν πάρει πια τη θέση τους στα εγχειρίδια της ιστορίας της επιστήμης ως ενδιαφέροντα λάθη.

Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για τις δύο έννοιες που πρό-κειται να διερευνήσουμε: την ιδέα περί «ιού του μυαλού» και την ιδέα περί «meme». Καμία από τις δύο δεν κατάφερε να μπει στα χρονικά της επιστημονικής ορθοδοξίας. Και οι δύο κινούνται στο περιθώριο, υποστηριζόμενες κυρίως λόγω της αντιθρησκευτικής δυναμικής τους (η οποία ευκόλως υπερ-τονίζεται) παρά της εμπειρικής θεμελίωσής τους. Από τις δύο η πιο απίθανη είναι η ιδέα περί «ιού του μυαλού». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, ο Ντόκινς εισήγαγε την ιδέα του Θεού ως ενός διανοητικού, τρόπον τινά, ιού που προσβάλλει υγιή κατά τ' άλλα μυαλά. Επρόκειτο για μια πο-λύ έντονη εικόνα, η οποία βρήκε ανταπόκριση από την πλευ-ρά μιας αυξανόμενης δημόσιας ανησυχίας σχετικά με τον κίνδυνο του AIDS ή τις μολύνσεις των λογισμικών από τους


ιούς των υπολογιστών. Οι ιοί είναι ύπουλοι και καταστροφι-κοί - το μήνυμα ακριβώς που επιθυμούσε να περάσει ο Ντό-κινς όσον αφορά την πίστη στον Θεό.

Από τη στιγμή που η πίστη στον Θεό είναι εντελώς παρά-λογη -μία από τις βασικές πεποιθήσεις του Ντόκινς-, θα πρέπει να υπάρχει κάποιος τρόπος να εξηγηθεί το γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι -στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο, κατά πολύ, τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού- έχουν πέσει θύματα αυτής της αυταπάτης. Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι εν προκειμένω έχουμε να κάνουμε με κάτι που μοιάζει με τη μόλυνση από κάποιον μεταδοτικό ιό, ο οποίος απλώνεται σε ολόκληρους πληθυσμούς. Παρ' όλα αυτά, η συγκεκριμένη αναλογία -η πίστη στον Θεό μοιάζει με ιό- φαίνεται να απο-κτά οντολογική υπόσταση. Η πίστη στον Θεό είναι ένας ιός του μυαλού. Οι βιολογικοί ιοί, όμως, δεν αποτελούν απλώς υποθετικές οντότητες· μπορούν να προσδιοριστούν, να πα-ρατηρηθούν και να καθοριστούν ως προς τη δομή και τον τρόπο της λειτουργίας τους. Αυτός ο υποθετικός «ιός του μυαλού», αντίθετα, είναι μια ουσιωδώς πολεμική κατασκευή, σχεδιασμένη να χλευάζει τις ιδέες που αντιπαθεί ο Ντόκινς.

Όλες οι ιδέες, λοιπόν, είναι ιοί του μυαλού; Ο Ντόκινς κά-νει μια απόλυτη διάκριση ανάμεσα σε ορθολογικές, επιστη-μονικές και εμπειρικά θεμελιωμένες ιδέες, από τη μια, και σε ψευδείς, παράλογες έννοιες, όπως οι θρησκευτικές πεποιθή-σεις. Οι τελευταίες και όχι οι πρώτες είναι που θεωρούνται ιοί. ΓΙοιος, όμως, αποφασίζει τι είναι «ορθολογικό» και «επι-στημονικό»; Ο Ντόκινς δεν βλέπει εδώ κάποιο πρόβλημα, πιστεύοντας πως μπορεί να κατηγοριοποιήσει εύκολα τέ-τοιου είδους ιδέες, διαχωρίζοντας τα πρόβατα από τα ερίφια.


Μόνο που τα πάντα καταλήγουν να είναι τρομερά πολύ-πλοκα, χάνοντας την απλότητα και την κομψότητα που χα-ρακτηρίζει μια μεγάλη ιδέα. Επί παραδείγματι, κάθε κοσμο-θεωρία -θρησκευτική ή κοσμική- δεν μπορεί να αποφύγει την ένταξή της στην κατηγορία των «συστημάτων πίστης», ακριβώς διότι δεν μπορεί να αποδειχθεί. Αυτή είναι απλού-στατα η φύση των κοσμοθεωριών και οι πάντες το γνωρί-ζουν. Αυτό δεν εμποδίζει κανέναν απ' το να υποστηρίζει, κατ' αρχάς, μία κοσμοθεωρία και, εν συνεχεία, να το κάνει αυτό με πλήρη διανοητική εντιμότητα. Σε τελική ανάλυση, η ιδέα του Ντόκινς απλώς καταρρέει εσωτερικά, πέφτοντας θύμα της ίδιας της υποκειμενικότητάς της σχετικά με το τι είναι ορθολογικό και αληθές. Δεν αποτελεί μία ιδέα που λαμβά-νεται σοβαρά υπόψη από την επιστημονική κοινότητα και επομένως μπορεί ο καθένας να την απορρίψει με ασφάλεια.

Στο βιβλίο μου Ο Θεός του Ντόκινς η κριτική μου ήταν αυστηρή, αλλά εντελώς ενδεδειγμένη, απέναντι σ' αυτή την ψευδοεπιστημονική ιδέα. Εκεί σημείωνα ότι στερούνταν οποιασδήποτε εμπειρικής θεμελίωσης και ότι έδειχνε να εξαρτάται από την εξαιρετικά υποκειμενική κρίση του Ντό-κινς σχετικά με το τι είναι «ορθολογικό» και τι όχι95. Η ανυ-πόληπτη αυτή ιδέα φαίνεται τώρα να παίζει έναν εντελώς βουβό ρόλο στην όλη αφήγηση του Η περί Θεού αυταπάτη, το οποίο παραπέμπει σ' ένα άρθρο του 1993 στο οποίο ο Ντόκινς έγραφε για τον Θεό ως «ιό του μυαλού».96 Είναι σαφές ότι πολύ σύντομα πρόκειται να αφαιρεθεί πλήρως από την υπόθεση του έργου - και ο χαμός της δεν θα σταθεί αφορμή θρήνου.


Z H T U J τ ο meine!

To meme αποτελεί μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα ιδέα· και παί-ζει σημαντικό ρόλο στην απόπειρα του Ντόκινς να συγκρο-τήσει μια εύλογη εξήγηση των απαρχών της θρησκείας. Η επίκληση του «meme» γίνεται αργά στην πραγμάτευσή του περί των απαρχών της θρησκείας,97 όταν πια το επιχείρημά του έχει γίνει τόσο τετριμμένο και μη πειστικό που χρειάζεται την απολύτρωση. Ο Ντόκινς υπερασπίζεται την εν λόγω ιδέα με ένα ιδιοκτησιακό πάθος, ως όφειλε άλλωστε - στο κάτω κάτω, αυτός ήταν που την επινόησε. Ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που έδωσε στο σχετικό κεφάλαιο τον τίτλο «Περπά-τα απαλά, γιατί μπορεί να πατήσεις τα meme μου».

Ο Ντόκινς εισήγαγε για πρώτη φορά την εν λόγω ιδέα το 1976, στο βιβλίο του Το εγωιστικό γονίδιο. Αυτό είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία του: η επιστημονική ανάλυσή του είναι τολμηρή και πρωτότυπη, η ικανότητά του να κοινο-ποιεί τις απόψεις του πασιφανής, ενώ η αναδυόμενη αντι-θρησκευτική προκατάληψή του τελεί υπό έλεγχο. Απέχει παρασάγγας από τον αντιεπιστημονικό και αντιθρησκευτι-κό κομπασμό τού Η περί Θεού αυταπάτη. Το επιχείρημά του συνίσταται στο γεγονός ότι υφίσταται μια θεμελιώδης ανα-λογία ανάμεσα στη βιολογική και την πολιτισμική εξέλιξη: και η μία και η άλλη έχουν να κάνουν μ' έναν αντιγραφέα. Στην περίπτωση της βιολογικής εξέλιξης, ο αντιγραφέας εί-ναι το γονίδιο, ενώ στην περίπτωση της πολιτισμικής πρόκει-ται για μια υποθετική οντότητα, την οποία ο Ντόκινς ονόμασε «meme». Σ' ένα χωρίο πλούσιο σε εικόνες, μίλησε για αυτά τα «meme» σαν να «αναπηδούσαν από μυαλό σε μυαλό».

92 Α Α ΙΣΤΕ Ρ ΜΑΚΓΚΡΑΘ

Για τον Ντόκινς, η περί Θεού ιδέα αποτελεί ίσως το κατε-ξοχήν παράδειγμα ενός τέτοιου meme. Όπως έχουμε ήδη πα-ρατηρήσει, ο Ντόκινς επιμένει δογματιστικά ότι η θρησκευτι-κή πίστη είναι μια «τυφλή εμπιστοσύνη», η οποία αρνείται να λάβει σοβαρά υπόψη της τις μαρτυρίες ή να θέσει τον εαυτό της σε έλεγχο. Γιατί, λοιπόν, οι άνθρωποι πιστεύουν στον Θεό, όταν δεν υπάρχει Θεός στον οποίο θα μπορούσαν να πι-στέψουν; Η προτεινόμενη απάντηση έγκειται στην ικανότητα ενός «meme-Θεού» να αντιγράφει τον εαυτό του στο ανθρώ-πινο μυαλό. Το «meme-Θεός» ενεργεί με αποτελεσματικότη-τα, διότι διαθέτει «υψηλή αξία επιβίωσης ή μεγάλη ισχύ προ-σβολής στο πλαίσιο του περιβάλλοντος που παρέχει ο ανθρώ-πινος πολιτισμός».98 Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν στον Θεό επειδή έχουν επενδύσει μακρόχρονη και προσεκτική μελέτη στο θέμα· το κάνουν διότι έχουν μολυνθεί από ένα πανίσχυρο meme, το οποίο έχει «αναπηδήσει» μέσα στο μυαλό τους.99

Μολαταύτα, έχει δει κανένας στην πραγματικότητα αυτά τα όντα, είτε στην αναπήδησή τους από μυαλό σε μυαλό είτε κάπου έστω τριγύρω μας; Το ζήτημα -πρέπει να το τονίσου-με- δεν αφορά καθόλου τη θρησκεία. Αφορά το εάν το meme μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη επιστημονική υπόθεση, όταν δεν υπάρχει κανένας σαφής ορισμός τού τι είναι ένα meme, κανέ-να ελεγχόμενο μοντέλο για το πώς τα meme επηρεάζουν τον πολιτισμό και γιατί τα καθιερωμένα μοντέλα περί επιλογής δεν επαρκούν, μια γενική τάση να αγνοούνται τα εκλεπτυ-σμένα μοντέλα των κοινωνικών επιστημών περί μεταβίβασης των πληροφοριών κι ένας υψηλός βαθμός κυκλικής επιχειρη-ματολογίας στην εξήγηση της ισχύος των meme.100

To meme είναι ουσιαστικά μια βιολογική έννοια, η οποία


προκύπτει από τη βασική πίστη του Ντόκινς· στον «καθολι-κό δαρβινισμό», που τον οδηγεί στην απόρριψη των οικονο-μικών, πολιτισμικών ή μαθησιακών εξηγήσεων σχετικά με τη θρησκεία. Γιατί, όμως, να είναι σε θέση η βιολογία να εξη-γεί τον πολιτισμό; Ο τελευταίος δεν είναι το πεδίο μελέτης των ιστορικών του πολιτισμού και του πνεύματος - και εν πάση περιπτώσει των κοινωνικών ανθρωπολόγων; Ο Μορίς Μπλοκ, καθηγητής ανθρωπολογίας στο London School of Economics, είναι μια τυπική περίπτωση της «εξοργισμένης αντίδρασης πολλών ανθρωπολόγων στη γενική ιδέα των meme». To meme αποτελεί μια βιολογική απάντηση σ' ένα ανθρωπολογικό πρόβλημα και απλώς απορρίπτει και υποτι-μά τα μείζονα επιτεύγματα του κλάδου της ανθρωπολογίας όσον αφορά την εξήγηση της πολιτισμικής ανάπτυξης - η οποία έλαβε χώρα δίχως να χρειαστεί να προβληματιστεί κανένας όσον αφορά την αθεμελίωτη ιδέα του «meme».101 Το meme είναι εννοιολογικώς περιττό. Τα εναλλακτικά μοντέ-λα περί πολιτισμικής εξέλιξης που αναπτύχθηκαν εντός του επιστημονικού κλάδου, ο οποίος είναι αφιερωμένος σ' αυτό ακριβώς το πεδίο έρευνας, παραθεωρούνται καταλλήλως από εκείνους τους εξελικτικούς βιολόγους που επιθυμούν να προεκτείνουν τον κλάδο τους, έτσι ώστε πέρα από τα βιο-λογικά ζητήματα να καλύψει και τα πολιτισμικά.102

Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς προτείνει την ιδέα περί meme σαν να ήταν τμήμα της καθιερωμένης επιστημο-νικής ορθοδοξίας, δίχως να αναφέρεται στο άβολο γεγονός ότι η κυρίαρχη επιστημονική κοινότητα θεωρεί το meme μια πέρα για πέρα εκκεντρική ιδέα, που στην καλύτερη των πε-ριπτώσεων θα πρέπει να μείνει στο περιθώριο. To «meme»

94 ΛΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΛΘ

παρουσιάζεται σαν να επρόκειτο για κάτι που όντως υπάρ-χει και, μάλιστα, με μια τεράστια δυναμική προς εξήγηση των απαρχών της θρησκείας. Ο Ντόκινς είναι, επιπλέον, σε θέση να αναπτύξει ένα προχωρημένο λεξιλόγιο που βασίζεται στις προσωπικές του πεποιθήσεις - όπως, για παράδειγμα, τον όρο «memeplex».

Γιατί, λοιπόν, δεν αναφέρονται τα επιχειρήματα κορυ-φαίων επικριτών της αντίληψης περί meme εντός της επιστη-μονικής κοινότητας; Και γιατί δεν δίνονται βήμα προς βήμα έντιμες και ξεκάθαρες απαντήσεις στην κριτική τους; Αυτό, βέβαια, θα έκανε τις τολμηρές διαβεβαιώσεις του Ντόκινς όσον αφορά τη συσχέτιση των απαρχών της θρησκείας με τα meme να φανούν άσχετες. Είναι σαφές ότι, προτού φτάσου-με στο σημείο να μιλάμε για το εάν αυτά τα υποτιθέμενα «meme» έχουν οποιαδήποτε σχέση με τις απαρχές της θρη-σκείας, θα πρέπει πρώτα απ' όλα να αποδειχθεί ότι είναι επι-στημονικώς αναγκαία. Εντούτοις, η επιστήμη απουσιάζει πλήρως στο σημείο αυτό.

Ας πάρουμε μία από τις χαρακτηριστικά τολμηρές δηλώ-σεις του Ντόκινς: «Τα meme μπορούν μερικές φορές να επι-δείξουν πολύ μεγάλη πιστότητα».103 Αυτή είναι μια δήλωση πίστης που θέλει να περάσει για δήλωση με επιστημονική εγκυρότητα. Ο Ντόκινς είναι σφόδρα επικριτικός κατά των χριστιανών που λένε πράγματα όπως «ο Θεός είναι πιστός». Παρ' όλα αυτά, στην ανωτέρω δήλωσή του κάνει αυτό ακρι-βώς το λάθος για το οποίο κατηγορεί τους άλλους. Μεταφρά-ζει μια παρατήρηση στη δική του θεωρητική γλώσσα, η οποία δεν μιλιέται πουθενά εντός της επιστημονικής κοινότητας. Η παρατήρηση είναι ότι οι ιδέες μπορούν να μεταβιβαστούν από


το ένα άτομο ή σύνολο στο άλλο, καθώς και από τη μια γενιά στην άλλη. Η δεν θεωρητική ερμηνεία του Ντόκινς σχετικά με αυτή την παρατήρηση -που εδώ παρουσιάζεται απλώς και μόνο ως ένα γεγονός- συνεπάγεται την απόδοση πιστότητας σε κάτι που οι περισσότεροι θεωρούν ανύπαρκτο.

Κατά την άποψή μου, ο Ντόκινς εξαρτά την κριτική του κατά της θρησκείας από μια υποθετική, μη παρατηρήσιμη οντότητα, η οποία μπορεί να απορριφθεί εντελώς και εντού-τοις να μην επηρεάζεται η εξήγηση των πραγμάτων. Αυτή, όμως, δεν είναι στην πραγματικότητα η κύρια αθεϊστική κρι-τική κατά του Θεού - ότι, δηλαδή, ο Θεός είναι μια μη παρα-τηρήσιμη υπόθεση που μπορεί να απορριφθεί με ευκολία; Οι επιστημονικές μαρτυρίες για τα meme είναι στην πράξη πο-λύ λιγότερες από τις ιστορικές μαρτυρίες για την ύπαρξη του Ιησού - την οποία ο Ντόκινς θεωρεί κομπαστικά ως κά-τι το αμφισβητήσιμο104, ενώ ταυτόχρονα υπερασπίζεται πει-σματικά τις περί meme φαντασίες του. Αφού, λοιπόν, οι μαρ-τυρίες σχετικά με τα meme είναι τόσο ισχνές, μήπως θα πρέ-πει να προτείνει κάποιος την ύπαρξη ενός meme για να δι-καιολογήσει την πίστη του στα meme;105

Ο Ντόκινς, όμως, ενδέχεται να απαντήσει ότι η υποτιθέ-μενη αποτυχία της προσπάθειάς του να δείξει πως οι απαρ-χές της θρησκείας είναι εντελώς φυσικές δεν έχει παρά ελά-χιστη σημασία. Ποιος ενδιαφέρεται για το πώς θα εξηγηθούν οι απαρχές της θρησκείας, όταν η τελευταία είναι στην πρά-ξη τόσο πασιφανώς αρνητική; Θα πρέπει, επομένως, να εξε-τάσουμε το εάν η θρησκεία είναι πράγματι, όπως θα ήθελε ο Ντόκινς να πιστέψουμε, η πηγή του κακού που απειλεί να οδηγήσει τον πολιτισμό σ' ένα νέο Μεσαίωνα.

4

C υ ν ι σ τ ά Η Ό Β Η Α >CE LCL

I C C L T L K L C L I C O ;

Η θρησκεία είναι κάτι κακό! Όταν εξαφανιστεί από προσώπου γης, τότε θα μπορέσουμε να ζήσουμε

εν ειρήνη! Πρόκειται για γνωστό σύνθημα. Ο Θεός στον οποίο δεν πιστεύει ο Ντόκινς είναι ένα «ουτιδανό, άδικο, ανηλεές και καταπιεστικό τέρας· ένα εκδικητικό και αιμοστα-γές υποκείμενο εθνικιστικών εκκαθαρίσεων· ένας μισογύ-νης, ρατσιστής, παιδοκτόνος, μολυσματικός, μεγαλομανής, σαδομαζοχιστικός και ιδιαζόντως κακοποιός ψευτοπαλικα-ράς, που συν τοις άλλοις φοβάται τους ομοφυλόφιλους και αρέσκεται στις γενοκτονίες».'06 Αν το καλοσκεφτώ, ούτε και εγώ πιστεύω σ' έναν τέτοιο Θεό. Στην πραγματικότητα, δεν γνωρίζω κανέναν που να πιστεύει σ έναν τέτοιο Θεό.

Αν μη τι άλλο, ο Ντόκινς έχει τη λεπτότητα να το ανα-γνωρίσει αυτό. Ο Θεός που εγώ γνωρίζω και αγαπώ περιγρά-φεται από τον Ντόκινς ως «ανιαρός», ως κάποιος που θα


μπορούσαμε να τον συνοψίζουμε με την «αρρωστημένη και αηδιαστική» ιδέα περί του «αγαθού Ιησού, του πράου και τα-πεινού». Αν και κάποιοι αναγνώστες θα έβρισκαν προσβλη-τική μια τέτοια περιγραφή, πρόκειται κατά πάσα πιθανότη-τα για τη μετριοπαθέστερη κριτική κατά της θρησκείας που συναντάται στο βιβλίο του.

Η -frgn.c7K.eici o<Wyet ere β ί α

Νομίζω ότι ο Ντόκινς έχει απόλυτο δίκιο όταν θίγει το ζήτημα της θρησκευτικής βίας. Συμφωνώ μαζί του πλήρως και ελπίζω ότι η αιχμή των παρατηρήσεών του όσον αφορά αυτό το θέμα δεν θα συσκοτιστεί από τη γελοία ανακρίβεια του μεγαλύτε-ρου μέρους των υπόλοιπων στοιχείων στο Η περί Θεού αυτα-πάτη. Είναι σαφές ότι η οργή του στρέφεται πρωτίστως κατά του ισλαμιστικού φονταμενταλισμού και, ειδικότερα, κατά των εκδοχών του που συνδέονται με το τ^άντ.1 0 7 Όλοι μας χρειάζεται να εργαστούμε προς την κατεύθυνση της λύτρω-σης του κόσμου από τις οδυνηρές συνέττειες της θρησκευτικής βίας. Στο σημείο αυτό, ο Ντόκινς και εγώ είμαστε σύμφωνοι.

Ωστόσο, πρόκειται για ένα αναγκαίο γνώρισμα της θρη-σκείας; Εν προκειμένω, θα πρέπει να επιμείνω πως είναι απα-ραίτητο να εγκαταλείψουμε την ξεπερασμένη ιδέα ότι όλες οι θρησκείες πρεσβεύουν λίγο-πολύ τα ίδια πράγματα. Και βέβαια δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Γράφω ως χριστιανός που υποστηρίζει ότι το πρόσωπο, η βούληση και η ταυτότητα του Θεού αποκαλύπτονται πλήρως στον Ιησού από τη Ναζαρέτ. Και ό?τως γνωρίζει ο Ντόκινς, ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ δεν


άσκησε βία σε κανέναν. Υπήρξε αποδέκτης και όχι φορέας βίας. Αντί να απαντούν στη βία με βία, στην οργή με οργή, οι χριστιανοί καλούνται να «στρέφουν και το άλλο μάγου-λο» και «να μην παραμένουν οργισμένοι μέχρι τη δύση του ήλιου». Αυτά έχουν να κάνουν με την εξαφάνιση των αιτίων της βίας - όχι, ακόμα καλύτερα, έχουν να κάνουν με τη με-ταμόρφωση της.

Η σπουδαιότητα αυτής της ηθικής μπορεί να διαπιστωθεί σ' ένα τραγικό γεγονός που έγινε στη Βόρεια Αμερική τον Οκτώβριο του 2006, μία μόλις εβδομάδα μετά την κυκλοφο-ρία του Η περί Θεού αυταπάτη. Με ενδιαφέροντα τρόπο, το σχετικό επεισόδιο καταδεικνύει τόσο την αρνητική όσο και τη θετική πλευρά της θρησκείας. Ένας πιστολάς που εμφο-ρούνταν από κάποιο είδος θρησκευτικής δυσαρέσκειας -ήταν «οργισμένος με τον Θεό»- εισήλθε σ' ένα σχολείο των Αμις στην Πενσυλβάνια, όπου και πυροβόλησε μερικά κορίτσια. Πέντε από τα κορίτσια αυτά πέθαναν. Οι Αμις αποτελούν μια προτεσταντική ομάδα που απορρίπτει κάθε μορφή βίας υπό το πρίσμα του τρόπου με τον οποίο κατανοούν την ηθι-κή αυθεντία του προσώπου και της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Όταν, λοιπόν, αυτά τα άτυχα κορίτσια δο-λοφονήθηκαν, η κοινότητα των Αμις προέτρεψε σε συγχώ-ρηση. Καμία βία, καμία εκδίκηση - μονάχα η προσφορά συγχώρησης. Η χήρα του θύτη, από την άλλη, μίλησε -με ευ-γνωμοσύνη και συγκίνηση- σχετικά με το πώς αυτή η αντί-δραση των Άμις πρόσφερε στην ίδια και στα τρία παιδιά της τη «θεραπεία» που «τόσο απελπισμένα χρειάζονταν».

Ο Ντόκινς είναι αηδιαστικά συγκαταβατικός απέναντι στους Άμις. Εντούτοις, δεν μπορώ παρά να νιώσω ότι του


διαφεύγει κάτι που είναι μάλλον σημαντικό στην από μέρους του κάθετη απόρριψη της σπουδαιότητάς τους.108 Εάν ο κό-σμος έμοιαζε περισσότερο στον Ιησού από τη Ναζαρέτ, η βία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί παρελθόν. Αυτή, όμως, δεν φαίνεται να αποτελεί μια απάντηση με την οποία αισθά-νεται άνετα ο Ντόκινς.

Ως κάποιος που μεγάλωσε στη Βόρεια Ιρλανδία, ξέρω πολύ καλά από θρησκευτική βία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η θρησκεία μπορεί να παραγάγει βία· αλλά όχι μόνο αυτή. Η ιστορία του εικοστού αιώνα μάς έχει οδηγήσει στην εφιαλτι-κή επίγνωση σχετικά με το πώς ο πολιτικός εξτρεμισμός μπο-ρεί εξίσου να προκαλέσει βία. Στη Λατινική Αμερική, εκα-τομμύρια άνθρωποι φαίνεται πως έχουν «εξαφανιστεί» ως αποτέλεσμα απηνών επιχειρήσεων βίας εκ μέρους ακροδε-ξιών πολιτικών και των στρατιωτικών υποστηρικτών τους. Στην Καμπότζη, ο Πολ Ποτ εξαφάνισε εκατομμύρια εν ονό-ματι του σοσιαλισμού.109

Η ανάδυση της Σοβιετικής'Ενωσης είχε τη δική της ιδιαί-τερη σημασία. Ο Λένιν θεωρούσε την εξαφάνιση της θρη-σκείας κεντρικής σπουδαιότητας στο πλαίσιο της σοσιαλι-στικής επανάστασης και έθεσε σε εφαρμογή διάφορα μέτρα που αποσκοπούσαν στο ξερίζωμα των θρησκευτικών πεποι-θήσεων μέσω «της παρατεταμένης χρήσης βίας». Μία από τις μεγαλύτερες τραγωδίες αυτής της σκοτεινής εποχής στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν ότι όσοι επεδίωξαν να εξα-φανίσουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις μέσω της βίας και της καταπίεσης πίστευαν ότι νομιμοποιούνταν να κάνουν κά-τι τέτοιο. Δεν λογοδοτούσαν σε καμία εξουσία ανώτερη από εκείνη του κράτους.

100 ΛΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΛΘ

Σε μια από τις πιο παράδοξες δηλώσεις πίστης που έχει κάνει ως άθεος, ο Ντόκινς επιμένει ότι «δεν υπάρχει η παρα-μικρή ένδειξη» πως ο αθεϊσμός στρέφει συστηματικά τους ανθρώπους προς το κακό. Πρόκειται για μια απλοϊκή και κά-πως λυπηρή δήλωση που εκπλήσσει. Ο Ντόκινς είναι ένας αιθεροβάμων αθεϊστής, άσχετος με τον πραγματικό και σκλη-ρό κόσμο του εικοστού αιώνα. Τα γεγονότα μάς λένε άλλα. Στις προσπάθειές τους να επιβάλουν την αθεϊστική ιδεολο-γία τους, οι σοβιετικές Αρχές κατέστρεψαν και εξαφάνισαν συστηματικά την τεράστια πλειονότητα των εκκλησιών και κληρικών κατά την περίοδο 1918-1941.110 Τα στατιστικά στοιχεία προκαλούν τρόμο. Πρόκειται για βία και καταπίε-ση που οφείλονταν στην εφαρμογή ενός αθεϊστικού προ-γράμματος - της εξαφάνισης της θρησκείας.

Αυτό μετά βίας ταιριάζει με μια άλλη από τις δηλώσεις πίστης του Ντόκινς: «Δεν πιστεύω ότι υπάρχει έστω κι ένας άθεος στον κόσμο, ο οποίος θα ισοπέδωνε τη Μέκκα - τη Σαρτρ, το Γιορκ Μίνστερ ή την Παναγία των Παρισίων».111

Δυστυχώς, αυτά τα ευγενικά αισθήματα σχετίζονται με τις δηλώσεις της προσωπικής του ευπιστίας και όχι με την πραγ-ματικότητα. Η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης βρίθει από πυρπολήσεις και ανατινάξεις τεράστιου αριθμού εκκλησιών. Η άποψή του σχετικά με την αθωότητα του αθεϊσμού ως προς τη βία και την καταπίεση, τις οποίες αυτός συνδέει με τη θρησκεία, απλούστατα δεν μπορεί να στηριχθεί πουθενά και υποδηλώνει την ύπαρξη ενός σημαντικού κενού στη σκέ-ψη του.

Η παιδιάστικη και απλοϊκή αντίληψη του Ντόκινς, ότι οι αθεϊστές δεν θα διέπρατταν ποτέ εγκλήματα εν ονόματι του

ΗΑΥΊΆΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS 101

αθεϊσμού, σκοντάφτει στη σκληρή πραγματικότητα. Αρκεί ένα μόνο παράδειγμα. Στην εξαιρετική μελέτη του για τον Ρουμάνο χριστιανό αντιρρησία διανοούμενο Πέτρε Τσούτσα (1902-1991), ο Οξφορδιανός μελετητής Αλεξάντρου Ποπέ-σκου καταγράφει τη φυσική και πνευματική εξουθένωση που υπέστη ο Τσούτσα στο πλαίσιο της συστηματικής καταδίω-ξης της θρησκείας στη Ρουμανία κατά τη διάρκεια της σοβιε-τικής περιόδου, μέχρι την πτώση και την εκτέλεση του Νικο-λάε Τσαουσέσκου.112 Κατά τη διάρκεια της εν λόγω περιό-δου, ο Τσούτσα πέρασε δεκατρία χρόνια ως φυλακισμένος για λόγους συνείδησης και είκοσι οκτώ σε κατ' οίκον περιο-ρισμό. Η προσωπική του ιστορία είναι εξαιρετικά διαφωτι-στική για εκείνους που θέλουν να καταλάβουν τη δύναμη που έχει η θρησκευτική πίστη στο να παρηγορεί και να στη-ρίζει την προσωπική ταυτότητα κάτω ακριβώς από τις μορ-φές καταδίωξης που ο Ντόκινς πιστεύει ότι δεν υπάρχουν.

Ο Ντόκινς απλώς αρνείται τη σκοτεινή πλευρά του αθεϊ-σμού, κάτι που τον καθιστά έναν ήκιστα δόκιμο επικριτή της θρησκείας. Διαθέτει μια ζέουσα και ακλόνητη πίστη στην κα-θολική αγαθότητα του αθεϊσμού, τον οποίο και αρνείται να υποβάλει σε κριτική θεώρηση. Ναι, υπάρχουν πολλά που δεν πάνε καθόλου καλά με τη σύγχρονη θρησκευτικότητα και πολλά που θα πρέπει να αναμορφωθούν. Μολαταύτα, το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του αθεϊσμού, ο οποίος χρειάζε-ται να υποβάλει τον εαυτό του στις διανοητικές και ηθικές αυτοκριτικές, στις οποίες τα θρησκευτικά συστήματα είναι διατεθειμένα να υποβάλουν τον εαυτό τους.

Η πραγματικότητα είναι ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ικανά τόσο για βία όσο και για ηθική πρόοδο - και ότι οι δύο


αυτές δυνατότητες μπορούν κάλλιστα να προκληθούν από κοσμοθεωρίες, τόσο θρησκευτικές όσο και μη θρησκευτικές. Δεν πρόκειται για μια ιδέα με την οποία νιώθει κάποιος άνε-τα, αλλά σίγουρα μας κρατά σε εγρήγορση όσον αφορά τις ελλείψεις και τους κινδύνους που εμπεριέχει ο προσδιορι-σμός οποιασδήποτε ομάδας ανθρώπων ως πηγής βίας και κακού για την ανθρωπότητα. Κάτι τέτοιο σίγουρα διευκο-λύνει την εξεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων, ενώ μετά βίας προωθεί το ιδεώδες του πολιτισμού.

Η α.ν~θ gcju-IRTVH, K.CTTCTP^jgn.c7H τ ω ν LSCIVLK_<JL>V

Νομίζω ότι ο Ντόκινς θα διαμαρτυρόταν λέγοντας ότι οι θρη-σκευτικές κοσμοθεωρίες προσφέρουν κίνητρα για βίαιη συ-μπεριφορά, τα οποία δεν έχουν τα ανάλογά τους πουθενά -για παράδειγμα, η σκέψη της εισόδου στον Παράδεισο έπειτα από μια επίθεση αυτοκτονίας.113 Αυτό το συμπέρασμα, όμως, είναι κάπως βιαστικό και φτωχά θεμελιωμένο. Η περί Θεού αυταπάτη θα πρέπει να θεωρηθεί ένα από τα πολλά βιβλία που έχουν εμφανιστεί μετά τα γεγονότα που όλοι πια ονομά-ζουμε «11η Σεπτεμβρίου» - οι επιθέσεις αυτοκτονίας σε κτί-ρια της Ουάσινγκτον και της Νέας Υόρκης.114 Για τον Ντό-κινς είναι σαφές ότι η θρησκευτική πίστη είναι αυτή που οδη-γεί σε επιθέσεις αυτοκτονίας. Πρόκειται για μια άποψη την οποία οι λιγότερο κριτικοί ανάμεσα στους κοσμικούς ανα-γνώστες του θα χειροκροτήσουν, με την προϋπόθεση ότι δεν έχουν διαβάσει τις εμπειρικές μελέτες που αφορούν το γιατί οι άνθρωποι οδηγούνται κατ' αρχάς σε επιθέσεις αυτοκτονίας.

Η ΑΥΓΑ Π Α ΤΗ TOYDA WKINS 103

Όπως κατέδειξε ο Ρόμπερτ Πέιπ στην καίρια εκ μέρους του πραγμάτευση των κινήτρων που βρίσκονται πίσω από τέτοιες επιθέσεις -πραγμάτευση που στηρίζεται σε έρευνες για κάθε επίθεση αυτοκτονίας από το 1980 και εξής-, η θρησκευτική πίστη δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε και ικανή να προκαλέσει επιθέσεις αυτοκτονίας, παρά τις κομπαστικές υπεραπλουστεύ-σεις του Ντόκινς115 (θυμηθείτε ότι το περιβόητο «γιλέκο αυ-τοκτονίας» επινοήθηκε από τους Ταμίλ Τίγρεις το 1991). Τα στοιχεία του Πέιπ τον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα θεμε-λιώδη κίνητρα είναι πολιτικά: η επιθυμία να επιτευχθεί η από-συρση των ξένων δυνάμεων κατοχής από κάποια χώρα που πι-στεύεται ότι ανήκει σε κάποιον καταπιεζόμενο λαό, ο οποίος έχει υπερβολικά περιορισμένους στρατιωτικούς πόρους στη διάθεσή του. Αυτό δεν είναι ό,τι θα ήθελε να ακούσει ο Ντό-κινς, αλλά αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της έρευνας σχε-τικά με το πώς προέκυψε το εν λόγω φαινόμενο και το τι ενδέ-χεται να χρειάζεται προς εξαφάνισή του.

Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς φαίνεται να έχει μια κάπως δια-φορετική απάντηση. Από τη στιγμή που το πρόβλημα είναι η θρησκεία, η εξαφάνισή της θα συμβάλει στο γενικότερο κα-λό του πολιτισμού. Εντούτοις, ο Ντόκινς δείχνει αρκετά επι-φυλακτικός όσον αφορά το πώς ακριβώς θα μπορούσε να εξα-φανιστεί η θρησκεία. Υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος η κριτική κατά της θρησκείας ενός λαού να παρανοηθεί κατά τρόπο που να αντιπροσωπεύει -ή να ενθαρρύνει- την εχθρότητα προς το λαό αυτόν ως κοινωνική ομάδα. Η νόμιμη κριτική των θρησκευτικών ιδεών μπορεί πολύ εύκολα να ανοίξει το δρόμο στην αρκετά πιο ανησυχητική και επικίνδυνη δυσφή-μηση ενός ολόκληρου λαού.


Το ουσιώδες ζήτημα είναι ότι η θρησκεία διαθέτει την ικανότητα να υπερβατικοποιεί τις συνήθεις ανθρώπινες συ-γκρούσεις και διαφωνίες, μεταμορφώνοντάς τες σε συμπα-ντικής τάξεως μάχες ανάμεσα στο αγαθό και το κακό· μάχες, στο πλαίσιο των οποίων εμπλέκεται η αυθεντία και η βούλη-ση μιας υπερβατικής πραγματικότητας. Η θεία σύγκρουση επιγειοποιείται και τα εντάλματά της μεταφέρονται στα γήι-να πράγματα. Όταν προκύπτει αυτή η κατάσταση, οι συνή-θεις περιορισμοί και οι κοινοί συμβιβασμοί που επιτρέπουν στην ανθρωπότητα να επιλύει δυνάμει εκρηκτικές καταστά-σεις υπερισχύουν.116

Παρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς δεν κατορθώνει να εκτιμήσει το γεγονός ότι, όταν μια κοινωνία απορρίπτει την περί Θεού ιδέα, τείνει να υπερβατικοποιεί κάποιες εναλλακτικές, όπως τα ιδανικά της ελευθερίας ή της ισότητας. Αυτά, πάλι, απο-βαίνουν με τη σειρά τους οιονεί θείες αυθεντίες, τις οποίες κανένας δεν επιτρέπεται να αμφισβητήσει. Ίσως το πιο οικείο παράδειγμα εν προκειμένω να προέρχεται από τη Γαλλική Επανάσταση, τότε που οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί Θεού απορρίφθηκαν ως παρωχημένες και αντικαταστάθηκαν από υπερβατικοποιημένες ανθρώπινες αξίες.

Το 1792 η Μαντάμ Ρολάν οδηγήθηκε στην γκιλοτίνα για να εκτελεστεί επί τη βάσει ψευδών κατηγοριών. Καθώς προε-τοιμαζόταν να πεθάνει, υποκλίθηκε περιπαικτικά προς το άγαλμα της ελευθερίας στην Πλατεία της Ελευθερίας και είπε τα λόγια με τα οποία έμεινε γνωστή στην Ιστορία: «Ω ελευθε-ρία, πόσα εγκλήματα διαπράττονται στο όνομά σου». Όλα τα ιδανικά -θεία, υπερβατικά, ανθρώπινα ή επινοημένα- μπορεί να γίνουν αντικείμενο κατάχρησης. Αυτός είναι απλούστατα


ο τρόπος με τον οποίο υπάρχει η ανθρώπινη φύση. Γνωρίζο-ντας, λοιπόν, αυτή την αλήθεια, εκείνο που χρειάζεται είναι να βρούμε το πώς ακριβώς θα τη χρησιμοποιήσουμε και όχι να την εκτοξεύουμε άκριτα κατά της θρησκείας.

Ας υποθέσουμε ότι το όνειρο του Ντόκινς επρόκειτο να γίνει πραγματικότητα και η θρησκεία να εξαφανιστεί: θα τερμάτιζε αυτό τις αψιμαχίες μεταξύ των ανθρώπων; Σίγου-ρα όχι. Τέτοιου είδους αψιμαχίες και διαχωρισμοί αποτε-λούν, σε τελική ανάλυση, κοινωνικές κατασκευές, οι οποίες αντανακλούν τη θεμελιώδη κοινωνική ανάγκη των κοινοτή-των να αυτοκαθοριστούν και να προσδιορίσουν τους «εντός» και τους «εκτός», τους «φίλους» και τους «εχθρούς». Η σπου-δαιότητα των «διπολικών διακρίσεων» ως προς την επίταση των προσδιορισμών ταυτότητας έχει τονιστεί τα τελευταία χρόνια- κυρίως λόγω του έντονου προβληματισμού μεταξύ διαφορετικών σχολών κριτικής σκέψης όσον αφορά το εάν αυτού του είδους οι «αντιπαραθέσεις» καθορίζουν και δια-μορφώνουν την ανθρώπινη σκέψη ή είναι το αποτέλεσμα της ανθρώπινης σκέψης.117 Μια σειρά από σημαντικές «δι-πολικές διακρίσεις» θεωρείται ότι διαμόρφωσε τη Δυτική σκέψη, όπως τα «αρσενικό - θηλυκό» και «λευκό - μαύρο». Αυτές οι διπολικές διακρίσεις οδηγούν στη συγκρότηση της κατηγορίας του «Άλλου» - το υποτιμημένο μισό μιας διπο-λικής διάκρισης, όταν αυτή εφαρμόζεται σε ομάδες αν-θρώπων. Η ταυτότητα μιας ομάδας συχνά σφυρηλατείται μέσω του καθορισμού του «Άλλου» - όπως, για παράδειγμα, στη ναζιστική Γερμανία, με τη διάκριση «Άριος - Εβραίος». Μερικές φορές, μια διπολική διάκριση μπορεί να λάβει θρη-σκευτικό χαρακτήρα, όπως έχουμε στην περίπτωση του «ρω-


μαιοκαθολικός - προτεστάντης» ή του «πιστός - άπιστος». Όπως είναι ευρέως γνωστό, η διπολική διάκριση «ρωμαιο-

καθολικός - προτεστάντης» έφτασε στο σημείο να γίνεται αντιληπτή ως κανονιστική στη Βόρεια Ιρλανδία. Κάθε πλευ-ρά έβλεπε τον αντίπαλο της ως τον «Άλλο», μια νοοτροπία που ενισχύθηκε αφειδώς από μυθιστοριογράφους και άλ-λους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.118 Η κάλυψη από τα μέσα επικοινωνίας των κοινωνικών αναταραχών στη Βόρεια Ιρλανδία από το 1970 μέχρι περίπου το 1995 ενίσχυσε ακόμα περισσότερο αυτή την εικόνα. Ωστόσο, πρόκειται για μια ιστορικώς προσδιορισμένη αντιπαράθεση, διαμορφωμένη και καθορισμένη από σύνθετους κοινωνικούς παράγοντες. Δεν πρόκειται για ένα ειδικά θρησκευτικό φαινόμενο. Η θρη-σκεία ήταν απλώς ο κοινωνικός δείκτης που επικράτησε στη συγκεκριμένη κατάσταση πραγμάτων. Σε άλλες καταστά-σεις, οι δείκτες θα είχαν να κάνουν με τις εθνικές ή πολιτισμι-κές απαρχές, τη γλώσσα, το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη, τις σεξουαλικές προτιμήσεις, τον πλούτο, τις φυλετικές συμμαχίες, τις ηθικές αξίες ή τις πολιτικές απόψεις.119

Τα ανωτέρω σαφώς και υποδεικνύουν τη θρησκεία, του-λάχιστον θεωρητικώς, ως έναν δυνάμει καταλύτη συγκρού-σεων και βίας σε ορισμένα πλαίσια. Συμφωνώντας, ο Ντό-κινς προβαίνει σε μια σημαντική παραχώρηση, όταν ανα-γνωρίζει τις κοινωνικές απαρχές των διακρίσεων και του απο-κλεισμού. «Η θρησκεία είναι μια ταμπέλα της εχθρότητας και της βεντέτας μεταξύ των "εντός" και των "εκτός", όχι κατ' ανάγκη χειρότερη από άλλες ταμπέλες, όπως το χρώμα της επιδερμίδας, η γλώσσα ή η αγαπημένη ποδοσφαιρική ομάδα, αλλά πολύ συχνά διαθέσιμη όταν άλλες δεν είναι».120


Ωστόσο, ακόμα και εδώ, το αντιθρησκευτικό μένος του τον οδηγεί σε μερικές προβληματικές κρίσεις. Ένα πολύ χαρα-κτηριστικό παράδειγμα είναι το εξής: οι βεντέτες σπάνια έχουν τις ρίζες τους σε θρησκευτικά ζητήματα.121

Η απλουστευτική πεποίθηση ότι η εξαφάνιση της θρη-σκείας θα οδηγήσει στον τερματισμό της βίας, των κοινωνι-κών εντάσεων και των διακρίσεων είναι, συνεπώς, αφελής εξ επόψεως κοινωνιολογικής. Αποτυγχάνει να λάβει υπόψη της τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι δημιουργούν αξίες και κανόνες και, κατ' επέκταση, νοηματοδοτούν την ταυτότητα και το περιβάλλον τους. Εάν επρόκειτο η θρησκεία να πάψει να υπάρχει, θα αναδύονταν άλλοι κοινωνικοί δεί-κτες εξίσου αποτελεσματικοί, εκ των οποίων μάλιστα κάποιοι θα υπερβατικοποιούνταν εν ευθέτω χρόνω. Ο Ντόκινς δεν ενδιαφέρεται για την κοινωνιολογία, όπως θα περίμενε ίσως κάποιος. Εντούτοις, η μελέτη του πώς τα άτομα και οι κοινω-νίες λειτουργούν μας κάνει να αμφισβητούμε έντονα μία από τις πλέον θεμελιώδεις διαβεβαιώσεις της ανάλυσής του.

Είναι πολύ καλά τεκμηριωμένο ότι οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις διαμορφώνονται από αντιλήψεις και ομαδικές ταυτότητες.122 Οι υπεραπλουστεύσεις σχετικά με τη θρη-σκεία, τον αποκλεισμό και τη βία απλώς θα καθυστερήσουν και θα αναβάλουν τη λύση στα πραγματικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Το ερώτημα περί του μελλοντικού ρόλου της θρησκείας στη Βρετανία είναι τόσο σημαντικό που δεν μπορεί να αφεθεί στα χέρια των φανατικών ή των άθεων φο-νταμενταλιστών. Υπάρχει πραγματική ανάγκη να ασχολη-θούμε με τις έσχατες αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού και των διαχωρισμών. Η θρησκεία είναι παρούσα από κοινού με


μυριάδες άλλους παράγοντες. Μπορεί, εντούτοις, να προκα-λέσει προβλήματα. Έχει, όμως, εξίσου την ικανότητα να με-ταμορφώσει, δημιουργώντας μια βαθιά συναίσθηση τηςπρο-σωπικής ταυτότητας και αξίας και συμβάλλοντας, παράλλη-λα, στην κοινωνική συνοχή.123 Ας αφήσουμε τη ρητορική κι ας περάσουμε στην πραγματικότητα. Είναι πολύ πιο απλό απ' όσο τα στερεότυπα του Ντόκινς - αλλά ενδέχεται πράγ-ματι να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε τα υπαρκτά κοι-νωνικά προβλήματα που βιώνουμε στον Δυτικό πολιτισμό.

0 Ικχτούς K.CLL γι Α.ΓΆ.-ΓΓΚ. i rgoq τ ο ν TTXHOTOV

Μια κριτική που συνήθως εξαπολύεται κατά της θρησκείας είναι ότι ενθαρρύνει τη διαμόρφωση και τη διατήρηση ομά-δων που διακρίνονται στους «εντός» και στους «εκτός». Για τον Ντόκινς, η απάλειψη της θρησκείας είναι αναγκαία εάν θέλουμε να ηττηθεί η συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής οριο-θέτησης και διάκρισης. Πολλοί θα αναρωτηθούν, όμως, τι θα γίνει στην περίπτωση αυτή με τον Ιησού από τη Ναζα-ρέτ. Δεν είναι αυτό ακριβώς ένα από τα κύρια θέματα της δι-δασκαλίας Του - ότι δηλαδή η αγάπη του Θεού υπερβαίνει και, κατ' επέκταση, καταργεί τους κοινωνικούς διαχωρισμούς αυτού του είδους;

Εν προκειμένω, η ανάλυση του Ντόκινς είναι απαράδε-κτη. Υπάρχουν σημεία στα οποία η άγνοια της θρησκείας εκ μέρους του είναι διασκεδαστική και απλώς καταλήγει αστεία. Ασχολούμενος με το ανωτέρω ερώτημα περί του Ιησού, αντλεί πάρα πολλά στοιχεία από ένα κείμενο που δημοσιεύ-


τηκε το 1995 στο περιοδικό Skeptic από τον Τζον Χάρ-τανγκ, ο οποίος ισχυρίζεται ότι - κι εδώ παραθέτω την περί-ληψη του Ντόκινς:

Ο Ιησούς ήταν ένας αφοσιωμένος οπαδός της ίδιας εκείνης εσωτερικής ηθικής -που, σημειωτέον, συνοδευόταν από εξωτερική εχθρότητα- η οποία θεωρούνταν δεδομένη στην Παλαιά Διαθήκη. Ο Ιησούς ήταν ένας πιστός Εβραίος.Ήταν ο Παύλος που επινόησε την ιδέα της προσφοράς του εβραϊ-κού Θεού στους Εθνικούς. Ο Χάρτανγκ το θέτει πιο ωμά απ' όσο τολμώ εγώ: «Τα κόκαλα του Ιησού θα έτριζαν στον τάφο του εάν ήξερε ότι ο Παύλος θα έδινε το σχέδιο του στα γουρούνια».124

Πολλοί χριστιανοί αναγνώστες αυτών των αράδων θα εκπλαγούν μ' αυτή την παράδοξη παραποίηση των γεγονό-των, τα οποία παρουσιάζονται σαν να είναι η αλήθεια του Ευαγγελίου. Εντούτοις, και λυπάμαι που το λέω, είναι εντε-λώς αντιπροσωπευτικές της μεθόδου του Ντόκινς: χλευα-σμός, παραποίηση, υποτίμηση και δαιμονοποίηση. Ακόμα κι έτσι, θα δώσει στους χριστιανούς αναγνώστες μια ιδέα για την παντελή έλλειψη επιστημονικής αντικειμενικότητας ή αυτονόητης ανθρώπινης εντιμότητας στην περίπτωση του σύγχρονου αθεϊστικού φονταμενταλισμού.

Δεν έχει σχεδόν καθόλου νόημα να ασχολείται κάποιος με αυτού του είδους τις φονταμενταλιστικές ανοησίες. Αξί-ζει τόσο σχεδόν όσο το να προσπαθεί κανείς να πείσει κά-ποιον που θεωρεί ότι η γη είναι επίπεδη πως στην πραγματι-κότητα είναι στρογγυλή. Ο Ντόκινς φαίνεται να είναι τόσο


βαθιά παγιδευμένος μέσα στην ίδια την κοσμοθεωρία του, που δεν μπορεί να εκτιμήσει τις εναλλακτικές. Παρ' όλα αυ-τά, πολλοί αναγνώστες θα εκτιμούσαν μια πιο έγκυρη και ενημερωμένη απάντηση παρά τις όλο και πιο κουραστικές αντιθρησκευτικές κορόνες του Ντόκινς. Ας δούμε όμως τα πράγματα ως έχουν.

Κατά πρώτο λόγο, ο Ιησούς εκπεφρασμένα επεκτείνει την εντολή της Παλαιάς Διαθήκης περί «αγάπης του πλησίον», έτσι ώστε να γίνει μια εντολή περί «αγάπης των εχθρών» (.Ματθ., 5:44). Ο Ιησούς όχι μόνο δεν αποδέχθηκε μια «εχ-θρότητα προς τους εκτός», αλλά πρότεινε και ταυτόχρονα παρήγγειλε μια ηθική της «κατάφασης των εκτός». Καθώς αυτή η πλευρά της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ είναι τόσο ευρέως γνωστή και ξεκάθαρη, είναι ασυγχώρητο που ο Ντόκινς δεν κάνει καμία αναφορά σ' αυτήν. Ο Χριστια-νισμός μπορεί αναμφίβολα να κατηγορηθεί για την αποτυχία του να σταθεί στο ύψος αυτού του αιτήματος, αλλά το αίτημα είναι εκεί, στην ίδια την καρδιά της χριστιανικής ηθικής.125

Κατά δεύτερο λόγο, πολλοί αναγνώστες θα παρατηρού-σαν ότι η γνωστή ιστορία του Καλού Σαμαρείτη (Αουκ., 10) καθιστά σαφές πως η εντολή περί «αγάπης του πλησίον» εκτείνεται πολύ πέραν του Ιουδαϊσμού (πράγματι αυτή η πλευρά της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ φαίνε-ται πως οδήγησε κάποιους να υποψιάζονται τον Ιησού ως Σαμαρείτη: δες Ιωάν., 8:48). Είναι αναμφίβολα αληθές ότι ο Ιησούς ως Εβραίος της Παλαιστίνης έδωσε προτεραιότητα στους Εβραίους ως τον εκλεκτό λαό του Θεού, αλλά ο ορι-σμός του σχετικά με το ποιος ήταν «αληθινός Εβραίος» ήταν κατά ριζικό τρόπο εκτεταμένη. Περιλάμβανε αυτούς που απέ-


κλειαν τον εαυτό τους από τον Ιουδαϊσμό λόγω άμεσης συ-νεργασίας με τις ρωμαϊκές δυνάμεις κατοχής. Στην Καινή Διαθήκη αυτή η ομάδα αναφέρεται με διάφορους τρόπους ως οι «αμαρτωλοί», οι «τελώνες» και οι «πόρνες» (δες για πα-ράδειγμα, Ματθ., 21:31, 32' Λονκ., 15:1, 2). Μία από τις βα-σικές κατηγορίες που διατυπώθηκαν εις βάρος του Ιησού εκ μέρους των επικριτών του εντός του Ιουδαϊσμού ήταν η ανοιχτή από την πλευρά του αποδοχή αυτών των ομάδων. Πράγματι, ένα ουσιαστικό κομμάτι της διδασκαλίας του μπο-ρεί να θεωρηθεί υπεράσπιση της συμπεριφοράς του προς τους εκτός.126 Το εκ μέρους του Ιησού καλωσόρισμα των πε-ριθωριακών, οι οποίοι βρίσκονταν σε αμφίβολη θέση μεταξύ «εντός» και «εκτός», είναι εξίσου πολύ καλά τεκμηριωμένη σε καταγραφές σχετικά με την προθυμία του να ακουμπήσει αυτούς που θεωρούνταν από τον πολιτισμό του τελετουργι-κά ακάθαρτοι (δες για παράδειγμα Ματθ., 8:3- 9:20-25).

Η στάση του Ιησού απέναντι στον ελληνορωμαϊκό εθνι-σμό, έτσι όπως τη συναντάμε στα Ευαγγέλια, είναι πιο επι-φυλακτική και αμφίσημη. Και στις δύο αναφορές περί θερα-πείας Εθνικών εκ μέρους του Ιησού (Ματθ., 8:5-13· 15:22-28), ο Ιησούς περιγράφεται ως ανοικτός στην πειθώ και ως κάποιος που εξεπλάγη και έμαθε κάτι από τις συναντήσεις του (πράγματι - σε αντίθεση με ό,τι υποθέτει ο Ντόκινς127, ο ορθόδοξος Χριστιανισμός κατανοεί τον Ιησού ως πλήρως ανθρώπινο και όχι ως παντογνώστη). Είναι αλήθεια ότι η μα-ζική μεταστροφή Εθνικών στη νέα σέκτα εντός του Ιουδαϊ-σμού έλαβε χώρα μονάχα μετά το θάνατο του Ιησού, αλλά δεν είναι αλήθεια ότι αυτό οφειλόταν εξ ολοκλήρου στη δραστηριότητα του Παύλου. Η στενή ομάδα των μαθητών


του Ιησού από τη Γαλιλαία, συμπεριλαμβανομένων του Πέ-τρου, του Ιωάννη και του Φιλίππου, εμπλέκονταν επίσης σε αυτό. Οι διαφωνίες που προέκυψαν στην αρχέγονη Εκκλησία αφορούσαν στο ποια τελετουργικά λατρείας και εισδοχής έπρεπε να ισχύουν για τους Εθνικούς που μεταστρέφονταν και όχι στη μεταστροφή αυτή καθαυτή.

Η κριτική του Ντόκινς κατά του Ιησού όσον αφορά την προώθηση «ζόρικων οικογενειακών αξιών» είναι ίσως πιο κατανοητή.128 Ο Ντόκινς έχει δίκιο όταν προσδιορίζει τον επανακαθορισμό των οικογενειακών προτεραιοτήτων ως μία από τις ριζοσπαστικές απαιτήσεις του Ιησού προς τους μαθητές Του. Στην πράξη, ο Ιησούς οριοθετεί και ορίζει εκ νέου την οικογένεια σε σχέση με τον εαυτό του, ενώ πα-ράλληλα την προεκτείνει έτσι ώστε να συμπεριλάβει τους «εκτός». Παρ' όλα αυτά, θα πρέπει να τονιστεί ότι μεγάλο μέρος της διδασκαλίας του Ιησού υποστήριζε τις οικογε-νειακές αξίες και σχέσεις, συμπεριλαμβανομένης της απο-κατάστασης των οικογενειακών σχέσεων μέσω της θερα-πευτικής δράσης του.

Ορισμένα παραδείγματα θα κάνουν σαφές το συγκεκρι-μένο σημείο. Η διδασκαλία του Ιησού σχετικά με το «κορ-μπάν» (Μάρκ., 7:11) αντιπροσωπεύει τόσο μια κριτική κατά κάποιας θρησκευτικής παράδοσης που ξεστράτισε, όσο και μια κατάφαση των οικογενειακών υποχρεώσεων. Η περί «κορ-μπάν» ιδέα, τουτέστιν η προσφορά στο Ναό, φαίνεται πως είχε γίνει αντικείμενο κατάχρησης, κατά τρόπο που επέτρε-πε σ' ένα γιο να νομιμοποιήσει την αποφυγή στήριξης των γονιών του σε προχωρημένη ηλικία, απλώς και μόνο μέσω της απόδοσης της περιουσίας του (ή μέρους της) ως δώρου στο


Ναό. Αυτό επιβεβαιώνει έντονα τη σπουδαιότητα της φρο-ντίδας για τους γονείς - σημείο το οποίο ενισχύθηκε με το ενδιαφέρον που έδειξε ο Ιησούς όταν θέλησε να διασφαλίσει τη φροντίδα κάποιου απέναντι στη μητέρα Του μετά τη Σταύρωση Του (Ιωάν., 19:26-27). Αυτό το ενδιαφέρον για την οικογενειακή ζωή αντανακλάται επίσης στην επιμονή του Ιησού σχετικά με τη σπουδαιότητα του γάμου και την ανάγκη για σεβασμό των παιδιών (Μάρκ., 10:1-16). Πολλοί αναγνώστες θα τόνιζαν επίσης ότι η παραβολή του άσωτου υιού (Αουκ., 15:11-24) παρουσιάζει μια αποκατεστημένη οι-κογενειακή σχέση ανάμεσα σ' έναν πατέρα και το γιο του ως μια θετική αναλογία για τα θέματα που τιραγματεύεται το Ευαγγέλιο.

Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, ο Ντόκινς πιστεύει ότι είναι σημαντικό ο Δυτικός πολιτισμός να μην απομακρύνει τη Βί-βλο από τα εκπαιδευτικά προγράμματα. «Μπορούμε να εγκα-ταλείψουμε την πίστη στον Θεό και την ίδια στιγμή να μη χάσουμε την επαφή με μια αξιόλογη κληρονομιά».129 Γιατί, λοιπόν, παραποιεί ένα από τα πιο κεντρικά, σημαντικά και ηθικώς σπουδαία τμήματα αυτής της «αξιόλογης κληρονο-μιάς», της διδασκαλίας του Ιησού α7ΐό τη Ναζαρέτ; Δεν χρειά-ζεται παρά μια βασική εξοικείωση με τα Ευαγγέλια για να συνειδητοποιήσει κάποιος ότι η εκ μέρους του Ντόκινς πα-ρουσίαση της διδασκαλίας του Ιησού από τη Ναζαρέτ είναι αμφισβητήσιμη. Το πολιτισμικό ζήτημα εν προκειμένω δεν είναι εάν είναι σωστό ό,τι είπε ο Ιησούς, αλλά το να είναι κά-τιοιος σωστός σχετικά με το τι είπε ο Ιησούς.


Ο Xgtcn-LCLVLCTjxoq και. Η KQVTIKA τη .ς -θ"£>Η-σκ.6ΐας

Η αποτυχία του Ντόκινς να διακρίνει ανάμεσα στην «πίστη στον Θεό» και στη «θρησκεία» τον δυσκολεύει να καταλά-βει ένα από τα πιο σημαντικά θέματα τόσο των εβραϊκών Γραφών όσο και των Ευαγγελίων: την κριτική της θρησκείας. Ένα από τα μεγάλα θέματα της προφητικής παράδοσης των εβραϊκών Γραφών (το οποίο, ειρήσθω εν παρόδιο, δεν θίγε-ται από την εκ μέρους του Ντόκινς επίθεση κατά της Βί-βλου) είναι ότι η θρησκεία του Ισραήλ έχει διαφθαρεί και απο-στασιοποιηθεί από τη μετά πίστεως υπακοή στον Θεό της δικαιοσύνης, του ελέους και της προσωπικής ακεραιότητας.130

Η φύση του Θεού συνιστά ένα σημείο αναφοράς εκτός της «θρησκείας», υπό το πρίσμα του οποίου μπορούν να κριθούν οι «θρησκευτικές» πρακτικές.

Αυτό το θέμα μπορεί να βρεθεί στα προφητικά κείμενα που ανάγονται στον όγδοο αιώνα προ Χριστού, ενώ είναι παράλληλα χαρακτηριστικό της θρησκευτικότητας που πη-γάζει από την Παλαιά Διαθήκη. Η προφητική παράδοση τε-λεί κατεξοχήν -αλλά όχι κατ' αποκλειστικότητα- σε ένταση με τη θρησκευτική λατρεία σε όλη την έκταση της Παλαιάς Διαθήκης, ειδικά στα σημεία όπου η ιερατική λατρεία και ο βασιλιάς θεωρείται πως έχουν απολέσει το πνεύμα του Νό-μου και οι ισχυροί εκμεταλλεύονται τους αδυνάτους. Σε μια σημαντική κριτική κατά της λατρείας, ο προφήτης Μιχαίας συγκρίνει τις λατρευτικές απαιτήσεις για «ολοκαυτώματα» ή «χιλιάδες κριούς» με τις πραγματικές απαιτήσεις του Θεού: για «δικαιοσύνη και πραότητα και ταπείνωση ενώπιον του Θεού» (Μιχ., 6:6-8). Η κριτική του προφήτη Ησαΐα συνί-


στατο στο ότι ο Ισραήλ είχε τόσο απορροφηθεί στα λατρευ-τικά τελετουργικά, που είχε αποτύχει να «λυτρώσει τους καταπιεσμένους, να υπερασπιστεί τα ορφανά ή να φροντί-σει για τις χήρες» (Ησ., 1:12-17).

Ο Ντόκινς έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι είναι αναγκαίο να ασκείται κριτική στη θρησκεία. Παρ' όλα αυτά, φαίνεται να αγνοεί ότι η ίδια η θρησκεία διαθέτει εσωτερικά μέσα ανα-μόρφωσης και ανανέωσης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές στο έργο του Ιησού από τη Ναζαρέτ, στο πλαίσιο του οποίου έλα-βε συχνά τη μορφή της επίκρισης ή της κατάφωρης παραβία-σης των λατρευτικών διατάξεων ή των τελετουργικών πρα-κτικών, όπου βέβαια αυτές έμπαιναν ανάμεσα στον Θεό και τον λαό του. Η κατάλυση των διατάξεων του Σαββάτου το δείχνει ξεκάθαρα αυτό. Το φαινόμενο της θρησκείας συνι-στά έναν ανθρώπινο θεσμό με έντονα προσωρινό χαρακτή-ρα, που σημαίνει ότι είναι ανοικτός σε αναμόρφωση και ανα-νέωση. Αποστολή του Ιησού ήταν να αμφισβητήσει τις θρη-σκευτικές μορφές της εποχής του, κάτι που τελικά τον οδή-γησε στη Σταύρωση.

FlegL civciyvujcreUJς τη,ς Πα.\α.ι.ά.ς Αια.-θ"κ.ιαΐί;

Από ό,τι έχει ήδη ειπωθεί, είναι σαφές ότι ο Ντόκινς κρατά μια έντονα αρνητική στάση απέναντι στη Βίβλο, η οποία στη-ρίζεται γενικώς σε μια επιφανειακή ενασχόληση με τα βασι-κά θέματα και τις ιδέες της, καθώς και σε μια απελπιστικά ανεπαρκή γνώση του ίδιου του βιβλικού κειμένου. Όταν ο Ντόκινς μας λέει ότι ο Απόστολος Παύλος έγραψε την Προς


Εβραίους Επιστολή, καταλαβαίνει κανείς πόσο άσχημα εί-ναι τα πράγματα.131

Ειδικά η εξαιρετικά επιλεκτική132 εκ μέρους του πραγμά-τευση των εβραϊκών Γραφών είναι διανθισμένη με οργή και υποτίμηση, κάτι που πιθανότατα συμμερίζονται και πολλοί από τους αναγνώστες του. Μπορεί κάποιος να αντιληφθεί τη σύγχυση που νιώθει ο Ντόκινς όταν διαβάζει χωρία από την Τορά, τα οποία θεωρεί ότι αναφέρονται στο μισογυνισμό, την εκδικητικότητα προς τους εχθρούς και μια ακατανόητη έμ-φαση σε παράδοξες εμμονές, όπως οι αιματηρές θυσίες και η τελετουργική καθαρότητα.

Βέβαια, πολλοί σύγχρονοι Εβραίοι και μη Εβραίοι ανα-γνώστες θεωρούν πολλά σημεία των εβραϊκών Γραφών αινιγ-ματικά, ίσως και τρομακτικά, λόγω του ότι προέρχονται από ένα μακρινό πολιτισμικό παρελθόν. Εξ επόψεως ιστορικής, είναι σημαντικό να κατανοήσει κάποιος ότι αυτά τα αρχαία κείμενα προέκυψαν στο πλαίσιο ενός λαού που αγωνιζόταν να διατηρήσει τη συλλογική ή εθνική ταυτότητά του εν όψει σφαγών που μαίνονταν από κάθε πλευρά· ενός λαού που νοη-ματοδοτούσε την ανθρώπινη συνθήκη του σε σχέση μ' ένα Θεό, για τη φύση του οποίου οι απόψεις τους αναπτύσσο-νταν όλο και περισσότερο στη διάρκεια μιας ολόκληρης χι-λιετίας. Το υλικό, λοιπόν, που συγκροτεί αυτές τις Γραφές πα-ρήχθη, προφορικά και γραπτά, κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς περιόδου. (Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι οι Γραφές απο-τελούν μια «χαοτική συρραφή»133, ενώ οι μαρτυρίες δείχνουν ότι έτυχαν προσεκτικής επιμέλειας και επανέκδοσης κατά τη διάρκεια πάρα πολλών χρόνων.)

Τα χωρία που ο Ντόκινς θεωρεί τόσο αποτρόπαια εμφα-


νίζονται μαζί με άλλα στοιχεία εντός της Πεντατεύχου, τα οποία ο ίδιος αγνοεί και τα οποία ασχολούνται με τη συγχώ-ρεση και τη συμπόνια - τους νόμους που προτρέπουν σε φι-λοξενία των ξένων (Δεντ., 10:17-19), που θέτουν όρια στις πράξεις εκδίκησης (Εξ., 2), που εμποδίζουν τη δουλεία (Λενιτ., 25) και που απαγορεύουν τη θυσία παιδιών (Λενιτ., 18:21· 20:2). Ο Ντόκινς αγνοεί, επίσης, τους προφήτες και τη σοφιο-λογική γραμματεία, όπου εκφράζεται το ύψος της εβραϊκής ηθικής σκέψης - σκέψης που συνεχίζει να διαμορφώνει και να εμπνέει την ανθρώπινη αναζήτηση των ηθικών αξιών.

Πώς λοιπόν θα πρέπει να καταλάβουμε τις εβραϊκές Γρα-φές; Ο Ντόκινς ορθά απαιτεί ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα εξωτερικό κριτήριο όταν κάποιος ασχολείται με την ερμη-νεία αυτών των κειμένων.134 Εντούτοις, δεν φαίνεται να είναι ενήμερος για τη χριστιανική επιμονή ότι όντως υπάρχει ένα τέτοιο κριτήριο - η ζωή και η διδασκαλία του Ιησού από τη Ναζαρέτ.

Οι χριστιανοί στηρίζουν αυτή την προσέγγιση στη διδα-σκαλία του ίδιου του Ιησού, ο οποίος έβλεπε τον εαυτό του ως εκείνον που ήρθε να εκπληρώσει και όχι να καταλύσει τον εβραϊκό Νόμο (Ματθ., 5:17). Ο Ντόκινς υιοθετεί την άποψη ότι ο Ιησούς θεωρούσε την Παλαιά Διαθήκη εσφαλμένη και χρήζουσα διορθώσεων. Παρ' όλα αυτά, ο Ιησούς έβλεπε τον εαυτό του ως εκείνον που εκπλήρωνε την Παλαιά Διαθήκη και ως εκ τούτου τη μεταμόρφωνε. Για να χρησιμοποιήσω μια οικεία εικόνα από την Καινή Διαθήκη, ο Ιησούς δεν δη-μιούργησε τον οίνο των Ευαγγελίων de novo, αλλά έλαβε το ύδωρ του εβραϊκού Νόμου και το μετάλλαξε σε κάτι καλύ-τερο. Οι εβραϊκές Γραφές διαβάζονται και ερμηνεύονται μέ-


σω ενός χριστολογικού φίλτρου ή πρίσματος. Γι' αυτόν ακρι-βώς το λόγο οι χριστιανοί δεν εφαρμόζουν -και ποτέ δεν εφήρμοσαν- τις λατρευτικές διατάξεις που εκτίθενται στις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης.135

Συνεπής ως προς τον τύπο, ο Ντόκινς αγνοεί αυτό το άβο-λο σημείο, επιμένοντας ότι το να λάβει κάποιος στα σοβαρά τη Βίβλο σημαίνει να «τηρεί αυστηρά το Σάββατο και να θεω-ρεί δίκαιο και σωστό να εκτελείται όποιος επιλέγει να μην το τηρεί». Ή «να εκτελούνται τα ανυπάκουα παιδιά».136 Ο Ντόκινς ξέρει ότι αυτό δεν είναι αλήθεια- οι χριστιανοί έχουν βαρεθεί να του το λένε. Η εκ μέρους του επανάληψη αυτών των ανοησιών δεν του περιποιεί τιμή και απλώς δείχνει ότι ο ίδιος περιμένει στα σοβαρά να πιστέψουν οι αναγνώστες του ότι οι χριστιανοί έχουν τη συνήθεια να λιθοβολούν αν-θρώπους. Εδώ σίγουρα ο Ντόκινς χρειάζεται να προσφύγει στην πραγματικότητα.

0 £ > H C T K _ e t C L K C J I L 6 U H . J X 6 g i . C t

Μέχρι πολύ πρόσφατα, ο Ντόκινς υποστήριζε μετά επιμονής ότι η θρησκεία κάνει κακό στον άνθρωπο. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, έχει συσσωρευτεί ένας όγκος δε-δομένων παρατήρησης που δείχνουν -θεωρώ πως δεν είναι φρόνιμο να χρησιμοποιηθεί εμφατικότερο ρήμα- ότι η θρη-σκευτική πίστη και δέσμευση μπορούν να έχουν γενικώς θε-τική επίδραση στην ανθρώπινη ευημερία και μακροζωία. Θα πρέπει να τονιστεί, κατ' αρχάς, ότι πολύ περισσότερη δου-λειά απαιτείται στον εν λόγω χώρο και, κατά δεύτερο λόγο,

Η ΑΥΤΑΙ ΙΑ ΤΗ TOYDA WKINS 119

ότι αυτό ούτε για μια στιγμή δεν «αποδεικνύει» ότι η θρη-σκεία είναι «σωστή» - πώς θα μπορούσε, άλλωστε; Παρ' όλα αυτά, υποδηλώνει την αυξανόμενη σπουδαιότητα της διερεύ-νησης των σχέσεων μεταξύ πνευματικότητας και ανθρώπινης ευημερίας, μακριά από τους ιδεολογικούς περιορισμούς της κοσμικής ή της θρησκευτικής πολεμικής. Οι ενδείξεις, λοι-πόν, που συσχετίζουν την ευημερία με την πνευματικότητα αυξάνονται. Εν προκειμένω, είναι προφανείς οι συνέπειες για την πολιτική και τις πρακτικές της δημόσιας υγείας. Για-τί θα έπρεπε η πνευματικότητα να αποκλειστεί από τη φρο-ντίδα υγείας, όταν ξεκάθαρα απασχολεί τόσο πολύ τους ασθενείς; Για κάθε προσέγγιση που εστιάζει σε στόχους, θα έλεγε κανείς ότι μάλλον αποτελεί θεμιτή επιλογή. Δεν έχει σημασία τι αρέσει στους αχαλίνωτους κοσμικούς, αλλά σε τι μας οδηγούν οι μαρτυρίες που διαθέτουμε.137

Στο βιβλίο Ο Θεός τον Ντόκινς αμφισβήτησα την ακρίβεια του σλόγκαν «η θρησκεία σού κάνει κακό», εφιστώντας την προσοχή στο αυξανόμενο σώμα των μελετών που στηρίζο-νται σε στοιχεία τα οποία δείχνουν ότι τίποτα τέτοιο δεν ισχύει. Ωστόσο, και ενώ ο Ντόκινς φαίνεται πως μετριάζει αυτή τη θέση του, είναι απρόθυμος να τροποποιήσει την αντιθρησκευτική πολεμική του. Το επιχείρημά του φαίνεται πως είναι τώρα κάτι που θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε ως εξής: «Ακόμα κι αν η θρησκεία δεν σου κάνει πάντοτε κα-κό, αυτό δεν αποδεικνύει ότι είναι σωστή». Ο Ντόκινς εξα-κολουθεί να εμμένει στην αναπαράστασή του περί θρησκεί-ας ως ιδιαζόντως, αν όχι και καθολικώς, μοχθηρής. Παρά ταύτα, και απέχοντας πολύ απ' το να στηρίζεται σε αντικει-μενικές επιστημονικές αναλύσεις, η πραγμάτευση του Ντό-


κινς σχετικά με την επίδραση της θρησκείας στην πνευματι-κή υγεία βασίζεται σε ανέκδοτα, φήμες, δηλώσεις πίστεως και μεροληπτικά στερεότυπα.

Ας εξετάσουμε αυτή την αντιπροσωπευτική δήλωση: «Είναι δύσκολο, για παράδειγμα, να πιστέψει κάποιος ότι προάγεται η υγεία από την ημι-μόνιμη κατάσταση παθολογικής ενοχής που αισθάνεται ένας ρωμαιοκαθολικός ο οποίος χαρακτηρίζε-ται από τη συνήθη ανθρώπινη αδυναμία και μάλλον λιγότερη από τη συνήθη νοημοσύνη».138 Ιδού ο τρόπος με τον οποίο βλέπει τα πράγματα ο Ντόκινς: δεν βρίσκω νόημα σε όλα αυτά - άρα, μάλλον πρέπει να είναι λάθος. Η αλήθεια, όμως, δεν κα-θορίζεται από το τι θεωρεί δύσκολο ο Ντόκινς να πιστέψει, αλ-λά από το τι δείχνουν οι επιστημονικές και εμπειρικές μαρτυ-ρίες - είτε αυτό αρέσει στον Ντόκινς είτε όχι, είτε επιλέγει να το πιστέψει είτε όχι. Πού ακριβώς στο Η περί Θεού αυταπάτη συναντά κάποιος την πλήρη πραγμάτευση -την οποία δι-καιούται να αναμένει- του σημαντικού σώματος της επιστη-μονικής βιβλιογραφίας όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ επιβλα-βών και υγιών όψεων της θρησκείας, όπως τη συναντάμε, για παράδειγμα, στην εκτεταμένη ερευνητική δουλειά του Κένεθ Πάργκαμεντ και των συναδέλφων του;139 Πρόκειται για άλλο ένα παράδειγμα της διάχυτης γνωσιακής προκατάληψης του Ντόκινς, η οποία τονίζει περαιτέρω τις μαρτυρίες που επιλέγει και παραθεωρεί ή υποτιμά εκείνες που δεν του αρέσουν.

Ο Ντόκινς είναι επίσης ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στις ποικίλες θρησκευτικές πρακτικές, τις οποίες ο ίδιος θεω-ρεί εκκεντρικές, άστοχες ή επιβλαβείς. Αρχίζει τον κατάλο-γο του, όσον αφορά αυτού του είδους τις απορριπτέες θρη-σκευτικές πρακτικές, με τη νηστεία.140 Μολαταύτα, η ηθελη-


μένη στέρηση τροφής αποτελεί κοινό γνώρισμα της ανθρώ-πινης ζωής, ανεξάρτητα από το εάν οφείλεται σε θρησκευτι-κούς ή μη θρησκευτικούς λόγους. Σε κάθε περίπτωση, μπο-ρεί κάποιος να προσδιορίσει τις «υγιείς» και τις «επιβλαβείς» προσεγγίσεις, σύμφωνα με τον κατωτέρω πίνακα.

Θρησκευτικές Μη θρησκευτικές

«Υγιείς»

«Επιβλαβείς»

Η νηστεία σύμφωνα με την αναγνωρισμένη πρακτική μιας ομάδας. Η επίτευξη μιας θρησκευτικής εμπειρίας ή νοοτροπίας που αναγνωρίζεται ως ευεργετική.

Ριζική μείωση θερμίδων και συναισθήματα αυτο-απέχθειας σχετικά με το σώμα, τα οποία στηρίζονται σε πεποιθήσεις ή εμπειρίες σχετικά με κάποια θεία εντολή. Ακραία απώλεια βάρους, αμηνόρροια, καρδιακή ανεπάρκεια και κατάθλιψη.

Η μείωση της ζάχαρης, των κεκορεσμένων λιπαρών, των βιο μη χανοπο ιη μένων τροφών, της καφεΐνης και του αλκοόλ. Η καλή φυσική κατάσταση, η μείωση της αρτηριακής πίεσης και η ευεξία.

Ριζική μείωση θερμίδων και συναισθήματα αυτο-απέχθειας σχετικά με το σώμα. Ακραία απώλεια βάρους, αμηνόρροια, καρδιακή ανεπάρκεια και κατάθλιψη.


Ο πίνακας αυτός δείχνει ότι είναι δυνατόν να δει κανείς πως η πραγματική διαφορά ανάμεσα στο θρησκευτικό και το μη θρησκευτικό δεν έγκειται στη συμπεριφορά αυτή κα-θαυτή, αλλά στο νόημα που της αποδίδεται στους στόχους που τίθενται. Επιπλέον, η θρησκευτική συμπεριφορά δεν εί-ναι ούτε εγγενώς υγιής ούτε εγγενώς ετΐίβλαβής.141

Ο Ντόκινς θα ισχυριζόταν ότι κατ' αυτόν η νηστεία δεν φαίνεται να υπηρετεί κανέναν επωφελή στόχο. Μια τέτοια κρίση, όμως, προκύπτει από τη θεμελιώδη απροθυμία του να επιτρέψει στη θρησκεία οποιαδήποτε εγκυρότητα, ωφέλεια ή σπουδαιότητα ή, αν θέλετε, από την άρνηση του να δεχθεί ότι μπορεί η επίτευξη ή η προαγωγή των πνευματικών στόχων να είναι υπόθεση προσωπικής ικανοποίησης και ευεξίας.

Ας ολοκληρώσω αυτό το σημείο μ' ένα σοφό σχόλιο του Μάικλ Σέρμερ, προέδρου της Skeptics Society. Διερευνώ-ντας τη σύγχρονη επανάκαμψη της θρησκείας, ο Σέρμερ τό-νισε ότι οι θρησκείες εμπλέκονταν σε ορισμένες ανθρώπινες τραγωδίες, όπως οι ιεροί πόλεμοι. Ενώ ορθώς τις καταδικά-ζει -στάση που και εγώ επικροτώ- ο Σέρμερ συνεχίζει και κάνει μια παρατήρηση την οποία θα αποδέχονταν οι περισ-σότεροι άθεοι που εγώ γνωρίζω. Υπάρχει, αναμφίβολα, μία σημαντική θετική πλευρά στο θρησκευτικό φαινόμενο:

Παρ' όλα αυτά, για καθεμιά από αυτές τις μεγάλες τραγω-δίες υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες πράξεις προσωπικής καλο-σύνης και κοινωνικής ευεργεσίας που περνούν απαρατήρη-τες. .. Η θρησκεία, όπως όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί με τέτοιο ιστορικό βάθος και τόση πολιτισμική επίδραση, δεν μπορούν να αναχθούν σε κάποιο αναμφισβήτητο αγαθό ή κακό.142

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOYDA WKINS 123

Γιατί τόσοι σκεπτόμενοι αθεϊστές αποδέχονται το σχόλιο του Σέρμερ; Επειδή αυτό ακριβώς είναι ό,τι δείχνουν τα στοιχεία.

Ωστόσο, οι προκατειλημμένες και εχθρικές αιτιάσεις που εκτοξεύονται απηνώς κατά της θρησκείας εκ μέρους του Ντό-κινς υποστηρίζουν πως πρόκειται για ένα καθολικό και αδιαμ-φισβήτητο κακό, το οποίο συνιστά μια πολύ επικίνδυνη απει-λή για τον πολιτισμό. Ενώ ο Ντόκινς θεωρεί ξεκάθαρα τον Σέρμερ έναν ικανό και ευμενή μελετητή, κρίνοντας από το πώς αναφέρεται σε αυτόν στο Η περί Θεού αυταπάτη143, δεν είναι πρόθυμος να υιοθετήσει την ισορροπημένη και δίκαιη ανάλυση που παραθέτει ο Σέρμερ. Για ποιο λόγο; Φοβάμαι πως η απάντηση είναι απλή: διότι δεν στηρίζει τις επιπόλαιες και απλοϊκές φωνασκίες που θα επιβεβαίωναν τους πιστούς του αθεϊσμού.

Είναι αυτή η όψη του έργου που έχει οδηγήσει στην επί-κρισή του από πολλούς ενημερωμένους κριτικούς όλων των αποχρώσεων. Όπως παρατηρεί ο ΤέριΊγκλετον, μ' ένα σαρ-κασμό που αντανακλά την προφανή οργή του όσον αφορά τις γελοίες καρικατούρες περί θρησκείας στο Η περί Θεού αυταπάτη:

Είναι τέτοια η αδιατάραχτη επιστημονική αμεροληψία του Ντόκινς, που σ' ένα βιβλίο περίπου τετρακοσίων σελίδων μετά βίας καταφέρνει να αποδεχτεί ότι έστω κι ένα ανθρώ-πινο αγαθό είναι απόρροια της θρησκευτικής πίστης· άπο-ψη που είναι τόσο απίθανη a priori όσο είναι και εμπειρικά εσφαλμένη.144


Ο αθεϊσμός πρέπει πράγματι να βρίσκεται σε δεινή θέση, εάν ο κορυφαίος σύγχρονος υποστηρικτής του είναι αναγκα-σμένος να στηρίζεται τόσο πολύ -και τόσο εξόφθαλμα- στο απίθανο και στο εσφαλμένο για να προωθήσει το μήνυμά του.

C υ ρ,ττ Ggtxcrp.oi

Κάθε κοσμοθεωρία, είτε θρησκευτική είτε μη θρησκευτική, έχει τα τρωτά της. Υφίσταται μια ένταση μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας, η οποία εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη συνοχή και την εγκυρότητα της όποιας κοσμοθεωρίας καθαυτής. Στην περίπτωση του Χριστιανισμού, πολλοί εντοπίζουν αυ-τή την αδυναμία στην ύπαρξη του πόνου εντός της ζωής. Στην περίπτωση του αθεϊσμού, πρόκειται για τη συνεχιζόμενη πί-στη στον Θεό, όταν υποτίθεται πως δεν υπάρχει κανένας Θεός για να πιστέψει κανείς.

Μέχρι πρόσφατα, ο Δυτικός αθεϊσμός περίμενε υπομονε-τικά, πιστεύοντας ότι η πίστη στον Θεό θα εξαφανιζόταν έτσι απλά. Τώρα, όμως, ένας άνεμος πανικού είναι εμφανής. Όχι μόνο δεν πέθανε η πίστη στον Θεό, αλλά επανέκαμψε και δεί-χνει αποφασισμένη να ασκήσει ακόμα πιο μεγάλη επίδραση τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα. Η περί Θεού αυταπάτη εκφράζει αυτή τη βαθιά αγωνία, αντανακλώντας εν μέρει μια έντονη απέχθεια για τη θρησκεία. Εντούτοις, υπάρχει κάτι βαθύτερο στο σημείο αυτό, κάτι που συνήθως παραβλέπεται λόγω της έντασης που λαμβάνει η αντιπαρά-θεση. Η αγωνία αφορά την ίδια τη συνοχή του αθεϊσμού. Μή-πως η αναπάντεχη επανάκαμψη της θρησκείας πείσει πολ-

ΗΑΥΤΑΠΑ ΤΗ TOYDA WKINS 125

λούς ότι ο ίδιος ο αθεϊσμός είναι ανεπανόρθωτα προβλημα-τικός ως κοσμοθεωρία;

Η περί Θεού αυταπάτη φαίνεται πως είναι δομημένη πε-ρισσότερο για να στηρίξει τους αθεϊστές των οποίων η πίστη αποδυναμώνεται παρά για να ασχοληθεί έντιμα ή αυστηρά με τους θρησκευόμενους πιστούς και τους αναζητητές της αλήθειας. (Αναρωτιέται κανείς εάν αυτό οφείλεται στον ίδιο το συγγραφέα, έναν αθεϊστή του οποίου η πίστη αποδυνα-μώνεται.) Οι θρησκευόμενοι αναγνώστες θα αποθαρρυνθούν από τα τελετουργικά στερεότυπα που χρησιμοποιεί περί θρη-σκείας και θα θεωρήσουν την προφανή έλλειψη που το χα-ρακτηρίζει όσον αφορά την αμεροληψία ως ένα σημαντικό αντικίνητρο για να πάρει κανείς τα επιχειρήματα και τον προβληματισμό του στα σοβαρά. Οι αναζητητές της αλή-θειας που δεν θεωρούν τον εαυτό τους θρησκευόμενο ενδέ-χεται επίσης να σοκαριστούν με την επιθετική ρητορική του Ντόκινς, την εκ μέρους του υποκατάσταση της αντικειμενι-κής πραγμάτευσης των μαρτυριών με προσωπικές δηλώσεις πίστεως, τον εκφοβιστικό και απειλητικό τόνο του προς τους «πέρα για πέρα πιστούς» και, τέλος, την αποφασιστικότητά του να μην ανακαλύψει τίποτε άλλο παρά σφάλματα σε κά-θε είδος θρησκευτικότητας.

Είναι αυτή η βαθιά και ανησυχητική αγωνία σχετικά με το μέλλον του αθεϊσμού που εξηγεί τον «υψηλό βαθμό δογ-ματισμού» και το «επιθετικό ρητορικό ύφος» αυτού του νέου κοσμικού φονταμενταλισμού.145 Ο φονταμενταλισμός εμ-φανίζεται όταν μια κοσμοθεωρία αισθάνεται πως κινδυνεύει, οπότε και χτυπά τους εχθρούς της, εφόσον φοβάται ότι το μέλλον της απειλείται. Η περί Θεού αυταπάτη είναι περισ-


σότερο ένα θεατρικό έργο παρά ένα επιστημονικό κείμενο -μια λυσσαλέα ρητορική εφόρμηση κατά της θρησκείας, κα-θώς και μια παθιασμένη επιδίωξη να εξοριστεί η θρησκεία στο κοινωνικό περιθώριο των πνευματικά διαταραγμένων, όπου δεν μπορεί να βλάψει κανέναν. Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ενστικτώδη γοητεία που θα ασκήσει το εν λόγω βιβλίο σ' ένα κοσμικό ακροατήριο, για το οποίο έχει σημάνει συναγερμός όσον αφορά τη νέα πολιτική σημασία της θρησκείας και την αυξανόμενη επιρροή και παρουσία της στη δημόσια σφαίρα. Η απορριπτική στάση του έναντι της θρησκείας θα κερδίσει αναμφίβολα τα χειροκροτήματα εκεί-νων που ολόψυχα απεχθάνονται τη θρησκεία.

Παρ' όλα αυτά, κάποιοι άλλοι υπήρξαν πιο προσεκτικοί. Έχοντας συνειδητοποιήσει την ηθική υποχρέωση του κριτι-κού της θρησκείας να ασχοληθεί με το εν λόγω φαινόμενο στην καλύτερη και πιο πειστική εκδοχή του, πολλοί έχουν ενοχληθεί από τα ωμά στερεότυπα του Ντόκινς, τις υπερβο-λικά απλουστευτικές «διπολικές διακρίσεις» του («η επιστή-μη είναι καλή, η θρησκεία είναι κακή»), τους αχυράνθρω-πους που παρουσιάζει και την κατά τα φαινόμενα παθολογι-κή εχθρότητά του κατά της θρησκείας. Ενδέχεται το Η περί Θεού αυταπάτη να εκπυρσοκροτήσει και στο τέλος να πεί-σει τους ανθρώπους ότι ο αθεϊσμός είναι εξίσου καταπιεστι-κός, δογματιστικός και δυσάρεστος όσο και οι χειρότερες εκδοχές της θρησκείας;

Ο Ντόκινς φαίνεται να πιστεύει πως λέγοντας κάτι πιο ηχηρά και με περισσότερη αυτοπεποίθηση, αγνοώντας πα-ράλληλα και υποτιμώντας τις αντίθετες μαρτυρίες, μπορεί να πείσει τους ανθρώπους με ανοικτό μυαλό ότι η θρησκευτική


πίστη αποτελεί ένα είδος αυταπάτης. Δυστυχώς, οι κοινωνιο-λογικές μελέτες των χαρισματικών ηγετών -θρησκευτικών και κοσμικών- δείχνουν ότι ο Ντόκινς μπορεί να έχει δίκιο όταν ελπίζει στην αποτελεσματικότητα αυτής της στρατηγι-κής. Για τους ευκολόπιστους και τους μωρόπιστους, σημασία έχει η αυτοπεποίθηση με την οποία λέγεται κάτι που πείθει και όχι οι μαρτυρίες που προσφέρονται προς υποστήριξή του. Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς στηρίζεται τόσο υπερ-βολικά στη ρητορεία παρά στις μαρτυρίες, που σε διαφορετι-κή περίπτωση θα αποτελούσαν το φυσικό υλικό της δουλειάς του, δείχνει ξεκάθαρα ότι κάτι δεν πάει καλά με το όλο επιχεί-ρημά του. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό που σε τελική ανάλυση καταφέρνει το Η περί Θεού αυταπάτη -ως προς τον σύγχρο-νο αθεϊσμό- είναι να καταδείξει ότι αυτός ο αυτοκράτορας ενδέχεται να μην έχει ρούχα να φορέσει. Μήπως ο αθεϊσμός είναι μια αυταπάτη σχετικά με τον Θεό;

π , ι β Ο Τ CL Ο € ! (, γ I α

i r e g c L f r e g t J L » c t v c t y v c u c r M ,

Ό,τι ακολουθεί είναι μερικά βασικά βιβλία που μπορούν να βοηθήσουν τους αναγνώστες, όσους θέλουν να διαβά-σουν περισσότερα πράγματα για τα θέματα αυτού του βι-βλίου. Ο κατάλογος δεν έχει στόχο να εξαντλήσει τη βιβλιο-γραφία. Αποτελεί απλώς μια υπόδειξη ορισμένων χρήσιμων σημείων αναφοράς.

ΙΊcLgoUOLC'ICJOVTCLC, τ ο ν ΡίτσαρντΓ Μτόκινς Κατά παράδοξο τρόπο ελάχιστες είναι οι μονογραφίες σχε-τικά με τον Ντόκινς. Η μόνη που εξετάζει τις επιστημονικές, ιστορικές, φιλοσοφικές και θεολογικές όψεις της στάσης του Ντόκινς απέναντι στη θρησκεία είναι το Alister Ε. McGrath, Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning of Life [Ο Θεός τον Ντόκινς: γονίδια, memes και το μήνυμα της ζωής]. Oxford: Blackwell, 2004.

Για μια κάπως ανισομερή ανθολογία κειμένων σχετικά με τον Ντόκινς, δες Alan Grafen and Mark Ridley (επιμ.), Richard Dawkins: How a Scientist Changed the Way We Think:

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 129

Reflections by Scientists, Writers, and Philosophers. Oxford: Oxford University Press, 2006.

Για μια ενδιαφέρουσα και προσβάσιμη σύγκριση μεταξύ Ντόκινς και Στέφεν Τζέι Γκουλντ σχετικά με το πώς μπο-ρούμε να καταλάβουμε καλύτερα τη δαρβίνεια προσέγγιση της εξέλιξης, δες Kim Sterelny, Dawkins vs. Gould: Survival of the Fittest. Cambridge: Icon Books, 2001.

Μια πιο εκλεπτυσμένη ανάλυση του ίδιου ερωτήματος υπάρχει στο Timothy Shanahan, «Methodological and cont-extual factors in the Dawkins/Gould dispute over evolutio-nary progress», στο Studies in History and Philosophy of Scien-ce, τόμ. 31 (2001): 127-51.

Η καλύτερη εισαγωγή στη σύγχρονη εξελικτική θεωρία που κυκλοφορεί είναι κατά πάσα πιθανότητα το Mark Ridley, Evolution, 3η έκδοση. Oxford: Blackwell Science, 2003.

XgixmcLVLtcn "πίστη. To πιο διαδεδομένο εγχειρίδιο χριστιανικής θεολογίας που παρουσιάζει τι πιστεύουν οι χριστιανοί και γιατί, με τρόπο σαφή και αμερόληπτο, είναι το Alister Ε. McGrath, Christian Theology: An Introduction. 4η έκδοση. Oxford: Blackwell, 2007.

OgiicTiceLci JCCLL eunjj.egi.ci

Marc Galanter, Spirituality and the Healthy Mind: Science, Therapy, and the Need for Personal Meaning. Oxford: Ox-ford University Press, 2005.

Harold G. Koenig and Harvey J. Cohen, The Link between Religion and Health: Psychoneuroimmunology and the Faith Factor. Oxford: Oxford University Press, 2002.

130 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 130

Kenneth I. Pargament, The Psychology of Religion and Coping: Theory, Research, Practice. New York: Guilford Press, 1997.

A. J. Weaver, L. T. Flannelly, J. Garbarino, C. R. Figley and K.}. Flannelly, «Α systematic review of research on religion and spirituality in the Journal of Traumatic Stress, 1990-99», στο Mental Health, Religion and Culture, τόμ. 6 (2003): 215-28.

GGNCNCETCL KCLI SLCL

Terry Eagleton, Holy Terror. New York: Oxford University Press, 2005.

Diego Gambetta (επιμ.), Making Sense of Suicide Missions. Oxford: Oxford University Press, 2004.

Sudhir Kalcar, The Colors of Violence: Cultural Identities, Reli-gion, and Conflict. Chicago: University of Chicago Press, 1996.

David Martin, Does Christianity Cause War? Oxford: Claren-don Press, 1997.

Robert A. Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism. New York: Random House, 2005.

Ron Rosenbaum, Explaining Hitler: The Search for the Ori-gins of His Evil. New York: Random House, 1998.

Rodney Stark, For the Glory of God: How Monotheism Led to Reformations, Science, Witch-hunts, and the End of Slave-ry. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2003.

Keith Ward, Is Religion Dangerous? Oxford: Lion, 2006.

11 \ | τ υ χ ο \ ο γ ί α . τη,ς Ό^>η.σκΐ€ία.ς Bernard Spilka κ. ά., The Psychology of Religion: An Empirical

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 131

Approach. 3η έκδοση. New York and London: Guilford Press, 2003.

Fraser Watts and Mark Williams, The Psychology of Religious Knowing. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.

David M. Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contem-porary. 2η έκδοση. New York: John Wiley & Sons, Inc., 1997.

Η c jyec tn |XE-rct£Tu e-irtcn-M.jxn.c, KLCLL "FRGM.cricei.cic;

Είναι σημαντικό να διαβάσει κανείς ορισμένες έγκυρες και ενημερωμένες μελέτες της σύγχρονης κατανόησης των σχέ-σεων μεταξύ επιστήμης και θρησκείας στην προσπάθεια αξιο-λόγησης των προκατειλημμένων και διαστρεβλωτικών πα-ρανοήσεων του Ντόκινς.

Denis Alexander, Rebuilding the Matrix: Science and Faith in the 21st Century. Oxford: Lion 2002.

Ian G. Barbour, When Science Meets Religion. London: SPCK, 2000.

John Hedley Brooke, Science and Religion: Some Historical Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.

John Hedley Brooke, Telling the Story of Science and Religion: A Nuanced Account. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.

Francis S. Collins, The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief. New York: Basic Books, 2006.

Owen Gingerich, Gods Universe. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006.

132 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 132

David C. Lindberg and Roland L. Numbers, God and Natu-re: Historical Essays on the Encounter between Christianity and Science. Berkeley: University of California Press, 1986.

Seyyed Hossein Nasr, Religion and the Order of Nature. Ox-ford: Oxford University Press, 1996.

John C. Polkinghorne, Faith, Science and Understanding. Lon-don: SPCK, 2000.

Michael Ruse, Can a Darwinian Be a Christian? The Relation-ship between Science and Religion, Cambridge: Cambrid-ge University Press, 2001.

Keith Ward, Pascal's Fire: Scientific Faith and Religious Under-standing. Oxford: Oneworld, 2006.

Μ-|Α€ LU19 ίΧ€ IC,

β Locty <Λ,«γ κ. 1 Richard Dawkins, The God Delusion [Η περί Θεού αυταπάτη],

London: Bantam, 2006. 2 Dawkins, God Delusion, 5. 3 Michael Shermer, How We Believe: Science, Skepticism, and the

Search for God. New York: Freeman, 2000,16-31. 4 Stephen Jay Gould, «Impeaching a Self-Appointed Judge», στο

Scientific American, τόμ. 267, 1 (1992): 118-21. 5 Για κάποια τέτοια βιβλία, δες C. S. Lewis, Mere Christianity

[Χριστιανισμός Απλώς]. London: Collins, 1975· Ν. Τ. Wright, Simply Christian. London: SPCK, 2006.

6 Οι αναγνώστες που θα ήθελαν μια πιο εκτενή επιστημονική και αναλυτική πραγμάτευση του «επιστημονικού αθεϊσμού» του Ντόκινς μπορούν να διαβάσουν το Alister Ε. McGrath, Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning of Life [Ο Θεός του Ντό -κινς: Γονίδια, memes και το νόημα της ζωής]. Oxford: Blackwell, 2004. Ενώ αυτό το βιβλίο αντιπροσωπεύει μια ευμενή αλλά κριτική μελέτη των απόψεων του Ντόκινς περί επιστήμης και θρησκείας μέχρι το 2004, το Η περί Θεού αυταπάτη αναπτύσσει μια ευρύτερη κλίμακα επιχειρημάτων, τα οποία σαφώς και απαι-τούν περαιτέρω αξιολόγηση και απάντηση.

134 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

AinrcnrctTtX»jxe-dci σχετικ,ά. μ.6 τον Θεό; 7 Dawkins, God Delusion, 38. 8 Αυτός ο ορισμός ανάγεται στο 1976, όταν εμφανίστηκε στο βι-

βλίο Το εγωιστικό γονίδιο. Δες Richard Dawkins, The Selfish Gene [To εγωιστικό γονίδιο], 2η έκδοση. Oxford: Oxford Uni-versity Press, 1989, 198.

9 Dawkins, God Delusion, 308. 10 Μια πολύ πιο καλοδουλεμένη εξήγηση των απαρχών της πί-

στης, η οποία μοιάζει κάπως με αυτή που μας προσφέρει ο Ντόκινς, μπορεί κανείς να βρει στα κείμενα του Ζίγκμουντ Φρόιντ. Ο Ντόκινς δεν φαίνεται να το γνωρίζει αυτό, ούτε και αναφέρει πουθενά τον Φρόιντ στο Η περί Θεού αυταπάτη.

11 Dawkins, God Delusion, 325-37. 12 Terry Eagleton, «Lunging, flailing, mispunching: A Review of

Richard Dawkins' The God Delusion», στο London Review of Books, 19 Οκτωβρίου 2006.

13 Dawkins, God Delusion, 326. 14 Dawkins, God Delusion, 5. 15 Richard Dawkins, A Devil's Chaplain: Selected Writings. London:

Weidenfield & Nicholson, 2003,139. 16 Dawkins, God Delusion, 190. Η ιστοσελίδα που παρατίθεται

είναι ένας κατάλογος από χωρία, όλα σε αγγλική μετάφραση, δίχως το πρωτότυπο γερμανικό ή λατινικό κείμενο, ή οποια-δήποτε αναφορά σε πηγές και, βέβαια, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια επιστημονικής πραγμάτευσης.

17 Για μια πιο προσεκτική πραγμάτευση, δες Alister Ε. McGrath, Luther's Theology of the Cross: Martin Luther's Theological Break-through. Oxford: Blackwell, 1985.

18 Richard Dawkins, The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution reveals a Universe without Design. New York: W. W. Norton, 1986.

19 Δες τις παρατηρήσεις στο David O'Connor, «On failing to resol-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 135

ve theism-versus-atheism empirically», στο Religious Studies, τόμ. 26 (1990): 91-103.

20 Dawkins, God Delusion, 77-9. 21 Για τη σπουδαιότητα αυτού του σημείου, δες Samuel P. Hunti-

ngton and Lawrence Ε. Harrison (επιμ.), Culture Matters: How Values Shape Human Progress. New York: Basic Books, 2000.

22 Σχόλιο που κάνει ο ίδιος ο Ντόκινς στο Devil's Chaplain, 81: «Πρέπει να δεχθούμε την πιθανότητα να έρθουν στο φως νέα δεδομένα που θα αναγκάσουν τους επιγόνους μας στον εικο-στό πρώτο αιώνα να εγκαταλείψουν το δαρβινισμό ή να τον τροποποιήσουν έτσι ώστε να μην αναγνωρίζεται».

23 Dawkins, God Delusion, 111-59. 24 Dawkins, God Delusion, 109. 25 Dawkins, God Delusion, 77. 26 Μεταξύ των καλύτερων εισαγωγών, δες David Deutsch, The

Fabric of Reality. London: Allen Lane, 1997· Brian Greene, The Elegant Universe: Superstrings, Hidden Dimensions, and the Quest for the Ultimate Theory. London: Vintage, 2000.

27 Richard Dawkins, Climbing Mount Improbable. London: Viking, 1996.

28 Dawkins, God Delusion, 125-34. Εν προκειμένω, ο Ντόκινς εστιάζει στο αμερικανικό κίνημα του «Ευφυούς Σχεδίου».

29 Δες την πραγμάτευση στο David J. Hawkin and Eileen Hawkin, The Word of Science: The Religious and Social Thought of C. A. Coulson. London: Epworth, 1989.

30 Dawkins, God Delusion, 126. 31 Dawkins, God Delusion, 19. 32 Richard Swinburne, Is There a God? Oxford: Oxford University

Press, 1996.

'βχει ctvcLtgetrei Η EIRICRRNFMN TOY Θεό;

33 Gould, «Impeaching a self-appointed judge». Για μια πιο εκτε-


νή συζήτηση των θεμάτων, δες Stephen Jay Gould, Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life. London: Vin-tage, 2002.

34 Dawkins, God Delusion, 57. 35 Για την οξύθυμη απάντηση του Ντόκινς, η οποία μετά βίας θέ-

τει το όλο ζήτημα, δες God Delusion, 56. 36 Αυτό το αντλώ από μία εκ των καλύτερων μελετών επί του θέ-

ματος: Peter Lipton, Inference to the best explanation. 2η έκδο-ση. London: Routledge, 2004, 5.

37 Για μια εξαιρετικά τολμηρή διατύπωση αυτής της προσέγγισης, δες Peter Atkins, «The Limitless Power of Science», στο John Cornwell (επιμ.), Nature's Imagination: The Frontiers of Scienti-fic Vision, 122-32. Oxford: Oxford University Press, 1995.

38 Dawkins, Selfish Gene, 21. 39 Denis Noble, The Music of Life: Biology beyond the Genome.

Oxford: Oxford University Press, 2006, 11-15. 40 Noble, The Music of Life, 13. Δες επίσης Richard Dawkins, The

Extended Phenotype: The Gene as the Unit of Selection. Oxford: Oxford University Press, 1982, 1.

41 M. R. Bennett and P. M. S. Hacker, Philosophical Foundations of Neuroscience. Oxford: Blackwell, 2003, 372-6.

42 Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 374: «Είναι ξερο-κεφαλιά να υποθέτει κανείς πως οι μόνες εξηγήσεις που υπάρ-χουν είναι οι επιστημονικές». Όλο το κομμάτι που ασχολείται με τον αναγωγισμό (355-77) αξίζει να μελετηθεί προσεκτικά.

43 Peter Β. Medawar, The Limits of Science. Oxford: Oxford Uni-versity Press, 1985, 66.

44 Δες, για παράδειγμα, τη διαφωτιστική πραγμάτευση στο Luke Davidson, «Fragilities of scientism: Richard Dawkins and the Paranoid idealization of science», στο Science as Culture, τόμ. 9 (2000): 167-99. Η καλύτερη πραγμάτευση αυτού του φαι-νομένου μέχρι σήμερα είναι το Mikael Stenmark, Scientism:


Science, Ethics and Religion. Aldershot: Ashgate, 2001. Οι Ντό-κινς και Ουίλσον αντιμετωπίζονται εδώ ως οι επικεφαλής του κινήματος. Ο Ντόκινς θεωρεί για τον εαυτό του ότι δεν είναι «στενά επιστημονίστικος» (Dawkins, God Delusion, 155).

45 Dawkins, God Delusion, 56. 46 Francis S. Collins, The Language of God: A Scientist Presents

Evidence for Belief New York: Basic Books, 2006,6. 47 Για μία εισαγωγή, δες Alister McGrath, The Science of God. Lon-

don: T&T Clark, 2004. 48 Δες ειδικά το Roy Bhaskar, The Possibility of Naturalism: A Phi-

losophical Critique of the Contemporary Human Sciences. 3η έκδοση. London: Routledge, 1998.

49 Owen Gingerich, God's Universe. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006.

50 Dawkins, God Delusion, 152. 51 Dawkins, God Delusion, 152. 52 Δες την απογοητευτικά επιφανειακή ανάλυση στο God Delusion,

14-18. Ο Ντόκινς κάνει λόγο για «πανθεϊσμό του Αϊνστάιν» (ο οποίος είναι σίγουρα μία όψη των θρησκευτικών ιδεών του Αϊνστάιν), αλλά δεν συνειδητοποιεί ότι ο πανθεϊσμός είναι τόσο θρησκευτική όσο και θεολογική κατηγορία. Για μία καλή ανάλυση, δες Michael P. Levine, Pantheism: A Non-Theistic Concept of Deity. London: Routledge, 1994.

53 Dawkins, God Delusion, 279-86. 54 Dawkins, God Delusion, 66-9. 55 To καλύτερο έργο του, κατά τη γνώμη μου, είναι το Monad to

Man: The Concept of Progress in Evolutionary Biology. Cambrid-ge, MA: Harvard University Press, 1996.

56 Dawkins, God Delusion, 67. 57 Ο Ντόκινς επιμένει ότι δεν είναι ένας αθεϊστής φονταμενταλι-

στής (Dawkins, God Delusion, 282). Αυτό είναι πολύ αμφισβη-τήσιμο!


58 Dawkins, God Delusion, 131-4, με αναφορά στον Michael Be-he· ο William Dembski δεν αναφέρεται. Για μια κάπως ενη-μερωμένη πραγμάτευση του εν λόγω κινήματος, δες Niall Shanks, God, the Devil, and Darwin: A Critique of Intelligent Design Theory. New York: Oxford University Press, 2004.

59 Για την προσέγγιση του Dembski, δες William Dembski, Intelligent Design: The Bridge between Science and Theology. Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1999.

60 Δες το διεισδυτικό άρθρο της Madeleine Bunting, «Why the intelligent design lobby thanks God for Richard Dawkins», στο Guardian, Δευτέρα 27 Μαρτίου 2006.

61 Για το δαρβινισμό του Ρους, δες Michael Ruse, Taking Darwin Seriously: A Naturalistic Approach to Philosophy. New York: Prometheus Books, 1998. Η ανταλλαγή e-mails μεταξύ Ρους και Ντένετ έλαβε χώρα την Κυριακή 19 Φεβρουαρίου 2006 και κοινοποιήθηκε ευρύτατα.

62 Για την αξιολόγηση αυτής της δήλωσης εκ μέρους του Ρους, δες Michael Ruse, «John Paul II and evolution», στο Quarterly Review of Biology, τόμ. 72 (1997): 391-5.

63 Παρατίθεται στο Dawkins, God Delusion, 67.

Floiec, eivcii OT cnrctg^ET; TUC; -ilgnoxeictq; 64 Dawkins, God Delusion, 51-4. Η ιδέα έχει υιοθετηθεί από τον

Μπέρτραντ Ράσελ. 65 Δες Van Α. Harvey, Feuerbach and the Interpretation of Religion.

Cambridge: Cambridge University Press, 1995. 66 Sigmund Freud, Totem and Taboo: Resemblances between the

Psychic Lives of Savages and Neurotics. Harmondsworth: Pen-guin Books, 1938.

67 Daniel C. Dennett, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. New York: Viking Penguin, 2006.

68 Δες την πρωτότυπη μελέτη των Charles Υ. Glock και Rodney


Stark, Religion and Society in Tension. Chicago: Rand McNally, 1965. Ο ανθρωπολόγος Talad Asad υποστηρίζει ότι «δεν μπο-ρεί να υπάρξει ένας καθολικός ορισμός περί θρησκείας, όχι μόνο επειδή τα συστατικά στοιχεία της και οι σχέσεις που συ-νεπάγεται είναι ιστορικώς εξατομικευμένα μεγέθη, αλλά και διότι ένας τέτοιος ορισμός είναι καθαυτός το ιστορικό προϊόν διαδικασιών της αλληλόδρασης ποικίλων μορφών λόγου» (Talad Asad, Genealogies of Religion. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1993,29).

69 Dawkins, God Delusion, 188. 70 Richard Dawkins, River out of Eden: A Darwinian View of Life.

London: Phoenix, 1995, 133. 71 Dawkins, God Delusion, 31-8. 72 Δες, για παράδειγμα, Ernest Gellner, Muslim Society [Μου-

σουλμανική Κοινωνία]. Cambridge: Cambridge University Press, 1981, 9-11, το οποίο προεκτείνει την ιδέα του Ντέιβιντ Χιουμ περί «ροής και επαναρροής» μεταξύ μονοθεϊσμού και πολυθεϊσμού, για να υποδηλώσει ότι ένα φυσικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας αποτελεί κυκλική κίνηση από τον πο-λυθεϊσμό στο μονοθεϊσμό και τούμπαλιν.

73 Dawkins, God Delusion, 161-207. Όσον αφορά τη σοβαρότητα του διανοητικού εγχειρήματος του Ντόκινς κατά της θρη-σκείας, πρόκειται για το σημαντικότερο κεφάλαιο του βιβλίου.

74 Δες, για παράδειγμα, Peter Harrison, 'Religion' and the Religions in the English Enlightenment. Cambridge: Cambridge Universi-ty Press, 1990· Tomoko Masuzawa, In Search of Dreamtime: The Quest for the Origin of Religion. Chicago: University of Chicago Press, 1993· Daniel L. Pals, Seven Theories of Religion. New York: Oxford University Press, 1996· Samuel J. Preus, Ex-plaining Religion: Criticism and Theory from Bodin to Freud. New Haven, CT: Yale University Press, 1987.


75 Peter Β. Clarke and Peter Byrne, Religion Defined and Explained. London: St Martins Press, 1993,3-27.

76 Dawkins, God Delusion, 188. 77 Δες Eric Csapo, Theories of Mythology. Oxford: Blackwell

Publishing, 2005,36-43. 78 Dawkins, God Delusion, 166. 79 Για μια πρόσφατη μελέτη της γνωσιακής προκατάληψης σε

σχέση με την αυτοεκτίμηση, δες Jennifer Crocker and Lora Ε. Park, «The Costly Persuit of Self-Esteem», στο Psychological Bulletin, τόμ. 130 (2004): 392-414.

80 Μια κλασική μελέτη αυτού του θέματος είναι το Robert Ρ. Carroll, When Prophecy Failed: Cognitive Dissonance in the Prophetic Traditions of the Old Testament. New York: Seabury Press, 1979.

81 Δες για παράδειγμα το Rodney Stark and Charles Y. Glock, American Piety: The Nature of Religious Commitment. Berke-ley, CA: University of California Press, 1968.

82 John D. Teasdale and Philip J. Barnard, Cognition and Change: Re-modelling Depressive Thought. Hove: Erlbaum, 1993.

83 Δες την ανάλυση στο Alister Ε. McGrath, The Genesis of Doc-trine. Oxford: Blackwell, 1990.

84 Για μερικές ενδιαφέρουσες πειραματικές έρευνες σ' αυτόν το χώρο, δες Ν. J. Gibson, The experimental investigation of reli-gious cognition. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Univer-sity of Cambridge, 2006.

85 Dawkins, God Delusion, 168-9. 86 Dawkins, God Delusion, 179. 87 Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 127' 243. Για μια

λεπτομερή μελέτη του «μερολογικού σφάλματος», δες 68-107 («μερολογία» είναι η λογική που ασχολείται με τις σχέσεις με-ταξύ του όλου και των μερών του).

88 Dawkins, God Delusion, 182-4. Για μια κριτική των ιδεών που


εκτίθενται εδώ, δες Bennett and Hacker, Philosophical Founda-tions, 419-27.

89 J. Saver and J. Rabin, «The neural substrates of religious expe-rience», στο Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neuro-science, τόμ. 9 (1997): 498-510.

90 Michael A. Persinger, Neuropsychological Bases of God Beliefs. New York: Praeger, 1987. Ο Ντόκινς δεν φαίνεται να είναι εξοικειωμένος μ' αυτή την έρευνα από πρώτο χέρι και παρέχει μόνο έμμεσες αναφορές (Dawkins, God Delusion, 168) μέσω του βιβλίου του Shermer How We Believe. Δεν προσφέρει κα-μία κριτική αποτίμηση της εγκυρότητας αυτής της υπόθεσης.

91 Peter Fenwick, «The neurophysiology of religious experience», στο D. Bhugra (επιμ.), Psychiatry and Religion: Context, Consen-sus, and Controversies, 167-77. London: Routledge, 1996.

92 Fraser Watts, «Cognitive neuroscience and religious conscious-ness», στο R. J. Murphy κ.ά. (επιμ.) Neuroscience and the Per-son, 327-46. Vatican City: Vatican Observatory, 1999.

93 Dawkins, God Delusion, 185: «Θα μπορούσε η παράλογη θρη-σκευτικότητα να είναι ένα υποπροϊόν των μηχανισμών του παραλόγου που εξαρχής αναπτύχθηκαν εντός του εγκεφάλου μέσω της φυσικής επιλογής που αφορούσε την πράξη του ερω-τεύεσθαι;» Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα υπόθεση, αλλά απλούστατα δεν υποστηρίζεται από τις εξαιρετικά περιορι-σμένες μαρτυρίες που μπαίνει στον κόπο να παρουσιάσει ο Ντόκινς. Εν πάση περιπτώσει αποτελεί μια απρόσεκτη θέση στο βαθμό που το «ερωτεύομαι» συνιστά μια πολιτισμικά προσδιορισμένη αντίληψη.

94 Antoine Vergote, «What the psychology of religion is and what it is not», στο International Journal for the Psychology of Reli-gion, τόμ. 3 (1993): 73-86.

95 Για τα σχόλιά μου, δες McGrath, Dawkins' God, 135-8. 96 Dawkins, God Delusion, 186,188.


97 Dawkins, God Delusion, 191-201. 98 Dawkins, Selfish Gene, 193. 99 Για μια εκτενή ανάλυση της αντίληψης του Ντόκινς σχετικά

με το meme, δες McGrath, Dawkins' God, 119-35. 100 Αυτό τονίστηκε εμφατικά από τον James W. Polichak, «Me-

mes - what are they good for?» στο Skeptic, τόμ. 6, αρ. 3 (1998): 45-54. Οι ενστάσεις του Polichak δεν απαντήθηκαν από το Susan J. Blackmore, The Meme Machine. Oxford: Ox-ford University Press, 1999. Δες περαιτέρω το Bennett and Hacker, Philosophical Foundations, 431-5.

101 Maurice Bloch, «Α well-disposed social anthropologists pro-blem with memes», στο Robert Aunger (επιμ.), Darwinizing Culture: The Status ofMemetics as a Science, 189-203. Oxford: Oxford University Press, 2000.

102 Για παραδείγματα τέτοιων μοντέλων, δες Michael Carri-thers, Why Humans Have Cultures: Explaining Anthropology and Social Diversity. Oxford: Oxford University Press, 1996· Maurice Bloch, How We Think They Think: Anthropological Approaches to Cognition, Memory, and Literacy. Boulder, CO: Westview Press, 1998. Ακόμα και οι βιολόγοι έχουν πρόβλημα με αυτή την ιδέα. Όπως τόνισε ο Simon Conway Morris, καθηγητής της εξελικτικής παλαιοβιολογίας στο Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ: τα meme δεν φαίνεται να έχουν καμία θέση στη σοβαρή επιστημονική σκέψη. «Τα me-me είναι τετριμμένα και μπορούν να απορριφθούν με απλές διανοητικές διαδικασίες. Σε οποιοδήποτε ευρύτερο πλαίσιο, είναι απελπιστικώς, αν όχι φαιδρώς, απλουστευτικά» (Sim-on Conway Morris, Life's Solution: Inevitable Humans in a Lonely Universe. Cambridge: Cambridge University Press, 2003, 324).

103 Dawkins, God Delusion, 196. 104 Dawkins, God Delusion, 250. Η προσωπική του άποψη φαίνε-


ται να είναι ότι ο Ιησούς κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε (God Delusion, 97). Οι λόγοι γι' αυτή τη σημαντική κρίση δεν δη-λώνονται ούτε υπερασπίζονται.

105 Δες Alan Costall, «The 'Meme' Meme», στο Cultural Dynamics, τόμ. 4 (1991): 321-35.

Cuvtcrrcj. n "Ogncftceict. κάττι κο-κό", 106 Dawkins, God Delusion, 31. 107 Δες Dawkins, God Delusion, 301-7. 108 Dawkins, God Delusion, 329-31. 109 Για μια καλή πραγμάτευση, δες Keith Ward, Is Religion Dange-

rous? Oxford: Lion, 2006. 110 Anna Dickinson, «Quantifying religious oppression: Russian

Orthodox Church closures and repression of priests 1917-41», στο Religion, State and Society, τόμ. 28 (2000): 327-35.

111 Dawkins, God Delusion, 249 (η έμφαση είναι δική μου). 112 Alexandru D. Popescu, Petre Tutea: Between Sacrifice and

Suicide. Aldershot: Ashgate, 2004. 113 Dawkins, God Delusion, 303-4. 114 Αλλοι περιλαμβάνουν τα Dennett, Breaking the Spell και Sam

Harris, The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason. New York: Free Press, 2006.

115 Robert A. Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism. New York: Random House, 2005. Δες επίσης τις εκλεπτυσμένες προσεγγίσεις στο Diego Gambetta (επιμ.), Making Sense of Suicide Missions. Oxford: Oxford University Press, 2005.

116 Δες τη σημαντική μελέτη της Malise Ruthven, Fundamenta-lism: The Search for Meaning. Oxford: Oxford University Press, 2004.

117 Για μια παρουσίαση της σπουδαιότητας του εν λόγω μηχανι-σμού, δες Kathy Mills, «Deconstructing binary oppositions


in literacy discourse and pedagogy», στο Australian Journal of Language and Literacy, τόμ. 28 (2005): 67-82.

118 Όπως τονίστηκε από τον Michael Wheeler, The Old Enemies: Catholic and Protestant in Nineteenth-century English Culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

119 Δες την ανάλυση στο Stephen Ε. Cornell and Douglas Hartma-nn, Ethnicity and Race: Making Identities in a Changing World. Thousand Oaks, CA: Pine Forge, 1998· Fredrik Barth, Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. Prospect Heights, IL: Waveland, 1998- Jane Hubert, Madness, Disability, and Social Exclusion: The Archaeology and Anthropology of'Difference'. London: Routledge, 2000.

120 Dawkins, God Delusion, 259. 121 Δες την έξοχη μελέτη του Edward Muir, Mad Blood Stirring:

Vendetta in Renaissance Italy. Baltimore: Johns Hopkins Uni-versity Press, 1998.

122 Bruce E. Blaine, The Psychology of Diversity: Perceiving and Experiencing Social Difference. Mountain View, CA: Mayfield, 2000.

123 Αυτό το θέμα τονίζεται ιδιαιτέρως στο Emile Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life. London: Allen & Un-win,1915.

124 Dawkins, God Delusion, 257. 125 Ο Ντόκινς παραθέτει την εβραϊκή προσευχή ευχαριστίας

προς τον Θεό, στην οποία ο λάτρης εκφράζει την ευγνωμο-σύνη του που δεν είναι εθνικός, γυναίκα ή δούλος (God Delu-sion, 259). Του διαφεύγει, όμως, ότι ο Ιησούς αποποιήθηκε αυτού του είδους τις στάσεις (Αονκ., 18: 9-14).

126 Δες Jeremy Duff and Joanna Collicutt McGrath, Meeting Je-sus: Human Responses to a Yearning God [Συναντώντας τον Ιησού: ανθρώπινες απαντήσεις σ' έναν παθιασμένο Θεό]. Lon-don: SPCK, 2006,20-25, 58-62.


127 Οι θεολογικά ενημερωμένοι αναγνώστες θα σημειώσουν ότι στο σημείο αυτό ο Ντόκινς ηχεί δοκητιστικά όσον αφορά την εκ μέρους του κατανόηση του Ιησού (God Delusion, 253).

128 Dawkins, God Delusion, 250-1. 129 Dawkins, God Delusion, 344. 130 To θέμα περιλαμβάνεται σε όλες τις καθιερωμένες ιστορίες

περί ισραηλιτικής θρησκείας. Δες, για παράδειγμα, Patrick D. Miller, The Religion of Ancient Israel. London: SPCK, 2000.

131 Dawkins, God Delusion, 253. Έχει γίνει αποδεκτό εδώ και αρ-κετούς αιώνες ότι ο συγγραφέας αυτής της επιστολής δεν εί-ναι ο Παύλος. Άλλα σφάλματα και παρανοήσεις αφορούν την τολμηρή δήλωση ότι το προπατορικό αμάρτημα «βρίσκεται στην καρδιά της καινοδιαθηκικής θεολογίας» (σελ. 251). Αυ-τό δεν ισχύει· πρόκειται για μια αυγουστίνεια επεξεργασία, που εμφανίστηκε αιώνες αργότερα. Ο Ιησούς σπάνια μίλησε για την αμαρτία και σίγουρα δεν τη συσχέτισε με τον Αδάμ. Η αντίληψη του Ιησού περί συγχώρεσης αφορούσε στην πραγ-ματικότητα την απελευθέρωση από τη δουλεία και όχι την ηθική εξιλέωση. Από την πλευρά του, ο Παύλος μιλά αρκετά για την αμαρτία στο πρώτο μισό της επιστολής του προς Ρω-μαίους. Εντούτοις, αυτό που θέλει να τονίσει δεν είναι τόσο ότι όλοι έχουν αμαρτήσει, αλλά ότι όλοι έχουν αμαρτήσει. Στόχος του είναι να θέσει τις βάσεις για μια συσχέτιση Ιου-δαίων και Εθνικών. Ο Ντόκινς δεν καταφέρνει επίσης να κα-τανοήσει το λογοτεχνικό είδος της αποκαλυπτικής, όπως το συναντάμε στο βιβλίο της Αποκάλυψης, το οποίο ο Ντόκινς απορρίπτει ως ένα από τα «πιο παράξενα κείμενα της Βί-βλου». Αντιπροσωπεύει την ερμηνευτική του εν λόγω βιβλίου που προσιδιάζει στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, σαν να επρό-κειτο για την ερμηνευτική που είναι αποδεκτή από το Χρι-στιανισμό - για παράδειγμα, η διαβεβαίωση ότι κανένας από τους σεσωσμένους δεν μπορεί να είναι γυναίκα. Οι 144.000


«σφραγισθέντες» δεν ταυτίζονται με τους «σεσωσμένους» (σελ. 257), εφόσον σώζονται άνθρωποι από κάθε φυλή και γλώσσα (Αποκ., 7:9· 14:6). Οι 144.000 είναι πιθανότατα ασκη-τικοί χριστιανοί «μαχητές», οι οποίοι χρησιμοποιούν ειρηνι-κά μέσα και πνευματικά όπλα προς αντίσταση έναντι των αθεϊ-στικών δυνάμεων και του κοσμικού κακού.

132 Δώδεκα από τις 14 αναφορές που παραθέτει ο Ντόκινς έχουν ληφθεί από την Πεντάτευχο ή Τορά. Οι άλλες δύο είναι από τους Κριτές. Καμία δεν προέρχεται από τα υπόλοιπα 36 βι-βλία της Παλαιάς Διαθήκης.

133 Dawkins, God Delusion, 237. 134 Dawkins, God Delusion, 243. 135 Για τα βασικά στοιχεία, δες Joel Marcus, The Way of the Lord:

Christological Exegesis of the Old Testament in the Gospel of Mark. Edinburgh: T&T Clark, 1993.

136 Dawkins, God Delusion, 249-50. 137 Δες για παράδειγμα David Myers, «The funds, friends and

faith of happy people», στο American Psychologist, τόμ. 55 (2000): 56-7· Harold G. Koenig and Harvey J. Cohen, The Link between Religion and Health: Psychoneuroimmunology and the Faith Factor. Oxford: Oxford University Press, 2002· Marc Galanter, Spirituality and the Healthy Mind: Science, Therapy, and the Need for Personal Meaning. Oxford: Oxford Universi-ty Press, 2005.

138 Dawkins, God Delusion, 167. 139 Kenneth I. Pargament, The Psychology of Religion and Coping:

Theory, Research, Practice. New York: Guilford Press, 1997· K. I. Pargament, B. W. Smith, H. G. Koenig and I. Perez, «Patterns of positive and negative religious coping with the major life stressors», στο Journal for the Scientific Study of Religion, τόμ. 37 (1998): 710-24.

140 Dawkins, God Delusion, 166.


141 Δες ειδικά το Nicholas Lash, Easter in Ordinary: Reflections on Human Experience and the Knowledge of God. London: SCM Press, 1988.

142 Shermer, How We Believe, 71. 143 Dawkins, God Delusion, 102, όπου παρατίθεται μετά αποδο-

χής το Shermer, How We Believe. Δες επίσης τις σσ. 127 και 168.

144 Eagleton, «Lunging, Flailing, mispunching». Για τα διεισδυτι-κά και κριτικά σχόλια του ίδιου του'Ιγκλετον, δες Terry Eag-leton, Holy Terror. New York: Oxford University Press, 2005.

145 Δες τις παρατηρήσεις που υπάρχουν στο Nicholas D. Kristof, «Α Modest Proposal for a Truce on Religion», στο New York Times, 3 Δεκεμβρίου 2006.

Η αυταπάτη του Ντόκινς

Documents

Transcript of Η αυταπάτη του Ντόκινς