ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΛΕΟΝΤΣΙΝΗΣ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΟΥΝΕΛΗ

Πολυπολιτισμικότητα και διδακτική της ιστορίαςΗ περίπτωση του Ρήγα Βελεστινλή στη σχολική εκπαίδευση

Σκοπός και στόχοι

Στόχος της παρούσας εισήγησης είναι η παρουσίαση διδακτικής πρότασης, στο πλαίσιο

της σχολικής ιστορίας, που οφείλει να εκσυγχρονίζει τους σκοπούς, τις μεθόδους και το

αντικείμενό της ώστε να είναι συμβατή αφενός με την τρέχουσα ιστορική έρευνα και

αφετέρου με τη σημερινή αντίληψη περί οικουμενικότητας που διαπερνά το σύνολο των

αντικειμένων των κοινωνικών σπουδών. Επιλέξαμε την περίπτωση του Ρήγα ως πρόσφορου

διδακτικού παραδείγματος, προκειμένου να αναδείξουμε την πολυπολιτισμική διάσταση και

αντίληψη ως πρακτική εφαρμογή στο μάθημα της Ιστορίας.1 Λαμβάνουμε υπόψη μας το

υπάρχον πρόγραμμα σπουδών των σχολείων καθώς και το διδακτικό υλικό για το Ρήγα που

περιλαμβάνεται στα σχολικά εγχειρίδια της ΣΤ΄ τάξης Δημοτικού και της Γ΄ τάξης

Γυμνασίου2, το οποίο πλαισιώνουμε με πρωτογενές ιστορικό υλικό (αποσπάσματα από το

συγγραφικό έργο του Ρήγα) αλλά και με άλλες δευτερογενείς πηγές (οπτικό υλικό και

λογοτεχνικά κείμενα).

Η διδακτική αυτή πρόταση επιχειρεί να αναδείξει πτυχές του προβληματισμού που

αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια στο πεδίο της διδακτικής της ιστορίας. Στόχος μας είναι η

υπέρβαση του παραδοσιακού διδακτικού μοντέλου και οι εφαρμογές νέων διδακτικών

μεθοδολογιών που επιδιώκουν να αντιμετωπίζουν το μαθητή όχι ως παθητικό αποδέκτη μιας

«κατασκευασμένης» από άλλους γνώσης αλλά ως δέκτη και μετασχηματιστή παράλληλα της

ιστορικής γνώσης, στοιχείο που σηματοδοτεί την εισαγωγή του στην επιστημολογική και

μεθοδολογική διαδικασία των σπουδών της ιστορίας και της διδακτικής της. Αποφασιστικής

σημασίας αναδεικνύεται ο νέος ρόλος του δασκάλου, ο οποίος συντονίζει και καθοδηγεί το

μαθητή σε διαδικασίες ερευνητικής προσέγγισης και ενεργητικής πρόσληψης της γνώσης

καθώς και σε ένα ευρύ φάσμα ανάπτυξης γνωστικών, συναισθηματικών και ψυχοκινητικών

δεξιοτήτων3. Η διδακτική και ερευνητική πρόταση είναι ίσως περισσότερο σχεδιασμένη για

Ο Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης είναι Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών.

* Η Ευαγγελία Κουνέλη είναι Εκπαιδευτικός, Υποψήφια Διδάκτωρ Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών.

1 Βλ. Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Πολυπολιτισμικότητα και σχολική ιστορία, εκδ. Ατραπός, Αθήνα 2007.

2 Αναφερόμαστε στα σχολικά εγχειρίδια με τίτλους: Στα Νεότερα Χρόνια, Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού, Βιβλίο του μαθητή, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2002, και Β . Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Γ΄ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα . Η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση σχεδιάστηκε και παρουσιάστηκε πριν από την αλλαγή των σχολικών εγχειριδίων.

3 Βλ. Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του περιβάλλοντος, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003, σ. 137-139 και 163-164. Βλ. επίσης Γ . Κ ό κ κ ι ν ο ς , Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της ιστορίας, Για μια νέα διδακτική μεθοδολογία στην υπηρεσία της κριτικής ιστορικής σκέψης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σ.

να υλοποιηθεί με το συντονισμό δασκάλων στην ΣΤ΄ τάξη του Δημοτικού και στην Γ΄

Γυμνασίου, έχουν ειδικό ενδιαφέρον και κατάρτιση στην ιστορία (είναι πτυχιούχοι Ιστορικών

και Αρχαιολογικών Τμημάτων Πανεπιστημίων ή έχουν κάποια εξειδίκευση στην ιστορία).

Πολυπολιτισμικότητα και διδακτική της ιστορίας. Θεωρητικό πλαίσιο και σημερινή

πραγματικότητα

Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε συνδυασμό με το γενικότερο φαινόμενο της

παγκοσμιοποίησης συμβάλλουν όλο και περισσότερο στον επαναπροσδιορισμό της έννοιας

της εθνικής ταυτότητας σε σχέση με την πολιτική κουλτούρα, την ιδιότητα και το

περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη. Η ιδιαιτερότητα της κινητικότητας πληθυσμιακών

ομάδων, που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, οδηγεί στη δημιουργία πολυεθνοτικών,

πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Λαοί με διαφορετικές αρχές, αξίες και νοοτροπίες καλούνται

να συνειδητοποιήσουν ότι ανήκουν σε ένα ενιαίο κοινωνικό σύνολο, αφού η

πολυπολιτισμικότητα συνιστά πλέον τη νέα μορφή κοινωνικής συγκρότησης και η κοινωνική

αυτή κινητικότητα ενισχύει τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις, υπαγορεύοντας στα σύγχρονα

πολιτικά κράτη να αντιμετωπίσουν τις πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες με σεβασμό και

κατανόηση4.

Η εκπαίδευση, ως κοινωνικοποιητική διαδικασία, για αρκετά χρόνια βρέθηκε

προσανατολισμένη στις αρχές του εθνοκεντρισμού, καλλιεργώντας τα στοιχεία εκείνα που

θεωρούνταν στη συγκεκριμένη συγκυρία απαραίτητα για την ενίσχυση της εθνικής

ταυτότητας. Σήμερα, οι στόχοι της εκπαίδευσης λαμβάνουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, αυτόν

δηλαδή της διαμεσολάβησης και του διαλόγου μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών που φέρουν

οι μαθητές. Μια διαμεσολάβηση που δε μειώνει αλλά αντίθετα ενισχύει μια συνεχή και

γόνιμη αλληλεπίδραση ανάμεσα σε πολιτισμικά αγαθά, που φέρουν ή παράγουν οι σύγχρονες

μορφές επικοινωνίας των λαών.5

Η ένταξη μαθητών διαφορετικής πολιτισμικής ταυτότητας στο σχολικό περιβάλλον

απαιτεί σύγχρονα προγράμματα σπουδών, στα οποία είναι ανάγκη να λαμβάνονται υπόψη οι

ποικίλες εθνοπολιτισμικές μειονότητες. Απαιτεί ειδικότερα υπεύθυνους εκπαιδευτικούς,

έτοιμους να αποδεχθούν τη διαφορετικότητα όχι ως αναγκαίο απλώς στοιχείο της κοινωνίας

αλλά ως πραγματικότητα της εποχής που διανύουμε. Συγκεκριμένα, το ελληνικό

εκπαιδευτικό σύστημα οφείλει να ακολουθήσει την πορεία που επιβάλλουν οι προοπτικές

των νέων κοινωνικών δεδομένων και να προβεί σε επανεξέταση στόχων, αρχών και

9-10.4 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Πολυπολιτισμικότητα και σχολική ιστορία, ό.π.5 Καθώς στις σύγχρονες μορφές επικοινωνίας εντάσσονται και αυτές που συνδέονται με τη

ραγδαία ανάπτυξη των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (κατάργηση των φυσικών περιορισμών του χώρου, παροχή ευκαιριών επικοινωνίας μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε γεωγραφικά απομακρυσμένες αλλά και πολιτισμικά και κοινωνικά διαφορετικές περιοχές μέσω του διαδικτύου) τα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει ένας μεγάλος επιστημονικός διάλογος σχετικά με τον επαναπροσδιορισμό των στόχων της εκπαίδευσης ως απόρροια της ενσωμάτωσης των νέων τεχνολογιών στα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα. Για το μάθημα της ιστορίας ειδικότερα, βλ. Ε. Κ ο υ ν έ λ η , «Οι νέες τεχνολογίες στη διδασκαλία της ιστορίας ή αλλιώς το ψηφιακό μέλλον της ιστορίας», στο: Γ. Κ ό κ κ ι ν ο ς – Ε. Ν ά κ ο υ (επιμ.), Προσεγγίζοντας την ιστορική εκπαίδευση στις αρχές του 21ου αιώνα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2006, σ. 497-525.

διδακτικών πρακτικών, προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες της νέας κοινωνικής

πραγματικότητας.6

Το μάθημα της ιστορίας, ειδικότερα, μπορεί να ενισχύσει τους μαθητές να καταστούν

ικανοί να διαμορφώσουν, μέσα από τη μελέτη του δικού τους πολιτισμού, την εθνική και

πολιτιστική τους ταυτότητα. Ταυτόχρονα να αναπτύξουν, μέσα και από τη μελέτη των άλλων

πολιτισμών, πνεύμα μετριοπάθειας, ανεκτικότητας και σεβασμού στο διαφορετικό. Να

οδηγήσει στην αποδοχή εκ μέρους των μαθητών της ιδέας ότι αποτελούν μέλη της ευρύτερης

κοινωνίας των λαών, με κοινές, σε κάποιες περιπτώσεις, ρίζες (ευρωπαϊκοί λαοί) ή και με

κοινές γενικότερα επιδιώξεις, όπως η οικοδόμηση μιας ειρηνικής, δημοκρατικής κοινωνίας.

Επίσης είναι δυνατόν να ενισχύει τη συνειδητοποίηση της προσωπικής τους ευθύνης για την

πορεία και οργάνωση της κοινωνίας στην οποία ζουν και την οποία οφείλουν να γνωρίζουν

καλά7.

Ιστορικός ρόλος του Ρήγα, πολυπολιτισμική διάσταση του έργου και της δράσης του

Οι ιδέες και τα οράματα του Ρήγα αποτελούν πρόσφορο διδακτικό παράδειγμα για

αντιμετώπιση των εθνικιστικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων με επίκεντρο το χώρο της

Βαλκανικής. Η σύλληψη της ιδέας μιας ενωμένης παμβαλκανικής δημοκρατίας, όπου θα

κυριαρχούσε η ελευθερία, η αυτοδιάθεση των λαών και η κοινωνική δικαιοσύνη έχει πολλά

να προσφέρει στη σημερινή κοινωνικοπολιτική συγκυρία και στην εκπαίδευση. Ο Ρήγας

αποτελεί ιδιότυπη μορφή διανοούμενου και «πολιτικού ακτιβιστή»8. Όντας ταυτόχρονα

κοσμοπολίτης και διαφωτιστής, ιδεολόγος του βαλκανικού πατριωτισμού αλλά και

πρόδρομος και κήρυκας της Ελληνικής Επανάστασης επιχείρησε να μεταγγίσει στις

παραδοσιακές κοινωνίες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ιδέες και πρακτικές −κοινωνικές,

οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές− της νεωτερικότητας, εποχής δηλαδή που ως

ομογενής βιώνει σε ευρωπαϊκές χώρες.

Η υπεράσπιση της κοινωνικής, της πολιτικής, της θρησκευτικής και της εθνικής

ελευθερίας των λαών και το ενδιαφέρον του για την αξία των θεμελιωδών εθνικών

χαρακτηριστικών και του πολιτισμού κάθε έθνους, όπως επίσης και η αξία της

προσωπικότητας σε εξατομικευμένη βάση και η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

αποτελούν βασικές συνιστώσες του συγγραφικού έργου του Ρήγα. Τον διακρίνει αγωνιστική

διάθεση και διαμαρτυρία, πολιτικό πάθος, απόρριψη του ισχύοντος κοινωνικού και πολιτικού

συστήματος και συμπάθεια προς τους καταπιεζόμενους λαούς. Ειδικότερα, το ιδανικό της

πολιτικής και της εθνικής ελευθερίας, την οποία στερούνταν την περίοδο αυτή το ελληνικό

έθνος, αποτελεί κυρίαρχη ιδεολογική συνιστώσα του λογοτεχνικού του έργου9.

6 Αυτόθι , σ. 23-38.7 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και

του περιβάλλοντος, ό.π., σ. 161-165.8 Γ . Κ ό κ κ ι ν ο ς , «Ρήγας Φεραίος: Διανοητική προετοιμασία και επαναστατική πράξη», εφημ.

ΤΑ ΝΕΑ (8 και 9/9/2000), online διαθέσιμο από το Αρχείο της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ online, URL: http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=16838&m=N18&aa=1 (α΄ μέρος) και http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=16839&m=N28&aa=1 (β΄ μέρος).

9 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , «Οι ιδεολογικές συνιστώσες στο συγγραφικό έργο του Ρήγα», στο: Ζητήματα νεότερης ελληνικής ιστορίας και εκπαίδευσης, Αθήνα 20045, σ. 119-140.

Η περίπτωση του Ρήγα ως διδακτικό παράδειγμα πολυπολιτισμικής αντίληψης και

ιστορικής ενασχόλησης

Στη βάση του ανωτέρω προβληματισμού σχεδιάσαμε ένα διδακτικό παράδειγμα που

απευθύνεται σε μαθητές της ΣΤ΄ τάξης Δημοτικού ή σε μαθητές της Γ΄ τάξης Γυμνασίου με

κατάλληλη, κατά περίπτωση, τροποποίηση των στόχων και των διδακτικών και ερευνητικών

δραστηριοτήτων. Το διδακτικό παράδειγμα ακολουθεί τη μεθοδολογία της συνεργατικής

ερευνητικής και διδακτικής εργασίας (μεθοδολογία του project)10. Έχει χρονοδιάγραμμα

τεσσάρων περίπου μηνών, με διάθεση μιας διδακτικής ώρας κάθε εβδομάδα και είναι

δυνατόν να ενταχθεί στις δραστηριότητες του προγράμματος της ευέλικτης ζώνης, το οποίο

εφαρμόζεται πιλοτικά στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση για τρία σχολικά έτη.

Ως υλικό αφόρμησης λαμβάνουμε τις συγκεκριμένες θεματικές ενότητες που

περιλαμβάνονται στα διδακτικά εγχειρίδια των αντίστοιχων σχολικών τάξεων, οι οποίες

είναι: για την ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού η ενότητα με τίτλο «Το όραμα του Ρήγα Φεραίου» και για

την Γ΄ τάξη Γυμνασίου τμήμα της ενότητας με τίτλο «Η ελληνική κοινωνία στα χρόνια της

δουλείας – Η πνευματική δημιουργία». Και στα δύο σχολικά εγχειρίδια παρατίθενται ως

πηγές αποσπάσματα από το έργο του Ρήγα (από το «Θούριο» για τη ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού και

άρθρα από «Τα Δίκαια του Ανθρώπου και του Πολίτου» για την Γ΄ τάξη Γυμνασίου). Επειδή

αναλαμβάνεται από τους μαθητές διδακτική και σχολική ερευνητική εργασία, όπως ανωτέρω

περιγράφηκε, τα σχετικά κείμενα εμπλουτίζονται και με άλλες σχετικές πηγές και κείμενα.

Σκοπός του διδακτικού παραδείγματος και υποθετική σύλληψη ενδεικτικών

προσεγγίσεών του

Στην προσπάθειά μας να προσδιορίσουμε το σκοπό του συγκεκριμένου διδακτικού

παραδείγματος λαμβάνουμε υπόψη ότι πρωταρχικός στόχος της σύγχρονης εκπαίδευσης είναι

να αναπτύξουν οι μαθητές που συμβάλλουν στην εποικοδομητική συμβίωσή τους μέσα στο

σημερινό πολυπολιτισμικό κοινωνικό ιστό. Φέρνει μαζί της όχι μόνο την αποδοχή και το

σεβασμό του διαφορετικού από τους μαθητές αλλά, επίσης, την αναγνώριση της πολιτισμικής

τους ταυτότητας, μέσα από μια καθημερινή προσπάθεια κατανόησης και συνεργασίας.

Στοχεύει στην καλλιέργεια κλίματος γενικής παιδείας και αξιοποίησης των διαφόρων

πολιτισμών και επιδιώκει να αναστείλει και να εμποδίσει περαιτέρω το σχηματισμό εθνικών

στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Επίσης, να υπερβεί κάθε μορφή εθνοκεντρικής

αντιμετώπισης, πραγματοποιώντας μια εκπαιδευτική διαδικασία που δίνει ουσία στα

ανθρώπινα δικαιώματα, προωθώντας την κατανόηση και τη συνεργασία μεταξύ των λαών οι

οποίοι απαιτείται να έχουν μια κοινή αντίληψη για την πρόοδο και την ειρήνη. Ο Ρήγας είναι

ενδεχομένως δυνατόν να αξιοποιηθεί ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ανάδειξης μιας

τέτοιας σκοποθεσίας στη βάση του ισχύοντος προγράμματος σπουδών και του παρεχόμενου

διδακτικού υλικού ιστορίας της ΣΤ΄ τάξης Δημοτικού και της Γ΄ τάξης Γυμνασίου.

10 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς – Μ . Ρ ε π ο ύ σ η , Η τοπική ιστορία ως πεδίο σπουδής στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2001, σ. 97-111.

Ειδικοί στόχοι και δραστηριότητες11

Γνωστικοί

Να γνωρίσουν οι μαθητές τη ζωή και το έργο του Ρήγα και να το εντάξουν στο

γενικότερο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο της εποχής του (Ευρωπαϊκός – νεοελληνικός

διαφωτισμός).

Να αναζητήσουν στοιχεία που ένωναν κατά τη συγκεκριμένη περίοδο τους λαούς της

Βαλκανικής χερσονήσου (χαλαρή αντίληψη περί των συνόρων των βαλκανικών κρατών μετά

την κατάκτησή τους από τους Οθωμανούς, δημιουργία κοινών παραδόσεων, εμπορικές

σχέσεις, φοίτηση σε ελληνικά σχολεία μαθητών και από άλλες βαλκανικές χώρες) και να

κατανοήσουν την κοινή επιθυμία των λαών αυτών για κοινωνική και εθνική απελευθέρωση

από την οθωμανική επικυριαρχία.

Να κατανοήσουν τα σχέδια και τους οραματισμούς του Ρήγα για τη δημιουργία της

«Ελληνικής Δημοκρατίας», μιας δημοκρατικής πολιτείας όλων «των κατοίκων της Ρούμελης,

της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας», όπως ο ίδιος

σημειώνει12.

Να μελετήσουν αποσπάσματα από τη «Διακήρυξη» και τα «Δίκαια του ανθρώπου και

του πολίτη» και γενικότερα από το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα και να συγκρίνουν

αυτά με σύγχρονες διακηρύξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα διεθνών οργανισμών όπως του

Ο.Η.Ε., της UNESCO, της Ευρωπαϊκής Ένωσης.13

Να μελετήσουν και να αξιολογήσουν τις αξίες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης

εφαρμοσμένες σε ένα κράτος δικαίου αλλά και το ιδανικό της παιδείας που οδηγεί τον

άνθρωπο σε «προκοπή» καθώς και το σημαντικό του ρόλο για την ενεργοποίηση της

ιστορικής μνήμης και της συνείδησης των ανθρώπων, όπως ανευρίσκονται στο συγγραφικό

έργο του Ρήγα.

Να μπορούν να μεταφέρουν στο χρόνο που ζουν και σήμερα δραστηριοποιούνται αρχές

και αξίες που αναφέρονται άμεσα στην ελευθερία, στη δημοκρατία και στον πολιτισμό και να

καταστούν ικανοί να προσδιορίζουν με σαφήνεια την ιστορική εξέλιξη και τα κοινά σημεία

που ενώνουν ανθρώπους και λαούς (συνειδητοποίηση της ανάγκης για εντοπισμό και

αξιοποίηση κοινών πολιτισμικών στοιχείων και αρχών ομαλής κοινωνικής συμβίωσης).

Συναισθηματικοί

11 Η ταξινόμηση των στόχων έχει γίνει σύμφωνα με την πρόταση του B.S. Bloom και των συνεργατών του. Βλ. B . S . B l o o m – D . R . K r a t h w o h l , Ταξινομία διδαχτικών στόχων, μετ. Αλ. Λαμπράκη-Παγανού, τόμ. Α΄ και Β΄, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη, χ.χ.

12 Νεα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας είναι ο πλήρης τίτλος του επαναστατικού φυλλαδίου που εξέδωσε ο Ρήγας (Βιέννη 1797) όπου περιέχονται τα Δίκαια του Ανθρώπου και το Σύνταγμα και αποτελεί τον πρώτο Καταστατικό Πολιτειακό Χάρτη του βαλκανικού χώρου.

13 Πβ. Δ. Κ ο μ η ν ό ς , Δημοκρατία και Διεθνείς Οργανισμοί. Καταστατικά κείμενα, Διπλωματική εργασία που εκπονήθηκε για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης, στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2006.

Η αξιολόγηση των οραμάτων και των προσδοκιών του Ρήγα και η πρόσληψη από τους

μαθητές των επαναστατικών του ιδεών με τη μελέτη του συγγραφικού του έργου καθώς και η

ένταξη αυτών στο γενικότερο πλαίσιο των ευρωπαϊκών κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων

με προσανατολισμό τη δημιουργία ανεξάρτητων εθνικών κρατών αποτελούν ζητήματα που

μπορούν να κινητοποιήσουν το συναισθηματικό κόσμο των μαθητών, ώστε αυτοί να

ταυτιστούν με τα συναισθήματα των ανθρώπων της εποχής εκείνης.

Η πρόκληση νέων ενδιαφερόντων, η αναγνώριση και κατανόηση των προκαταλήψεων

και στερεοτύπων για τον εθνικό «άλλο», που δημιουργούνται μέσα από τις διάφορες

εκφάνσεις της καθημερινής ζωής σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, ως προϊόντα

συλλογικών αναπαραστάσεων, και η ανάπτυξη στάσεων ισότιμης αντιμετώπισης των

πολιτισμών, άμβλυνσης των κοινωνικών διακρίσεων και της ανισότητας και διαπολιτισμικής

επικοινωνίας με την αξιοποίηση της ομοιότητας αλλά και της διαφοράς, εντάσσονται στους

τρόπους ενεργοποίησης του συναισθηματικού μέρους της προσωπικότητας των μαθητών. Τα

κείμενα του Ρήγα και η ολιστική μελέτη / προσέγγιση της εποχής που ζει και

δραστηριοποιείται είναι δυνατόν να δώσει τέτοια αποτελέσματα.

Ψυχοκινητικοί

Να αποκτήσουν οι μαθητές δεξιότητες και στάσεις που αφορούν στην εξοικείωσή τους

με τη χρήση των γραπτών πηγών της ιστορίας με αναμενόμενο αποτέλεσμα την κατανόηση

της σημασίας τους στην ιστορική έρευνα και μελέτη, ενισχύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την

ανάπτυξη της κριτικής τους ικανότητας και της συνειδητοποίησης ότι ανήκουν σε ένα

ευρύτερο σύνολο με κοινή ιστορική μνήμη και παράδοση (εθνικός, ευρωπαϊκός και ασιατικός

χώρος).

Να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν δράσεις που αναδεικνύουν τη διαπλοκή και την

αλληλεπίδραση των πολιτισμών και της δυναμικής τους σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους

(διαλεκτική αρχή της αναγνώρισης των κοινών και διαφορετικών στοιχείων των πολιτισμών).

Να συμβάλουν, μέσα από συγκεκριμένες δραστηριότητες, στην ομαλή σχολική και

κοινωνική ένταξη των διαφορετικών μαθητικών πληθυσμών στο συνολικό μέρος της

σχολικής ζωής με ταυτόχρονη διατήρηση του πολιτισμού καταγωγής τους αλλά και σεβασμό

στον πολιτισμό υποδοχής τους (αποδοχή στη συγκεκριμένη συγκυρία του πολιτισμικού

κεφαλαίου κάθε μαθητή).

Ιδιαίτερα για τους μαθητές της Γ΄ τάξης Γυμνασίου, να ασκηθούν στην ανάγνωση

ιστορικών στοιχείων, πηγών και πληροφοριών από τη Χάρτα του Ρήγα. Να αναπτύξουν

δεξιότητες συγκριτικής ακόμη μελέτης της Χάρτας με χάρτες των σημερινών ανεξάρτητων

βαλκανικών κρατών καθώς και κατασκευής ιστορικών, πολιτικών και γεωφυσικών χαρτών

της Βαλκανικής της εποχής εκείνης με αποτύπωση στοιχείων και πληροφοριών που

αναμένεται να προκύψουν από συγκεκριμένη σχολική ιστορική έρευνα. Να επιλεχθούν

ακόμη μορφές δραματοποίησης, που με επιδέξιο τρόπο και σύγχρονες πρακτικές να

αποδίδουν την ατμόσφαιρα της εποχής, χωρίς δηλαδή εθνικές εξάρσεις που να δημιουργούν

συναισθηματικές φορτίσεις στη σημερινή συνείδηση των μαθητών.

Ανάπτυξη σχεδίου εργασίας

Για την ανάπτυξη του προτεινόμενου διδακτικού παραδείγματος σχεδιάσαμε τέσσερα

διδακτικά-μαθησιακά περιβάλλοντα, στο πλαίσιο λειτουργίας των οποίων θα μπορούσαν να

κινηθούν οι ομάδες εργασίας τριών έως πέντε μαθητών, προκειμένου να προσεγγίσουν

συστηματικά τις όψεις της ζωής και του έργου του Ρήγα14.

1. Μαθησιακό περιβάλλον εκκίνησης του σχεδίου εργασίας – Κεντρικό ερώτημα για όλες

τις ομάδες εργασίας

Στο περιβάλλον αυτό επιλέγεται το θέμα από το σύνολο της σχολικής ομάδας,

ετοιμάζεται ο φάκελος εργασίας, που περιλαμβάνει το ιστορικό διδακτικό υλικό (κείμενα και

οπτικό υλικό) με το οποίο θα εργαστούν οι μαθητές και διαμορφώνεται ειδικότερα το κύριο

και κεντρικό ερώτημα της σχεδιαζόμενης ερευνητικής-συνεργατικής εργασίας.

Κεντρικό ερώτημα του διδακτικού παραδείγματος: «Ποιο ήταν το όραμα, οι

προσδοκίες, η επαναστατική δράση και οι προτεινόμενες επαναστατικές πρακτικές του Ρήγα

για τους λαούς της Βαλκανικής; Βρήκαν απήχηση το έργο, οι επαναστατικές του πρακτικές

και η ιδεολογία του;».

2. Περιβάλλον οργάνωσης του σχεδίου εργασίας – Επιμέρους ερωτήματα μελέτης και

σχολικής έρευνας

Στο περιβάλλον οργάνωσης του σχεδίου εργασίας προσδιορίζονται επιμέρους

ερωτήματα που θα καθοδηγήσουν τη σχολική ιστορική έρευνα και θα βοηθήσουν στη

συγκρότηση ομάδων εργασίας από τους μαθητές και στην ανάληψη από κάθε ομάδα των

επιμέρους θεματικών πεδίων με τα οποία θα ασχοληθούν. Καθορίζεται επίσης το

χρονοδιάγραμμα των εργασιών.

Επιμέρους θεματικές ενότητες που αντιστοιχούν σε πέντε ομάδες εργασίας των τριών

έως πέντε ατόμων:

1. Η εποχή του Ρήγα, η ζωή και το έργο του [Οι μαθητές της 1ης ομάδας επιχειρούν να

σκιαγραφήσουν τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του Ρήγα, ανιχνεύοντας ταυτόχρονα

κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά στοιχεία της εποχής].

2. Το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα [Οι μαθητές της 2ης ομάδας επιχειρούν να

προσεγγίσουν το επαναστατικό μανιφέστο με τη μελέτη αποσπασμάτων από την

«Επαναστατική Προκήρυξη», τα «Δίκαια του ανθρώπου και του πολίτη», το «Κυρίως

Σύνταγμα», το «Θούριο» και τον «Ύμνο Πατριωτικό»].

3. Οι έννοιες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, εφαρμοσμένες σε ένα κράτος δικαίου,

όπως αναδύονται μέσα από το συγγραφικό έργο του Ρήγα [Οι μαθητές της 3 ης ομάδας

επιχειρούν ερμηνευτική προσέγγιση της θεωρητικής σύλληψης του Ρήγα «Όποιος ελεύθερα

14 Η μεθοδολογία της σχολικής έρευνας και διδακτικής επεξεργασίας που χρησιμοποιήσαμε για την ανάπτυξη του συγκεκριμένου διδακτικού παραδείγματος προτείνεται από τους Γεώργιο Ν. Λεοντσίνη και Μαρία Ρεπούση, όπως καταγράφεται στο βιβλίο τους: Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς – Μ . Ρ ε π ο ύ σ η Η τοπική ιστορία ως πεδίο σπουδής στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας, ό.π., σ. 123-317.

συλλογάται, συλλογάται καλά» καθώς και ερμηνευτική συγκριτική προσέγγιση κειμένων

όπως η Νέα Πολιτική Διοίκησις του Ρήγα με την Ελληνική Νομαρχία Ανωνύμου Έλληνος].

4. Τα θούρια άσματα και η θέση τους στην ελληνική ιστορία. Ο Θούριος του Ρήγα [Οι

μαθητές της 4ης ομάδας επιχειρούν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως: Ποια είναι η σχέση

των θούριων ασμάτων με τις περιόδους εκείνες της ελληνικής ιστορίας κατά τις οποίες η

ανάπτυξη του πατριωτικού αισθήματος και της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων είχε λάβει

χαρακτήρα αποφασιστικού ιστορικού παράγοντα; Επιδιώκουν επίσης να συλλέξουν θούρια

άσματα διαφόρων περιόδων και να τα συγκρίνουν με το περιεχόμενο και τη στοχοθεσία του

Θούριου του Ρήγα]15.

5. Η «Χάρτα της Ελλάδος» και η σύλληψη της ιδέας μιας ενωμένης παμβαλκανικής

δημοκρατίας [Οι μαθητές της 5ης ομάδας επιχειρούν να μελετήσουν τη «Χάρτα της Ελλάδος»

και να αξιολογήσουν το μνημειώδες αυτό για την εποχή του εκδοτικό επίτευγμα,

αναζητώντας μέσα από μελέτες την αξιολόγηση των ιστορικών και γεωγραφικών στοιχείων

που αυτό περιελάμβανε].

3. Περιβάλλον ιστορικής αναζήτησης και έρευνας – Ανάπτυξη δραστηριοτήτων – Κοινές

συναντήσεις των ομάδων εργασίας ή χωριστά των μελών μεταξύ τους

Στο περιβάλλον ιστορικής αναζήτησης και έρευνας οι ομάδες εργασίας θα αναζητήσουν

τις απαντήσεις των επιμέρους ερωτημάτων σε ιστορικές πηγές και άλλες μαρτυρίες,

προκειμένου να συνθέσουν τα ζητούμενα ιστορικά συμπεράσματα. Οι ομάδες επικοινωνούν

ελεύθερα μεταξύ τους, ανταλλάσσουν πηγές, ιδέες, γνώσεις και πρακτικές έρευνας.

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

Μελέτη εργασιών για τη ζωή και το έργο του Ρήγα και την εποχή του Διαφωτισμού.

Συγκριτική μελέτη αποσπασμάτων από τα «Δίκαια του ανθρώπου και του πολίτη» του

Ρήγα με άλλα επαναστατικά κείμενα της εποχής. Αναζήτηση επίσης για συγκριτική μελέτη

και άλλων κειμένων με επαναστατικό περιεχόμενο (διακηρύξεις Αμερικανικής

Ανεξαρτησίας, Γαλλικής Επανάστασης κ.ά.).

Συγκριτική προσέγγιση αποσπάσματος του Θούριου του Ρήγα με απόσπασμα

ποιήματος ανώνυμου βούλγαρου ποιητή (όπως δημοσιεύεται στο βιβλίο Ιστορίας του

μαθητή, ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού, σ. 85).

Αναζήτηση δημοτικών τραγουδιών που εξυμνούν πράξεις κλεφτών και αρματολών των

Ελλήνων, χαϊντούτων (‘haiduts’) των Βουλγάρων, χαϊντούκων (‘hayduks’) των Σέρβων και

πανδούρων των Ρουμάνων. Αξιοποίηση ενδεχομένως ανάλογων γνώσεων και εμπειριών

αλλοδαπών μαθητών που συμφοιτούν στην ίδια σχολική ομάδα. Για την περίπτωση αυτή

απαιτούνται δεξιότητες ανάληψης διακριτικών πρωτοβουλιών και ισόρροπης παιδαγωγικής

αντιμετώπισης16.

15 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , «Θούρια άσματα και ελληνική ιστορία», στο: Ζητήματα νεότερης ελληνικής ιστορίας, Κεντρ. διάθεση εκδόσεις «Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα», Αθήνα 20063, σ. 107-122.16 Στην ιστοσελίδα του Center for Studies in Oral Tradition, του Πανεπιστημίου Columbia των Η.Π.Α. (URL: http :// www . oraltradition . org ), μπορούν να αναζητήσουν οι εκπαιδευτικοί βιβλιογραφία σχετικά

Αναζήτηση οπτικών πηγών (Χάρτα της Ελλάδος, πίνακες ζωγραφικής, λιθογραφίες και

άλλα έργα τέχνης), που αποδίδουν την ατμόσφαιρα της εποχής που έζησε ο Ρήγας.

Επιτόπια επίσκεψη, στο βαθμό που είναι εφικτό, στη γενέτειρα του Ρήγα (Βελεστίνο),

επίσκεψη στα γραφεία της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών – Βελεστίνου – Ρήγα

στην Αθήνα και μελέτη του αρχείου και των εκδόσεών της.17

Ενδεικτικές δραστηριότητες κατά την ανάπτυξη του διδακτικού παραδείγματος

με την ποιητική των δημοτικών τραγουδιών στο πλαίσιο της προφορικής παράδοσης στα Βαλκάνια. Για μια βαθύτερη μελέτη του θέματος βλ. Walter Ong, Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη, μετάφρ. Κώστας Χατζηκυριάκου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997. 17 Βλ. αναλυτικά για το έργο, τις δραστηριότητες και τις εκδόσεις της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών – Βελεστίνου – Ρήγα στην ιστοσελίδα της, URL: http :// www . rhigassociety . gr /

4. Διαρκές περιβάλλον συλλογικής διδακτικής και ερευνητικής εργασίας και

αξιολόγησης

Στο περιβάλλον συλλογικής διδακτικής/ερευνητικής εργασίας και αξιολόγησης

παρουσιάζεται η πορεία και η εξέλιξη της έρευνας. Είναι αναγκαίο αυτή να παρεμβάλλεται,

όπου κρίνεται απαραίτητο, καθώς έχει διαμορφωτικό χαρακτήρα και προωθεί τη σχολική

έρευνα μεταξύ των μελών των ομάδων εργασίας.

Η κυρίως ερευνητική προσπάθεια μπορεί να ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια των δύο

τρίτων περίπου του προβλεπόμενου χρονοδιαγράμματος της συγκεκριμένης διδακτικής

πρότασης (για το συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα τεσσάρων μηνών αναφερόμαστε περίπου

στους τρεις πρώτους μήνες). Το τελευταίο τρίτο συνήθως αφιερώνεται στη δημιουργική

έκφραση των μαθητών, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη συγγραφή από τους

μαθητές μιας συνθετικής εργασίας.18 Οι μαθητές, αξιοποιώντας τις γνώσεις που έχουν

αποκομίσει από τη μελέτη των κειμένων αλλά και τις ερευνητικές δεξιότητες που έχουν ήδη

αναπτύξει, εργάζονται με ανάλογο μεθοδολογικό προσανατολισμό για να συνθέσουν ο

καθένας χωριστά το δικό του αφήγημα.

Προτεινόμενοι τίτλοι εργασιών:

-Για την ΣΤ΄ τάξη Δημοτικού: «Η κατάκτηση από τον άνθρωπο της δυνατότητας

προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου: Από τα «Δίκαια του ανθρώπου και του πολίτη»

του Ρήγα ως την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού

Ηνωμένων Εθνών (Οι μαθητές προμηθεύονται και μελετούν και τα δύο κείμενα).

-Για την Γ΄ τάξη Γυμνασίου: «Μια διαδρομή προς τη συγκρότηση του πολυεθνικού και

πολυπολιτισμικού σύγχρονου κράτους: Από το όραμα του Ρήγα της δημοκρατικής πολιτείας

των λαών της Βαλκανικής, της Μικράς Ασίας και της Μεσογείου στην πραγματικότητα της

Ενωμένης Ευρώπης» (Τα σχετικά κείμενα μελετώνται προσεκτικά και οι μαθητές ασκούνται

σταδιακά, ώστε να αναπτύξουν δεξιότητες συγκριτικής επεξεργασίας τους).19

Αξιολόγηση του σχεδίου εργασίας:

Η αξιολόγηση του σχεδίου εργασίας πραγματοποιείται σε δύο φάσεις:

α) από τα ίδια τα μέλη των ομάδων και τον εκπαιδευτικό κατά τη διάρκεια υλοποίησης

του σχεδίου (διαμορφωτική αξιολόγηση) και

β) από τα ίδια τα μέλη των ομάδων και τον εκπαιδευτικό ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο

της μαθητικής κοινότητας, το οποίο έχει εκ των προτέρων ορισθεί (Διευθυντής του σχολείου,

Σύλλογος διδασκόντων, μαθητές άλλων τάξεων).

Στη φάση αυτή συνάγουμε συμπεράσματα για τον τρόπο που έχει διεξαχθεί το σχέδιο

εργασίας τόσο ως προς την ποιότητά του όσο και ως προς τις αντιδράσεις των μελών της

ομάδας (πόσο καλά συνεργάστηκαν, πώς διαμορφώθηκαν οι μεταξύ τους σχέσεις και ποια

συναισθήματα γεννήθηκαν κατά τη διαδικασία της έρευνας) 20.

18 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του περιβάλλοντος, ό.π., σ. 199-208.

19 Δ . Κ ο μ η ν ό ς , Δημοκρατία και Διεθνείς Οργανισμοί. Καταστατικά Κείμενα, ό.π.20 Πβ. Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , «Η αξιολόγηση στη σχολική ιστορία», στο: Αναγνώριση –

Τιμητικό αφιέρωμα στον Καθηγητή Θεόδωρο Γ. Εξαρχάκο, εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2006, σ. 74-96.

Αξιολογείται, τέλος, η διδακτική προσπάθεια και το παιδαγωγικό έργο του

εκπαιδευτικού: Αν η ιδέα και το περιεχόμενο του σχεδίου ήταν κατάλληλα προσαρμοσμένα

στις δυνατότητες των μαθητών, αν εφαρμόστηκε σαφές χρονοδιάγραμμα, αν ο διδακτικός και

ερευνητικός χρόνος που διατέθηκε ήταν αρκετός, πόσες και τι είδους παρεμβάσεις έγιναν από

τον εκπαιδευτικό κατά τη διεξαγωγή του σχεδίου εργασίας, πόσοι και ποιοι στόχοι

επιτεύχθηκαν τελικά. Οι συνθετικές εργασίες των μαθητών μπορούν να αποτελέσουν επίσης

ένα από τα κριτήρια της τελικής αξιολόγησης21.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κέντρο Μελετών και Τεκμηρίωσης της ΟΛΜΕ, Σχολείο χωρίς σύνορα, Οργανισμός Εκδόσεως

Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα.

Δ α σ κ α λ ά κ η ς Α π ό σ τ ο λ ο ς Β., Το πολίτευμα της Ελληνικής Δημοκρατίας του Ρήγα

Βελεστινλή μετά του κειμένου του πολιτεύματος και των αντιστοίχων της Γαλλικής

Επαναστάσεως, Αθήνα 1962.

Κ ό κ κ ι ν ο ς Γ ι ώ ρ γ ο ς , «Ρήγας Φεραίος: Διανοητική προετοιμασία και επαναστατική

πράξη», εφημ. ΤΑ ΝΕΑ (8 και 9-9-2000), και online διαθέσιμο από το Αρχείο της

εφημερίδας Τα ΝΕΑ online, στην ηλεκτρονική διεύθυνση:

http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=16838&m= N18&aa=1 (α΄ μέρος) και

http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=16839&m=N28&aa=1 (β΄ μέρος).

Κ ό κ κ ι ν ο ς Γ ι ώ ρ γ ο ς , Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της ιστορίας. Για μια νέα

διδακτική μεθοδολογία στην υπηρεσία της κριτικής ιστορικής σκέψης, εκδ. Μεταίχμιο,

Αθήνα 20002.

Κ ο υ ν έ λ η Ε υ α γ γ ε λ ί α , «Οι νέες τεχνολογίες στη διδασκαλία της ιστορίας ή αλλιώς το

ψηφιακό μέλλον της ιστορίας», στο: Γ. Κ ό κ κ ι ν ο ς – Ε. Ν ά κ ο υ (επιμ.),

Προσεγγίζοντας την ιστορική εκπαίδευση στις αρχές του 21ου αιώνα, εκδ. Μεταίχμιο,

Αθήνα 2006, σ. 497-525.

Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς Ν . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς – Μ α ρ ί α Ρ ε π ο ύ σ η , Η τοπική ιστορία ως πεδίο

σπουδής στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας, ΥΠ.Ε.Π.Θ. - Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,

Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2001.

Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς Ν . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Ζητήματα νεότερης ελληνικής ιστορίας και εκπαίδευσης,

Αθήνα 20045.

Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς Ν . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Ζητήματα νεότερης ελληνικής ιστορίας, Αθήνα 20063.

21 Γ . Ν . Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς , Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του περιβάλλοντος, ό.π., σ. 199-208.

Η βιβλιογραφία που παρατίθεται περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη περίπτωση εντάσσονται εργασίες των εισηγητών και άλλων επιστημόνων σχετικές με εργασίες τους στη διδακτική της ιστορίας. Η δεύτερη ενότητα παραπέμπει σε ειδικές επιστημονικές εργασίες που αφορούν στη θεματική του συνεδρίου. Η τρίτη περιλαμβάνει τα εκδεδομένα Πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων, που πραγματοποιήθηκαν από την Εταιρεία «Φεραί – Βελεστίνο – Ρήγας» και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και η τέταρτη τα ισχύοντα διδακτικά εγχειρίδια ιστορίας. Η παράθεση ωστόσο των εργασιών παρατίθεται σε αλφαβητική σειρά.

Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς Ν . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , «Η αξιολόγηση στη σχολική ιστορία», στο

Αναγνώριση – Τιμητικό αφιέρωμα στον Καθηγητή Θεόδωρο Γ. Εξαρχάκο, εκδ. Εθνικό

και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2006, σ. 74-96.

Λ ε ο ν τ σ ί ν η ς Ν . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , Πολυπολιτισμικότητα και σχολική ιστορία, εκδ. Ατραπός,

Αθήνα 2006.

M o n i o t H e n r i , Διδακτική της Ιστορίας, (μτφρ. Έφη Κάννερ), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα

2002.

Στα Νεότερα Χρόνια, Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού, Βιβλίο του δασκάλου, Οργανισμός Εκδόσεως

Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1997 (αναθεωρημένη έκδοση).

Σ φ υ ρ ό ε ρ α ς Β α σ ί λ ε ι ο ς , Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Γ΄ Γυμνασίου, Οργανισμός

Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1991.

F r e y K a r l , Η «Μέθοδος Project». Μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία

και πράξη, (μτφρ. Κλεονίκη Μάλλιου), «Παιδαγωγική και Εκπαίδευση 14», εκδ. Αφοί

Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1998.

Χ ρ ή σ τ ο υ Δ . Θ α ν ά σ η ς , Προσεγγίσεις στη Νεότερη Ελληνική Ιστορία. Από το Ρήγα

Βελεστινλή (1757-1798) έως την εμπλοκή της Ελλάδας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-

1941), έκδ. Πολεμικού Μουσείου, Αθήνα 2001.