Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

8
Επιμέλεια αφιερώματος, εισαγωγή, συνεντεύξεις: Στέλιος Κούκος [email protected] Συνεντεύξεις: Βλάσης Αγτζίδης, Νικόλαος Ραπτόπουλος αφιέρωμα 16/09/2012 ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ-90 χΡΟνΙΑ ΜεΤΑ Τ η μικρασιατική μας περιπέτεια, πάνω απ' όλα και πάντα τραγω- δία, έχουμε συνηθίσει να την απο- καλούμε και να τη χαρακτηρίζουμε κα- ταστροφή. Ίσως για να ξεμπερδεύουμε μια και καλή, άπαξ και διά παντός, τό- σο με την περίοδο αυτή όσο και με τον ίδιο τον χώρο, φοβάμαι και με τους αν- θρώπους του. Αλλά η πανωλεθρία αυ- τή έχει τα απόλυτα χαρακτηριστικά τρα- γωδίας και μάλιστα χωρίς την κάθαρ- ση. Και έτσι παραμένει μόνο το ιδιαίτε- ρα βασανιστικό συναίσθημα, που συ- νεχώς και αδιαλείπτως μας τρώει τα σωθικά, όταν τη φέρνουμε στον νου και τη μνήμη, ακόμη και 90 χρόνια με- τά. Γιατί η τραγωδία δεν αποτελεί θεο- μηνία, αφού εμπίπτει στα όρια του αν- θρώπινου, δηλαδή του προβλέψιμου, ή ακόμη αποτελεί έναν συνδυασμό προ- βλέψιμων μεγεθών και γεγονότων αλ- λά και συμπτώσεων. Μια τέτοια σύμπτωση, για παράδειγμα, ήταν ο θάνατος του βασιλιά Αλέξαν- δρου από δάγκωμα πιθήκου! Το γεγο- νός αυτό, μετά και την ήττα του Ελευ- θέριου Βενιζέλου στις εκλογές, άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή του έκ- πτωτου γερμανόφιλου βασιλιά Κων- σταντίνου. (Τις εκλογές είχε προκηρύ- ξει ο ίδιος ο Βενιζέλος!) Αλλά μήπως δεν είναι αποτρόπαιο αν- θρώπινο λάθος η δολοφονική απόπει- ρα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι, ακριβώς μετά την περιφα- νή διπλωματική νίκη του στη συνέλευ- ση για την ειρήνη; Ή ακόμη και η οδυ- νηρή εκτέλεση του βουλευτή, λόγιου και πολιτικού αντιπάλου του Βενιζέ- λου, Ίωνος Δραγούμη, στην καρδιά της Αθήνας, από βενιζελικούς, μόλις έγινε γνωστή η πιο πάνω απόπειρα; Ο Εθνι- κός Διχασμός σε όλο του το μεγαλείο! Μετά τα πιο πάνω γεγονότα, λοιπόν, άλλαξε άρδην το σκηνικό στο ευρύτε- ρο διπλωματικό πεδίο, και όλες οι συμ- μαχικές μας χώρες, οι οποίες μας υπο- στήριξαν στη σύνοδο για την ειρήνη στο Παρίσι "παραχωρώντας" μας τη συν- θήκη των Σεβρών που δημιουργούσε μια Μεγάλη Ελλάδα, αρχίζουν η μία με- τά την άλλη να συμμαχούν με τον Κε- μάλ και να αποσύρονται από το μικρα- σιατικό μέτωπο κάνοντας συνάμα πλά- τες στον τουρκικό στρατό. Αλλά ας έλθουμε και στα όρια του πιο προβλέψιμου μεγέθους. Με ποιο σθέ- νος σε περίοδο πολέμου και συγκρού- σεων οι περί τον βασιλιά Κωνσταντί- νο ηγέτες της χώρας που διαδέχτη- καν τον Βενιζέλο έστειλαν στο μέτω- πο απειροπόλεμους στρατιωτικούς; Κά- τι που στο πλαίσιο της πιο απλούστα- της λογικής εμπίπτει στα όρια της προ- δοσίας. Κι αυτό δεν το λέει κανένας... Ελληναράς, αλλά ο αμερικανός δημο- σιογράφος και συγγραφέας Χέμινγουεϊ, ο οποίος αναφέρει ότι "οι τσολιάδες προδόθηκαν"! Και όλα αυτά φυσικά δεν τα χωρά ο ανθρώπινος νους -ακόμη και 90 χρό- νια μετά-, αφού από τα ιερά χώματα της Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Καπ- παδοκίας, ξεριζώθηκαν βιαίως και δια- λύθηκαν ποικιλοτρόπως εκατομμύρια άνθρωποι από τον κόσμο τους, τη ζωή τους και τους ανθρώπους τους - όσοι βεβαίως έμειναν ζωντανοί από τις ωμό- τητες και τη στοχευμένη εθνοκάθαρ- ση των "προοδευτικών" εθνικιστών Νε- οτούρκων. Άλλωστε γι' αυτό έπρεπε ο ελληνικός στρατός να βρίσκεται κον- τά τους και γι' αυτό είχαν στηρίξει την Ελλάδα και οι συμμαχικές χώρες, που είχαν νικήσει στον Α' Παγκόσμιο Πό- λεμο. Δεν ήταν λοιπόν η Μεγάλη Ιδέα που ώθησε τους Έλληνες να αποβιβα- στούν στη Μικρά Ασία αλλά οι γενο- κτονίες και το ξεκλήρισμα των Ρωμιών, αλλά και άλλων εθνοτήτων όπως των Αρμενίων. Αλλά αν οι μεγάλες ιδέες γίνονται εύ- κολα παρανάλωμα, και οι ευγενείς ιδέ- ες χρειάζονται προγραμματισμό, διό- ραση, σύνεση και πάνω απ' όλα ενό- τητα. Κι αυτό αφορά τις ποικίλου εί- δους πολιτικές περιπέτειες στις οποί- ες μπορεί να περιέλθει μια χώρα και τη δυνατότητα να βγει νικηφόρα μέ- σα από αυτές! To πολιτικό και διπλωματικό υπόβαθρο

description

Αφιέρωμα της εφημερίδας ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (16/9/2012)

Transcript of Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Page 1: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Επιμέλεια αφιερώματος, εισαγωγή, συνεντεύξεις: Στέλιος Κούκος [email protected] Συνεντεύξεις: Βλάσης Αγτζίδης, Νικόλαος Ραπτόπουλος

αφιέρωμα 16/09/2012

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ-90 χΡΟνΙΑ ΜεΤΑ

Τη μικρασιατική μας περιπέτεια,πάνω απ' όλα και πάντα τραγω-δία, έχουμε συνηθίσει να την απο-

καλούμε και να τη χαρακτηρίζουμε κα-ταστροφή. Ίσως για να ξεμπερδεύουμεμια και καλή, άπαξ και διά παντός, τό-σο με την περίοδο αυτή όσο και με τονίδιο τον χώρο, φοβάμαι και με τους αν-θρώπους του. Αλλά η πανωλεθρία αυ-τή έχει τα απόλυτα χαρακτηριστικά τρα-γωδίας και μάλιστα χωρίς την κάθαρ-ση. Και έτσι παραμένει μόνο το ιδιαίτε-ρα βασανιστικό συναίσθημα, που συ-νεχώς και αδιαλείπτως μας τρώει τασωθικά, όταν τη φέρνουμε στον νουκαι τη μνήμη, ακόμη και 90 χρόνια με-τά. Γιατί η τραγωδία δεν αποτελεί θεο-μηνία, αφού εμπίπτει στα όρια του αν-θρώπινου, δηλαδή του προβλέψιμου, ήακόμη αποτελεί έναν συνδυασμό προ-βλέψιμων μεγεθών και γεγονότων αλ-λά και συμπτώσεων. Μια τέτοια σύμπτωση, για παράδειγμα,ήταν ο θάνατος του βασιλιά Αλέξαν-δρου από δάγκωμα πιθήκου! Το γεγο-

νός αυτό, μετά και την ήττα του Ελευ-θέριου Βενιζέλου στις εκλογές, άνοιξετον δρόμο για την επιστροφή του έκ-πτωτου γερμανόφιλου βασιλιά Κων-σταντίνου. (Τις εκλογές είχε προκηρύ-ξει ο ίδιος ο Βενιζέλος!)Αλλά μήπως δεν είναι αποτρόπαιο αν-θρώπινο λάθος η δολοφονική απόπει-ρα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλουστο Παρίσι, ακριβώς μετά την περιφα-νή διπλωματική νίκη του στη συνέλευ-ση για την ειρήνη; Ή ακόμη και η οδυ-νηρή εκτέλεση του βουλευτή, λόγιουκαι πολιτικού αντιπάλου του Βενιζέ-λου, Ίωνος Δραγούμη, στην καρδιά τηςΑθήνας, από βενιζελικούς, μόλις έγινεγνωστή η πιο πάνω απόπειρα; Ο Εθνι-κός Διχασμός σε όλο του το μεγαλείο!Μετά τα πιο πάνω γεγονότα, λοιπόν,άλλαξε άρδην το σκηνικό στο ευρύτε-ρο διπλωματικό πεδίο, και όλες οι συμ-μαχικές μας χώρες, οι οποίες μας υπο-στήριξαν στη σύνοδο για την ειρήνηστο Παρίσι "παραχωρώντας" μας τη συν-θήκη των Σεβρών που δημιουργούσε

μια Μεγάλη Ελλάδα, αρχίζουν η μία με-τά την άλλη να συμμαχούν με τον Κε-μάλ και να αποσύρονται από το μικρα-σιατικό μέτωπο κάνοντας συνάμα πλά-τες στον τουρκικό στρατό. Αλλά ας έλθουμε και στα όρια του πιοπροβλέψιμου μεγέθους. Με ποιο σθέ-νος σε περίοδο πολέμου και συγκρού-σεων οι περί τον βασιλιά Κωνσταντί-νο ηγέτες της χώρας που διαδέχτη-καν τον Βενιζέλο έστειλαν στο μέτω-πο απειροπόλεμους στρατιωτικούς; Κά-τι που στο πλαίσιο της πιο απλούστα-της λογικής εμπίπτει στα όρια της προ-δοσίας. Κι αυτό δεν το λέει κανένας...Ελληναράς, αλλά ο αμερικανός δημο-σιογράφος και συγγραφέας Χέμινγουεϊ,ο οποίος αναφέρει ότι "οι τσολιάδεςπροδόθηκαν"! Και όλα αυτά φυσικά δεν τα χωρά οανθρώπινος νους -ακόμη και 90 χρό-νια μετά-, αφού από τα ιερά χώματατης Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Καπ-παδοκίας, ξεριζώθηκαν βιαίως και δια-λύθηκαν ποικιλοτρόπως εκατομμύρια

άνθρωποι από τον κόσμο τους, τη ζωήτους και τους ανθρώπους τους - όσοιβεβαίως έμειναν ζωντανοί από τις ωμό-τητες και τη στοχευμένη εθνοκάθαρ-ση των "προοδευτικών" εθνικιστών Νε-οτούρκων. Άλλωστε γι' αυτό έπρεπε οελληνικός στρατός να βρίσκεται κον-τά τους και γι' αυτό είχαν στηρίξει τηνΕλλάδα και οι συμμαχικές χώρες, πουείχαν νικήσει στον Α' Παγκόσμιο Πό-λεμο. Δεν ήταν λοιπόν η Μεγάλη Ιδέαπου ώθησε τους Έλληνες να αποβιβα-στούν στη Μικρά Ασία αλλά οι γενο-κτονίες και το ξεκλήρισμα των Ρωμιών,αλλά και άλλων εθνοτήτων όπως τωνΑρμενίων. Αλλά αν οι μεγάλες ιδέες γίνονται εύ-κολα παρανάλωμα, και οι ευγενείς ιδέ-ες χρειάζονται προγραμματισμό, διό-ραση, σύνεση και πάνω απ' όλα ενό-τητα. Κι αυτό αφορά τις ποικίλου εί-δους πολιτικές περιπέτειες στις οποί-ες μπορεί να περιέλθει μια χώρα καιτη δυνατότητα να βγει νικηφόρα μέ-σα από αυτές!

To πολιτικό καιδιπλωματικό υπόβαθρο

Page 2: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

22|02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Οδιάλογός μας με τον γνωστό συγγρα-φέα, ο οποίος μας έχει δώσει αρκετέςσημαντικές πρωτότυπες εργασίες καιβιβλία για τον προσφυγικό ελληνισμόκαι ιδιαίτερα τον ποντιακό, μπορεί νατράβηξε σε έκταση, αλλά όπως θα αν-τιληφθείτε ο λόγος του προδιαγράφειμε ιδιαίτερη σαφήνεια την εποχή, ταπρόσωπα και τα γεγονότα - έτσι οι ανα-γνώστες έχουν στη διάθεσή τους μιαιδιαίτερα σημαντική εισαγωγή για τοθέμα αυτό.

Προφανώς οι κινήσεις της Ελλάδαςήταν επηρεασμένες από την ευφορίαπου της έδινε η θέση της ανάμεσα στουςνικητές τόσο των Βαλκανικών πολέ-μων όσο και του Α' Παγκοσμίου Πολέ-μου... Ήταν πράγματι μια εποχή ευρύ-τερης πολιτικής ευφορίας;Ήταν μια εποχή μεγάλων μετασχηματι-σμών. Τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σεδιεθνές επίπεδο άλλαζε η κατανομήισχύος, διαμορφώνονταν οι νέες δυ-νάμεις και εδραιώνονταν νέες γεωπο-λιτικές ισορροπίες. Ειδικά στον χώροτης Εγγύς Ανατολής, που συμπεριλάμ-βανε τα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία καιμεγάλος μέρος της Μέσης Ανατολής,οι ανατροπές ήταν ριζικές. Η μεγάλη

Οθωμανική αυτοκρατορία αποχωρού-σε πλέον από την ιστορία και στα εδά-φη του "μεγάλου ασθενούς" θα δια-μορφώνονταν τα νέα εθνικά κράτη. Την εποχή εκείνη η Ελλάδα βρισκότανστο στρατόπεδο των νικητών, τα στρα-τεύματά της δεν είχαν υποστεί μεγά-λες απώλειες την περίοδο 1916-1918 καιτα δύο εκατομμύρια των Ελλήνων τηςΟθωμανικής αυτοκρατορίας είχαν βιώ-σει από το 1914 μια πολιτική γενοκτο-νίας, που είχε αποφασιστεί πολύ νωρί-τερα και είχε οργανωθεί συστηματικά.Ειδικά στις περιοχές του Πόντου, τηςΙωνίας και της Ανατολικής Θράκης εί-χε αρχίσει από το 1914 η συστηματικήκαι μεθοδευμένη εξόντωση των χρι-στιανικών πληθυσμών από το εθνικι-

στικό κόμμα των Νεοτούρκων, που ονει-ρευόταν την εθνική ομογενοποίηση ενόςεκτεταμένου γεωγραφικού χώρου, οοποίος περιελάμβανε τις περιοχές τωντουρκόφωνων Ουιγούρων της ΔυτικήςΚίνας και έφτανε μέχρι τα Βαλκάνια. Ηπρώτη πράξη αυτού του σχεδίου προ-έβλεπε τη δημιουργία μιας εθνικά "κα-θαρής" Τουρκίας, η οποία θα αντικαθι-στούσε την παλιά προνεοτερική ισλα-μική αυτοκρατορία. Το πλαίσιο του Α'Παγκοσμίου Πολέμου διευκόλυνε τηνυλοποίηση του νεοτουρκικού σχεδια-σμού. Κατά συνέπεια, θα ήταν αφύσικη εξέ-λιξη να μη συμμετείχε η Ελλάδα στηδιαμόρφωση του μεταπολεμικού πολι-τικού σκηνικού, ειδικά όταν η εθνικήολοκλήρωση ήταν ακόμα μια εν εξελί-ξει διαδικασία. Και ο αναγκαίος όροςπου έλειπε για να μετατραπεί η Ελλά-δα σε ένα πραγματικό έθνος-κράτοςήταν η ενσωμάτωση των ακμαίων αστι-κών περιοχών της Ιωνίας και της Ανα-τολικής Θράκης.

Η άφιξη του ελληνικού στρατού στηνΙωνία αποτελούσε μια κίνηση απότοκητης νίκης των συμμάχων του Α' Παγ-κοσμίου. Ποιοι ήταν οι ευρύτεροι στό-χοι των συμμάχων για την περιοχή καιτην Οθωμανική αυτοκρατορία;Σαφέστατα η άφιξη του ελληνικού στρα-τού στη Σμύρνη και ο έλεγχος της κοι-λάδας του Μαιάνδρου από τα ελληνικάστρατεύματα υπήρξε αποτέλεσμα τηςνίκης των συμμάχων, με τους οποίουςσυμπορεύτηκε από το 1917 η ενωμένηπλέον Ελλάδα. Η μάχη του Σκρα υπήρ-

ξε η σημαντικότερη και σοβαρότερηελληνική συμβολή στη συμμαχική νίκηκατά των Κεντρικών Δυνάμεων. Η συμ-μετοχή επίσης στη συμμαχική εκστρα-τεία της Ουκρανίας για την κατάπνιξητης μπολσεβικικής επανάστασης έδω-σε στην Ελλάδα την αναγκαία πολιτικήυποστήριξη από τη Μεγάλη Βρετανίατου Λόιντ Τζορτζ και τη Γαλλία του Κλε-μανσό. Η πρόταση των αγγλογάλλωνγια ελληνική επέμβαση στην Ιωνία έγι-νε για να αποτραπεί η κατάκτηση τηςΣμύρνης και της περιοχής της από ταιταλικά στρατεύματα. Βέβαια για τους Έλληνες η αγγλοβρε-τανική πρόταση για την απόκρουση τηςιταλικής επιθετικότητας ήρθε ως από-τοκος των προσδοκιών τους, τόσο τουκράτους όσο και των ελληνικών μικρα-σιατικών πληθυσμών, που είχαν βιώσειαπό το 1914 την πολιτική γενοκτονίας.Εξάλλου, η πρώτη νύξη για ελληνικέςδιεκδικήσεις στην Ιωνία είχε γίνει το1915, με αφορμή τις βρετανικές προτά-σεις περί ανταλλαγμάτων σε περίπτω-ση εξόδου της Ελλάδας στον πόλεμοστο πλευρό της Αντάντ. Έκτοτε "η ελ-ληνική διεκδίκηση μέρους της δυτικήςακτής της αυτοκρατορίας γύρω από τηΣμύρνη θα πολιτογραφηθεί". Από τότεη ιδέα αυτή θα συναντήσει τη σφοδρήαντίθεση του Ιωάννη Μεταξά, με τρα-γικά αποτελέσματα επί των ελληνικώνδιεκδικήσεων. Ο Βενιζέλος φαίνεταιότι από τότε είχε ξεκάθαρη εικόνα γιατη μοναδική προϋπόθεση εξασφάλισηςπλήρους ελέγχου στο Αιγαίο. Έλεγε ακό-μα ότι η Ελλάδα "είναι δυνατόν να δια-σφαλίσει το μέλλον της από τη στιγμή

Οι Έλληνες κινήθηκαν με τονπλέον ανορθολογικό τρόποΜε τον ιστορικό Βλάση Αγτζίδη συνομιλήσαμε γύρω από τις συνθήκες -εσωτερικές και διεθνείς- πουαποτέλεσαν το σκηνικό μέσα στο οποίο εξελίχθηκε η ελληνική μικρασιατική περιπέτεια

Βλάσης Αγτζίδης.

Το "Μέτωπο της Θεσσαλονίκης" κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Page 3: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

αφιέρωμα 03|23ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012

που θα κυριαρχήσει στο Αιγαίο". Στις31 Δεκεμβρίου 1918, σε επίσημο υπό-μνημα που καταθέτει στη Συνδιάσκε-ψη των Παρισίων για την Ειρήνη, ανα-φέρεται στις ελληνικές επιδιώξεις καιεπικαλείται και τα ιστορικά δίκαια πουσυνηγορούσαν υπέρ των ελληνικών αι-τημάτων. Τη μοναδική αυτή ιστορική στιγμή εξυ-πηρετήθηκαν δύο σημαντικές ανάγ-κες: η εξασφάλιση της πλήρους κυριαρ-χίας στο Αιγαίο με τον έλεγχο και τηςανατολικής του ακτής και η προστασίατων ελληνικών πληθυσμών που είχανυποστεί την πολιτική γενοκτονίας τωνΝεότουρκων. Ο ίδιος ο αμερικανός πρό-εδρος Ουίλσον είχε δηλώσει: "Τρέφωζωηρή συμπάθεια απέναντι σε κάθε δί-καιη προσπάθεια να ανακουφιστούν οιδεινές ταλαιπωρίες των Ελλήνων τηςΜικράς Ασίας. Κανείς άλλος δεν έχει

υποφέρει περισσότερο και πιο άδικααπό αυτούς, συνδέονται με πολλαπλούςδεσμούς προς τους υπόλοιπους λαούςπου μάχονται να απαλλάξουν κάθε αδύ-ναμη και καταπιεσμένη εθνότητα απότην ωμότητα και την καταπίεση εις βά-ρος της από ισχυρές και αυταρχικέςκυβερνήσεις".Την ιστορική εκείνη στιγμή είχε δρομο-λογηθεί η διαμόρφωση μιας νέας γεω-πολιτικής κατάστασης στον χώρο τηςΟθωμανικής αυτοκρατορίας, που θαβασιζόταν πλέον στην απαλλαγή τωνχριστιανικών πληθυσμών από την ισ-λαμική κυριαρχία. Για την κριτική που ασκείται ότι η από-βαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρ-νη εξυπηρετούσε τα συμφέροντα τωνιμπεριαλιστών, ο Κωνσταντίνος Σβολό-πουλος γράφει: "Έχει επανειλημμέναυποστηριχθεί ότι η απόφαση των νικη-

τών να επιμεριστούν τα εδάφη της αυ-τοκρατορίας αντανακλούσε ιμπεριαλι-στικές βλέψεις προς την κατεύθυνσητης Εγγύς Ανατολής. Αναμφίβολα όμωςανταποκρινόταν στους ηθικούς κανό-νες που είχαν επανειλημμένα κατά τοπρόσφατο παρελθόν διακηρύξει και ήδηαναγάγει σε ηθικό βάθρο της Κοινω-νίας των Εθνών... Ήταν φανερό ότι οέλληνας πρωθυπουργός έτεινε να συ-ναρμόσει τη μέριμνα για τους ομοεθνείςτης Μικράς Ασίας με τις γενικότερεςπολιτικοϊδεολογικές αναζητήσεις τηςδιεθνούς κοινωνίας". Εξάλλου η περιρ-ρέουσα συγκυρία ευνοούσε τις ελληνι-κές επιδιώξεις και επί πλέον "η δύναμημε τη στήριξη της οποίας θα ήταν δυνα-τόν να ευοδωθεί η πολιτική της επέκτα-σης των ελληνικών συνόρων ήταν η Με-γάλη Βρετανία, η οποία διένυε τότε τηνπερίοδο της μέγιστης ναυτικής ισχύος -

κατά μείζονα λόγο εφόσον είχε απο-κολληθεί από το δόγμα της οθωμανι-κής 'ακεραιότητας'... Η Ελλάδα του Βε-νιζέλου προσφερόταν να υποκαταστή-σει την καταρρέουσα αυτοκρατορία ωςκύρια περιφερειακή δύναμη στο νευ-ραλγικό πεδίο της συμβολής των Βαλ-κανίων και της Ανατολικής Μεσογείου".

Πώς άλλαξε η αγαθή αυτή διεθνής συγ-κυρία για τη χώρα μας;Οι μεγάλες δυνάμεις δεν αποτελού-σαν ένα ενιαίο σύνολο συμφερόντων.Κάθε μία είχε τις δικές της επιδιώξεις.Παράλληλα είχε αλλάξει και ο διεθνήςπολιτικός χάρτης με την κυριαρχία τωναντιδυτικών μπολσεβίκων στην πάλαιποτέ κραταιά Ρωσική αυτοκρατορία.

Ιταλία: Οι Ιταλοί στο πλαίσιο της ιμπε-ριαλιστικής πολιτικής του Mare Nos-

Θα πρέπει να προσδιορίσουμε την κα-τάσταση στην Ελλάδα τόσο πολιτικάτην εποχή του μεγάλου Διχασμού όσοκαι κοινωνικά. Για να κατανοήσουμεόμως πλήρως τις πραγματικές βάσειςτου Διχασμού θα πρέπει να δούμε τηνκοινωνική δομή, τις λειτουργίες τουκράτους, τη συμπεριφορά των κυ-ρίαρχων ελίτ και να περιγράψουμε ταόρια και τα συμφέροντά τους. Να δώσουμε καταρχάς κάποια αριθ-μητικά στοιχεία. Οι Έλληνες στην Ελ-λάδα ανέρχονταν στα 4,5 εκατομμύ-ρια ενώ οι Έλληνες της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας σε τουλάχιστον 2,2εκατομμύρια από ένα σύνολο οθω-μανικού πληθυσμού μεταξύ 10-12 εκα-τομμυρίων κατοίκων. Ο γεωγραφικόςχώρος που αποτέλεσε το έδαφος τουνεαρού Βασιλείου στις αρχές του 19ουαιώνα ήταν ένας περιφερειακός υπο-βαθμισμένος χώρος που βρισκότανστα σύνορα τις Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας. Οι παραγωγικές δυνάμεις ήτανελάχιστα ανεπτυγμένες, όπως και οιυπόλοιπες δομές που ήταν απαραίτη-τες για τη λειτουργία ενός έθνους-κράτους. Οι πραγματικές δομικές αδυ-ναμίες θα οδηγήσουν σε μια ιδεολο-γική "υπεραναπλήρωση" βασισμένηστην αρχαιοελληνική ανάκληση, στηναναβίωση ενός νεκρού παρελθόντοςως αντιστάθμισμα στην υπαρκτή πο-λιτισμική ταυτότητα των εξωελλαδι-κών ελληνικών κέντρων. Παράλληλαθα εδραιωθεί, μέσω της αυτοαναγνώ-ρισης, η ιδεολογία της "μητρόπολης"ως συναίσθημα υπεροχής. Ειδικά μετά την καθιέρωση του συν-τάγματος, τα ισχυρά από την προεπα-ναστατική εποχή τοπικά συμφέροντατων προεστών και των φεουδαρχώνθα "καταλάβουν" την εξουσία στο Βα-σίλειο και θα οδηγήσουν στην ανά-πτυξη ενός παλαιοελλαδικού τοπικι-σμού που στις κρίσιμες εποχές τηςιστορίας θα έχει μοιραία συμβολή στιςεξελίξεις. Βασικό χαρακτηριστικό στην

εξέλιξη της ελλαδικής κοινωνίας θαείναι η απουσία σημαντικών αστικώνστρωμάτων. Το γεγονός αυτό θα οδη-γήσει σε υπερλειτουργία του κρατι-κού μηχανισμού, με αποτέλεσμα τηδημιουργία ισχυρών δεσμών μεταξύελεύθερης αγοράς και κρατικής-κομ-ματικής λειτουργίας. Η πολιτισμικήενοποίηση του πληθυσμού και η δημι-ουργία μηχανισμών λειτουργίας πουαντιστοιχούσαν στη νέα πολιτειακήμορφή απορρόφησαν τις δραστηριό-τητες των νέων ελίτ, κρατικοδίαιτωνσε μεγάλο βαθμό, που αναπτύχθηκαν. Έτσι, η μοναδική ελληνική αστική τά-ξη που είχε τα χαρακτηριστικά τα οποίααντιστοιχούσαν στην ευρωπαϊκή τυ-πολογία βρισκόταν στην Οθωμανικήαυτοκρατορία.

Η έναρξη του εθνικού Διχασμού Φαίνεται όμως ότι οι παραδοσιακέςελίτ του μικρού ελληνικού κρατιδίου,που ήταν συσπειρωμένες γύρω απότον θρόνο του μονάρχη, ένιωσαν αμή-χανα με την έλευση της κρητικής ομά-

δας. Την ψυχολογική αυτή αντίθεσηφαίνεται ότι αξιοποίησαν οι Γερμανοίπράκτορες, οι οποίοι ενόψει του Α'Παγκοσμίου Πολέμου προσπαθούσαννα αποσπάσουν την Ελλάδα από τηνπαραδοσιακή πρόσδεσή της στο βρε-τανικό άρμα. Κάτι που το κατάφερανμέσω των ανθρώπων τους στο μο-ναρχικό περιβάλλον, δηλαδή του Ιωάν-νη Μεταξά και του Γεωργίου Στρέιτ.Η έναρξη του Διχασμού ξεκινά ου-σιαστικά με την παραβίαση της ελλη-νοσερβικής συνθήκης, με βάση τηνοποία η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένηνα συνδράμει τη Σερβία, που είχε δε-χτεί στρατιωτική επίθεση από τουςαυστριακούς και γερμανούς συμμά-χους (Κεντρικές Δυνάμεις). Η απο-πομπή του Βενιζέλου από την πρωθυ-πουργία θα επιφέρει κατακλυσμιαίεςεξελίξεις σε ένα περιβάλλον πολέ-μου. Η δημιουργία των δύο ελληνι-κών κρατών, του φιλο-ανταντικού κρά-τους της Θεσσαλονίκης και του φιλο-γερμανικού κράτους των Αθηνών, θααποτελέσει την κορυφαία στιγμή του

Διχασμού. Η έλλειψη συναντίληψης στο εσωτε-ρικό του ελληνικού πολιτικού συστή-ματος θα είχε μοιραίες επιπτώσεις κα-τά την εποχή που ο ελληνισμός προ-σπαθούσε να εδραιώσει μια καλύτε-ρη θέση στον νέο κόσμο που διαμορ-φωνόταν στην Ανατολική Μεσόγειομετά την ήττα της νεοτουρκικής Οθω-μανικής αυτοκρατορίας.

Η εμφάνιση του ΕλευθερίουΒενιζέλουΗ πολιτική που ακολουθήθηκε στο νε-αρό κράτος ήταν αρκετά εσωστρε-φής, κι αυτό είχε αντανάκλαση στηνπολιτική διαχείριση των επαναστατι-κών ελληνικών κινημάτων στα Βαλ-κάνια (Κρήτη 1866, Μακεδονία 1878).Μόνο η εμφάνιση του βουλγαρικούεθνικισμού, που διεκδικούσε προς όφε-λός του τις μακεδονικές και θρακικέςπεριοχές της αυτοκρατορίας, κινητο-ποίησε δυνάμεις εντός της Ελλάδας.Ο στόχος ήταν η αποτροπή του νέουαυτού επιθετικού εθνικισμού. Όσοναφορά τις οθωμανικές εξελίξεις, ηΕλλάδα μέχρι σχεδόν του πραξικοπή-ματος των Νεοτούρκων (1908) ακο-λουθεί μια πολιτική που συμβαδίζειμε τους στόχους των Ελλήνων της Οθω-μανικής αυτοκρατορίας. Στο σημείο αυτό παρατηρείται μια το-μή στα πολιτικά και κοινωνικά πράγ-ματα της Ελλάδας. Το στρατιωτικόκίνημα του 1909 (Γουδί) ευνόησε τηνάνοδο στην εξουσία των μεταρρυθ-μιστικών δυνάμεων, αναθέτοντας στονΕλευθέριο Βενιζέλο τη διακυβέρνησητης χώρας. Ο Βενιζέλος, προερχόμε-νος από την επαναστατημένη λίγο και-ρό πριν Κρήτη, αντιλαμβάνεται με με-γαλύτερη σαφήνεια την ιστορική καμ-πή που διάβαινε ο χώρος της ΕγγύςΑνατολής με τη νίκη των ακραίων τούρ-κων εθνικιστών και την ήττα των με-ταρρυθμιστικών οθωμανικών δυνά-μεων.

Η κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας

Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α'. Ελευθέριος Βενιζέλος.

Page 4: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

24|04 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

trum φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουνένα ιταλικό προτεκτοράτο που θα συμ-περιλάμβανε εκτός των Δωδεκανήσωνκαι τις απέναντι μικρασιατικές ακτέςμαζί με την Ιωνία. Οι Ιταλοί υπήρξαν οισκληρότεροι και πιο ύπουλοι αντίπαλοιτων Ελλήνων από την εποχή του Α' Παγ-κοσμίου Πολέμου.

Γαλλία: Οι Γάλλοι με τη σειρά τους προ-σπαθούσαν να εξασφαλίσουν τα συμ-φέροντά τους στη Μικρά Ασία, και γι'αυτό ήρθαν, σχεδόν αμέσως μετά τιςμοιραίες ελληνικές εκλογές του Νο-εμβρίου του 1920, σε συνεννόηση μετον Μουσταφά Κεμάλ, ενώ από το 1921θα γίνουν ο φανατικότερος υποστηρι-κτής του. Η υποστήριξη της Γαλλίαςπρος τον κεμαλικό στρατό βρήκε τηνέκφρασή της με τη γαλλοτουρκική συμ-φωνία της Άγκυρας. Την ημέρα της υπο-γραφής της συνθήκης, ο Γιουσούφ Κε-μάλ ανακοίνωσε την απόφαση της κε-μαλικής κυβέρνησης να παραχωρήσειστους γάλλους κεφαλαιούχους την εκ-μετάλλευση κοιτασμάτων σιδήρου, χρω-μίου και ασημιού. Ακόμα, ανακοίνωσετην επιθυμία των κεμαλικών αρχών γιαμικτές γαλλοτουρκικές εταιρείες γιατην κατασκευή και εκμετάλλευση λι-μανιών, σιδηροδρομικών γραμμών κτλ.Σε ένα απόρρητο κρυπτογραφημένοτηλεγράφημα του γάλλου πρωθυπουρ-γού Αριστείδη Μπριάν προς τον στρα-τηγό Τζουρό, που αποκαλύφθηκε πο-λύ αργότερα, διατάχτηκε να παραδο-θούν στις τουρκικές αρχές από στρα-τιωτικές στολές μέχρι αεροπλάνα καιυλικό για τηλεγραφικό σταθμό. Οι Ιτα-λοί μαζί με τους Γάλλους εφοδίαζαντον κεμαλικό στρατό με όπλα, ιματι-σμό, φορτηγά αυτοκίνητα, αεροπλά-να, καταδιωκτικά και αναγνωριστικά,ενώ ο ελληνικός στρατός είχε αφεθείτελείως αβοήθητος.Υπάρχουν καταγγελίες ότι οι γαλλικέςαρχές αφόπλισαν τους έλληνες στρα-τιώτες και τους παρέδωσαν στους Τούρ-κους στην περιοχή των Μουδανιών με-τά την κατάρρευση του μετώπου. Το τουρ-κοφιλικό κλίμα πέρασε και στους γάλ-λους δημοσιογράφους. Απέφευγαν ναενημερώσουν το γαλλικό κοινό για τηνέκταση των σφαγών στη Σμύρνη και εί-χαν την τάση να θεωρούν ότι κάθε πλη-ροφορία για ακρότητες αποτελεί "ύπο-πτη πληροφορία ελληνικής προέλευ-σης". Τη στάση τους αυτή στηλίτευσεακόμα και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο οποί-ος κατήγγειλε ουσιαστικά τους Γάλλουςότι προσπάθησαν "να ελαχιστοποιήσουντις φρικαλεότητες αυτές (των Τούρκωνκατά των Ελλήνων στον Πόντο και τηδυτική Μικρασία) και να αποδείξουν εναν-τίον των Ελλήνων παρόμοιες φρικαλε-ότητες σε μικρότερη κλίμακα".

ΗΠΑ: Οι Αμερικανοί από την πλευράτους ήταν αντίθετοι με τη διάλυση τηςΟθωμανικής αυτοκρατορίας, γιατί απέ-βλεπαν στη δημιουργία αμερικανικούπροτεκτοράτου σε όλη την Τουρκία. Ηαμερικανική αντιπροσωπεία επιδίωκετη διατήρηση του τουρκικού καθεστώ-τος στην ασιατική Τουρκία. Οι Ηνωμέ-νες Πολιτείες ήθελαν την εντολή των

συμμάχων για ολόκληρη την ασιατικήΤουρκία, αποβλέποντας στα πετρέλαιατης Μοσούλης. Ο αμερικανός ναύαρ-χος Τσέστερ ζητούσε προνόμια για με-γάλη σιδηροδρομική γραμμή που θασυνέδεε το εσωτερικό της Ανατολήςμε τα παράλια της Μεσογείου. Οι Αμε-ρικανοί μετά το τέλος των τραγικώνγεγονότων παρομοίασαν τον Κεμάλμε τον Γεώργιο Ουάσινγκτον.

Βρετανία: Οι Βρετανοί, παρότι σε με-γάλο βαθμό επέλεξαν την αναβάθμι-ση της Ελλάδας και της ανέθεσαν τηνπροστασία του δρόμου του εμπορίουκαι των πετρελαίων, μετά την πολι-τειακή αλλαγή στην Ελλάδα με τη νί-κη των μοναρχικών και την επανα-φορά του βασιλιά Κωσταντίνου άρχι-σαν να επιδιώκουν την επαφή με τουςκεμαλικούς. Τις βρετανικές ευθύνες,τουλάχιστον για την ανοχή της γενο-κτονίας, ομολόγησε στην αγγλική Βου-λή και ο ίδιος ο πρωθυπουργός ΛόιντΤζορτζ. Οι βρετανοί αντιπρόσωποιστη Λοζάνη επανειλημμένα θύμιζανστον αρχηγό της τουρκικής αντιπρο-σωπείας Ισμέτ Πασά ότι η Τουρκία νί-κησε επειδή ο αγγλικός στρατός είχεαδρανήσει συνειδητά τον Αύγουστοκαι Σεπτέμβριο του 1922.

Βατικανό: Ακόμα και το Βατικανό είχεανάμιξη στα γεγονότα. Λίγα χρόνια με-τά την καταστροφή ήρθαν στο φως έγ-γραφα που αποδείκνυαν πως το Βατι-κανό είχε παρακινήσει τους Γάλλουςνα βοηθήσουν τους Τούρκους γιατί δενήθελε να πάρουν οι ορθόδοξοι στα χέ-

ρια τους την Κωνσταντινούπολη. ΤοΒατικανό φοβόταν ότι η ελληνοορθό-δοξη εκκλησία θα γινόταν σοβαρός αν-τίπαλος σε περίπτωση που θα εδραι-ωνόταν στο παλιό κέντρο του ανατολι-κού χριστιανισμού. Xαρακτηριστικέςήταν οι δηλώσεις όπως "προτιμότερηπάνω στον τρούλο της Αγίας Σοφίαςείναι η ημισέληνος παρά ο ελληνικόςσταυρός". Το Βατικανό προτιμούσε επί-σης τη "μουσουλμανική αδιαφορία απότον ορθόδοξο φανατισμό".

Σοβιετική Ένωση: Παράλληλα, η νεα-ρή Σοβιετική Ένωση επέλεξε τη στρα-τηγική συμμαχία με τους τούρκους εθνι-κιστές και έδωσε άφθονη χρηματικήκαι στρατιωτική βοήθεια. Παραχώρησεεπίσης στρατιωτικούς συμβούλους στουςκεμαλικούς οι οποίοι είχαν σημαντικόρόλο στην ανάπτυξη του αξιόμαχου τωντουρκικών εθνικιστικών δυνάμεων.

Μπορούμε να ισχυριστούμε πως οι έλ-ληνες επικεφαλής, της κυβέρνησηςκαι του στρατού, ήταν κατώτεροι τωνπεριστάσεων, ή θα ήταν υπεραπλού-στευση;Σε όλο αυτό το δύσκολο περιβάλλον ηελληνική πλευρά λειτουργεί αυτοϋπο-νομευόμενη. Το δύσκολο αλλά και γε-μάτο από θετικές προκλήσεις πλαίσιοαπαιτούσε μια ελληνική στρατηγική σα-φή, ένα εσωτερικό μέτωπο αρραγέςκαι μια αλληλεγγύη μεταξύ των Ελλή-νων της υπό διάλυση Οθωμανικής αυ-τοκρατορίας και των Ελλαδιτών. Δυ-στυχώς αυτές οι συνθήκες δεν υπήρ-ξαν. Αντιθέτως οι Έλληνες κινήθηκαν

με τον πλέον ανορθολογικό τρόπο, ευ-νοώντας κάθε σχέδιο που εξυφαινό-ταν εναντίον των δικών τους συμφε-ρόντων στην Ανατολική Μεσόγειο. Και,δυστυχώς επίσης, υπήρχαν πολλά καιαντιτιθέμενα συμφέροντα στους κόλ-πους των συμμάχων. Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών(Αύγουστος του 1920), που αποτελού-σε μια κορυφαία κατάκτηση της ελλη-νικής διπλωματίας, δεν έφερε ευφορίασε όλους τους Έλληνες. Οι αντίπαλοιτου Βενιζέλου, βυθισμένοι σ' ένα κλίμαμοναρχικού αντιβενιζελικού τοπικισμού,νοιάζονταν μόνο για τον θρόνο και γιατον βασιλιά Κωνσταντίνο. Η οπτική τουςόπως και τα συναισθήματά τους ήτανεξαιρετικά περιορισμένα και δεν φαί-νεται να κατανοούσαν τη σημαντικό-τητα της ιστορικής εκείνης στιγμής. Δύομέρες μετά την υπογραφή της Συνθή-κης των Σεβρών, δύο φιλομοναρχικοίαξιωματικοί επιχείρησαν να δολοφο-νήσουν τον Ελευθέριο Βενιζέλο στοΠαρίσι. Απλώς τον τραυμάτισαν. Φαί-νεται ότι από το σημείο εκείνο αρχίζειη εσωτερική ψυχολογική κατάρρευσητου Βενιζέλου, που θα τον οδηγήσειστην απόφαση για τις μοιραίες εκλο-γές ενάντια στην άποψη όλων των συμ-βούλων του. Ίσως το μόνο ερώτημα πουθα κληθούν να απαντήσουν ιστορικοίαλλά και ψυχολόγοι ήταν τα βαθύτερακίνητρα του Ελευθερίου Βενιζέλου ναπροκηρύξει εκλογές εν μέσω του μι-κρασιατικού πολέμου, ενώ οι προϋπο-θέσεις της νίκης βρίσκονταν στα χέριατου. Επί πλέον φαίνεται ότι για πρώτηφορά οι Βρετανοί προσανατολίζονταν

"Η Μεγάλη Ελλάδα" μετά τη Συνθήκη των Σεβρών.

Page 5: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

αφιέρωμα 05|65ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

στην ευνοϊκή αντιμετώπιση και του Πον-τιακού Ζητήματος. Το παράδοξο επί-σης, που δεν δικαιολογείται από τις αν-τικειμενικές συνθήκες, είναι το γεγο-νός ότι ο Βενιζέλος προκήρυξε τις εκλο-γές, ενώ οι αντίπαλοί του ήταν το αντι-πολεμικό, αντιμικρασιατικό, βασιλο-κομμουνιστικό μέτωπο της "μικράς πληνεντίμου" και οι εθνικές μειονότητες τωνΝέων Χωρών.

Το πρόσωπο του Ελευθερίου Βενιζέ-λου είναι ταυτισμένο με την ιστορίατης Μικρασιατικής εκστρατείας και κα-ταστροφής, τόσο με την ενεργή πα-ρουσία του στην κυβέρνηση και σταγεγονότα όσο και με την απουσία του.Πώς αναδεικνύεται μέσα από τις σελί-δες της σύγχρονης ιστορίας; Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι αναμφι-σβήτητα ο μεγαλύτερος έλληνας ηγέ-της του 20ού αιώνα. Σε πολιτικό επίπε-δο εξέφρασε την προσπάθεια για εθνι-κή ολοκλήρωση του ελληνισμού, σε αν-τίθεση με το παλάτι, τη φιλομοναρχικήπαράταξη και τους ελλαδικούς κομμου-νιστές, τους προερχόμενους από τοΣΕΚΕ, που υπήρξαν αντιδραστικές δυ-νάμεις, εκφράζοντας τον εθνικό συν-τηρητισμό της Παλαιάς Ελλάδας. Eίναιγνωστή η αποφασιστική συμβολή τουΕλευθερίου Βενιζέλου στην πορεία γιατην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα,την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών, τησυμμετοχή στον Α' Παγκόσμιο Πόλε-μο, η οποία τοποθέτησε την Ελλάδαστο πλευρό των νικητών, και τέλος τησυνθήκη των Σεβρών, η οποία ικανο-ποιούσε μεγάλο μέρος των αιτημάτωντων αλύτρωτων της καθ' ημάς Ανατο-λής. Αυτός ήταν ο Βενιζέλος που δι-πλασίασε την Ελλάδα και δημιούργησετις συνθήκες για την ενσωμάτωση τηςΑνατολικής Θράκης και της Ιωνίας στοελεύθερο κράτος. Όμως υπάρχει και η σκοτεινή πλευράτου ανδρός. Ο άλλος Βενιζέλος, ο Βε-νιζέλος της ήττας, ο οποίος αποτε-λείται από ένα σύνολο αποφάσεωνκαι πράξεων που αύξησαν τις προϋπο-θέσεις της Μικρασιατικής καταστρο-φής και οδήγησαν στην περιθωριο-ποίηση των ελληνικών προσφυγικώνπληθυσμών.

Πόσο καθοριστική ήταν η στάση τουστις διαπραγματεύσεις της Λοζάνης;Κατά την εποχή της υπογραφής τηςΣυνθήκης της Λοζάνης ο Βενιζέλος έχειήδη μετατραπεί σε έναν κλασικό πα-λαιοελλαδίτη πολιτικό. Τίποτε πια δενθύμιζε τον Βενιζέλο της κρητικής επα-νάστασης. Το μόνο του μέλημα ήταντα κρατικά συμφέροντα -και τα στενάτοπικιστικά της εκλογικής του πελατεί-ας- όπως αυτός τα ερμηνεύει, ανεξαρ-τήτως αν γι' αυτό πρέπει να θυσιαστούνελληνικοί πληθυσμοί. Δεν κατέβαλετην παραμικρή πολιτική και στρατιωτι-κή προσπάθεια μερικής επανόρθωσηςτης ήττας και δεν εκμεταλλεύτηκε τηστιγμή που οι μαξιμαλιστικές θέσειςτων τούρκων εκπροσώπων στη Λοζά-νη απειλούσαν κυριολεκτικά να τινά-ξουν στον αέρα τη σύνοδο. Τη στιγμήεκείνη η Ελλάδα, απαλλαγμένη από τις

συμμαχικές υποχρεώσεις -έχοντας ωςδεδομένο ότι το μπλοκ εξουσίας στηνΤουρκία είχε διασπαστεί και οι διάφο-ρες ομάδες είχαν αποδυθεί σε αιματη-ρό αγώνα επικράτησης, καθώς και ότιυπήρχε αυξανόμενη ένταση με τουςΚούρδους-, είχε άριστο πεδίο για ναεπιχειρήσει την επανακατάληψη τηςΑνατολικής Θράκης και της Κωνσταν-τινούπολης. Δεν υπήρχαν πλέον συμ-μαχικά στρατεύματα να εμποδίζουν,για δικούς τους κατανοητούς λόγους,

την κατάληψη της Πόλης, που ήταν πα-ράλληλα και έδρα του χαλιφάτου, δη-λαδή ολόκληρου του ισλαμικού κόσμου.Και στρατιωτικά, τότε, ο ελληνικός στρα-τός υπερτερούσε στο ευρωπαϊκό έδα-φος, όπου θα μπορούσε να δοθεί η τε-λική μάχη.Όμως η μάχη αυτή δεν θα δοθεί ποτέ,δίνοντας σε εμάς τους νεότερους ιστο-ρικούς τη δυνατότητα να καταθέτου-με διάφορες υποθέσεις εργασίας. Φυσικά, και για να τελειώσουμε με αυ-

τό, η Συνθήκη της Λοζάνης υπήρξε ηαναγκαστική προσαρμογή του ηττημέ-νου ελληνισμού σε έναν νέο κόσμο,όπου για πρώτη φορά μέσα στον ιστο-ρικό χρόνο οι Έλληνες βρέθηκαν εκτόςπανάρχαιων πατρίδων σε έναν νέο καιαρχικά άξενο τόπο, κρατικά αποδυνα-μωμένοι στην Ανατολική Μεσόγειο, σεένα γεωπολιτικό σύστημα μη ισοδύνα-μων κρατών και άνισων δυνάμεων, μεμια αναπτυσσόμενη μεγάλη χώρα σταανατολικά τους.

Το τι επακολούθησε της ανόδου στηδιακυβέρνηση της χώρας των μοναρ-χικών -που πολιτεύτηκαν με τα συν-θήματα "Μικρά πλην έντιμος Ελλάς"και "Οίκαδε"- το περιγράφει εξαιρε-τικά ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ (Ernest Mil-ler Hemingway). Για την πολιτική τωνμοναρχικών και του Λαϊκού Κόμμα-τος μετά τις εκλογές του Νοεμβρίουτου 1920 έγραψε σε ανταπόκριση στηνκαναδική εφημερίδα "Toronto Star",της οποίας ήταν ανταποκριτής: "ΟιΈλληνες ήταν πρώτης τάξεως πολε-μιστές και, σίγουρα, κάμποσα σκαλο-πάτια παραπάνω από τον στρατό τουΚεμάλ. Αυτή είναι η άποψη του Γουί-ταλ. Πιστεύει ότι οι τσολιάδες θα εί-

χαν καταλάβει την Άγκυρα και θα εί-χαν τελειώσει τον πόλεμο αν δεν εί-χαν προδοθεί. Όταν ο Κωνσταντίνοςήρθε στην εξουσία, όλοι οι έλληνεςαξιωματικοί που ήταν σε επιτελικέςθέσεις υποβαθμίστηκαν αμέσως σεχαμηλότερες θέσεις. Πολλοί απ' αυ-τούς είχαν πάρει τα γαλόνια τους μεανδραγαθήματα στο πεδίο της μά-χης. Ήταν έξοχοι πολεμιστές και σπου-δαίοι ηγέτες. Αυτό δεν εμπόδισε τοκόμμα του Κωνσταντίνου να τους διώ-ξει και να τους αντικαταστήσει με αξιω-ματικούς που δεν είχαν ακούσει ποτέτους να πέφτει ούτε μια τουφεκιά.Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να σπά-σει το μέτωπο".

Eρνεστ Χέμινγουεϊ: Οι τσολιάδες προδόθηκαν!

Έρνεστ Χέμινγουεϊ.

Φωτογραφία από τις τραγικές σκηνές που εκτυλίχθηκαν στην προκυμαία της Σμύρνης, η οποία ελήφθη από αμερικανικό σκάφος.

Page 6: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

66|06 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Eτσι μας δίνεται η ευκαιρία και η δυνα-τότητα να δούμε πώς η Τουρκία μπό-ρεσε να εκμεταλλευθεί στο έπακρο όλατα πολιτικά λάθη της Ελλάδας στο εσω-τερικό και το διεθνές διπλωματικό πε-δίο και πώς από απομονωμένη διεθνώς,αμυνόμενη και στα πρόθυρα της κα-τάρρευσης κατάφερε να κερδίσει τονπόλεμο.

Η Τουρκία βρισκόταν ανάμεσα στουςχαμένους του Α' Παγκοσμίου Πολέ-μου. Η ένταξή της στο πλευρό της Γερ-μανίας οφειλόταν στις παραδοσιακέςσχέσεις μεταξύ των δύο χωρών; Η παγκόσμια ιστορία διδάσκει ότι στιςδιεθνείς σχέσεις το αίσθημα της επι-βίωσης ενός κρατικού μορφώματος τε-λικά υπερέχει όλων των άλλων. Υπ' αυ-τή την έννοια η σύναψη αμυντικής συμ-μαχίας μεταξύ Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας και Γερμανίας τον Αύγουστοτου 1914 μπορεί να αποδοθεί, καταρ-χάς, στην προσπάθεια που κατέβαλε ηοθωμανική κυβέρνηση εκείνη την πε-ρίοδο να προασπιστεί τα εθνικά συμ-φέροντα της χώρας. Ας μη λησμονεί-ται, βέβαια, ότι η χώρα είχε βγει πρό-σφατα από καταστροφικές πολεμικέςαναμετρήσεις, με τους Ιταλούς στηνΚυρηναϊκή (1911) και τις χώρες του βαλ-κανικού συνασπισμού (1912), έχονταςαπολέσει τεράστιες εδαφικές εκτάσειςστη Βόρεια Αφρική και σχεδόν όλεςτις κτήσεις της στην ευρωπαϊκή ήπει-ρο. Εξάλλου, οι πολιτικές, κοινωνικές,οικονομικές ανακατατάξεις που συντε-λέστηκαν στην Ευρώπη ήδη πολύ πριντο γύρισμα του αιώνα είχαν οδηγήσειτις μεγάλες δυνάμεις της εποχής σ' έναναδυσώπητο ανταγωνισμό, γεγονός πουαποδυνάμωσε το ενδιαφέρον τους γιατον "Μεγάλο Ασθενή" τις παραμονέςτου μεγάλου πολέμου. Η ανάγκη εξι-σορρόπησης της γερμανικής απειλής,για παράδειγμα, οδηγεί τη Γαλλία καιτη Μ. Βρετανία σε αναζήτηση συμμά-χων στα νώτα της Γερμανίας και τηςΑυστροουγγαρίας και σε ενίσχυση τωνσχέσεών τους με την τσαρική Ρωσία. Ηκατάσταση αυτή, λοιπόν, είναι ο πρω-ταρχικός λόγος που οι Οθωμανοί, ανήμ-

ποροι να αποσπάσουν τις απαραίτητεςεγγυήσεις από τους παραδοσιακούςευρωπαίους συμμάχους τους, θα στρα-φούν προς τη Γερμανία, ελπίζοντας ότιη εν λόγω συμμαχία θα σταθεί ικανήνα αποτρέψει τη ρωσική απειλή. Υψί-στης σημασίας επιλογές, ωστόσο, δενλαμβάνονται κατ' ανάγκη βάσει ορθο-λογικών κριτηρίων. Προσωπικές επιθυ-μίες, φιλοδοξίες κτλ. ιθυνόντων ενίοτευπαγορεύουν ή επηρεάζουν κρίσιμηςσημασίας αποφάσεις. Στη συμπαράτα-ξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετη Γερμανία έπαιξε σημαντικό ρόλο,κατά δεύτερο λόγο, ο θαυμασμός πουέτρεφαν ορισμένα μέλη της περίφη-μης "τριανδρίας" της επιτροπής "Ένω-ση και Πρόοδος", η οποία είχε καταλά-βει πραξικοπηματικά την εξουσία στιςαρχές του 1913. Συγκεκριμένα ο στρα-τηγός Ενβέρ, υπουργός Αμύνης, είχεπρωτοστατήσει στη σύναψη της μυστι-κής συμφωνίας με το Βερολίνο, πουπροαναφέραμε, εν αγνοία μεγάλου μέ-ρους του υπουργικού συμβουλίου.

Πώς ήταν η πολιτική κατάσταση στηνΤουρκία μετά τη λήξη του πολέμου καιλίγο πριν από την άφιξη του ελληνι-κού στρατού στη Μικρά Ασία;Μετά το τέλος του πολέμου το πολιτι-κό τοπίο δεν διέφερε και πολύ απ' εκεί-νο που είχε οδηγήσει την Οθωμανικήαυτοκρατορία στον πόλεμο και ευθυ-νόταν για τη συρρίκνωσή της σε ένακρατίδιο, τα σύνορα του οποίου έμελ-λε ακόμη να οριστούν. Μολονότι τα ηγε-τικά στελέχη της επιτροπής "Ένωση καιΠρόοδος" τελούν υπό δίωξη (καθώς ηανακωχή του Μούδρου προέβλεπε εκτόςτων άλλων την παραπομπή στη δικαιο-σύνη εκείνων που ευθύνονταν για τηδιάπραξη εγκλημάτων κατά της ανθρω-πότητας κατά τη διάρκεια του πολέ-μου, με θύμα τον χριστιανικό πληθυ-σμό της αυτοκρατορίας, κυρίως Αρμέ-νιους, Έλληνες και Συροχαλδαίους), ομεγάλος όγκος των στελεχών της επι-τροπής, συχνά απόστρατοι στρατιωτι-κοί, παραμένει στη χώρα. Διαφεύγουντης σύλληψης τα ηγετικά στελέχη, όπωςο Ενβέρ, ο Ταλαάτ και ο Τζεμάλ, τα οποίαβρίσκουν προσωρινό καταφύγιο αρχι-κά στη Γερμανία και έπειτα στην ΕΣΣΔ.Όλοι τους θα έχουν το ίδιο οικτρό τέ-λος. Συνεπώς, στην πολιτική σκηνή πα-ραμένουν οι Νεότουρκοι, με τη διαφο-ρά ότι οι όροι της ανακωχής, η οποίαεπέβαλε κατάληψη στρατηγικών ση-μείων, αφοπλισμό, αποστράτευση κτλ.,δεν τους επιτρέπουν όχι μόνο να ασκή-

σουν την εξουσία, αλλά ούτε καν ναβγουν στο προσκήνιο, εξαναγκάζον-τάς τους να δράσουν στην αφάνεια.

Πόσο επηρέαζε η ευρύτερη διεθνήςπολιτική συγκυρία τις πολιτικές και στρα-τιωτικές αντιδράσεις της Τουρκίας;Η διεθνής κοινή γνώμη είναι υπέρ τουάμεσου τερματισμού κάθε είδους στρα-τιωτικής επιχείρησης. Ο πολυετής πό-λεμος που διεξήχθη στο ευρωπαϊκό σκη-νικό και αφαίρεσε εκατομμύρια νέεςζωές στα πεδία των μαχών είχε πάμ-πολλες οικονομικές και κοινωνικές συ-νέπειες. Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, κυ-ρίως στη Γαλλία και τη Μ. Βρετανία, έχον-τας αντιληφθεί ότι έχει απογυμνωθεί οκοινωνικός της ιστός από τα πιο δυνα-μικά και παραγωγικά της στρώματα εξαι-τίας του πολέμου, τηρεί μια κριτική στά-ση και απορρίπτει το ενδεχόμενο νασυνεχιστούν οι πολεμικές επιχειρήσεις,έτσι ώστε να επιβληθούν οι όροι αρχι-κά της ανακωχής και αργότερα της συν-θήκης ειρήνης κτλ. Ένας συνδυασμόςπαραγόντων, όπως η απροθυμία τωνευρωπαϊκών δυνάμεων να κάνουν άμε-ση χρήση της στρατιωτικής τους ισχύοςκαι η αντικατάστασή τους από περιφε-ρειακές συμμαχικές δυνάμεις, καθώς

και η απουσία ισχυρής οθωμανικής κεν-τρικής εξουσίας, ικανής να εγγυηθείτην εφαρμογή των διατάξεων των συν-θηκών κτλ., θα επιτρέψει την ανάπτυξητων απαραίτητων συνθηκών για τηνευδοκίμηση του κεμαλικού κινήματοςστην κεντρική Μικρά Ασία. Δεδομένουότι οι όροι της ανακωχής προβλέπουντην κατάληψη πόλεων στις οποίες πα-ρατηρούνται έκτροπα εις βάρος τωντοπικών πληθυσμών, ο οθωμανός σουλ-τάνος, ο οποίος παρέμενε "όμηρος"των συμμάχων στην Κωνσταντινούπο-λη, ανέθεσε στον Μουσταφά Κεμάλ, οοποίος είχε διακριθεί στη μάχη της Καλ-λίπολης υπό τη διεύθυνση του γερμα-νού αρχιστρατήγου Otto Liman vonSanders, να επαναφέρει την ασφάλειακαι την τάξη στον Εύξεινο Πόντο, όπουδρούσαν ανεξέλεγκτα τα απομεινάριατης Ειδικής Οργάνωσης (Teşkilât-ı Mah-susa), της μυστικής παρακρατικής ορ-γάνωσης της "Ένωση και Πρόοδος", σεβάρος του μη τουρκικού - μη μουσουλ-μανικού στοιχείου. Η εντολή που είχελάβει ο Κεμάλ από τον σουλτάνο φαί-νεται ότι δεν ήταν τίποτε άλλο από έναεναλλακτικό σχέδιο για την επιβολήτης ειρήνης, που προωθούσαν οι μεγά-λες δυνάμεις αρχικά μέσω της Ελλά-δας, η οποία όμως υπέπεσε σε στρατη-γικό σφάλμα, καθώς δεν μπόρεσε ναθέσει ποτέ σε εφαρμογή το δεύτεροσκέλος του αρχικού σχεδίου, δηλαδήτην επιδίωξη της παρουσίας της στονΠόντο ταυτόχρονα με εκείνη που πέ-τυχε προσωρινά στην Ιωνία.

Πώς αντιμετώπισε η τουρκική πλευράτην απόβαση του ελληνικού στρατού;Όλα συνηγορούν στο ότι το κεμαλικόκίνημα αποκτά λόγο ύπαρξης μετά τηναπόβαση των ελληνικών στρατευμά-των στην Ιωνία, έπειτα από εντολή τηςΔιάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων. Ηπροοπτική εθνικής ολοκλήρωσης τωνΕλλήνων της δυτικής Μικράς Ασίας μετη μητέρα Ελλάδα, που προσφέρθηκεμε την εντολή της Διάσκεψης και τοδημοψήφισμα που θα διεξαγόταν λίγαχρόνια μετά, φαίνεται πως ώθησε τονΚεμάλ και τους συντρόφους του να πα-ραβούν τις εντολές της Κωνσταντι-νούπολης. Άλλωστε προκαλεί έκπληξητο γεγονός ότι ο Κεμάλ αποβιβάζεταιστη Σαμψούντα για να οργανώσει τοκίνημά του τη 19η Μαΐου 1919, λίγες μό-νο μέρες μετά την αποβίβαση του ελ-ληνικού στρατού στη Σμύρνη (15 Μαΐ-ου 1919). Θα πρέπει ακόμη να αναφέ-ρουμε ότι δεν υπήρχαν σοβαρές αν-

Ο Κεμάλ ήξερε να ελίσσεταιστη διεθνή σκηνή Η συνομιλία μας με τον Νικόλαο Ραπτόπουλο, λέκτορα στο τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών καιΑνατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών([email protected]), αφορά τη μικρασιατική σύρραξη από την αντίπαλη πλευρά

Μουσταφά Κεμάλ πασάς (Ατατούρκ).

Page 7: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

αφιέρωμα 07|67ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

τιρρήσεις στο ενδεχόμενο να τεθεί ηχώρα υπό την εντολή μιας μεγάλης ξέ-νης δύναμης - κατά προτίμηση των Ηνω-μένων Πολιτειών της Αμερικής. Το γε-γονός όμως ότι δινόταν στην Ελλάδαμια τέτοια εντολή, η οποία ήταν απότις πρώτες βαλκανικές χώρες που ανε-ξαρτητοποιήθηκε σε βάρος της Υψη-λής Πύλης και πέτυχε να επεκτείνει ταεδάφη της με τους Βαλκανικούς πολέ-μους σε βάρος πάλι της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας, εξελήφθη -απ' ό,τι φαί-νεται- από την τουρκική ηγεσία ως μιαιστορική ευκαιρία που είχε η Ελλάδα,έτσι ώστε να ανατρέψει τα δεδομέναστη Μικρά Ασία - το αυτό μπορεί ναισχυριστεί κανείς και για το αρμενικόστοιχείο της νοτιοανατολικής ΜικράςΑσίας που σχεδίαζε την επανασύστα-ση της Μεγάλης Αρμενίας, η οποία θαεκτεινόταν από την Αλεξανδρέττα έωςτον Καύκασο. Ο φόβος για την πραγ-ματοποίηση ενός τέτοιου σεναρίου οδή-γησε σύντομα στο να οργανωθεί τοκίνημα γύρω από πυρήνες πρώην με-λών της "Ένωση και Πρόοδος".

Πώς κατάφερε η Τουρκία να βγει απότη διεθνή πολιτική απομόνωση και ναπεράσει στην αντεπίθεση; Το μυστικό φαίνεται ότι κρύβεται στηνικανότητα που διέθετε η ηγεσία τουκεμαλικού κινήματος να ελίσσεται στηδιεθνή σκηνή, να εκμεταλλεύεται τηστρατηγική θέση της περιοχής και να

αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρό-πο τις ευκαιρίες που της παρέχονταν.Σημαντικό κεφάλαιο σε αυτή την υπό-θεση αποτελεί η γενναιόδωρη οικονο-μική και στρατιωτική στήριξη που εξα-σφάλισε ο Κεμάλ από τις μεγάλες δυ-νάμεις, όπως η Σοβιετική Ένωση. Ο τούρ-κος ηγέτης είχε αντιληφθεί από πολύνωρίς τους φόβους της Μόσχας γιατους κινδύνους που θα μπορούσαν ναπροκύψουν από μια πιθανή επικράτη-ση των συμμάχων στα νότια σύνοράτης. Είχε έλθει σε επαφή με τη σοβιε-τική ηγεσία ήδη από τα μέσα του 1920,και δεν άργησε να αδράξει την ευκαι-ρία που του προσφερόταν για να δια-δραματίσει τον ρόλο του εμβόλιμουκράτους μεταξύ των συμμάχων και τηςΣοβιετικής Ένωσης. Στην προσπάθειάτου αυτή, μολονότι δεν είχε κατορθώ-σει ακόμη να επιβληθεί στην εσωτερι-κή πολιτική σκηνή, χρησιμοποίησε κά-θε είδους τέχνασμα για να εξασφαλί-σει την υποστήριξη της Μόσχας - ακό-μη κι ένα βραχύβιο Κομμουνιστικό Κόμ-μα ίδρυσε για να τους πείσει για τιςκαλές προθέσεις του. Εξάλλου, ευνοή-θηκε από τις στρατιωτικές επιτυχίεςπου σημείωσε ο στρατηγός του ανα-τολικού μετώπου Καζίμ (Καράμπεκιρ),αλλά και ο Ισμέτ (Ινονού) στο δυτικόμέτωπο, τις οποίες εξαργύρωσε άμε-σα. Τη συμφωνία φιλίας με τους Σο-βιετικούς τον Μάρτιο του 1921, η οποίαεπέτρεπε στο κεμαλικό κίνημα να επι-

κεντρωθεί με μεγαλύτερη άνεση στοδυτικό μέτωπο, δεν άργησαν να ακο-λουθήσουν οι συμφωνίες με τη Γαλλίακαι την Ιταλία, οι οποίες δέχτηκαν νααποχωρήσουν από τα εδάφη της πρώηνΟθωμανικής αυτοκρατορίας.

Μπορούμε να πούμε πως αυτή η διε-θνής πολιτική συνεννόηση επηρέασετην έκβαση του πολέμου;Η στάση της Σοβιετικής Ένωσης καιλίγο αργότερα των συμμάχων υπήρξεκαθοριστικής σημασίας για την έκβα-ση του πολέμου έως έναν βαθμό. Ηπροσέγγιση που συντελέστηκε με τηνκεμαλική ηγεσία δυσχέραινε σαφώςτο έργο της Ελλάδας στη Μικρά Ασία.Ωστόσο, καθοριστικής σημασίας υπήρ-ξαν και οι εκλογές του Νοεμβρίου του1920, οι οποίες ανέστρεψαν την πο-ρεία των πραγμάτων τόσο στο μέτω-πο όσο και στη διεθνή σκηνή. Θα πρέ-πει κανείς να συνυπολογίσει επίσηςτις καταστροφικές συνέπειες του εθνι-κού διχασμού στην ψυχολογία του ελ-ληνικού λαού και κυρίως του στρατεύ-ματος. Μολονότι ο ελληνικός στρατόςείχε την υπεροπλία στη Μικρά Ασία καιμάχετο γενναία στον Σαγγάριο, αγγί-ζοντας την κατάληψη της κεμαλικής"πρωτεύουσας" -μάλιστα ο Κεμάλ δε-χόταν πιέσεις από την Τουρκική Εθνο-συνέλευση να μεταφέρει εσπευσμένατην έδρα της από την Άγκυρα στην Και-σάρεια ή τη Σεβάστεια-, το ηθικό του

στρατεύματος κάμφθηκε μόνο ως απο-τέλεσμα κακών χειρισμών, έλλειψηςδιορατικότητας και εσωτερικών πολι-τικών ερίδων, με τα γνωστά τραγικάαποτελέσματα.

Πόσο καθοριστική ήταν η μορφή τουΚεμάλ Πασά -Ατατούρκ για τους Τούρ-κους- στην εξέλιξη του ελληνοτουρκι-κού πολέμου; Ο ρόλος της ηγεσίας είναι καθοριστι-κός εν καιρώ ειρήνης, πόσο μάλλονεν καιρώ πολέμου. Αδιαμφισβήτητα, οΚεμάλ αποτέλεσε το πρόσωπο-κλειδίστην οργάνωση του τουρκικού απε-λευθερωτικού κινήματος. Πέτυχε ναεπιβληθεί σταδιακά στους αντιπάλουςτου εντός του κινήματός του, να υπο-τάξει τους υπόλοιπους πυρήνες αντί-στασης με ή χωρίς εθνικές διεκδική-σεις και να υποσκελίσει τον σουλτάνοκαι τους οπαδούς του. Υπήρξε ακόμηο ιθύνων νους στον χειρισμό των διε-θνών σχέσεων της χώρας, αποσπών-τας τη διεθνή αναγνώριση του καθε-στώτος του πολύ πριν το τέλος του ελ-ληνοτουρκικού πολέμου. Ήταν, τέλος,ο πρωτεργάτης της συμμαχίας με τουςκούρδους φυλάρχους, οι οποίοι τουπαρείχαν την αναγκαία στήριξη στιςτελικές αναμετρήσεις με τον ελληνικόστρατό, με αντάλλαγμα την υπόσχεσημιας μελλοντικής τουρκο-κουρδικήςομοσπονδίας, υπόσχεση που δεν τη-ρήθηκε ποτέ.

Η μάχη του Σαγγάριου σε λαϊκή λιθογραφία της εποχής.

Page 8: Μικρασιατική καταστροφή – 90 χρόνια μετά

Μικρασιατική καταστροφή -90 χρόνια μετά

68|08 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 16.09.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Το πρωτοσέλιδο της"Μακεδονίας" της 2αςΑυγούστου 1920, δύομέρες μετά τηναπόπειρα δολοφονίαςεναντίον τουΕλευθερίου Βενιζέλουστον σταθμό της Λυώνστο Παρίσι. Στον χάρτη,τον οποίο υπογράφει οζωγράφος ΣωτήρηςΧρηστίδης, η Ελλάδαόπως διαμορφώνεταιμετά τη συνθήκη τωνΣεβρών. Στο κείμενοτης εφημερίδαςαναφέρεται και ηδολοφονία του ΊωνοςΔραγούμη.