ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Φ197: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

ΘΕΜΑ : Ο Σωκράτης στον Αριστοφάνη

Καθηγητής : Κάλφας Β.

Εισηγήτριες : Γραμμένου Αριάδνη Χριστίνα (ΑΕΜ : 2758)

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

Η Φύση της κωμωδίας:

Σύμφωνα με τον Guthrie 1«ο πιο ασυνήθιστος χώρος στον οποίο αναζητήθηκαν ποτέ σοβαρές πληροφορίες για τη φιλοσοφία είναι η αθηναϊκή κωμωδία του 5ου π.Χ αιώνα.»

Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα λογοτεχνικά είδη,η ίδια η φύση της κωμωδίας της επέβαλε ένα περιορισμένο πλαίσιο μέσα στο οποίο θα έπρεπε να κινηθεί χωρίς να μπορεί να αποκλίνει σε μεγάλο βαθμό.Η κωμωδία στενά συνυφασμένη με την πραγματικότητα δεν μπορούσε παρά να στοχεύει σε συγκεκριμένα πρόσωπα,τρόπους και συνήθειες γνωστά στον ευρύτερο κύκλο των Αθηναίων.Μόνο με την τακτική αυτή γίνονταν δυνατή η αποδοχή των έργων από τους Αθηναίους πολίτες.Η σάτιρα λοιπόν για να καταφέρει να έχει επιτυχία στο ευρύ κοινό,όφειλε να στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην πραγματικότητα ,μια παράμετρο την οποία ο κάθε κωμικός ποιητής λάμβανε σοβαρά υπόψιν του.Δεν μιλάμε σαφώς για άκρατη αντικειμενικότητα των έργων, βασικά ωστόσο στοιχεία που παρουσίαζαν δεν μπορούσαν παρά να είναι αληθινά.

Φιλοσοφία και Αθηναϊκή κωμωδία:

Η αρχαία Αθηναϊκή κωμωδία είχε έντονο πολιτικό χαρακτήρα.Με αναπαραστάσεις,υπαινιγμούς και παραλληλισμούς με γνωστά πρόσωπα και γεγονότα ο ποιητής ασκούσε κριτική και εξέφραζε την άποψη του για τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της εποχής .Στις Αριστοφανικές κωμωδίες είναι φανερή η συντηρητική τοποθέτηση απέναντι σε κάθε νεοτερισμό.Ο Άδικος Λόγος η νέα δηλαδή Παιδεία, βρίσκεται σε σύγκρουση, σε ηθική βάση με τον Δίκαιο Λόγο και παρουσιάζεται σαν εργαλείο στα χέρια «σοφιστών». Οι φιλόσοφοι παρουσιάζονται στην αττική κωμωδία μέσα στα πλαίσια της εικόνας που είχε ο απλός άνθρωπος στο μυαλό του για εκείνους.Χαρακτηριστηκές συνήθειες τους προβάλλονται και σατιρίζονται ενώ παράλληλα οι φιλοσοφικές τους ιδέες και τοποθετήσεις διακωμωδούνται και σαρκάζονται έντονα.

Πολλοί μελετητές ακόμη βρίσκουν ακόμα και στον ίδιο το φιλοσοφικό στοχασμό κωμικά στοιχεία. Σύμφωνα με αυτούς «το κωμικό στοιχείο είναι διάσπαρτο και διάχυτο στους πλατωνικούς διαλόγους με τη μορφή του αστείου, του ευχάριστου και του περιπαικτικού ύφους.»2

1 Guthrie, W.K.C. Ο Σωκράτης, μτφ. Τ. Νικολαϊδης. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1990. σ.62

2 Αλαγκιοζίδου Σ. (2008) «Η σχέση Φιλοσοφίας-Κωμωδίας στην κλασική Αθήνα.»

Η αθηναϊκή κωμωδία ωστόσο δε θα πρέπει να συνδεθεί μονάχα με το γέλιο και τον κωμικό της χαρακτήρα.Αποτελούσε ένα σημαντικό πολιτικό λόγο που παρουσιάζονταν δημόσια, μέσα στον οποίο μπορούσε κανείς να διακρίνει τον κοινωνικό προβληματισμό και την κριτική που ασκούνταν.Σύμφωνα με τον Henderson J. «Οι ίδιοι οι κωμικοί ποιητές είχαν συνείδηση ότι ήταν δημόσιες φωνές που μπορούσαν να επηρεάσουν καθοριστικά το λαό για τα πιο σημαντικά θέματα,τα οποία θίγονταν με διαφορετικό τρόπο στην τραγωδία και τη ρητορική».Στην Παράβαση, κομμάτι της κωμωδία στο οποίο ο Χορός απευθύνεται άμεσα στο κοινό εκφράζονταν με έμμεσο ή αμεσο τρόπο οι αντιλήψεις του ποιητή για την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Επιπλέον, στην εκφορά δημόσιου πολιτικού λόγου συνηγορούν οι χαρακτήρες και η πλοκή του κάθε έργου καθώς παρουσιάζεται η προσωπική αντίληψη του ποιητή για τη ζωή στην πόλη.Πολλοί μελετητές υποστήριξαν πως δε θα πρέπει να ταυτιστεί ο δημόσιος λόγος που εκφέρεται σε κάθε κωμωδία με τις προσωπικές απόψεις του δημιουργού της αφού δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως αποτελεί λογοτεχνικό κατασκεύασμα .Η πεποίθηση αυτή, σύμφωνα με τον Goldhill “ δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση τη συνολική επιδίωξη του ποιητή να μεταδώσει μέσα από το έργο του προβληματισμούς και ιδέες για τα σοβαρά ζητήματα της πόλης του. Εξάλλου, το κωμικό και το σοβαρό αλληλεπιδρούν στις κωμωδίες του Αριστοφάνη με ιδιαίτερα δραστικό τρόπο”.Σύνδεσμο ανάμεσα στην κωμωδία και τη Φιλοσοφία αποτελεί ακόμη και ο Πλάτωνας ,ο οποίος θεωρείται πως αφομοίωσε στα έργα του «τον κριτικό λόγο της κωμωδίας ενώ παράλληλα κοινή επιδίωξη κωμικών ποιητών και του φιλοσόφου είναι η προβολή της αλήθειας, καθώς σε κάθε κωμωδία ή σεκάθε πλατωνικό διάλογο εμφανίζεται μια φωνή που ισχυρίζεται ότι λέει την αλήθεια.»3

Ο Σωκράτης στην Αθηναϊκή κωμωδία:

Στο στόχαστρο της σάτιρας βρέθηκε αρκετές φορές ο Σωκράτης,όχι μόνο από τον Αριστοφάνη αλλά από τέσσερις ακόμη συγγραφείς.Ο Αμειψίας,ο Εύπολις, ο Καλλίας και ο Τηλεκλείδης

3 Αλαγκιοζίδου Σ. (2008) «Η σχέση Φιλοσοφίας-Κωμωδίας στην κλασική Αθήνα.»

κάνουν επίσης αναφορά στο όνομα του Σωκράτη στο έργο τους.Στον Κόννο του Αμειψία ο Σωκράτης παρουσιάζεται ρακένδυτος,πεινασμένος και στην κυριολεξία άπλυτος ενω στους Κόλακες του Εύπολη σατιρίζονται οι σοφιστές και ο Καλλίας που συναναστρέφονταν τον Σωκράτη.Στον Κόννο μολοταύτα ο Αμειψίας αναγνωρίζει την υπομονή και την άρνηση του Σωκράτη να προβεί σε κολακείες συνεπώς δεν είναι όλες οι αναφορές στο όνομα του φιλοσόφου αρνητικές.Κυριότερη πηγή της παρουσίας του Σωκράτη στην Κωμωδία είναι οι Νεφέλες του Αριστοφάνη, έργο στο οποίο πρωταγωνιστεί.Ο Αριστοφάνης, « επιλέγει να παρουσιάσει τον Σωκράτη σαν σοφιστή, απηχώντας προφανώς αντιλήψεις μιας πλατιάς μερίδας των συμπολιτών του»ενώ ταυτόχρονα «τον έχει φορτώσει με όλα τα μισητά και υπερβολικά χαρακτηριστικά που ήξερε για τους σοφιστές» σύμφωνα με το Zeller ενώ κατά τον Κ.Βάρναλη παρουσιάστηκε ως « δάσκαλος επικίνδυνων ιδεών και αρχηγός των σοφιστών».Ο Αριστοτέλης επέλεξε ακόμη να παρουσιαστεί ο Σωκράτης στο έργο ως καθηγητής της Ρητορικής σε αντίθεση με τον Πλάτωνα και τους διαλόγους του.Ο Σωκράτης και οι μαθητές του στις Νεφέλες συγκαταλέγονται ανάμεσα στους εισηγητές της νέας εκπαίδευσης, οι οποίοι θεωρούνταν ονειροβάτες και αερολόγοι. Ο τίτλος του έργου λοιπόν δεν είναι τυχαίος.

Ο Σωκράτης στις Νεφέλες:

Στο έργο του Αριστοφάνη ο Στρεψιάδης, στέλνει το γιο του, Φειδιππίδη,να μαθητεύσει κοντά στον Σωκράτη με στόχο την ανάπτυξη της ευγλωττίας του, ώστε να είναι σε θέση να εξαπατήσει τους πιστωτές του . Ο κωμωδιογράφος καυτηριάζει τα φροντιστήρια των σοφιστών στην Αθήνα και την «προοδευτική» παιδεία που παρείχε την εποχή εκείνη ο Σωκράτης.Εκθέτει παράλληλα τις αρνητικές συνέπειες που είχε η σύγχρονη σοφιστική κίνηση σε ιδιωτικό επίπεδο, τις επιδράσεις της σοφιστικής επιχειρηματολογίας και αναλύει την κρίση της ηθικής και της πολιτικής στην αθηναϊκή κοινωνία, την παρακμή του παλαιού εκπαιδευτικού συστήματος και την πάλη των δύο γενεών. Η κωμωδία σατιρίζει τους σοφιστές της Αρχαίας Αθήνας και, ιδιαίτερα το Σωκράτη, που «διαφθείρει» υποτίθεται τους νέους με τη διδασκαλία του, παρόλο που ο Σωκράτης κατά τον Πλάτωνα δεν δίδαξε ποτέ την σοφιστεία. « Η γνώμη που έχει ο Στρεψιάδης για τον Σωκράτη είναι αντιπροσωπευτική της τάξης, στην οποία ανήκει. Ειδικότερα, οι

άνθρωποι της ανώτερης τάξης γνώριζαν τον Σωκράτη, αλλά τον θεωρούσαν ανάξιο για να ασχοληθούν μαζί του. Αντίθετα,εκείνοι της κατώτερης τάξης αγνοούσαν την ύπαρξή του. Ο Στρεψιάδης ανήκει στη μεσαία τάξη χάρη στο γάμο του. Όσοι ανήκαν στην τάξη αυτή θεωρούσαν ότι ο Σωκράτης είναι διαφθορέας των νέων, διδάσκαλος της κυριαρχίας του κακού έναντι του καλού, του άδικου έναντι του δίκαιου. Πίστευαν ότι ανέπτυσσε τις θεωρίες του για τον Ουρανό και τον άνθρωπο,αλλά δεν δεχόταν αμοιβή για αυτές, γιατί ήταν ανώφελες.»4

Ήδη από την πρώτη τους συνάντηση, ο Σωκράτης με ερωτήσεις (τακτική που θυμίζει τη διαλεκτική του μέθοδο) οδηγεί το Στρεψιάδη σε θέσεις ακραίες για το συντηρητικό Αριστοφάνη. Ο Σωκράτης αναγνωρίζει ως Θεούς όχι το Δία και ο δωδεκάθεο αλλά τις Νεφέλες τον Αέρα και τον Αιθέρα στους οποίους και απευθύνει

προσευχές. «Τι είδους θεές όμως είναι οι Νεφέλες; Η απάντηση του Σωκράτη στο καίριο αυτό ερώτημα είναι πως οι Νεφέλες είναι θεές που προσφέρουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να σκέφτεται, να κατανοεί και να μιλάει έξυπνα για θαυμαστά ή παράδοξα φαινόμενα. Με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης προσδίδει στις Νεφέλες τις ίδιες ιδιότητες με τον Αιθέρα.»5

Όπλα μάθησης στα χέρια του Σωκράτη αποτελούν στο έργο ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος (ο κρείττων και ο ήττων δηλαδή ο ισχυρότερος και ο πιο αδύναμος κατά τον Πρωταγόρα).Οι δύο Λόγοι προσωποποιούνται στο έργο και παρουσιάζονται στο κοινό ως δύο αντίπαλοι που διαφωνούν έντονα λεκτικά.Η διαφωνία τους βασίζεται κατά κύριο λόγο στη διαφορετική αντίληψη τους για την Ηθική και τον κόσμο. Ο Δίκαιος Λόγος, διαφωνεί με τις τακτικές του Άδικου και τον κατηγορεί για την εξέλιξη των ανθρώπων και της κοινωνίας τους. Ο Σωκράτης αφήνει τον ίδιο το Στρεψιάδη να αποφασίσει ποιος απο τους δυο θα διδάξει τελικά το γιο του Φειδιππίδη αφού ο ίδιος στην πορεία του έργου αποκλείστηκε από το Σωκράτη ως μαθητής. «Η διαμάχη ανάμεσα στους δύο Λόγους είναι ένα μόνο στάδιο στην άνοδο προς την ορθή ζωή. Ο Άδικος Λόγος γίνεται η αυτοκαταστροφή του Δίκαιου Λόγου, στη μορφή που ο τελευταίος λαμβάνει με την υποστήριξη των θεών. Ο τρόπος ζωής που προτείνει ο Σωκράτης είναι αντίθετος προς τους θεούς, τους ρήτορες, τους τραγικούς ποιητές και την πλειοψηφία του κοινού.

4 Leo Strauss, Socrates and Aristophanes, The University of Chicago Press, Chicago and London 1966,5 Leo Strauss, Socrates and Aristophanes, The University of Chicago Press, Chicago and

London 1966, σ.17

Ως προς αυτό συμφωνεί με τη ζωή που επιβραβεύει ο Δίκαιος Λόγος, όπως αποκαλύφθηκε από την επίθεση του Άδικου Λόγου. Από την άλλη, ο Αριστοφάνης διακηρύσσει τη δικαιοσύνη, όπως ο Δίκαιος Λόγος, αλλά εξωθεί σε μια ζωή με γέλιο και απολαύσεις, όπως ο Άδικος Λόγος. Επομένως, τα δύο μέρη της αντιλογίας ανάμεσα στο Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο δεν βρίσκονται σε αρμονία μεταξύ Τους»6 Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ακόμη το γεγονός πως αν και ο Στρεψιάδης επιλέγει τη φωνή του «Ανήθικου» Λόγου για να διδάξει την πονηριά και την εξαπάτηση της γλώσσας στο γιο του, ο ίδιος ο Σωκράτης δεν του υποδεικνύει κάποιο τρόπο για να εξαπατήσει τους πιστωτές του.Αντίθετα αναλώνεται σε όλο το έργο σε σχολαστικές συζητήσεις περί του κόσμου, φυσικών και καιρικών φαινομένων . Από την πλευρά τους οι Νεφέλες ,οι θεότητες που αναγνωρίζει δηλαδή ο Σωκράτης στο έργο, ενθάρρυναν την επιθυμίατου Στρεψιάδη να απαλλαγεί από τους πιστωτές του προτρέποντάς τον να επισκεφθεί τον Σωκράτη,χωρίς να τον εξωθούν στην ανηθικότητα. Οι ίδιες γνωρίζουν πως η τιμωρία του θα εφαρμοσθεί από τον ίδιο τον Φειδιππίδη αργότερα ακόμα και αν καταφέρει να ξεφύγει από το δικαστήριο.

Κατά τον Guthrie 7 «ο Αριστοφάνης ανησυχούσε σοβαρά για την παρακμή των παλαιών προτύπων συμπεριφοράς και για την υποβάθμιση των ηθικών κριτηρίων που εξαχρείωνε τους νέους της Αθήνας.Την κατάσταση αυτή την απέδιδε σε ποικίλες επιδράσεις της εκπαίδευσης και του περιβάλλοντος τους, που όλες μαζί έτειναν να υπονομεύουν την πίστη σε παλιές αξίες και αρετές, οι οποίες ως τότε γίνονταν αποδεκτές χωρίς αμβισβήτηση.Για να καταπολεμηθούν οι τάσεις αυτές μέσω της κωμωδίας έπρεπε να τις ενσαρκώνει όλες ένα και μόνο άτομο,και το άτομο αυτό ήταν ο Σωκράτης.»Έχοντας ζήσει όλη του τη ζωή στην Αθήνα αποτελούσε χαρακτηριστική και γνώριμη μορφή για τους πολίτες που θα παρακολουθούσαν το έργο.Η έμφανιση του άλλωστε και οι συνήθειες του ήταν εύφορο έδαφος για τη διακωμώδηση του. «Από τη στιγμή λοιπόν που ο Αριστοφάνης είχε αποφασίσει πως ο Σωκράτης έμελλε να ήταν το θεατρικό πρόσωπο που θα ενσάρκωνε όλα αυτά τα οποία ήθελε να καυτηριάσει, θα ήταν απίθανο να μην

6 Leo Strauss, Socrates and Aristophanes, The University of Chicago Press, Chicago and London 1966, σ.33

7 Guthrie, W.K.C. Ο Σωκράτης, μτφ. Τ. Νικολαϊδης. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1990. σ.77

εκμεταλλευόταν κάθε διακριτικό χαρακτηριστικό του από το οποίο θα μπορούσε να αναγνωρισθεί».8

Το κείμενο των Νεφελών ωστόσο αποτελεί λογοτεχνικό έργο γεγονός το οποίο δε θα πρέπει να λησμονείται.Είναι φυσικό λοιπόν να μην μπορούμε να είμαστε σίγουροι για πολλά από τα στοιχεία που μας προσφέρονται για το Σωκράτη και τις θεωρίες του. Στο έργο ο φιλόσοφος παρουσιάζεται ως σοφιστής, βασική αντίθεση με τους Πλατωνικού διαλόγους και τον Ξενοφώντα.Μολοταύτα, μπορούμε να εντοπίσουμε ως κοινό σημείο ανάμεσα τους ,τη μέθοδο των ερωτοαπαντήσεων που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης κατά τους διαλόγους του.Χρησιμοποιεί ακόμη απλές παρομοιώσεις και παραδείγματα ώστε να βοηθήσει τους συνομιλητές του να αναγνωρίσουν την άγνοια τους και να στραφούν προς την Αλήθεια.Ακόμη κοινό σημείο των πηγών που εξετάζουμε είναι ο στενός κύκλος «μαθητών» του Σωκράτη, μία ομάδα νέων οι όποιοι τον ακολουθούσαν και ασπάζονταν τις θεωρίες του γεγονός για το οποίο και κατηγορήθηκε αργότερα.Στην Απολογία του Πλάτωνα ο Σωκράτης υποστηρίζει πως ουδέποτε αρνήθηκε να δεχθεί οποιονδήποτε ζήτησε να του μιλήσει και συνεπώς δεν είχε συγκεκριμένη ομάδα μαθητών.Οι μελετητές ωστόσο είναι βέβαιοι για την ύπαρξη μια μικρής ομάδας νέων που συνδέονταν μαζί του.Ο Καλλικλής υποστηρίζει στο Γοργία πως ο Σωκράτης αποφεύγει το κέντρο της πόλης και την αγορά και αποσύρεται για ψιθυριστές συζητήσεις με λιγοστούς νεαρούς σε γωνίες.Αντίστοιχα ο Ξενοφώντας αναφέρει την συνήθεια του Σωκράτη και των φίλων του να μελετούν βιβλία και να σταχυολογούν αποσπάσματα καθώς και το κοινό τους δείπνο.Επιπρόσθετα εντοπίζουμε ομοιότητες και στην εξωτερική περιγραφή του φιλοσόφου.Ήταν ντυμένος φτωχικά και ζούσε με ιδιαίτερη λιτότητα.Ανάμεσα στον Αριστοφάνη και το Σωκράτη διακρίνουμε την προσπάθεια του πρώτου να αποδείξει πως εκείνος με τις «διδασκαλίες» των έργων του προωθούσε τις σωστές αρχές στους Αθηναίους πολίτες διατηρώντας τις παραδόσεις και τις αρχές των προγώνων τους.Η συντηρητική αυτή στάση του Αριστοφάνη είναι φυσικό να έρχεται σε σύγκρουση με τις προοδευτικές απόψεις του Σωκράτη, ο οποίος δίδασκε με κύριο όπλο την αναγνώριση της άγνοιας του.

Επιδράσεις του έργου στη ζωή του Σωκράτη:

8 Guthrie, W.K.C. Ο Σωκράτης, σ.79

Στην Απολογία του Πλάτωνα ο Σωκράτης συμπεριλαμβάνει τους κωμωδιογράφους ανάμεσα στους πρώτους κατηγόρους του (18a-e).Ο Πλάτων και κατ’επέκταση και ο Σωκράτης υποστηρίζει πως η κωμωδία του Αριστοφάνη τον διέσυρε στη συνείδηση των συμπολιτών του και πως αυτός ήταν ένας από τους πρωταρχικούς λόγους για τους οποίους βρέθηκε στο δικαστήριο ως κατηγορούμενος . Ως απάντηση στο κατηγορητήριο9 του αναφέρει πως ο ίδιος δεν ασχολήθηκε με την επιστήμη ενώ παράλληλα αρνείται πως δέχθηκε ποτέ να διδάξει κάποιον και μάλιστα με αμοιβή.Είναι γεγονός πως η διδασκαλία των έργων στην αρχαία Αθήνα τοποθετούσε στα χέρια των συγγραφέων μεγάλη δύναμη.Οι ίδιοι ήταν σε θέση να διαμορφώσουν τη συνείδηση και την άποψη των πολιτών για ένα δημόσιο ζήτημα προωθώντας έτσι κάθε ιδέα που οι ίδιοι υποστήριζαν.

9 «Ο Σωκράτης είναι ένοχος και ερευνά ψάχνοντας αυτά που βρίσκονται κάτω από τη γη και στον ουρανό, επίσης κάνει τον άδικο λόγο να φαίνεται δίκαιος,

και αυτά τα διδάσκει και σε άλλους»