Η Δημιουργική Καταστροφήστον ΚαπιταλισμόΓιόζεφ Σουμπέτερhttp://tapragmata.gr/?p=58

Η Δημιουργική Καταστροφήστον Καπιταλισμό

Ποιος ήτανΓεννήθηκε στις 8-2-1883 στην περιοχή Μοράβια της τότε Αυστρουγγαρίας,

που σήμερα είναι τσεχικό έδαφος. Το 1906 κατέθεσε τη διδακτορική του διατριβή και τρία χρόνια αργότερα έγινε καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Τσέρνοβιτς. Το 1911 μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς, όπου έμεινε μέχρις ότου ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Τη διετία 1919-1920 χρημάτισε Υπουργός Οικονομικών της Αυστρίας και μετά πρόεδρος μιας ιδιωτικής τράπεζας, που όμως χρεοκόπησε το 1924. Από το 1925 διδάσκει για επτά χρόνια στο Πανεπι­στήμιο της Βόννης. Η άνοδος του ναζισμού τον οδηγεί μαζί με άλλους πνευματι­κούς ανθρώπους (Αϊνστάιν, Μανν κλπ) στις ΗΠΑ. Ο Σουμπέτερ διδάσκει στο Χάρ­βαρντ μέχρι το θάνατό του, στις 8 Ιανουαρίου 1950. Το σημαντικότερο έργο του εί­ναι το «Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία». Συνέγραψε 21 βιβλία και θε­ωρείται από τους πολυγραφότερους του είδους του.

ΕισαγωγήΌλοι οι κατηγορούμενοι -ακόμα κι οι συκοφαντημένες έννοιες- δικαιούνται

απολογίας. Κι όμως στη σημερινή Ελλάδα μια συκοφαντημένη και συγχρόνως ανα­πολόγητα καταδικασμένη έννοια είναι εκείνη του καπιταλισμού, δηλαδή του συ­στήματος της ελεύθερης αγοράς. Η έννοια αυτή καταδικάζεται σε κάθε περίπτωση από όσους κρατούν τα κλειδιά της συλλογικής- κοινωνικής μας αντίληψης, τους κατ’ επίφαση opinion makers, όχι μόνο όσους αυτοπροσδιορίζονται ως σοσιαλιστές, αριστεροί, αντικομφορμιστές κι ένα σωρό παρόμοιες ταξινομήσεις, αλλά κι από εκείνους που τοποθετούν τον εαυτό τους στον αντίποδα του κοινωνικού εκκρεμούς, τους υποτιθέμενους υπερασπιστές του συστήματος αυτού.

Επειδή η διαστρέβλωση εννοιών, ιδιαίτερα σύνθετων όπως ο καπιταλισμός, είναι πολύ εύκολη όχι μόνο ενσυνείδητα, αλλά και από ελλιπή γνώση ή κοσμοθεω­ρητική σύγχυση, η καλύτερη προσέγγιση στο τι ακριβώς είναι το σύστημα της ελεύ­θερης αγοράς και, συνεπώς, αν και πόσο κινδυνεύει, είναι να προσφύγουμε στους διανοούμενους και τους οικονομολόγους που περιέγραψαν τη φύση του συστήμα­τος. Να προσφύγουμε, δηλαδή, στην πηγή.

Πανταχού παρών στα αμφιθέατραΠαρουσιάζουμε στις σελίδες που ακολουθούν τον πιο σημαντικό, ίσως, οικο­

νομολόγο που μίλησε για τον καπιταλισμό και τους τρόπους ανανέωσής του. Ο Γιόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950) δεν είναι, δυστυχώς, πολύ γνωστός στη χώρα μας. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει μάθημα οικονομίας σε Πανεπιστημιακή Σχολή παγκοσμίως, που να μην μνημονεύει τη συμβολή του στην κατανόηση της ελεύθε­ρης αγοράς, ο Σουμπέτερ είναι απολύτως περιφρονημένος στη δημόσια συζήτηση για τον καπιταλισμό στην Ελλάδα, προφανώς διότι η μεγάλη πλειοψηφία των δια­μορφωτών κοινής γνώμης εκκινούν τη συμμετοχή τους στη δημόσια συζήτηση κα­ταγγέλλοντας το «απάνθρωπο» πρόσωπο του συστήματος της ελεύθερης αγοράς.

Όλοι συνομολογούν ότι ο Σουμπέτερ δεν ήταν ένας τεχνοκράτης οικονομο­λόγος, μακριά από την κοινωνική εξέλιξη. Αντίθετα, οι μαρτυρίες συγκλίνουν ότι ήταν από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς της οικονομίας στον 20ό αιώνα, που είχαν στενότατη σχέση με τις κοινωνικές διεργασίες κι έβλεπαν τα οικονομικά ως εργαλείο κοινωνικής προόδου. Σήμερα είναι δεδομένο ότι κανείς δεν μπορεί να κα­τανοήσει τον καπιταλισμό αν δεν διαβάσει τις παρατηρήσεις του Σουμπέτερ για την εξέλιξη της αγοράς και τις ιδέες για τη μετεξέλιξή της στο μέλλον. Τις τελευ­ταίες δεκαετίες αναγνωρίστηκε η συνεισφορά του Σουμπέτερ, κυρίως διότι υπο­χώρησε η αξία της διδασκαλίας του Τζον Μέιναρντ Κέινς (με εξαίρεση ελάχιστες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας). Ας επιχειρήσουμε μια κωδικοποίηση της διδασκαλίας του Γιόζεφ Σουμπέτερ, μέσα από το τεράστιο έργο των 21 βιβλίων

και των σχεδόν 8.400 σελίδων που άφησε ως παρακαταθήκη (υπογραμμίσεις δικές μας).

ΚαπιταλισμόςΕίναι ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται σε τέσσερα δικαιώματα: της

ατομικής ιδιοκτησίας, της επιδίωξης του συμφέροντος, την ελευθερία επιλογής και τη δυνατότητα δανεισμού. Είναι μια μέθοδος οικονομικής αλλαγής, που καθοδηγεί­ται από τις προσωπικές ανάγκες, και χρηματοδοτείται από την πίστωση (η οποία επιτυγχάνεται με τα επιχειρηματικά κεφάλαια και τις οφειλές). Η καπιταλιστική οι­κονομία, μακριά από την εικόνα που έχει δημιουργηθεί για αυτήν ότι δήθεν δη­μιουργεί «παχυλές» επιχειρήσεις, βάζει στην υψηλότερη θέση των προτεραιοτήτων της τον πολίτη- καταναλωτή… Πρέπει να αποσαφηνίσουμε αυτό τον όρο που οι οι­κονομολόγοι προσπαθούν να αποφύγουν: Ο καπιταλισμός είναι εκείνος ο τύπος οι­κονομίας , που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στον οποίο οι καινοτομίες επιτυγχάνονται με τη βοήθεια δανεισμένων κεφαλαίων. Η ικανοποίηση του κατα­ναλωτή αποτελεί το κοινωνικό νόημα κάθε οικονομικής δραστηριότητας στον κα­πιταλισμό. Η θεμελιώδης ώθηση που θέτει και διατηρεί την καπιταλιστική μηχανή σε κίνηση είναι οι ανάγκες για νέα καταναλωτικά αγαθά, νέες μεθόδους παραγω­γής και μεταφοράς τους, νέες αγορές και νέους τύπους οργάνωσης που δημιουργεί η επιχείρηση στο καπιταλιστικό σύστημα.

Αυτή η συνεχής ανάγκη για το «νέο» διαρκώς διεγείρει- αναδομεί την οικονο­μική δομή από τα μέσα, διαρκώς καταστρέφει την παλιά δομή, διαρκώς δημιουργεί νέες. Αυτή είναι η διαδικασία της Δημιουργικής Καταστροφής, που αποτελεί το πραγματικό διακύβευμα για τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός συνίσταται ακριβώς στη Δημιουργική Καταστροφή και σε αυτήν πρέπει να κατατείνει κάθε καπιταλι­στική αρχιτεκτονική. Κατά συνέπεια ο καπιταλισμός από τη φύση του είναι μια μέθοδος οικονομικής μεταβολής που όχι μόνο δεν είναι ποτέ, αλλά ούτε και πρόκει­ται να είναι ποτέ στατική. Ο καπιταλισμός είναι η αιώνια θύελλα της Δημιουργικής Καταστροφής («Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία»).

Οικονομική ΕξέλιξηΟι οικονομίες, λέει ο Σουμπέτερ, δεν αναπτύσσονται, απλώς εξελίσσονται. Το

λεξικό προσδιορίζει την ανάπτυξη (growth) ως αύξηση σε ποσότητα ή σε μέγεθος. Εάν μια οικονομία επρόκειτο να αυξηθεί κατά κυριολεξία, θα είχε ολοένα και πε­ρισσότερες ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις, που θα προσλάμβαναν ολοένα και περισ­σότερους εργαζομένους της ίδιας ειδικότητας και θα παρήγαγε ολοένα και περισ­σότερα αγαθά και υπηρεσίες. Το πρώτο προφανές αποτέλεσμα μιας τέτοιας κα­τάστασης θα ήταν ο μηδενισμός της ανεργίας, πράγμα που δεν συμβαίνει πουθενά. Η εξέλιξη, αντίθετα, είναι μια διαδικασία συνεχούς αλλαγής, που οδηγεί σε μια υψηλότερη, πιο σύνθετη και καλύτερη κατάσταση. Οι καπιταλιστικές οικονομίες, προσθέτει ο διαπρεπής οικονομολόγος, εξελίσσονται, κι η εξέλιξή τους είναι ενδο­γενής, καθώς αυτή εμφανίζεται αυθόρμητα από τα ίδια τα συστατικά του κεφα­λαιοκρατικού οικονομικού συστήματος. Ο ανταγωνισμός για την ανακάλυψη και τη διαχείριση της καινοτομίας ωθεί το βιοτικό επίπεδο της κοινωνίας μονίμως προς

τα πάνω σαν μια μηχανή διαρκούς κίνησης. Η πρόοδος αυτή, μάλιστα, δεν θα επι­δεινώνεται στο μέλλον, αλλά αντίθετα θα επιταχύνεται, όσο οι νέες τεχνολογίες θα διαχέονται στην οικονομική ζωή. Η διάχυση της Τεχνολογίας, λέει ο Σουμπέτερ, εί­ναι η αλχημεία του καπιταλιστικού μακροοικονομικού συστήματος. Η έννοια της «μοίρας» είναι μια άτοπη πρόταση για τον καπιταλισμό. Εσύ φτιάχνεις το μέλλον σου.

Καινοτομία και επιχειρηματικός κύκλοςΟ ανταγωνισμός οδηγεί στην καινοτομία κι η καινοτομία οδηγεί στην πρόοδο,

εξηγεί ο Σουμπέτερ, που καταλάβαινε ότι η πρόοδος καθεαυτή είναι συνταρακτικό φαινόμενο, αλλά πιθανώς να γελούσε με την δημοφιλέστερη ατάκα των ελληνικών διαδηλώσεων: «είμαι υπέρ της προόδου, τις αλλαγές είναι που δεν θέλω». Ο Αυ­στριακός οικονομολόγος έβλεπε την καινοτομία ως την πρωταρχική αιτία των επι­χειρηματικών κύκλων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του καταναλωτή, κι όχι ως παράγοντα ανησυχίας, ακόμα και κατά τη διάρκεια περιόδων ύφεσης. Η τε­χνολογική καινοτομία δημιουργεί ένα τσουνάμι στην οικονομική δραστηριότητα με μεγάλα και μικρότερα κύματα.

Η καινοτομία είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας στην οικονομική ιστορία μιας καπιταλιστικής κοινωνίας. Βρίσκεται στο επίκεντρο σχεδόν όλων των φαινο­μένων, των δυσκολιών και των προβλημάτων της οικονομικής ζωής σε μια κοινω­νία που εφαρμόζει το σύστημα της ελεύθερης αγοράς.

Από την άλλη, είναι ξεκάθαρο ότι η ίδια η πρόοδος αποσταθεροποιεί τον κόσμο της οικονομίας, όπως επίσης και ότι από τη φύση ή τον μηχανισμό της, η πρόοδος είναι μια κυκλική διαδικασία: Αυτό που σήμερα είναι πρόοδος, αύριο εί­ναι ξεπερασμένο ή και εμπόδιο για το επόμενο στάδιο της προόδου.

Εταιρία, καινοτομία και κέρδοςΟι εταιρίες, ιδιαίτερα οι καινούριες, είναι το μέσο με το οποίο η καινοτομία

εισάγεται στην οικονομία. Οι εταιρίες έχουν ένα κύκλο ζωής που αρχίζει με την ει­σαγωγή ενός νέου, καλύτερου ή φθηνότερου προϊόντος στην αγορά και τελειώνει όταν ακριβώς το ίδιο κάνει ένας ανταγωνιστής. Η οικονομική εξέλιξη απορρέει από την καινοτομία κι αυτή η τελευταία απαιτεί το προσδοκώμενο κέρδος, αλλά την ίδια ώρα το κέρδος σπέρνει το σπόρο της μετακόμισής του στον ανταγωνιστή, ακόμα κι αν ο τελευταίος αντιγράφει τον πρώτο. Για αυτό επινοήθηκαν τα δι­πλώματα ευρεσιτεχνίας.

Οι περισσότερες νέες εταιρίες ιδρύονται με μια νέα ιδέα και για έναν καθορι­σμένο σκοπό. Ο κύκλος τους κλείνει όταν εκπληρωθεί η ιδέα ή ξεπεραστεί από τα πράγματα ή πάψει να είναι νέα.

Το κέρδος στην καπιταλιστική οικονομία είναι η ανταμοιβή για μια πετυχη­μένη καινοτομία κι είναι από τη φύση του προσωρινό: Στην επόμενη φάση του ανταγωνισμού και της προσαρμογής, το κέρδος της προηγούμενης φάσης θα έχει εξαφανιστεί. Για αυτό ο Άνταμ Σμιθ είχε παρατηρήσει ότι οι νέες βιομηχανίες είναι

πιο κερδοφόρες από τις παλαιότερες. Χωρίς ανάπτυξη δεν υπάρχει κέρδος, και χωρίς κέρδος δεν υπάρχει ανάπτυξη, προσθέτει ο Σουμπέτερ.

ΑποταμίευσηΟύτε το άτομο, ούτε ολόκληρο το έθνος μπορεί να διασφαλίσει το δρόμο του

προς τον πλούτο. Ο αληθινός πλούτος αυξάνει κυρίως μέσα από την καινοτομία. Οι ατομικές περιουσίες, όπως και ο δημόσιος πλούτος κτίζονται με αυτό τον τρόπο στον καπιταλισμό. Οι κλασικοί του συστήματος αυτού είχαν υπογραμμίσει τη σημα­σία της αποταμίευσης και της συσσώρευσης, καθώς συνέδεσαν την αποταμίευση με το μέγεθος της προόδου. Ο Σουμπέτερ το βλέπει κάπως διαφορετικά: αναγνωρί­ζει το ρόλο της συσσώρευσης, αλλά θεωρεί ότι η ανάπτυξη συνίσταται κυρίως στη χρήση των υφισταμένων πηγών (πλούτου) με διαφορετικό τρόπο. Προσθέτει μάλι­στα ότι δεν ήταν η αποταμίευση, αλλά οι διαφορετικές μέθοδοι απασχόλησης που έδωσαν ώθηση στην παγκόσμια οικονομία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα (όταν εκείνος έζησε κι έγραψε).

ΜονοπώλιαΟι εταιρίες φέρνουν νέα αγαθά στην αγορά, λέει ο Σουμπέτερ, με την ελπίδα

να πετύχουν κάποιο μη ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, ένα «μονοπώλιο» και να το εκμεταλλευτούν με σκοπό το κέρδος. Οι νόμοι επιδιώκουν να καταστρέψουν το μο­νοπώλιο. Τα ιδιωτικά μονοπώλια είναι εκ των πραγμάτων βραχύβια, καθώς η κα­πιταλιστική οικονομία αναζητεί συνέχεια καλύτερους τρόπους να ικανοποιήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες των πολιτών. Όσο πιο καταπιεστικό είναι ένα μονο­πώλιο, τόσο πιο γρήγορα προκαλεί τον θάνατό του, μέσα από την ανακάλυψη ενός νέου, καλύτερου προϊόντος. Μην ξεχνάμε ότι ο Σουμπέτερ επιμένει ότι η καινοτο­μία είναι ο μοχλός κίνησης μιας καπιταλιστικής οικονομίας.

Τα μεγάλα κέρδη ωθούν το κεφάλαιο προς νέες, αδοκίμαστες περιοχές. Έτσι εξηγεί ο μεγάλος αυτός οικονομολόγος την εργώδη προσπάθεια πολλών επιχειρή­σεων στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του ’20 να αναζητήσουν το νέο, με αποτελέσματα που είτε ήταν μηδαμινά, είτε δεν δικαιολογούσαν σε καμία περίπτωση τα κεφάλαια που δαπανήθηκαν.

Διάχυση του πλούτουΗ ολοκλήρωση του καπιταλισμού είναι η προοδευτική αύξηση του βιοτικού

επιπέδου των πολιτών, λέει ο Σουμπέτερ. Ποτέ κανείς δεν πλούτισε στο σύστημα αυτό, πουλώντας μόνο σε πλουσίους. Για να ευημερήσει κανείς στον καπιταλισμό, πρέπει να πουλάει στις μάζες, που γίνονται πλουσιότερες αυξάνοντας το συνολικό βιοτικό επίπεδο. Η ευκαιρία του πλουτισμού είναι ανοικτή για τις μάζες, γιατί ο κα­νόνας του συστήματος της ελεύθερης αγοράς είναι να διαμορφώνει κινητικότητα αύξησης του εισοδήματος και να διαχέει αυτό το εισόδημα. Η καπιταλιστική διαδι­κασία εξαιτίας του μηχανισμού της κι όχι από σύμπτωση, βελτιώνει σταδιακά τα επίπεδα ζωής των πολιτών.

Δημιουργική καταστροφήΟι περισσότερες από τις προσωρινές απολύσεις δεν προέρχονται από την

αποτυχία του εργαζόμενου ή της εταιρίας. Αντίθετα, προέρχονται από την επιτυχία κάποιου άλλου εργαζόμενου ή κάποιας άλλης εταιρίας να εφεύρει ένα άλλο, νέο, καλύτερο ή φθηνότερο προϊόν και έτσι ελαττώνει τη ζήτηση για τα προϊόντα που υφίστανται ήδη. Από την άλλη μεριά, η εργασία δεν θα το δει ποτέ έτσι και πάντα θα αναζητεί νόμους να την προστατεύουν στις υπάρχουσες μορφές της, προκει­μένου να μην περάσουν οι άνθρωποι στην προσωρινή ανεργία. Μόνο αν επιτρέψει κανείς στη Δημιουργική Καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος να λειτουρ­γήσει απελευθερωμένη, μπορεί να επιτύχει μια κοινωνία συνολικά υψηλότερα επί­πεδα κατανάλωσης με λιγότερες ώρες εργασίας.

Σύμφωνα με τον Σουμπέτερ (ο οποίος θυμίζω ότι πέθανε το 1950) το φαινόμε­νο της τεχνολογικής ανεργίας το συναντούμε όταν οι θέσεις εργασίας αναπληρώνο­νται από την εισαγωγή των μηχανών κι όταν εταιρίες εφαρμόζουν νέες μεθόδους παραγωγής. Σε αυτό το σημείο ο Σουμπέτερ είναι αποκαλυπτικός. Δεν πιστεύει ότι η ανεργία μπορεί να εξαλειφθεί στον καπιταλισμό, όπως μπορεί η φτώχεια. Όσο οι κοινωνίες πασχίζουν να ισορροπήσουν σε ένα ανώτερο επίπεδο διαβίωσης, τόσο η ανεργία, μικρότερη ή μεγαλύτερη, θα υφίσταται. Αλλά θα είναι προσωρινή καθώς η οικονομική κίνηση στο επόμενο στάδιο θα ισορροπήσει και πάλι.

Το παράδοξο του ΣουμπέτερΟ Σουμπέτερ έγινε δημοφιλής στην Ελλάδα για την άποψη που εξέφρασε

πως ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όχι λόγω της αποτυχίας του, αλλά λόγω της επιτυχίας του. Η καπιταλιστική κοινωνία, έλεγε, δεν θα παύσει να δημιουργεί κέρ­δος. Η αποσύνθεση των παραγόντων που συναποτελούν τα στηρίγματα της «δη­μιουργικής καταστροφής», όπως είναι η ιδιοκτησία, η αστική οικογένεια, το στιλ της αστικής ζωής και ο αστικός πολιτισμός, οδηγεί τα πράγματα αναπόφευκτα προς ένα είδος σοσιαλισμού. Ο «σουμπετεριανός» σοσιαλισμός δεν έχει καμία σχέση με την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Αυτός ο σοσιαλισμός απο­τελεί στην ουσία μια τεχνική μέθοδο διαχείρισης της εθνικής παραγωγής με στόχο τη μεγιστοποίησή της. Σ’ αυτόν τον «παγερό» σοσιαλισμό, συνάδει υπέροχα η δημο­κρατία όπως την αντιλαμβάνεται ο Σουμπέτερ. Γι’ αυτόν, η δημοκρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέση με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη. Ο «σουμπετεριανός» εξορθολογισμένος καπιτα­λιστικός ή σοσιαλιστικός κόσμος, απορρίπτοντας την αυτοτέλεια του ατόμου όπως αυτή αναπτύχθηκε από τον κόσμο της κλασικής αντίληψης για τη δημοκρατία, και ταυτίζοντας το σύγχρονο άνθρωπο με την κατανάλωση και την ιδιώτευση, οδηγεί­ται εύλογα στον περιορισμό της έννοιας της δημοκρατίας και της ίδιας της πολιτι­κής.