Νώντα Σακελλαρίου - Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού...

Το Υγειονοµικό

του ∆ηµοκρατικού

Στρατού

2 Μικρή βιβλιοθήκη Εθνικής Αντίστασης 2*

Νώντα Σακελλαρίου αρχίατρου του ∆ηµοκρατικού Στρατού

Ελλάδας

Η οργάνωση

της υγειονοµικής υπηρεσίας

του ∆ηµοκρατικού Στρατού

Με µια έκθεση του γιατρού Τάκη Σκύφτη Προϊστάµενου της υγειονοµικής υπηρεσίας

του ∆.Σ. Κεντρικής Ελλάδας

Εκδόσεις Αφών Τολίδη Σόλωνος 71 - Αθήνα τηλ. 36 11 318

Αναµνήσεις από

το Υγειονοµικό του ∆.Σ.Ε

Εδώ γράφω κάποιες αναµνήσεις για την υγειονοµική υπηρεσία του δεύτερου αντάρτικου.

Η περιγραφή θα παρουσιάσει πολλές ελλείψεις, θάναι γενική, άλλα θα ξεχάσω, άλλα θα τα θεωρήσω επουσιώδη, µέσα σε µια τόσο πολυτάραχη αντάρτικη ζωή, που και τα πιο µικρά είναι ωστόσο ουσιώδη. Ακόµα δεν έχω και το πλεονέκτηµα του προικισµένου καλάµου. Ένα µόνο πλεονέκτηµα έχω: να θυµάµαι όλη την αντάρτικη υγειονοµική υπηρεσία µε τις µικρολεπτοµέρειες, από την αρχή, ως υπεύθυνος γιατρός κι από τους πρώτους, που έτρεξαν στο βουνό.

Ο γιατρός στο αντάρτικο αντιµετωπίζει και τις πιο στοιχειώδεις ελλείψεις, στερείται τα πάντα, έχει µονάχα ένα στηθοσκόπιο. ∆εν έχει τη δυνατότητα να προµηθευτεί, να συµπληρώσει καµιά έλλειψή του. Έχει µονάχα το βουνίσιο καθαρό αέρα, την ελευθερία και τον ψυχωµένο γύρω του αντάρτη, που στέκει ατάραχος, τα υποφέρει όλα και µε τη συµπεριφορά του δίνει κουράγιο στο γιατρό και τον βοηθάει να τραβάει µπροστά.

∆εν είχαµε οργανωτική προετοιµασία, δεν είχαµε ξεκαθαρισµένη, καθορισµένη γραµµή ούτε για ειρηνική πάλη, ούτε για ένοπλη κι έτσι φθάσαµε ανέτοιµοι στα βουνά.

8 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

Όλα µας έλειπαν: γιατροί, υγειονοµικό προσωπικό εκπαιδευµένο, υγειονοµικό υλικό, βι-βλιογραφία (επιστηµονική, οργάνωσης, εκπαί-δευσης κλπ.).

Την υγειονοµική υπηρεσία τη θυµούνται όλοι όταν αρρωσταίνουν, όταν τραυµατίζονται ή όταν υπάρχει ανάγκη ανανέωσης ανθρώπινου υλικού. Εδώ σ' αυτό το αντάρτικο είχε σχετική εφαρµογή.

Η διοίκηση διέθετε ό,τι καλύτερο είχε για τον αντάρτη σε τρόφιµα- ακόµα και σε µέσα για τη δηµιουργία υγειονοµικών εγκαταστάσεων, όπως στο Γράµµο το 1948, ένα Νοσοκοµείο για χίλια πεντακόσια (1500) κρεβάτια µε κτιστούς θαλάµους και µε σκέπαστρα από δέκα κορµούς δέντρων, για να µην υπάρχει κίνδυνος από αεροπορικούς βοµβαρδισµούς. Στο Βίτσι δυο χειρουργεία, θάλαµοι-αµπριά σκαµµένοι για τριακόσια πενήντα κρεβάτια και δυο χειρουργικοί θάλαµοι, που να είναι εύκολο να χειρουργούν συγχρόνως δυο τρεις χειρουργοί. Επίσης στην Άφρικα του Βίτσι διαρρυθµίστηκε µια σπηλιά για Νοσοκοµείο, για διακόσια πενήντα κρεβάτια.

Σ' όλη την αντάρτικη περίοδο εθελοντές γι-ατροί είκοσι πέντε (25) και δυο οδοντογιατροί, χωρίς να συµπεριλαµβάνονται οι γιατροί της Πε-λοποννήσου, Ρούµελης, Θράκης και οι φίλοι γι-ατροί που έτρεξαν από τις σοσιαλιστικές χώρες για να βοηθήσουν τον αντάρτη.

Θύµατα σε γιατρούς: 1) Κοκκολιός ή Παλι-ούρας Νίκος, σκοτώθηκε στον Κόζιακα την άνοιξη του 1947. 2) Γρίβας ∆ηµοσθένης του Βα-

Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ ________________________________________________ 9

σιλείου από την Καρδίτσα, πιάστηκε την άνοιξη του 1947 στα βουνά των Αγράφων και εκτελέστηκε στις 20 του Ιούνη 1947, ύστερα από απόφαση του στρατοδικείου (κυβερνητικού). 3) Καράµπαµπας Θανάσης, σκοτώθηκε στην Κεντρική Μακεδονία στα 1948 και 4) Κουρδουκλάς, σκοτώθηκε στον Όλυµπο το 1949. Πιθανόν σε γιατρούς να είχαµε κι άλλα θύµατα από περιοχές από τις οποίες η υγειονοµική υπηρεσία του Γενικού Αρχηγείου δεν είχε πληροφορίες. Νοσοκόµους είχαµε πολλά θύµατα.

Ας µας µείνουν αξέχαστοι οι ήρωες υγειονοµικοί πού χάθηκαν σ' αυτόν τον αγώνα.

Τιµή στους γιατρούς που έτρεξαν, δηµιούρ-γησαν και στέργιωσαν µια αντάρτικη υγειονοµική υπηρεσία για την οποία µπορούν να υπερηφανεύονται.

Τιµή στους χειρουργούς µας που άφησαν τη θαλπωρή - οικογενειακή τους ζωή, ήρθαν στα βουνά, στο άγνωστο, στις κακουχίες, απ' όλες τις άκρες του κόσµου, να βοηθήσουν τον αντάρτη µας. Ιδιαίτερα τον Γιώργο Τζαµαλούκα, που σωστά µπορούµε να τον αποκαλούµε πατέρα της αντάρτικης χειρουργικής.

Την υγειονοµική υπηρεσία του δεύτερου αν-τάρτικου τη χωρίζουµε σε τρεις περιόδους:

Ο χωρισµός βασικά ανταποκρίνεται στα τµήµατα της ∆υτικής Μακεδονίας. Οι υπόλοιπες περιοχές είχαν σχεδόν αντάρτικη µορφή µε τις συνεχείς µετακινήσεις και µικρές περιοδικές αλλαγές.


Ι ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ Από την εµφάνιση των πρώτων κατατρεγµέ-

νων οµάδων µέχρι τις αρχές του 1947.

II ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ Από τις αρχές του 1947 µέχρι το τέλος της µάχης

του Γράµµου στις 20 Αυγούστου 1948.

III ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ Από τις 20 Αυγούστου µέχρι το τέλος Αυ-

γούστου 1949, οπότε αναγκαστικά υποχωρήσαµε.

Περίοδος πρώτη

Σποραδικά και ανοργάνωτα

Ο Λίβανος και η Καζέρτα µας αλυσόδεσαν, αναγκαστήκαµε να υπογράψουµε τη Βάρκιζα, να διαλύσουµε τον ΕΛΑΣ και να παραδώσουµε τα όπλα. Τέλειωσε η περίοδος του ένδοξου πρώτου αντάρτικου.

Η Βάρκιζα ήταν το πράσινο φως για την αντίδραση. Οι δοσίλογοι ταγµατασφαλίτες και οι συνεργάτες των Γερµανών σήκωσαν κεφάλι. Οι συµµορίες της δεξιάς έγιναν ασύδοτες, ρήµαζαν τα χωριά, έκαιγαν, άρπαζαν,σκότωναν. Σκάρωναν ψεύτικες µηνύσεις, έστελναν στα στρατοδικεία αθώους αγωνιστές, οι οποίοι εκτελούνταν από δοσίλογους και φανατικούς στρατοδίκες, µε σύντοµη διαδικασία.

Η τροµοκρατία και οι κατατρεγµοί ανάγκασαν πολλούς παλαιούς αντάρτες του ΕΛΑΣ, οι οποίοι πολέµησαν τον κατακτητή, να βγουν πάλι στα βουνά, για να αποφύγουν τους εξευτελισµούς, να κρύβονται µέσα στα δάση και στις σπηλιές, άοπλοι, γυµνοί και να τρέφονται µε ό,τι έβρισκαν.

Το κυνηγητό και η τροµοκρατία κάθε µέρα και µεγάλωνε, όλο και περισσότεροι καταδιωκόµενοι έβγαιναν στις κορφές.

Καταλάβαιναν ότι έπρεπε να αµυνθούν, να

Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

αντισταθούν στους καινούργιους αφεντάδες, οι οποίοι κατέλαβαν την εξουσία µε τη βοήθεια των Αγγλοαµερικανών. Έξω από την Κατερίνη οι πάντοτε άγνωστοι και ατιµώρητοι

σκότωσαν τον καπετάνιο του 50ού συντάγµατος του ΕΛΑΣ σ. Παπασυννεφάκη Νικήτα, έναν από τους καλύτερους αγωνιστές της 10ης Μεραρχίας. Φθάσαµε στην άνοιξη του 1946. Ξέσπασαν καμιάκαµιά τριανταριά καταδιωκόµενοι οπλισµένοι στον Όλυµπο και χτύπησαν το σταθµό χωροφυλακής του Λιτόχωρου. Βρόντηξε πάλι το αντάρτικο ντουφέκι, άκουσαν και ενθαρρύνθηκαν οι άοπλοι καταδιωκόµενοι στις ορεινές περιοχές των βουνών, στις σπηλιές και άρχισαν να µαζεύονται. Στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο µε Ιούλιο του 1946 έπιασαν σε µια µέρα τους υπεύθυνους της αυτοάµυνας των παραρτηµάτων του συλλόγου ΕΛΑΣ. Τον Ιούλη έπιασαν την ίδια ώρα στο κέν-τρο της πόλης τους Λεωνίδα Στρίγγο, Ανδρέα Τζήµα και Θανάση Χατζή που έβγαιναν από τα γραφεία του ΕΑΜ. Οι συλλήψεις στις περιοχές γίνονταν όλο και πιο πολλές και οι από αγνώστους πάντοτε σκοτωµοί πλήθαιναν. Η κατάσταση γινόταν αφόρητη. Όλα έδειχναν καθαρά ότι συστηµατικά, επιτελικά σπρωχνόµαστε προς την σύγκρουση για να µας εξοντώσουν. Η καθοδήγηση µας δεν το

το αντιλήφθηκε. Οι λίγοι µεµονωµένοι καταδιωκόµενοι σιγά σιγά έγιναν οµαδούλες µικρές, απέκτησαν όπλα µε τα χτυπήµατα, έγιναν µαχητικές οµάδες, µετά συγκροτήµατα, αρχηγεία. Ξεκαθάρισαν την ύπαιθρο

Περίοδος πρώτη ____________________________________ 15

από τους τροµοκράτες και τους υποχρέωσαν να κλειστούν στις πόλεις, διέλυσαν τους σταθµούς χωροφυλακής και ελευθέρωσαν µικρές και µεγάλες περιοχές.

Από το Πάικο µέχρι τα Χάσια, Όλυµπο και Θεσσαλία το αντάρτικο φούντωνε. Από τα χτυ-πήµατα είχαµε πολλούς τραυµατίες. Οι παλαιοί αντάρτες µόνοι τους περιποιόντουσαν τα τραύµατα, οι πιο πολλοί απ' αυτούς είχαν τραυµατισθεί και άλλες φορές στον ΕΛΑΣ και είχαν παρακολουθήσει την περιποίηση τραυµάτων και ήξεραν κάτι να κάνουν. Η επίδεση γινόταν µε πρόχειρα µέσα, µ' ένα κοµµάτι πανί, µε το µαντίλι, µε σχισµένο πουκάµισο. Τις πληγές τις πλέναµε µε νερό από τις ρεµατιές, µε κρασί ή µε λάδι, όπως οι παλαιοί κλέφτες του 1821. Οι ελαφρά τραυµατίες ακολουθούσαν τα τµήµατα τους όσοι δεν µπορούσαν κρύβονταν σε σπηλιές, σε µαντριά και µερικές φορές µε κίνδυνο της ζωής τους.

Με την ανάπτυξη του καινούργιου αντάρτικου δηµιουργούνται και οι ανάγκες περίθαλψης των τραυµατιών και αρρώστων που άρχισαν να πληθαίνουν. Επιτακτική έµπαινε η ανάγκη να οργανωθεί υγειονοµική υπηρεσία. Οι πρώτοι νοσοκόµοι σιγά σιγά εµφανίστηκαν και µοιράζονταν στις οµάδες, ακολουθούσαν σαν µάχιµοι, πολεµούσαν και µετά τη µάχη ασχολούνταν µε τους τραυµατίες. Οι αντάρτες νοσοκόµοι έκαναν τη δουλειά τους όπως µπορούσαν καλύτερα και σύµφωνα µε τα µέσα που διέθεταν. Φρόντιζαν να κρύβουν τους τραυµατίες σε καλύβες, σε απάτητα µέρη του δάσους, σε σπηλιές.

14


Φρόντιζαν για την ασφάλεια τους και την κανονική τροφοδοσία τους. Φαρµακευτικό υλικό δε διέθεταν. Οι κυβερνητικοί έπαιρναν αυστηρά µέτρα για να µη βγαίνει υγειονοµικό υλικό από τις πόλεις. Φυσικά, κατά την περίοδο αυτή οι θάνατοι ήταν πολλοί και αναπόφευκτοι από µολύνσεις, αιµορραγίες κ.λ.π.

Με άφθαστο ηρωισµό καί αυτοθυσία οι νο-σοκόµοι µας έσωζαν τους τραυµατίες, όπως ο Τάσος ∆έρβας από την Τσαρίτσανη, ο Αναγνωστόπουλος Μ. από τό χωριό Γριά, ο Τσιτούρας Λάζαρος από το χωριό Βέντια και πολλοί άλλοι. Αυτή την υποτυπώδικη αντάρτικη µορφή είχε η υγειονοµική υπηρεσία προτού εµφανισθούν οι γιατροί.

Ο πρώτος αντάρτης γιατρός

Τον Ιούνιο του 1946 κατατάχθηκε στα θεσσαλικά τµήµατα ο πρώτος αντάρτης γιατρός Κοκολιός ή Παλιούρας Νίκος από τα χωριά της Αγιάς. Στις 13 Ιουλίου του 1946 ο γιατρός ∆αδαλιάρκας Βασίλειος από την Ελασσόνα, κατατάχθηκε στα τµήµατα του Ολύµπου. Χαρά οι αντάρτες και έλεγαν πως τώρα που έχουµε γιατρό δεν πρόκειται να πεθάνει κανένας τραυµατίας. ∆ούλευα σαν γιατρός στό σανατόριο του Ασβεστοχωρίου, επί πλέον είχα ιατρείο στη οδό Κλεισούρας αριθ. 1 στη Θεσσαλονίκη. Μετά την απόλυση από τον ΕΛΑΣ συνέχιζα να εργάζοµαι στο σανατόριο και στη Θεσσαλονίκη. Η αστυνοµία τρεις φορές κατά τις νυχτερινές ώρες, µετά τα µεσάνυχτα, ήρθε µε διάφορα προσχήµατα στο σπίτι µου για έρευνα. Βέβαια ποτέ δε βρήκανε τίποτε και φεύγανε χωρίς ν' αποκαλύψουνε τους σκοπούς τους. Τη µια φορά προτού ανοίξω την πόρτα µου, σβήσανε τα φώτα. Ευτυχώς πρόφτασα κι έκλεισα την πόρτα κι ασφαλώς αυτοί δεν ήτανε η αστυνοµία, αλλά κακοποιοί.

Έβλεπα τον κίνδυνο που διέτρεχα, τι έπρεπε να κάµω; Να µείνω και να είµαι στο έλεος κάθε παλιανθρώπου ή να πάρω τα µέτρα µου; Γιατί η αστυνοµία έρχονταν νύχτα στο σπίτι µου; Τι είχα

Περίοδος πρώτη 19

κάνει; Απλούστατα, όταν οι Γερµανοί κατέλαβαν την Πατρίδα µου, εγκατέλειψα τη δουλειά µου και πήγα στα βουνά να βοηθήσω για το διώξιµο ΤΟΥ

κατακτητή. Ήταν έγκληµα; Όχι, εγώ το θεωρούσα τιµή µου. Αυτό έπρεπε να κάµουν όλοι κι όχι τώρα να κυνηγούν εµένα.

Στις 23 Σεπτεµβρίου 1946 έφυγα από τη Θεσ-σαλονίκη µε το φίλο µου Φραγκιά, µ' ένα µικρό αυτοκίνητο κι έφτασα στο χωριό Ριζάρι κάτω από την Έδεσσα όπου έµεινα το βράδυ. Στις 24 Σε-πτεµβρίου ξεκινήσαµε πεζή για το Βέρµιο. Πήραµε το δρόµο για το αντάρτικο ληµέρι µαζί µε πολλούς άλλους, . Σε µια ανηφοριά τα σκαρπίνια µου µε την πέτσινη σόλα γλιστρούσαν στη λασπωµένη γη και για να καταφέρω να ακολουθώ τους άλλους έπιανα τα χαµηλά κλωνάρια των πουρναριών και διαδοχικά έτσι µπόρεσα κατακουρασµένος να φτάσω σ' αυτό.

Στις 25 Σεπτεµβρίου µε το σύνδεσµο, αργά το απόγευµα φτάσαµε στο Βέρµιο. Η διοίκηση ήταν εγκατεστηµένη στην τοποθεσία Ντορτόπολη, ένα µικρό ισιάδι στην κορυφή του Βερµίου. Αρχηγός ήταν ο φίλος Ανέστης Ακρίτας (Κοντοζής) νέος την ηλικία, διοικητής τάγµατος του 16ου Συντάγµατος του ΕΛΑΣ στο Βέρµιο. Του διηγήθηκα την τυραννία στο δρόµο από τα παπούτσια µου και µου έδωσε τ' άρβυλα του κι εγώ του έδωσα τα σκαρπίνι µου. Η δύναµη του Αρχηγείου ήτανε περίπου 250 αντάρτες. Την υγειονοµική υπηρεσία εκτελούσε ένας πρακτικός νοσοκόµος

Το βράδυ όταν έφτασα ψιλόβρεχε και πήγα προς το νοσοκοµείο- δεν είχε αρρώστους ούτε

τραυµατίες. Ζήτησα πληροφορίες για τη δουλειά του, µου έδειξαν πιο πέρα ένα απόκρηµνο και δασωµένο µέρος όπου υπήρχε µια µικρή σπηλιά στην οποία έκρυβαν τους τραυµατίες κατά τις µετακινήσεις τους που γίνονταν συνεπεία των επιχειρήσεων.

Συνέστησα στο νοσοκόµο να φτιάξει µια καλύβα να τοποθετεί τους αρρώστους όταν βρέχει για να βρίσκονται κάτω από µιά στέγη.

Επιδεσµικό υλικό δεν υπήρχε, για γάζες χρησιµοποιούσαµε διάφορα πανιά, βέβαια όχι αποστειρωµένα, και τις αλλαγές τις έκανε όπως καταλάβαινε. Το απόγευµα της εποµένης µέρας 26 Σεπτεµβρίου, ήλθε άλλος σύνδεσµος από το χωριό Ριζάρι και µας είπε ότι στις 25 το βράδυ που φύγαµε, κυκλώθηκε όλο το χωριό και το µέρος που κοιµηθήκαµε το βράδυ, συνέλαβαν όλους της οργάνωσης και τη γυναίκα που µας συνόδευε-εµείς αποφύγαµε τον κίνδυνο επειδή φύγαµε.

Εδώ είδα ένα µικρό από τη Νάουσα ο οποίος κάθε µέρα µε το γαϊδουράκι του και ένα τουρβά έφερνε από την πόλη ό,τι πληροφορίες είχε. Το δρόµο αυτό τον έκανε για να µαζεύει ξύλα. Ήταν ο µικρός τότε Τσάκαλος και µετά αντάρτης του ∆.Σ.Ε.

Η Ντορτόπολη είναι µια όµορφη τοποθεσία. Εκτός από τις πανύψηλες οξυές, µετά από 150 µέτρα πιο πέρα φαίνεται η Νάουσα µπροστά σου και µε όλο τον κάµπο της Θεσσαλονίκης έµοιαζε σαν µια βεράντα.

Έµεινα τέσσερις µέρες. Στις 29 του µήνα µε το µακαρίτη τον Πάνο Ευριπίδη, αρχηγό του

Περίοδος πρώτη 21

Πάϊκου-Καϊµακτσαλάν Βερµίου, και µια οµάδα για ασφάλεια µας φύγαµε και κορυφή κορυφή µε κατεύθυνση προς τον κάµπο της Κοζάνης δυτικά σταµατήσαµε στην κορυφή ακόµη του Βερµίου σε µια µικρή πλαγιά µέσα σε φτέρες. Είχα ένα καλο-καιρινό κοστούµι και όλη τη νύχτα χτυπούσαν τα δόντια µου από το κρύο. Ευτυχώς ένας αντάρτης µου έδωσε ένα δέρµα (Θεόφιλο Παπαδόπουλο τον έλεγαν), και κάπως βολεύτηκα. Το απόγευµα της εποµένης κατηφορήσαµε να περάσουµε τα Καϊ-λάρια και να πεταχτούµε στο Σνιάτσικο.

Στα Καϊλάρια στον κάµπο άρχισε να φέγγει κι εµείς ακόµη δεν πιάσαµε το Σνιάτσικο. ∆υο οι δρόµοι, ο ένας έξω από το Εµπορικό χωριό, µε διακόσιους οπλισµένους και µε αρκετή απόσταση. οπωσδήποτε θα γινόµασταν αντιληπτοί µια και θα ήταν µέρα, ο άλλος ήταν πολύ κοντινός για να φτάσουµε στο Σνιάτσικο, αλλά έπρεπε να πε-ράσουµε από ένα λοφίσκο, όπου συχνά στήνανε ενέδρα, σηµείο δηλαδή επικίνδυνο. Είχαµε πάρει απο το Βέρµιο ένα σύνδεσµο αντάρτη, Νίκο τον έλεγαν, από τα χωριά των Καϊλαρίων. Μας είπε: ο δρόµος από το Εµπορικό είναι µακριά, θα πάµε από το λοφίσκο που είναι επικίνδυνο, εγώ θα πάω σιγά σιγά, εσείς θα περιµένετε και δε θα µας αντι-ληφθούν, και όταν σας σφυρίξω να προχωρήσετε. Έτσι και έγινε.

Ο σύνδεσµος ήταν ελαφροπατιάρης όπως λέ-νε, πατούσε ελαφριά όπως ο λαγός. Έτσι φτά-σαµε στο Σνιάτσικο, αλλά κατά κακή µας τύχη δεν ήταν το αντάρτικο τµήµα, βρήκαµε τις θέσεις τους καµένες. Με δυσκολία εξασφαλίσαµε φαγητό.

Μια και δεν βρήκαµε το αντάρτικο τµήµα, δεν ήταν εύκολο να βρούµε σύνδεσµο για το Βίτσι. Το επόµενο βράδυ ξεκινήσαµε µόνοι µας, πήραµε το δρόµο πλάι πλάι για το Βίτσι.

Ευτυχώς, στο δρόµο από µια στάνη πήραµε ένα τσοµπάνο για οδηγό. Μας πέρασε από ένα επικίνδυνο σηµείο, τους µπαχτσέδες της Κλει-σούρας, και από το δρόµο Αµυνταίου-Καστοριάς και φτάσαµε στη βρύση του Λέχοβο κοντά στο δασάκι. Ξεκουραστήκαµε και το απόγευµα αρχίσαµε να ανηφορίζουµε το δρόµο προς το Βίτσι. Ο οδηγός πιο πέρα δεν ήξερε τα µέρη και τραβήξαµε µόνοι µας, κανένας δεν ήξερε το δρόµο ούτε τα µέρη αυτά. Φτάσαµε στην κορυφή του βουνού του Λέχοβο και αρχίσαµε να κατηφορίζουµε, και µετά από µικρή απόσταση είδαµε λίγα φώτα και ακούσαµε χτυπήµατα. Σταµατήσαµε, δεν ξέραµε ά ήταν ούτε και ποιο ήταν το χωριό, φοβόταν ο Γιάννης το θεριό και το θεριό το Γιάννη, όπως λέει µια λαϊκή παροιµία. Τρέξαµε, περάσαµε από την άκρη του χωριού και πατήσαµε το απέναντι βουνό που ήταν το Βίτσι. Εκεί σταµατήσαµε και κατευθύναµε τα µάτια µας προς το χωριό. Ούτε τα φώτα βλέπαµε ούτε και χτυπήµατα ακούγονταν. Προχωρήσαµε µια ανηφοριά και φτάσαµε σ’ ένα δασωµένο µέρος, όπου µας σταµάτησε ένας αντάρτης, ήταν ακόµη νύχτα.

Έγινε αναγνώριση και καθίσαµε να ξεκου-ραστούµε.

Μας άναψαν πελώρια φωτιά, ζεσταθήκαµε κι αρχίσαµε τις ιστορίες. Μας διηγήθηκαν ότι µερικοί αντάρτες πήγανε στο χωριό Προκοπάνα και


χτυπούσανε τις πόρτες και µόλις άκουσαν βήµατα φύγανε. Ήτανε το χωριό που εµείς ακούσαµε τα χτυπήµατα. Το αντάρτικο τµήµα µας διηγήθηκε ακόµα πώς πριν από λίγες µέρες µια οµάδα του έπεσε σε ενέδρα στο επικίνδυνο σηµείο, στους µπαχτσέδες της Κλεισούρας, η οποία είχε κι έναν τραυµατία.

Το πρωί πήγαµε στο αρχηγείο Βίτσι, ήταν στην κορυφή στα Γκλάβατα, διοικητής ο Σλοµπότας (Κέντρος Στράτος).

Το αρχηγείο είχε περίπου διακόσιους πενήντα (250) αντάρτες. Την υγειονοµική υπηρεσία εκτελούσαν κι εδώ πρακτικοί νοσοκόµοι. Τα χωριά ήταν κατοικηµένα και τα αναρρωτήρια ήταν µέσα στα χωριά. Η περίθαλψη και η διατροφή καλή. Υγειονοµικό υλικό είχαν κάποια ευχέρεια να προµηθεύονται.

Μείναµε στα Γκλάβατα, Αρχηγείο Βίτσι, δυο µέρες και φύγαµε µαζί µε τον Πάνο. Η οµάδα ασφάλειας µας γύρισε στο Βέρµιο, πήραµε οδηγό, κατηφορίσοµε και περάσαµε το ποτάµι πού έρχεται από το Βίτσι και ανεβήκαµε σιγά σιγά για το Μάλι-Μάδι. Το Μάλι-Μάδι είναι βουνό πετρώδες και ξερό, σε µια χαράδρα, στο κέντρο, υπάρχουν µερικά δέντρα, νερό δεν έχει καθόλου εκτός από µια µικρή βρυσούλα εκεί στο κέντρο, όπου υπάρχει και η λίγη βλάστηση.

Εδώ συναντήσαµε και τον Κεραµιτζή, στέλεχος των Σλαβόφωνων, ο οποίος µας έδωσε ένα σύνδεσµο και το επόµενο βράδυ περάσαµε το δηµόσιο δρόµο Φλώρινας-Κρυσταλλοπηγής-Αλβανίας, ανεβήκαµε το βουνό και µπήκαµε σ’ ένα


αλβανικό χωριό. Ο Αλβανός φρουρός, λοχίας του φυλακίου, το πρωί όταν πληροφορήθηκε ότι φτά-σαµε, έτρεξε να µας χαιρετήσει, να µας περιποιηθεί και το απόγευµα µας συνόδεψε µέχρι το χωριό Κιούζα.

Στο χωριό Κιουτέζα φτάσαµε κατά τα µεσά-νυχτα και µας οδήγησαν στη γιάφκα, λίγο πιο πάνω από το κατοικοιµένο σηµείο, σε δασωµένο µέρος.

Είχαν περάσει τα µεσάνυχτα κι επειδή ο σύνδεσµος είχε φύγει µαζί µε άλλους, αναγκα-στήκαµε να παραµείνουµε εκεί το βράδυ και την εποµένη µέρα. Ξεκουραστήκαµε τη νύχτα στην καλύβα και φυσικά κοιµηθήκαµε πάλι χωρίς σκε-πάσµατα.

Το απόγευµα ξεκινήσαµε πλαγιά πλαγιά σε δασωµένο αρβανίτικο µέρος και τις πρωινές ώρες περάσαµε τα σύνορα και φτάσαµε σ' ένα φυλάκιο της Φούσιας εγκαταλελειµµένο και µετά προχωρώντας µέσα στο ελληνικό, περάσαµε τον Αλιάκµονα, είχε τότε λίγο νερό, διότι εδώ κοντά απ’ το χωριό Γραµµοστά πηγάζει.

Βαδίζαµε µέσα σε πανύψηλες οξιές, νύχτα, παντού σκοτάδι, φθάσαµε στο Σγουρό και σταµα-τήσαµε, ακόµη ήταν νύχτα, ανάψαµε φωτιά, πλάι µας ήταν µια χαράδρα και απέναντι βλέπαµε αναµµένη φωτιά. Ο σύνδεσµος µας προχώρησε µόνος του µέχρι το κοντινό χωριό Μυροβλήτης για να πληροφορηθεί πού βρίσκονται οι αντάρτες. Ειδοποιηθήκαµε µ' ένα σφύριγµα και κατεβήκαµε στο χωριό Μυροβλήτης. Το χωριό κατοικούνταν από Αρβανίτες, είχε περίπου δέκα

23

24 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ πέντε οικογένειες. Έφεξε καλά, ψιλόβρεχε εδώ στο Γράµµο. Κατά της 9 το πρωί βλέπουµε να κα-τεβαίνουν µερικοί κάτω στο δρόµο, προχωρούµε κι εµείς για συνάντηση.

Συναντήσαµε τον Κικίτσα, τον Αλέκο Αδα-µίδη και άλλους, ήταν η οµάδα η οποία έφυγε από τη γιάφκα της Κιουτέζας το προηγούµενο βράδυ και η οποία είχε ανάψει φωτιά απέναντι στο Σγουρό.

9/10/1946, όλοι µαζί ανεβήκαµε και φτάσαµε στα καλύβια του Χαντζιάρα, συναντήσαµε το Μάρκο Βαφειάδη, ο οποίος έφτ∆ΣΕ δυο µέρες γρηγορότερα. Έµεινα 4-5 µέρες. Αυτές τις µέρες χιόνισε πάνω στην κορφή Αρίνα τού Γράµµου. Στις 14 του µηνός οι Μάρκος, Κικίτσας καί άλλοι έφυγαν για τα Χάσια. Εγώ πήρα το δρόµο-αποστολή να πάω στο Μπούλκες να βοηθήσω και να ξαναγυρίσω. Πέρασα από το Μοναστήρι, εκεί µας κράτησε η Ασφάλεια 7-8 ηµέρες.

Στην Ασφάλεια µας επισκέφτηκαν οι Μη-τρόπουλος και Γκότσης. Μας άφησαν και συν-εχίσαµε το ταξίδι µας στα Σκόπια και Βελιγράδι όπου µείναµε τρεις µέρες. Ξεκινήσαµε και µέσω Βοϊβοδίνας. Νοβιοσάτ φτάσαµε στις 26 Οκτω-βρίου στο Μπούλκες. Ήταν πολύ καλό χωριό µε 4-5 χιλιάδες Έλληνες, πλούσιο χωριό. Στην περίοδο αυτή έφυγε ο γιατρός Νεδέλκος Γεώργιος για το

οôï αρχηγείο Βίτσι.

Μπούλκες

Στο Μπούλκες έµεινα 4 µήνες· είχε αρκετούς άντρες και γυναίκες από την Ελλάδα, είχανε µερικοί οικογένειες και παιδιά. Όλοι δούλευαν, είχαν πλούσια χωράφια. Η κοινότητα ήταν οργανωµένη πολύ καλά και µε οικονοµικά ανθηρά. Από τους πιο καλούς οι Οδυσσέας Μπάστης καί Κοντογεώργης Παύλος. Υπήρχε νοσοκοµείο, βρεφικός σταθµός, φαρµακείο, εστιατόριο για όλους τους κατοίκους, σε όλους εδίδετο µηνιαίος µισθός.

Στις 26 Φεβρουαρίου µε κάλεσε ο πρόεδρος της κοινότητας Μιχάλης το βράδυ στο σπίτι του, βρισκόταν και ο Ρούσος Πέτρος, µέλος του Π.Γ. του κόµµατος, που εκτελούσε χρέη υπουργού εξωτερικών. Με ρώτησε αν έχω λόγους να παρα-µείνω στο Μπούλκες, του απάντησα πως δεν έχω κανένα λόγο να µείνω και τα χιόνια δεν µε φοβίζουν. Μου ξανάπε, τα χιόνια είναι πολλά, ο προηγούµενος σύντροφος, παλαιός, αναγκάστηκε να σταµατήσει και γύρισε πίσω, ακόµα το δικό µας πρόβληµα δε θα λυθεί «στρατιωτικά»· αυτό µε ξάφνι∆ΣΕ και ξανά απάντησα ότι είµαι έτοιµος να φύγω παρ’ όλες τις δυσκολίες. ∆όθηκε η εντολή και φύγαµε µαζί µε δυο άλλους συνδέσµους.

Η διαδροµή ήταν πολύ δύσκολη. Από την


Κιουτέζα κι επάνω στον ανήφορο για το Γράµµο τα χιόνια φτάνανε πάνω από το γόνατο.

Μας δυσκόλεψε πολύ η ανηφοριά, επιτέλους φτάσαµε στο ελληνικό έδαφος.

Φτάσαµε στην Κοτίλη, µείναµε το βράδυ και το πρωί ξεκινήσαµε για την Κυψέλη. Τα χιόνια ήταν λιγότερα και στις 6 Μαρτίου φτάσαµε στην Κυψέλη. Στην είσοδο µας σταµάτησε µια σκοπός αντάρτισσα, η πρώτη γυναίκα που αντίκριζα στο αντάρτικο. Μας υπέδειξε το νοσοκοµείο, γνώρισα για πρώτη φορά το γιατρό Κοκολιό Νίκο, είδα όλους τους τραυµατίες και αρρώστους. Με το γι-ατρό συζητήσαµε όλη τη νύχτα τα ζητήµατα της υγειονοµικής υπηρεσίας του αντάρτικου, επι-σκεφτήκαµε όλους τους τραυµατίες. Οι τραυµατίες προωθήθηκαν από τα Χάσια για την Αλβανία, αλλά καθυστέρησαν.

Την εποµένη συναντήθηκα µε το Γιαννούλη ο οποίος επέστρεφε από τη µάχη του Κάντσικου και εµείς συνεχίσαµε την πορεία για την έδρα του αρχηγείου Κεντρικής καί ∆υτικής Μακεδονίας στις Κριτσοτάδες.

Οι λιγοστοί γιατροί ενθουσίασαν τους αν-τάρτες που τους υποδέχτηκαν µε µεγάλη χαρά. Οι γιατροί συγκινήθηκαν από την υποδοχή που τους έκαµαν.

Μελέτησαν την κατάσταση, ενηµερώθηκαν γρήγορα, σ' αυτό τους βοήθησε και η πείρα τους από τον ΕΛΑΣ. Πήραν κουράγιο και οι αντάρτες από την εµφάνιση τους. Οι γιατροί άλλαξαν ως ένα βαθµό την κατάσταση, βάλανε τα θεµέλια της οργάνωσης της υγειονοµικής υπηρεσίας, βελτίωσαν


την περιποίηση των τραυµατιών και αρρώστων, τη διαµονή τους, τη διατροφή τους.

Τους λίγους νοσοκόµους τους τοποθέτησαν στα τµήµατα ανάλογα µε τις ανάγκες. Παρ’ όλες τις καλές προσπάθειες, οι δυσκολίες δεν ξεπερνιούνταν, ήταν ανυπέρβλητες , μα δεν α πογοητεύ ονταν, προσπαθούσαν, προχωρούσαν, φιλοδοξούσαν ο καθένας να ανταποκριθεί καλύτερα, να ευθυ-γραµµιστεί µε το κουράγιο των ανταρτών και να φτάσει στο ύψος της µαχητικότητας τους.

Το Σεπτέµβριο του 1946 ο ανταρτογιατρός όπως τον αποκαλούσαν όλοι τους, Βασίλης ∆αδαλιάρης οργανώνει το πρώτο αναρρωτήριο στις Καρυές Ολύµπου. Το Νοέµβριο του 1946 άλλο αναρρωτήριο στο Λογγό Χασίων µε την ονοµασία αναρρωτήριο αρχηγείου Ολύµπου. Νοσηλευόντουσαν τραυµατίες από τα Χάσια, Πιερία, Όλυµπο και ακόµη από τα θεσσαλικά τµήµατα. Αρχινοσοκόµος τοποθετήθηκε ο Τάσος ∆έρβας, νοσοκόµος από την Τσαρίτσανη. Στα Χάσια ήταν συγκεντρωµένοι πολλοί τραυµατίες και ιδιαίτερα θαριά από τις µάχες ∆ιάτα - Καρυά - Πουλιανά -Καρατζόλη - Ναζερό - Λευκοκαριά -∆εσκάτη - Βάνια Τρικάλων - Κηπουργιό.

Τον Ιανουάριο του 1947 αποφασίστηκε οι βαριά τραυµατίες να προωθηθούν βορειότερα µε το γιατρό Κοκκολιό Νίκο, µε προορισµό την Αλβανία. Σταµάτησαν στην Κυψέλη, η αποστολή καθυστέρησε. Για τη µεταφορά των τραυµατιών στην καρδιά του χειµώνα βοήθησαν τα χωριά της διαδροµής.

Το Φεβρουάριο του 1947 ο Βασίλης. ∆αδαλιάρης

27

28 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ οργανώνει την πρώτη σχολή νοσοκόµων στην Αχελινάδα Χασίων, επηκολούθησε µια δεύτερη σχολή το Μάρτιο-Απρίλιο του 1947 στην Ανθρακιά. Αυτό το µήνα οργανώνει σχολή νοσοκόµων στην Κυψέλη ο Κοκολιός Νίκος. Στο Βίτσι επίσης οργανώνει σχολή νοσοκόµων ο γιατρός Γεώργιος Νεδέλκος.

Αρχές Απριλίου 47 επιτεύχθηκε η προώθηση των τραυµατιών στην Αλβανία. Ο γιατρός Κοκολιός Νίκος γύρισε στα Χάσια και τοποθετήθηκε στο αρχηγείο Κόζιακα. Οι γιατροί είναι λίγοι και στις αρχές µόνο (3) του αρχηγείου Βίτσι, αρχηγείου Χασίων και αρχηγείου Κόζιακα.

Τα τµήµατα είναι διασκορπισµένα, οι αποστάσεις µεγάλες και δεν είναι εύκολο να εξυπηρετούνται οι αντάρτες, παρ' όλη τη συνεχή κίνηση των γιατρών. Το Πάϊκο - Καϊµακτσαλάν - Βέρµιο - Πιέρια και Όλυµπος είναι χωρίς γιατρούς, εξυπηρετούνται από πρακτικούς νοσοκόµους.

Στα τµήµατα της ∆υτ. Θεσσαλίας κατά τα τέλη του 1946 κατατάχθηκαν ο Μίλης Ορφανός και ο Γρίβας ∆ηµοσθένης από την Καρδίτσα.

Το αντάρτικο σιγά σιγά φουντώνει σε όλη την Ελλάδα. Οι καταδιωκόµενοι συγκεντρώνονται, αµύνονται, κτυπούν και διαλύουν τις συµµορίες της δεξιάς και δηµιουργούν, που και που, ελεύθερες περιοχές.

Περίοδος δεύτερη

1947-1948

Αφάνταστες δυσκολίες

Το Γεν. αρχηγείο µε το Μάρκο από τη Μα-κεδονία, µετακινήθηκε προς το Νότο, στη Θεσσαλία. Το αντάρτικο φούντωνε στη Θεσσαλία και Ρούµελη. Την άνοιξη του 1947, στα βουνά των Αγράφων, πιάστηκε µε τραυµατίες από τα κυβερνητικά τµήµατα ο γιατρός Γρίβας ∆ηµοσθένης του Βασιλείου και εκτελέσθηκε στις 20 Ιουνίου 1947 µετά από απόφαση του στρατοδικείου.

Οι γιατροί σ’ αυτό το αντάρτικο καθυστέρησαν, παρ’ ότι απ' τη φύση τής δουλειάς τους είχαν συνεχή επαφή µε τη φτώχεια του λαού, την ανέχεια και την κακοµοιριά που αντίκριζαν κάθε στιγµή, πονούσαν τους αρρώστους, τους εξέταζαν δωρεάν και πλήρωναν πολλές φορές τα φάρµακα τους. Ήταν στην πλειοψηφία τους δηµοκρατικοί. Μα αυτή τη φορά όλα τα ξέχασαν και φοβήθηκαν τις κακουχίες στα βουνά, τους κινδύνους και το άγνωστο.

Στις 9 Μαρτίου 1947 γύρισα από το Μπούλκες στις Κριτσοτάδες χωριό των Χασίων, έδρα του αρχηγείου Κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας. Συνάντησα το διοικητή του αρχηγείου, αγαπητό µου φίλο και γνωστό µου από τον ΕΛΑΣ τον Κικίτσα, τον Επιτελάρχη Βούρο Θωµά. Μου ανατέθηκε η υγειονοµική υπηρεσία του Αρχηγείου


Περίοδος δεύτερη 1947 1948 33

Άρχισα σιγά σιγά να ζητώ πληροφορίες, να µελετώ την κατάσταση και τις ανάγκες της υπηρεσίας. Στις Κριτσοτάδες, ένα βραδάκι καθόµουν στο γραφείο του Επιτελάρχη Βούρου Θωµά, όταν παρουσιάστηκε ο επιλοχίας της διµοιρίας ασφάλειας Κεραυνός και ανέφερε στον Επιτελάρχη: τοποθέτησα στη ∆υτική, Νότια και Ανατολική πλευρά του χωριού νυχτερινή σκοπιά, εκτός από τη βορινή πλευρά, διότι δε διαθέτω αντάρτη. Η έλλειψη αυτή µου έκανε πολύ µεγάλη εντύπωση, είδα τη µικρή δύναµη των ανταρτών και µάλιστα την πρώτη µέρα.

Με τη διοίκηση συζήτησα πολλές φορές και άρχισα να κατατοπίζοµαι και σιγά να προσαρµόζοµαι στις αντάρτικες ανάγκες της υπηρεσίας. Είχα µία πείρα από τον Ε Λ Α Σ στον οποίο υπηρέτησα.

Οι Κυβερνητικοί τώρα τους ανοιξιάτικους µήνες αρχίζουν να προετοιµάζονται, έχουν όλα τα µέσα στη διάθεση τους, δεν µπορούν να ανεχθούν το δυνάµωµα του αντάρτικου. Οι Αγγλοαµερικανοί διαθέτουν βαρύ οπλισµό, µέσα µεταφοράς, κίνησης, αεροπορία και έχουν τη δυνατότητα να συγκεντρώνουν πολλαπλάσιες δυνάµεις σε οποιοδήποτε σηµείο και έτσι είχαν πάντοτε την πρωτοβουλία.

Τα αντάρτικα τµήµατα διέθεταν µονάχα ελαφρό οπλισµό, τον οποίο µε δυσκολίες και θυσίες κατόρθωναν να προµηθεύονται. Ήταν υποχρεωµένοι να κινούνται συνεχώς, να κτυπούν και να υποχωρούν, να διεξαγάγουν καθαρά αντάρτικο πόλεµο. Από αυτή την τακτική βγαίνει και η οργάνωση της υγειονοµικής

υπηρεσίας, να είναι όσο το δυνατόν ευκολοκίνητη. Μετά από µερικές µέρες µετακινηθήκαµε στην

Τρικοκιά, χωριό των Χασίων, όπου η έδρα του αρχηγείου Χασίων. Γνώρισα το γιατρό του Αρχηγείου Βασίλη ∆αδαλιάρη, γνωστό µου από τον ΕΛΑΣ, όταν ήταν αντιπρόσωπος της Π.Ε.Ε.Α. της περιφέρειας Ελασσόνος. Μιλήσαµε αρκετά για τη δουλειά µας, την καλυτέρευση και την προοπτική της.

Γνώρισα εδώ για πρώτη φορά το ∆ιοικητή του Αρχηγείου Χασίων Ρόσιου Αλέκο (Υψηλάντη), νεότατο, γελαστό, σβέλτο, ικανό και γλεντζέ, σωστό παλικάρι. Όταν είχε τα κέφια του τηλεφωνούσε στην Ασπροκκλησιά και έφταναν τα όργανα. Τότε άρχιζε να χορεύει, να φέρνει γύρους (φούρλες) αµέτρητους χωρίς να ζαλίζεται, να κουράζεται. Μετά άρχιζαν µε το γιατρό ∆αδαλιάρη, αυτό το λεβέντη αντάρτη γιατρό, να χορεύουν την «Τασιά µωρέ Τασιά» και τελειωµό δεν είχαν.

Τις πρώτες µέρες του Απριλίου πήγα στην Ανθρακιά (1947) και εξέτασα τον Σκοτίδα, ο οποίος είχε τραύµα θωρακικό µε υγρό και αποφασίστηκε η προώθηση του στο νοσοκοµείο της Αλβανίας. Συνάντησα το νοσοκόµο του τάγµατος Παλαιολόγου Τσιτούρα Λάζαρο, είχε δυο κάσες πετρελαίου φάρµακα και διάφορες αλοιφές, απ’ αυτές που χορηγούσε η Ούνρα στα χωριά. Τέτοιοι ήταν οι νοσοκόµοι µας νοικοκύρηδες, πονούσαν τη δουλειά τους και µάζευαν ότι ωφέλιµο έβρισκαν.


Το πρώτο δεκαήµερο Απριλίου, ύστερα από την ολοκλήρωση της µελέτης, έβγαλα την πρώτη διαταγή οργάνωσης της υγειονοµικής υπηρεσίας, η οποία καθόριζε, οι ελαφρά τραυµατίες και άρρωστοι να νοσηλεύονται στα αναρρωτήρια ή να ακολουθούν τα τµήµατα τους κατά τις µετακινήσεις, οι δε βαριά να προωθούνται στα νοσοκοµεία και εκείθεν, αν η κατάσταση τους το επιβάλει, σε ειδικά νοσηλευτικά κέντρα.

9 Απριλίου 1947 η αεροπορία µας βοµβάρδισε στην Τρικοκιά και βασικά το σπίτι γραφείο που µέναµε µε τον αρχηγό Κικίτσα. Ήµασταν στο σπίτι, ήταν µεσηµέρι, έριξαν αρκετές βόµβες, ευτυχώς καµιά δε µας έκανε ζηµιά. Όταν αποµακρύνθηκαν τά αεροπλάνα, εγκαταλείψαµε το σπίτι και φύγαµε µακριά. Αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές όλη την ηµέρα.

Μετά τον αεροπορικό βοµβαρδισµό το Αρχηγείο µετακινήθηκε βορειότερα, φτάσαµε στο ∆ιάκο και µείναµε στο ύπαιθρο λίγες µέρες.

Στις 27 Απριλίου Μεγάλη Παρασκευή µας έπι∆ΣΕ χιόνι και υποχρεωθήκαµε να µπούµε µέσα στο χωριό. Τα µπουµπούκια στα δέντρα κάηκαν από την παγωνιά, τα δάση δεν µας κάλυπταν κι αυτό θα διαρκούσε περισσότερο από δεκαπέντε µέρες.

Πήραµε πάλι το δρόµο προς το Βορά, φτάσαµε και σταµατήσαµε στο Πρόσβορο για λίγες µέρες και ξαναξεκινήσαµε προς το Μεσολούρι. Ο παπάς του Μεσουλουριού εγκατέλειψε το χωριό και πήγε στα Γρεβενά, στο σπίτι του βρήκαµε ένα ψαλιδάκι, µιά νεφροειδή λεκάνη και ένα συνταγολόγιο

Περίοδος δεύτερη 1947-1948 35

του Γρηγορογιάννη. Όλα αυτά µου ήταν απαραίτητα, µε το ψαλιδάκι να κόβω τις γάζες, διότι ως εκείνη τη στιγµή γινόταν µε σουγιά κοινό. Από το Μεσολούρι βγήκαµε έξω και φτιάσαµε καλύβες στον Άγιο Θανάση, µείναµε λίγες µέρες και ξαναµετακινηθηκαµε λίγο πιο πάνω προς τους Φιλιππαίους. Έµαθα ότι στο χωριό Πεντάλοφο βρίσκεται το Νοσοκοµείο του Αρχηγείου Γράµµου µε το γιατρό Γεώργιο Νεδέλκο. Αποφάσισα στις 30 Απριλίου να το επισκεφθώ, δεν ήταν πολύ µακριά. Επισκέφθηκα το νοσοκοµείο, εγκατεστηµένο σε καλό σπίτι. Ο Πεντάλοφος είναι σε υψόµετρο περίπου 1200 µ., σε δασωµένο βουνό µε πολύ καλά σπίτια, όλοι οι άνδρες είναι ξενιτεµένοι στην Αµερική και Αυστραλία. Η κατάσταση των αρρώστων και τραυµατιών καλή και η διατροφή καλή και επαρκής. Ο γιατρός Νεδέλκος Γεώργιος νέος στην ηλικία και καλός, εκπαίδευε συνεχώς νοσοκόµους για τις ανάγκες του Αρχηγείου του. Με το Αρχηγείο µας τραβήξαµε βορειότερα και στις 10 Μαΐου φτάσαµε στο Γράµµο, εγκατασταθήκαµε απέναντι από το χωριό Μυροβλύτη - µέσα στο δάσος φτιάσαµε τις καλύβες και µείναµε. Οι τραυµατίες και οι άρρωστοι από τον Πεντάλοφο µεταφέρθηκαν στις καλύβες της Γραµµοσιάς χωρίς γιατρό. Οι καλύβες είναι πιο κοντά από το χωριό. Έµαθα την µετακίνηση τους και αποφάσισα να τους επισκεφθώ µετά από λίγες µέρες και ξεκίνησα. ∆ιανυκτέρευσα στο Σγούρο στο ύπαιθρο.

34


Μια αποστολή µε τραυµατίες και αρρώστους κατευθυνόµενη για το νοσοκοµείο, σταµάτησε κι αυτή κοντά µας. Ένας αντάρτης είχε υψηλό πυρετό, τον εξέτασα, είχε πνευµονία, τι να τον έκανα στο ύπαιθρο κι ακόµη αυτή τη βραδιά που ψιλόβρεχε. Φάρµακα δεν υπήρχαν, είχα δυο ενέσεις µόνον καµφοράς· του έκαµα τη µια µόνο για να τον παρηγορήσω. Το πρωί ο αντάρτης ήταν απύρετος. Τι τον θεράπευσε άραγε; η ξεκούραση; η ένεση; ή η παρουσία του γιατρού; ∆εν ήξερα, το όνοµα του, δεν είχα και χαρτί να γράψω τα ονόµατα τους, στην Τασκέδη τυχαία µου διηγήθηκε το περιστατικό. Ήταν ράφτης το επάγγελµα από τους Μαυραναίους Γρεβενών Ευαγγελόπουλος Χρ. Έφτασα στις καλύβες της Γραµµοστάς κατά το µεσηµέρι, βρήκα το νοσοκοµείο µε υπεύθυνο πρακτικό νοσοκόµο, πρόχειρα εγκατεστηµένο σε βλάχικες καλύβες. Πέρασα από όλες τις καλύβες, µίλησα µαζί τους, ήταν ευχαριστηµένοι, εξέτασα αρκετούς αρρώστους και τραυµατίες. Τραυµατίες και άρρωστοι ήταν όλοι ελαφρά, το προσωπικό τους περιποιόταν καλά, η διατροφή και η πειθαρχία καλή, υποσχέθηκα ότι θα τους επισκέπτοµαι συχνά. Ξαναγύρισα στο αρχηγείο. Η µετακίνηση του αρχηγείου τής Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας στον χώρο του Γράµµου, η αποστολή των αρρώστων και τραυµατιών από όλα τα τµήµατα της ∆υτικής Μακεδονίας και Χασίων προς το Γράµµο, δηµιουργούσε την υποχρέωση να προσαρµόσω και τη δουλειά της υγειονοµικής υπηρεσίας ανάλογα. Ο Σγουρός, ως τοποθεσία,

Περίοδος δεύτερη 1947-1948

είναι το υποχρεωτικό πέρασµα από παντού για την Γραµµοστά: εδώ παράµερα, σε δασωµένο µέρος εγκατέστησα το σταθµό παραλαβής και περιποίησης των τραυµατιών, προσωρινής διαµονής και προώθησης τους στα διάφορα ιδρύµατα ανάλογα µε τις ανάγκες των.

Κατασκευάστηκαν τρεις καλύβες µε κλαριά, οι δυο µεγάλες και η µια για το προσωπικό.

Ο γιατρός Νεδέλκος Γεώργιος από το αρχηγείο Βοίου Γράµµου στάλθηκε στα τµήµατα της Ηπείρου. Στην περιοχή της ∆υτικής Μακεδονίας µείναµε µόνο δυό γιατροί από το Βίτσι συµπεριλαµβανοµένου µέχρι και τα Χάσια. Υπήρχε κι ένας στο αρχηγείο Κόζιακα.

Αυτοί οι τέσσερις µόνο γιατροί δεν είναι δυ-νατόν να εξυπηρετούν και να περιθάλπτουν τους τραυµατίες και αρρώστους των αντάρτικων τµη-µάτων των περιοχών ∆υτικής Μακεδονίας και Ηπείρου, όσο κι αν είναι εργατικοί και ευσυνείδητοι. Είναι µια από τις βασικές ελλείψεις στο αντάρτικο που είναι αδύνατο να αλλάξει.

37

Περίοδος δεύτερη 194 7-1948 39

Πρωτόγονα µέσα

Στις 18 Μαρτίου 1947 παρέλαβα τρία κιβώτια µε φάρµακα και επιδεσµικό υλικό. Χαρά όταν τα αντίκρισα και τα παραλάµβανα, νόµισα όχι θα τα έχω καθηµερινά. ∆υστυχώς ήταν τα πρώτα και ύστερα από πολύ καιρό συνεχίστηκαν. Είναι πολύ για ένα γιατρό να βρίσκεται µπροστά σ' έναν τραυµατία που το µάτι του ζητάει βοήθεια και µια γάζα να τον επιδέσεις και συ κάθεσαι, τον βλέπεις χωρίς να µπορείς να του προσφέρεις καµιά βοήθεια, γυρίζεις πίσω σου να δεις κανένα κοµµάτι πανί ή πουκάµισο να το σχίσεις και να το χρησιµοποιήσεις για γάζα. Τέτοιες στιγµές στο αντάρτικο ήταν κάθε µέρα. Σιγά. σιγά µετά προµηθευτήκαµε λίγα τόπια γάζα. Πώς γινόταν η αποστείρωση; Κόβαµε τη γάζα σε κοµµάτια, αυτά τα κοµµάτια τα βράζαµε αρκετές ώρες. Όταν ολοκληρώνονταν καλά ο βρασµός, τις απλώναµε σε θαλάµους να στεγνώσουν, τις βάζαµε σε τενεκεδένια δοχεία στεγνά και παίρναµε για αλλαγές. Αυτή ήταν η υποτυπώδικη αποστείρωση. Μολύνσεις δεν είχαµε. Τι επιδρούσε; το µεγάλο υψόµετρο; Πάντως εµείς µολύνσεις δεν είχαµε. Το µεγάλο υψόµετρο, το βουνό µακριά από πολιτείες και τα χωριά δεν είναι τόσο ευνοϊκά για την ανάπτυξη µολύνσεων.

Ο Γράµµος είναι κατάφυτο βουνό από πεύκα, οξιές πανύψηλες και έλατα, όπου κι αν πατήσεις βρέχεσαι, παντού νερά, νεροµάνα µπορεί να τον αποκαλέσουµε, πέντε ποτάµια πηγάζουν από το βουνό αυτό. Βουνό για αντάρτικο δεν το πατάει κανένας δρόµος, µόνο µουλάρια περπατούν, γίδια και πρόβατα το βόσκουν. Χιλιάδες πρόβατα και γίδια το χαίρονται τους καλοκαιρινούς µήνες κι αγρίµια παντού.

Αυτό το χρόνο δε φάνηκε βλάχος µε τα γίδια του, τους το απαγόρευσε η κυβέρνηση. Ο Γράµµος από άγρια ζώα είχε γουρούνια, άγρια κατσίκια πάνω στα βράχια, όταν ένιωθαν άνθρωπο ή κίνδυνο άρχιζαν από πολύ µακριά τα αρσενικά να φωνάζουν και να χάνονται σκαρφαλώνοντας στους πέτρινους βράχους. Επίσης είχε πολλές αρκούδες.

Οι κυβερνητικοί άρχισαν τις προετοιµασµένες ανοιξιάτικες επιχειρήσεις από τον Κόζιακα. Τα τµήµατα του Κόζιακα µε το διοικητή τους Καρτσιώτη διεξήγαγαν σκληρές µάχες, αλλά αναγκάστηκαν, µπροστά στις µεγάλες δυνάµεις και καλά εξοπλισµένες, να ελιχθούν προς τα Χάσια. Τα τµήµατα του Κόζιακα µετά από λίγες µέρες ανασυγκρότησης στα Χάσια, γύρισαν στο χώρο τους. Τα µοναρχοφασιστικά τµήµατα µε το βαρύ οπλισµό και τις πολλαπλάσιες δυνάµεις τους, επέτυχαν να εξουδετερώσουν τα αντάρτικα τµήµατα και να σκοτωθεί ο διοικητής Καρτσιώτης και πολλοί άλλοι.

Ο γιατρός Κοκολιός Νίκος, πρώτος γιατρός αντάρτης από την Αγυά, σφάχτηκε από ένα λο-

40

Περίοδος δεύτερη 1947-1948 __________________ 41

χαγό και το κεφάλι του το πήγαν στην Καλαµπάκα. Η καταστροφή τού αντάρτικου του Κόζιακα Οφείλεται στην επίµονη προσπάθεια να ανακατα-λάβουν το χώρο, παρόλο που ο εχθρός διέθετε δυνάµεις συντριπτικές τόσο σε έµψυχο υλικό όσο και σε βαρύ οπλισµό. Ο κυβερνητικός στρατός, αφού εξουδετέρωσε τα τµήµατα του Κόζιακα, στράφηκε προς τα Χάσια. Το αρχηγείο Χασίων υποχρεώθηκε να ελιχθεί προς το Βόιο - Σνίτσικο - Μπούρινο - Βέντσια - Αντιχάσια - Πιέρια - Βέρµιο - Καϊµακτσαλάν - Γράµµο και επιστροφή στο χώρο του. Τους τραυµατίες τους κατά τον ελιγµό τους άφησαν στη διαδροµή τους στα Βέντσια στις οργανώσεις, το όλον τριάντα πέντε µε τους νοσοκόµους Τσιτούρα Λάζαρον και Γλυκερία Γιαννακού. Απ’ αυτούς οι δυο πολύ βαριά πέθαναν τις πρώτες µέρες, οι υπόλοιποι έγιναν καλά και αν-ταµώθηκαν µε τα τµήµατα τους όταν γύρισαν στο χώρο τους. Τρεις τραυµατίες βαριά τους άφησε το αρχηγείο Χασίων στην Ανθρακιά µε το νοσοκόµο Αναγνωστόπουλο Μήτσο από τη Γρεά- τους φύλαξε, τους περιποιήθηκε και έγιναν καλά. Τέτοιοι ήταν οι νοσοκόµοι στο αντάρτικο, ήρωες µε ανώτερα ιδανικά, άνθρωποι και ήταν πολλοί αυτοί όχι ένας-δυο. Στα Θεσσαλικά τµήµατα τις κρυψώνες αυτές των τραυµατιών τις λένε λούφες. Αρχές Ιουνίου του 1947 η διοίκηση µου συνέστησε να υποβάλω κατάσταση αναγκαίου υγειονοµικού υλικού για 60 τάγµατα. Πώς να τη φτιάσω, µε ποιο βοήθηµα; Ευτυχώς βρέθηκε στο

Μεσολούρι, στο σπίτι του παπά, το συνταγολόγιο του Γρηγορογιάννη, το οποίο µπορούσε να χρη-σιµοποιηθεί και για βοήθηµα, έτσι υπέβαλα την κατάσταση.

Από τις αρχές Μαίου µάχες άρχισαν και αρχή έκαµαν από το αρχηγείο του Κόζιακα. Τραυµατίες µας έρχονταν κάθε µέρα, ανάπαυλα δεν είχε ποτέ, από το αρχηγείο στο σταθµό παραλαβής και προώθησης και στο νοσοκοµείο και µετά πάλι πίσω από την αρχή.

Το νοσοκοµείο της Γραµµοστάς δεν µας εξ-υπηρετούσε, ήταν µακριά, µικρό και δεν είχε ευ-κολίες. Έµπαινε πρόβληµα να βρεθεί άλλη θέση κατάλληλη. Στο Γράµµο, στις µεταφορές υπηρε-τούσε ο Φορφόλιας, ο οποίος γνώριζε την περιοχή του Γράµµου µε την πιθαµή, γυρίσαµε µαζί να βρούµε κατάλληλη θέση µε νερό, για να γίνει ένα σύγχρονο νοσοκοµείο του αρχηγείου Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας. ∆ιαλέξαµε µπορώ να πώ, την πιο κατάλληλη τοποθεσία, δασωµένη, καταπράσινη µε άφθονο νερό, κάτω από την άσπρη πέτρα, δυτικά πάνω απ' το Παλαιοχώρι, αριστερά του µονοπατιού που πάει προς τη Γραµµοστά, λίγο προτού φθάσουµε στη Σκάλα.


Νέο νοσοκοµείο

Συνεννοήθηκα µε τη διοίκηση, συγκέντρωσα τους ειδικούς τεχνίτες, καθόρισα πόσες παράγκες θα χρειαστεί να κατασκευαστούν και άρχισαν τις εργασίες µε την επίβλεψη ενός ειδικού εργολάβου. Μπήκε το ζήτηµα να τελειώσουν γρήγορα. Τα κρεβάτια έγιναν ξύλινα και για στρώµατα χρη-σιµοποιήθηκαν κλαδιά από έλατα πάχους περίπου 50 πόντων και πλέον, µαλακά σαν πούπουλα.

Η θέση για το νοσοκοµείο είναι κοντά στο δρόµο που έρχεται από το Σγούρο. Οι εγκατα-στάσεις τέλειωσαν γρήγορα, σύµφωνα µε τις προβλέψεις µας. Άρχισε η µεταφορά του Νοσο-κοµείου από τη Γράµµοστα. Πήρε το όνοµα «Νο-σοκοµείο του Αρχηγείου του Γράµµου». Νοσή-λευσε τραυµατίες και αρρώστους απ' όλα τα αν-τάρτικα τµήµατα του Γράµµου και µέχρι τα Χάσια.

Η διατροφή των τραυµατιών ήταν πολύ καλή και αποτελούνταν από κρέας, βούτυρο, άφθονο γάλα και διάφορα άλλα. Μία µικρή περίοδο µας έλειπε το αλάτι. Η καλή και θρεπτική τροφή είχε εξαιρετική επίδραση στα τραύµατα και η επούλωση γινότανε πολύ γρήγορα. Πολλοί αµφέβαλαν για την τόσο γρήγορη επούλωση.

Η ζωή του νοσοκοµείου ήταν χαρούµενη.

Κάθε βράδυ είχαµε χορούς και τραγούδια που αντιλαλούσαν σ’ όλες τις χαράδρες του Γράµµου. Αξέχαστες µένανε στους τραυµατίες που νοση-λεύονταν οι µέρες της παραµονής τους στο νοσο-κοµείο.

Το προσωπικό του νοσοκοµείου το αποτε-λούσαν αγροτοκόριτσα στην πλειοψηφία τους χωρίς σχολική εκπαίδευση, αλλά έξυπνα, φιλότιµα, ακούραστα και πολύ εξυπηρετικά. Σε λίγο καιρό µε µικρή εκπαίδευση γίνονταν πολύ καλές νοσοκόµες, που µε την καλοσύνη και την περιποίηση, ξεπερνούσαν και τις πιο µορφωµένες νοσοκόµες. Αν είχαµε στο βουνό δυο τρεις νοσοκόµες που είχαν τελειώσει την σχολή του Ερυθρού Σταυρού σαν την Ελένη Χρυσοχοίδου και τη Μαρίκα Ψαριανού, µορφωµένες, εργατικές, πεπειραµένες και πραγµατικά άξιες, παλαιές Ελασίτισσες, θα φτιάναµε προσωπικό σε κατάρτιση και τρόπο εξυπηρέτησης ανώτερο.

Τον Ιούνιο 1947 µε τις επιχειρήσεις που άρχισαν οι δουλειές µεγάλωσαν οι µάχες πύκνωσαν, οι τραυµατίες έφθαναν κάθε µέρα στο σταθµό διαλογής και έπρεπε να παρευρίσκοµαι για να καθορίζω πού θα κατευθυνθούν, αν ήταν ελαφρά στέλνονταν στο νοσοκοµείο, αν βαριά στα ειδικά χειρουργεία των Σοσιαλιστικών χωρών. Σε όλους αυτούς έπρεπε να γίνει η σχετική και απαραίτητη αλλαγή - αυτό µε υποχρέωνε να βρίσκοµαι διαρκώς σε κίνηση, από το αρχηγείο στο σταθµό, στο νοσοκοµείο και πάλι απ' την αρχή.

Οι αλλαγές γινότανε πάλι µε κανιά διάφορα εφόσον τα δυο τόπια πανί που εξοικονοµήσαµε

44 _____Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

είχαν τελειώσει. Αυτά τα βράζαµε και τα στεγνώναµε στον ήλιο.

Η µεταφορά του Νοσοκοµείου στη νέα του θέση µας υποχρέωνε να µεταφέρουµε και το σταθµό επίδεσης και διαλογής από το Σγουρό σε καινούργιο τόπο, κοντά στο νοσοκοµείο. ∆ιαλέχτηκε µια θέση 20' λεπτά από το νοσοκοµείο, αρκετά καλή. Οι ειδικοί έφτιασαν τρεις καλύβες, δυο γιά τους τραυµατίες και αρρώστους και µια για το προσωπικό. Ο Σταθµός µεταφέρθηκε. Η δουλειά στο σταθµό ήταν να κάνει την επιλογή των τραυµατιών και αρρώστων, αλλαγές στα τραύµατα και τις σχετικά ελαφρές περιπτώσεις να τις νοσηλεύει στο νοσοκοµείο µας, τις βαριές να τις παραπέµπει στα ειδικά νοσοκοµεία των Λαϊκών ∆ηµοκρατιών.

Στο Παλαιοχώρι, παλαιό, ερειπωµένο χωριό από τα χρόνια του Αλή Πασά, είχε πολλές αχλαδιές καλής ποικιλίας µε µεγάλα αχλάδια. Καθόρισα το προσωπικό µε τους ελαφρά τραυµατίες και αρρώστους να πηγαίνουν να µαζεύουν ώριµα αχλάδια. Συγκέντρωσαν περί τις πέντε χιλιάδες αχλάδια, τα απλώσαµε σ’ ένα ισάδι καθαρό κοντά στο µαγειρείο και πήγαινε ο καθένας εκτός από τους βαριά τραυµατίες και αρρώστους, στους οποίους τα έφερνε το προσωπικό, και έπαιρναν το φρούτο τους. Έτσι λύθηκε για αρκετό καιρό το φρούτο των αρρώστων. Τα αχλάδια, τα ώριµα που έπεφταν από τα δέντρα, τα έτρωγαν οι αρκούδες. Την άνοιξη του 1947 είχαµε πολλές αρκούδες, όπως και αγριοκάτσικα.

Οι συγκρούσεις κάθε µέρα µεγάλωναν, οι


τραυµατίες έρχονταν καθηµερινά. ∆εν είχα ποτέ ασχοληθεί µε τη χειρουργική ούτε και µε τις αλ-λαγές. Εδώ επάνω από τους πολλούς τραυµατίες πού είδα, µερικοί µου έκαναν µεγάλη εντύπωση. Ένας µικρός Επονίτης µου ήρθε µε κοιλιακό τραύµα, είχε µιά µικρή οπή από την οποία ήταν βγαλµένο ένα κοµµάτι έντερο, ίσως πέντε πόντους µε παγωµένο αίµα, ήτανε ήσυχος, δεν παραπονιόταν, δεν πονούσε, δεν καταλάβαινε τη σοβαρότητα του τραύµατος, τί να τον κάµω; Χειρουργείο δεν είχαµε, εργαλεία δεν είχαµε µα ούτε και γάζες αποστειρωµένες, είχα στην τσέπη µου και το φύλαγα ένα µπουκαλάκι πενικιλίνης µε ιώδιο, το έβγαλα έβρεξα µια γάζα µε ιώδιο, τύλιξα το έντερο, έδεσα το τραύµα και τον προώθησα για το χειρουργείο, έφυγε ευχαριστηµένος, ήσυχος µε το φορείο.

∆εν ξέρω τι έγινε, δεν είχα ούτε ένα κοµµάτι χαρτί να κρατήσω έστω και µερικών τα ονόµατα. Χάθηκε κι αυτός ο µικρός Επονίτης µέσα σε τόσους άγνωστους αγωνιστές, σε µια εποχή που τα µέσα διατίθενται άφθονα από τους µεγάλους που κυριαρχούν στον κόσµο, για να κλείσουν κάθε φωνή αδικηµένου, χωρίς να υπολογίζουν τις νεαρές αυτές υπάρξεις που χάνονται.

Ειδοποιήθηκα στο σταθµό από το αρχηγείο να το επισκεφτώ. Ήρθε γνωστός µου, έτρεξα αµέσως άλλωστε δεν ήταν µακριά πολύ. Βρήκα τον Λεωνίδα Στρίγγο, τον οποίο γνώριζα από την κατοχή από τον ΕΛΑΣ, ήτανε τότε γραµµατέας του Μακεδονικού γραφείου. Μιλήσαµε αρκετά, ήταν και µέλος του πολιτικού γραφείου και Επίτροπος

45

46 Αναµνήσεις απ,ό το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος δεύτερη 1947-1948 47

τοι αρχηγείου Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας. Γρηγορότερα µας ήρθε ο «Πετρής» (Γεώργιος Ερυθριάδης). Είχα στο βουνό περί τους οκτώ µήνες, όλο αυτό το διάστηµα κανένας δεν ερχόταν για κατάταξη, εκτός από µια οµάδα 3-4 µετά τον Ερυθριάδη-απώλειες µε τις επιχειρήσεις, συγκρούσεις είχαµε, όλο και λιγοστεύαµε, προοπτική δεν φαινότανε καµιά. Με αυτές τις σκέψεις ρώτησα το Λεωνίδα: Κατάξη δεν έχουµε καµιά, τι θα γίνει; Σε µια στιγµή ειλικρίνειας απάντησε - δύσκολα το κάµουν κοµµατικοί καθοδηγητές - «Γιατρέ τι νοµίζεις, όλες οι επαναστάσεις επιτυγχάνουν;» Έµεινα ξερός απ' αυτή την ειλικρινή απάντηση του και ιδιαίτερα σε σύγκριση µε την απάντηση του Ρούσου. Ο καιρός περνούσε µε τις πολλές δουλειές χωρίς να έχω τον καιρό για να πολυσκεφτώ. Από το αρχηγείο στο σταθµό διαλογής και το νοσοκοµείο µε τους τραυµατίες και ξανά απ' την αρχή. Τα κυβερνητικά τµήµατα µετά τα Χάσια προχωρούσαν προς το Γράµµο και έφταναν κοντά µας. οι τραυµατίες πλήθαιναν, το νοσοκοµείο άρχισε να µην επαρκεί. Οι αντίπαλοι χρησιµοποιούσαν σε ευρεία κλίµακα τα αεροπλάνα, κατέβαιναν και πλησίαζαν τις κορυφές των πανύψηλων Βλέπαµε καθαρά τον αεροπόρο όταν γύριζε το κεφάλι του και κατέβαινε χαµηλά, δεν είχαν να φοβηθούν τα όπλα µας – άφοβα πετούσαν αν χαµηλά και µας πυροβολούσαν. Τα αεροπλάνα πετούσαν πάνω µας, το πρωί όταν φαίνονταν τα ονοµάζαµε ο «Γαλατάς» και όταν κάτι διάκρινε

έρχονταν µετά από λίγες ώρες δυο τρία και µυ-δραλιοβολούσαν όλο το δάσος. Πώς τότε να προ-φυλαχθούµε; Πιάναµε καµιά χοντρή οξιά και προφυλαγόµασταν από τον κορµό της.

Από το αρχηγείο διατέθηκαν δύο τάγµατα µε τον Χείµαρο και τον Υψηλάντη και άρχισαν τη διείσδυση προς την Ήπειρο µαζί µε τον Στρίγγο και Κικίτσα. Επικράτησε πανικός στην Ήπειρο και άρχισαν να φεύγουν, από το φόβο τους κινδύνευσε να αδειάσουν και τα Γιάννενα. Αν είχαµε δυνάµεις και καλό οπλισµό, θα ήταν δυνατό να είχαµε µερικές επιτυχίες. Τα κυβερνητικά τµήµατα έφθασαν κοντά µας στον Πύργο της Κοτύλης, αµυνθήκαµε, αλλά τί µπορούσαµε να κάνουµε; Ήµασταν λιγοστοί και άσχηµα οπλισµένοι, η νεολαία µας αµύνθηκε ηρωικά, όπως πάντοτε, εύκολα θέσεις δεν αφήσανε.

Η αεροπορία δυνάµωσε τις επιθέσεις της και µας µυδραλιοβολούσε στο δάσος στις θέσεις µας, ευτυχώς θύµατα δεν είχαµε.

Μετά τη µάχη του Πύργου της Κοτύλης, αναγκαστήκαµε να εγκαταλείψουµε το Γράµµο. Τους τραυµατίες και αρρώστους του Νοσοκοµείου τους προώθησα στην Αλβανία µε µεγάλη δυσκολία.

Τέλη του Ιουλίου 1947 ένα βράδυ µε οδηγό το Φορφόλια πήραµε ένα µονοπάτι και ανηφορίσαµε στην Αρίνα, δεν µας αντελήφθηκαν, κεράσαµε πάνω από τή Λυκόραχη και κατεβήκαµε πλάι από τη Ζέρµα στο Σαραντάπορο.

Το ποτάµι είχε πολύ λίγο νερό, το περάσαµε σιγά σιγά, τα κυβερνητικά τµήµατα ήτανε στο

48 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος δεύτερη 1947-1948 49

Κούτσουρο, ευτυχώς δε µας αντιλήφθηκαν, εµείς πήραµε τον ανήφορο και φθάσαµε στο µοναστήρι της Φούρκας. Μαζί µας είχαµε το Μπελογιάννη. ο οποίος είχε φτάσει τελευταία στο αρχηγείο µας, τη νύχτα δυσκολευόταν να περπατήσει, δεν έβλεπε. ∆εν είχε ακόµη αναλάβει υπηρεσία.

Μετά το µοναστήρι πήραµε τον κατήφορο και φτάσαµε στη χαράδρα, άρχισε να φέγγει και αρχίσαµε τον ανήφορο. Αυτή τη στιγµή µας είδανε από το Ταµπούρι της Φούρκας τα κυβερνητικά τµήµατα και τρόµαξαν, δε µας έφταναν όµως οι όλµοι τους, ήµασταν πολύ µακριά τους. Ειδο-ποίησαν την αεροπορία, όταν πια έφθ∆ΣΕ εµείς είχαµε καλυφθεί στις πανύψηλες και χονδρές οξιές, θύµατα δεν είχαµε. Μετέδιδαν συνεχώς µε τους ασυρµάτους τους ότι κατεβαίνουν διεθνείς ταξιαρχίες. Εµείς πια ήµασταν ήσυχοι, επί πλέον ένα τµήµα, το οποίο είχε σταλεί από το πρωί, κατέλαβε το παραπλεύρως ύψωµα από το Ταµπούρι και έτσι δεν ήταν σε θέση να µας προλάβουν και να µας κλείσουν το δρόµο προς το Γκρέκο - Βασιλίτσα.

Το βραδάκι όταν άρχισε να σουρουπώνει πή-ραµε την ανηφοριά και φτάσαµε στο Γκρέκο, είναι ένα ισιάδι από τους Φιλιππαίους µέχρι τη Σα-µαρίνα. διηγούνται ότι τριάντα χιλιάδες πρόβατα στάλιαζαν τα παλαιά χρόνια, όταν οι Βλάχοι µε τα τσελιγγάτα τους ανέβαιναν τα καλοκαίρια στα βουνά.

Περάσαµε έξω από τη Σαµαρίνα και φτάσαµε στη Γοµάρα. Σταµατήσαµε στο δάσος, συναντήσαµε

τα τµήµατα του Χείµαρρου και Υψηλάντη, τα οποία κάνανε τη διείσδυση στη Ήπειρο. Εδώ σ’ έναν µικρό αυχένα ένα τάγµα στον Ελληνοϊταλικό πόλεµο ανέτρεψε την επίθεση των Ιταλών και τους ανάγκ∆ΣΕ να υποχωρήσουν. Το τάγµα ανήκε στη Ταξιαρχία του ∆αβάκη.

Ξεκουραστήκαµε και τη µεθεποµένη αποφα-σίστηκε να µετακινηθούµε όλα τα τµήµατα προς το Νιτρούζι, µνήµα Γκισάκι πιο κάτω από το Μεσολούρι.

Ξεκινήσαµε, στο δρόµο στους Φιλιππαίους σταµάτησα να επισκεφθώ τους τραυµατίες των τµηµάτων χωρίς γιατρό. Τους βρήκα όλους σε καλή κατάσταση, χάρηκαν όταν είδαν γιατρό, ήταν περίπου 60. Έδωσα εντολή να βελτιωθεί η κατάσταση και τους υποσχέθηκα ότι θα τους επισκεφθώ γρήγορα.

Την εποµένη το πρωί έφυγα και τράβηξα για το µνήµα του Γκισάκι, όπου συνάντησα το αρχηγείο. Αποφασίστηκε νά χτυπήσουµε τα Γρεβενά. Τη διοίκηση της επιχείρησης ανέλαβε ο Γιαννούλης Γ., από το Επταχώρι, αρχηγός του Βοΐου Γράµµου. Καθορίστηκε να χρησιµοποιηθούν ένδεκα τάγµατα.

Γιατροί τρεις, οι ∆αδαλιάρης Β. του Αρχηγείου Χασίων, Νεδέλκος Γεώργιος του Αρχηγείου Ηπείρου και ο υποφαινόµενος Σακελλαρίου Επαµεινώντας, του Αρχηγείου Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας.

Η επιχείρηση αποφασίστηκε να γίνει στις 20 Αυγούστου το πρωί.

Φύγαµε το βραδάκι από την περιοχή του


Νιτρούζι και φτάσαµε στα υψώµατα κάτω από το Σύδεντρο προτού ακόµη αρχίσει να ξηµερώνει. Εκεί κοντά στη ∆ιοίκηση µε το Γιαννούλη σ' ένα δασάκι πίσω από τα υψώµατα που δεσπόζουν στα Γρεβενά, σταµάτησα µε προορισµό το σταθµό.

∆εν είχε ξηµερώσει ακόµη και οι άλλοι από τα Γρεβενά αρχίζουν να µας βάζουν, µε στόχο τα γύρω υψώµατα. Τα τµήµατα µας κατά τις 10 το πρωί φαινότανε να υποχωρούν µεµονωµένα, στο σταθµό µας ήρθε µόνον ένας τραυµατίας.

Το µεσηµέρι αποφάσισα να γυρίσω µε κατεύ-θυνση το Σύδενδρο. Εκεί συνάντησα αρκετούς τραυµατίες και τους συνέστησα να κατευθυνθούν προς τους Φιλιππαίους, αφού προηγουµένως είδα τα τραύµατα τους.

Με το σύνδεσµο µου τραβήξαµε για την Κυρά-Καλή και εκείθεν για την Καλιράχη, στην οποία σκεπτόµουνα να διανυκτερεύσω. Βέβαια το χωριό ήταν εγκαταλελειµµένο, ευτυχώς έφτ∆ΣΕ ο Χείµαρρος που µας συνέστησε να προχωρήσουµε, διότι πίσω από το χωριό δεν υπήρχαν τµήµατα µας, είχαν όλα προχωρήσει.

Ξεκινήσαµε και πήραµε το δρόµο κορυφή κορυφή µε κατεύθυνση τα µνήµατα του Γκισάκι. Στο Παλαιοχώρι, παλιό κατεστραµµένο χωριό, σταµατήσαµε και διανυκτερεύσαµε σε κάτι γκρε-µισµένους τοίχους, που έδειχναν ότι κάποτε ήταν σπίτια. 21 Αυγούστου το πρωί φύγαµε προς Φι-λιππαίους, στο δρόµο κάτω από τα µνήµατα του Γκίσακι συνάντησα το γιατρό Νεδέλκο Γεώργιο τον ρώτησα πού πάει, µου απάντησε ότι πηγαίνει για τη µάχη των Γρεβενών τότε του συνέστησα

Περίοδος δεύτερη 1947-1948 _____________________ 51

να γυρίσει πίσω διότι η µάχη έγινε χθες και τώρα γυρίζουµε. Έτσι ο γιατρός στάλθηκε στη µάχη µε καθυστέρηση τριάντα έξι ωρών και πιο πολύ για να προφτάσει να εγκαταστήσει σταθµό και να δεχτεί να εξυπηρετήσει τους τραυµατίες.

Οι τραυµατίες µαζεύτηκαν στους Φιλιπ-παίους, το όλον εκατόν δέκα πέντε, από τη µάχη των Γρεβενών και εξήντα που υπήρχαν εκεί από προηγούµενα τµήµατα, σύνολον εκατόν εβδοµήντα πέντε. Όλοι αυτοί µεταφέρθηκαν στη Σα-µαρίνα. Ένα από τα Τάγµατα του Μπάρµπα-Κίτσου µπήκε στην πόλη, έφτ∆ΣΕ στην πλατεία, χτύπησε το σταθµό (διοίκηση) χωροφυλακής και εκεί σκοτώθηκε η επίτροπος ενός λόχου Βουνο-τρυπΐδου. Το ότι τα τάγµατα δεν κατόρθωσαν να µπουν στην πόλη σηµαίνει ίσως βεβιασµένη και ανοργάνωτη προσπάθεια.

Τα τµήµατα συµπτύχθηκαν κάτω από τα βουνά του Σµόλικα και της Γοµάρας. Μετά τη µάχη ήταν επόµενο τα κυβερνητικά τµήµατα ν' αρχίσουν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις προς τον ορεινό όγκο των βουνών Σµόλικα. Έπρεπε να λυθεί το σοβαρότερο πρόβληµα που υπήρχε, η τακτοποίηση των τραυµατιών, η ύπαρξη τους κα-θήλωνε µεγάλα τµήµατα για την ασφάλεια τους, η οποία θα ήταν και αµφίβολο αν κατορθωνόταν. Να σηµειωθεί ότι από τους εκατόν εβδοµήντα πέντε οι τριάντα τρεις ήταν µε φορείο.

Προτιµήθηκε η λύση να µεταφερθούν στο Γράµµο από τον οποίο είχαµε φύγει πριν από ένα µήνα. Η λύση αυτή ήταν λογικότερη αλλά πολύ επικίνδυνη- έπρεπε να περάσουµε µέσα στα

50


εχθρικά τµήµατα και να εγκατασταθούµε στο Γράµµο που τον κατείχαν τα κυβερνητικά τµήµατα.

Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήµατα του αν-τάρτικοι είναι η υγειονοµική υπηρεσία, η οποία έχει να κάνει µε τραυµατίες, που δεν µπορούν να κινούνται, να αµύνονται και είσαι υποχρεωµένος µε όλες τις ελλείψεις να τους περιθάλπεις και να τους χορηγείς την απαραίτητη και καλή τροφή.

∆ιατέθηκαν δυο τάγµατα για την ασφάλεια τους µε διοικητή το Θεόδωρο Ευθυµιάδη, Επίτροπο του αρχηγείου Γράµµου, και διοικητές Ταγµάτων τον Μπάρµπα Λιά και τον Καραφωτιά. Υπεύθυνος γιατρός ο υποφαινόµενος.

Μετακίνηση

Οι κινήσεις των ανταρτών γίνονταν τη νύχτα. Στις 25 Αυγούστου το βράδυ µιά τεράστια

φάλαγγα µε τριάντα τρία φορεία και εκατό σαράντα δύο τραυµατίες σε ζώα, ξεκινήσαµε από τη Σαµαρίνα και µέσω του Γκρέκου κατεβήκαµε προς το µοναστήρι της Φούρκας. Τη µέρα σταµατήσαµε στο Κούτσουρο που ευτυχώς ήταν ελεύθερο. Το βράδυ λίγο αργά ξεκινήσαµε, περάσαµε το Σαραντάπορο και ανεβήκαµε πλάι πλάι από τη Ζέρµα και µετά πήραµε το δρόµο προς τη Λυκόραχη. Σταµατήσαµε στο δασάκι πάνω από το χωριό Λυκόραχη το πρωί.

Τα δυο τάγµατα έπιασαν τα γύρω υψώµατα, για να αποφευχθεί κάθε επικίνδυνο απρόοπτο από µέρος του στρατού. Εγώ µε τη σειρά µου άρχισα τις απαραίτητες προετοιµασίες των τραυµατιών, τις αλλαγές τους, τον καθαρισµό τους για την προώθηση τους στην Αλβανία. Τελειώσαµε, ξεκουραστήκαµε και το βραδάκι λίγο αργά οι εβδοµήντα πέντε τραυµατίες, συµπεριλαµβανοµένων και των τριάντα τριών µε φορεία, ξεκινήσαµε για την Αλβανία µέσω Κιάφας - Γράµµοστας.

Η διαδροµή µας υπήρξε χωρίς κανένα απρόοπτο, πιθανόν να µη µας αντιλήφθηκαν και ακόµα


δεν θα ήταν δυνατό να φαντασθούν ότι γυρίσαµε µε τόσες λίγες δυνάµεις. Η προώθηση των βαριά τραι µατιών υπήρξε επίσης οµαλή.

Τα τάγµατα ασφαλείας ολοκλήρωσαν την κατάληψη των γύρω υψωµάτων Αετοµυλίτσας — Κιάφας - Λυκόραχης και Γράµµοστας.

Το νοσοκοµείο µε τους τραυµατίες το εγκα-τέστησα στο Σταυρό της Αετοµυλίτσας προσωρινά. σε µικρή απόσταση από το προωθηµένο φυλάκιό µας.

Τα κυβερνητικά τµήµατα της Πλυκάτης, ειδικά από τα µαγειρεία τους απείχαν λιγότερο από πεντακόσια µέτρα. Η θέση που εγκατασταθήκαµε δεν είχε αρκετό νερό, παρά µόνο µια βρυσούλα. που έσταζε.

Μια και η θέση µας δεν ήταν κατάλληλη, µε τον Μπάρµπα-Λια κάναµε καινούργια αναγνώριση και αποφασίσαµε να µετακινηθούµε στην Γκιζντόβα της Γράµµοστας, πιο κάτω από την Κιάφα προς τη Γράµµοστα.

Η Γκιζντόβα έχει ένα πολύ µικρό ισιάδι µόνο για δυο σκηνές, το υπόλοιπο µέρος είναι <«άτοµο. νερό άφθονο, είχε µονάχα ένα µονοπάτι που κατέβαινε από την Κιάφα πολύ επικίνδυνο, κατσικόδροµος, κινδυνεύεις να γκρεµιστείς. Υποχρεωθήκαµε να τοποθετούµε όλη τη µέρα και νύχτα σκοπούς για να βοηθούν τους προσερχόµενοι»; στο κατέβασµα.

Οι καπνοί από το µαγείρεµα και οι φωτιές το βράδυ φαινόταν από τα κυβερνητικά τµήµατα Βερτινίκ..

Η µικρή ανάπαυλα στη δουλειά µας τελείωσε, η κίνηση των τραυµατιών µας άρχισε και

Περίοδος δεύτερη 1947-1948 ____________________________55

συνεχίζεται καθηµερινά, οι µάχες δε σταµάτησαν και από όλα τα τµήµατα κατευθύνονται τραυµατίες και άρρωστοι προς τη νέα θέση µας.

Επιδεσµικό υλικό δεν είχαµε, δεν κατορθώσαµε να λύσουµε ακόµη αυτό το πρόβληµα. Μια µέρα µου ήρθε ένας τραυµατίας µε θωρακικό τραύµα δεξιά σε βαρύτατη κατάσταση, η οπή του τραύµατος έµοιαζε µε τάληρο, έκλεισα την οπή µε αρκετές γάζες µη αποστειρωµένες, προτίµησα να µην τον προωθήσω αµέσως γιατί ο δρόµος δεν ήτανε οµαλός, αλλά όπως συνήθως κατσικόδροµος και πολύ µακρινή η απόσταση. Μετά δυο µέρες παρατήρησα πως η οπή άρχισε να µικραίνει. Τον κράτησα ακόµη δυο τρεις µέρες, οπότε καλυτέρευσε και η γενική του κατάσταση και τον προώθησα στην Αλβανία. Στην Τασκένδη τον συνάντησα και από µακριά άρχισε να γελάει, µού είπε πως έγινε τότε καλά, «αλλά, όπως βλέπεις ξα-νατραυµατίστηκα στο πρόσωπο».

Στις αρχές του Σεπτέµβρη τα τµήµατα µας ανακαταλάµβαναν τις τοποθεσίες του Γράµµου τη µία κατόπιν της άλλης, το νοσοκοµείο το µεταφέραµε στην παλαιά του θέση κάτω από την άσπρη πέτρα.

Στα Θεσσαλικά τµήµατα, το τελευταίο τετράµηνο του 1947 κατατάχτηκε ο γιατρός Σκυφτής Τάκης, ο οποίος ανέλαβε την υγειονοµική υπηρεσία των τµηµάτων της Νότιας Ελλάδας. Ο Τάκης Σκυφτής ασχολούνταν και µε τη χειρουργική και έτσι οργάνωσε χειρουργείο στη Νότια Ελλάδα.

Στα µέσα του Σεπτέµβρη γύρισε από τη Θεσσαλία


σαλτο Γεν. Αρχηγείο µε το Μάρκο και εγκα-ταστάθηκε στην Λυκόραχη. Πήγα και συνάντησα το Μάρκο. Το Γεν. Αρχηγείο µετακινήθηκε στην Πέτρα Μούκα, θέση πάνω από τη Λυκόραχη.

Στις 23 του Σεπτέµβρη επισκέφτηκα ξανά στο Αρχηγείο το Μάρκο αρχηγό και το Στρίγγο Λεωνίδα πολιτικό Επίτροπο του Γενικού Αρχηγείου. Με κράτησαν να αναλάβω την υγειονοµική υπηρεσία του Γενικού Αρχηγείου. ∆ουλειά δύσκολη, υπεύθυνη, ανώτερη από τις δυνάµεις µου και µε µεγάλες υποχρεώσεις. Η δουλειά που µου ανατέθηκε ήτανε τιµητική, πολύ σοβαρή, ασήκωτη, οι υποχρεώσεις τεράστιες, έπρεπε να ανταποκριθώ. ∆εν ήµουν ειδικός, δεν είχα ασχοληθεί µε στρατιωτική οργάνωση, εργαζόµουν ως γιατρός στο σανατόριο Ασβεστοχωρίου, πονούσα τον άρρωστο, γενικά τον πάσχοντα, ήµουνα ακούραστος, δουλευτάρης, ό,τι έπιανα στα χέρια µου έπρεπε να το φτιάσω, να το τελειώσω. Το χειρότερο, δυστυχώς δεν είχα κανένα βοηθητικό βιβλίο κ.λπ.

Η υγειονοµική υπηρεσία ήταν φτωχή, από το Βίτσι, Πάικο, Καϊµακτσαλάν, Βέρµιο, Πιέρια, Όλυµπο, Γράµµο, Χάσια και Ήπειρο, ήµασταν µονάχα τρεις γιατροί, δεν είχαµε εκπαιδευµένο υγειονοµικό προσωπικό, δεν είχαµε χειρουργούς, δεν είχαµε υγειονοµικό υλικό. Από τα αρχηγεία δεν είχαµε πληροφορίες για γιατρούς, εκτός από τα θεσσαλικά τµήµατα που υπηρετούσανε δύο γιατροί.

∆ιατήρησα την επίβλεψη του νοσοκοµείου, επί πλέον από τη νέα µου θέση. .


Ο Β. ∆αδαλιάρης από το αρχηγείο Χασίων µετατέθηκε στο αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας.

Στην Κεντρική Μακεδονία κατατάχθηκε ο γιατρός Θανάσης Καραµπαµπάς, παλαιός Ελασίτης από τη Θεσσαλονίκη. Στην Ανατολική Θεσσαλία κατατάχθηκε ο γιατρός Κουρδουκλάς. Στη Ρούµελη και Θράκη δεν είχαµε καµιά πληροφορία, άλλωστε η επικοινωνία γινόταν µόνο µε τον ασύρµατο.

Η ανάθεση της υγειονοµικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου άρχισε να µε απασχολεί πολύ, κάθισα, σκέφτηκα, βασανίστηκα και έβγαλα την πρώτη διαταγή µε οδηγίες οργάνωσης, εκπαίδευσης, µεταφοράς τραυµατιών στο χώρο των ταγµάτων, ταξιαρχιών κ.λπ. Οργάνωση νοσοκοµείων και αναρρωτηρίων ανάλογα µε τις δυνατότητες τους και µε την κατεύθυνση των βαριά τραυµατιών και αρρώστων προς το νοσοκοµείο του Γράµµου και εκείθεν προς τις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες.

Συνεχίστηκε εντατικά η εκπαίδευση κατώτερου προσωπικού όπου υπήρχαν γιατροί.

Η άφιξη του Γενικού Αρχηγείου στην περιοχή του Γράµµου και η συµπλήρωση του δίνει µιά ζωντάνια στα τµήµατα του.

Τον Οκτώβριο του 1947 αποφασίστηκε να κτυπηθεί το Μέτσοβο.

Το Μέτσοβο ήταν το κλειδί πού ένωνε τη Μακεδονία µε την Ήπειρο, επιπλέον µε την Κατάρα, που όταν καταληφθεί από τους αντάρτες θα ενώσει τη Θεσσαλία µε τη Μακεδονία. Το Μέτσοβο δεν καταλήφθηκε, η επιχείρηση απέτυχε.

57


Την υγειονοµική υπηρεσία για τη µεταφορά των τραυµατιών από τη µάχη µέχρι τη Σαµαρίνα οργάνωσαν τα τµήµατα τους. Από τη Σαµαρίνα µέχρι το νοσοκοµείο, τη µεταφορά την ανέλαβε η υγειονοµική υπηρεσία του αρχηγείου. Οργάνωσε σ’ όλη τη διαδροµή σταθµούς παραλαβής και προώθησης µε νοσοκόµο,· ελάχιστο υγειονοµικό υλικό, διατροφή, κλινοσκεπάσµατα και τραυµα-τιοφορείς. ∆ε διαθέταµε πολλές τροφές και κλι-νοσκεπάσµατα, δεν διαθέταµε ακόµη αντιτετανικούς ορούς και αποστειρωµένες γάζες.

Από τη µάχη του Μετσόβου είχαµε ενενήντα οκτώ τραυµατίες όχι πολύ βαριά, η µεταφορά έγινε κανονικά και γρήγορα.

Ο χειρουργός Τζαµαλούκας

Μια βροχερή µέρα, στα τέλη Οκτωβρίου ήµουν στο νοσοκοµείο ένας σύνδεσµος αντάρτης έφερε στο νοσοκοµείο, προερχόµενον από το Μπούλκες, το γιατρό Τζαµαλούκα Γεώργιο (χειρουργό). Η εθελοντική κατάταξη του χειρουργού γιατρού χαροποίησε όλους και ιδιαίτερα τους τραυµατίες µας που βρίσκονταν στο νοσοκοµείο. Η είδηση µαθεύτηκε αµέσως και άρχισαν τα χαρούµενα τραγούδια, ο καιρός δεν τους άφηνε να χορέψουν για να δείξουν τη χαρά τους. Γυρίσαµε µε το γιατρό χειρουργό Γεώργιο Τζαµαλούκα όλους τους θαλάµους, οι άρρωστοι και τραυµατίες µε κάθε τρόπο εκδήλωναν τη χαρά τους. Ο γιατρός χειρουργός ήταν οµιλητικός, καλόκαρδος και γρήγορα προσαρµόστηκε. Το Γεώργιο Τζαµαλούκα µας τον προώθησε η οργάνωση του Μπούλκες. Χωρίς εργαλεία χειρουργικά, να σηµειωθεί ότι ο γιατρός είχε πλήρες χειρουργείο, αλλά δυστυχώς η οργάνωση του είπε, πήγαινε γιατρέ, εκεί τα έχουν όλα. Εµείς δε διαθέταµε ούτε ένα µαχαιράκι χειρουργικό. ∆εν µπορούσαµε να αξιοποιήσουµε το χειρουργό µας από την ολοκληρωτική έλλειψη εργαλείων. Χρειάστηκε να συγκεντρώσουµε από τους νοσοκόµους των τµηµάτων, όσα χειρουργικά εργαλεία είχαν στα χέ-ρια τους.

60 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό τον ∆ΣΕ Περίοδος δεύτερη 1947-1948 61

Συγκεντρώσαµε µερικά ώστε να αποκτήσει τη δυνατότητα να εκπαιδεύσει τους νοσοκόµους πρακτικά. Είναι ευτύχηµα που είχαµε τη δυνατότητα να στέλνουµε τους τραυµατίες και αρρώστους µας στις λαϊκές ∆ηµοκρατίες για θεραπεία και νοσηλεία και µετά την αποθεραπεία τους, την επιστροφή στα τµήµατα και τη συνέχιση του ογώνα τους. Αυτό ήταν µιά κολοσσιαία βοήθεια που ποτέ δεν θα ξεχαστεί. Στα µέσα του Νοέµβρη έφτ∆ΣΕ από τη Θεσσαλία η πρώτη αποστολή τραυµατιών και αρρώστων, αποκτήσαµε την επαφή µε τα Θεσσαλικά τµήµατα.

Ένας αντάρτης από τα Θεσσαλικά ήρθε να ακτινοσκοπηθεί, νόµιζε ότι στο Γράµµο, µια και λεγόταν Ελεύθερη Ελλάδα, θα έχουµε όλα τα µέσα. Του απάντησα πως δυστυχώς δεν έχουµε και δεν ξέρω πότε και αν θα τα αποκτήσουµε. Φαίνεται πως και πάλι δε µε πίστευε, χρειάστηκε να συζητήσω πολύ µαζί του για να πειστεί.

Πληροφορήθηκα πως στην Άφρικα του Βίτσι υπήρχε κάποια ευχέρεια σε τρόφιµα και ιδιαίτερα σε ψάρια, από τη λίµνη της Πρέσπας. Άρχισα να κάνω σκέψεις για τη διατροφή του νοσοκοµείου, επειδή έβλεπα ότι άρχιζε να περιορίζεται η διατροφή και ότι ιδιαίτερα το χειµώνα θα ήταν πιο δύσκολη. Σκέφτηκα να επισκεφθώ το Βίτσι κι ειδικά την Άφρικα. Τις σκέψεις µου αυτές τις έθεσα υπόψη του Μάρκου και συµφώνησε να sow µόνος µου και να διαπιστώσω.

Ξεκίνησα για την περιοχή του Βίτσι, πέρασα από την Κρυσταλλοπηγή - Βατοχώρι - Κώτα έξω από τον Τύρναβο - Τρίγωνο από το Πρεβάλι -

Καρυές - Λευκώνα, από τον αυχένα πού χωρίζει τις δυο Λίµνες Πρέσπας - µετά στην Πύλη, χωριό της Άφρικας, και συνέχισα για την Πυξό όπου βρήκα το αναρρωτήριο του αρχηγείου Βίτσι Υπήρχε νοσοκόµος επικεφαλής του αναρρωτηρίου ο Σπάσης. Η διατροφή του αναρρωτηρίου καλή, όπως και η περιποίηση των ασθενών Επισκέφτηκα τους Ψαράδες, χωριό επίσης της Άφρικας, το οποίο διέθετε περισσότερα οικήµατα και καλύτερα. Εξέτασα όλα τα απαραίτητα για τη διατροφή του νοσοκοµείου και αφού σχηµάτισα τις δασικές σκέψεις µου, πήρα το δρόµο της επιστροφής. Στο χωριό Καλή Βρύση κάτω από την Αλεθίτσα, µ’ έφτασε ο Σ. Κικίτσας µε ένα σύντροφο, δεν ήξερα ποιος είναι κι ο Κικίτσας µού έκανε ένα νεύµα. Έφυγαν πριν από µένα και έφτασαν στο Γενικό Αρχηγείο. Ο σύντροφος µε τον Κικίτσα ήταν ο Ζαχαριάδης, ο οποίος έφτασε στα βουνά για πρώτη φορά. Στη διοίκηση ανέφερα τα αποτελέσµατα του ταξιδιού µου και συµφώνησε για τη µετακίνηση του νοσοκοµείου. Σε λίγες µέρες ολοκληρώθηκε η µετακίνηση του νοσοκοµείου και εγκαταστάθηκε στα καλύτερα οικήµατα του χωριού Ψαράδες. Μαζί µε τα τµήµατα του νοσοκοµείου µεταφέρθηκε και ένας αρι-θµός του προσωπικού. Στο νοσοκοµείο του Γράµµου περίµενε ο γιατρός χειρουργός Τζαµαλούκας Γεώργιος.

Τα τµήµατα του Πάικου-Καϊµακτσαλάν χτύ-πησαν την Έδεσσα και πιάσανε αιχµάλωτο ένα γιατρό χειρουργό τον Τ. Πετρόπουλο. Στείλαµε διαταγή να προωθηθεί στο Γράµµο. Έφτ∆ΣΕ στην


Λυκόραχη και πήγα µε τον Μπάστη Οδ. υπεύθυνο τµήµατος του Γενικού Αρχηγείου. Μετά από συ-ζήτηση συµφώνησα να µας δουλέψει και µετά να του επιτραπεί να πάει στο εξωτερικό για σπουδές.

Στάλθηκε στο νοσοκοµείο του Γράµµου και µετά στο νοσοκοµείο στους Ψαράδες. Στο νοσο-κοµείο δεν εργαζόταν, ζητούσε να γίνει εγκατά-σταση χειρουργείου τέτοια που εµείς δεν ήµασταν σε θέση να φτιάξουµε, έτσι όλο το χειµώνα δεν µας δούλεψε.

Στις 24 ∆εκεµβρίου το βράδυ ετοιµάστηκε επιχείρηση ενάντια στην Κόνιτσα, την οποία ανέλαβε το αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας. Την υγειονοµική υπηρεσία ανέλαβε ο γιατρός ∆αδαλιάρης Βασίλειος, ο οποίος είχε και την ευθύνη της οργάνωσης. ∆ιατέθηκε χειρουργείο για τη µάχη µε το γιατρό χειρουργό Τζαµαλούκα Γεώρ-γιο. Κατευθύνθηκε στη Λαγκάδα· η θέση της Λαγκάδας δεν ήταν κατάλληλη, κοντά στη µάχη και όχι υποχρεωτικό πέρασµα των τραυµατιών, είχαµε πολλές ελλείψεις κι εµείς ακόµη άπειροι. Οι τραυµατίες οι οποίοι πέρασαν από το χειρουργείο εξυπηρετήθηκαν. Είχαµε εξακόσιους δέκα τραυµατίες, οι βαριά προωθήθηκαν στην Αλβανία, οι υπόλοιποι κατευθύνθηκαν στο νοσοκοµείο. Ο αντικειµενικός σκοπός µας δεν πέτυχε, η Κόνιτσα δεν καταλήφθηκε, η επιχείρηση απέτυχε.

Αυτό το βράδυ αναγγέλθηκε ο σχηµατισµός κυβέρνησης του βουνού. Όλες οι υπηρεσίες του Γενικού Αρχηγού το ίδιο βράδυ στις 24 ∆εκεµ-βρίου φύγαµε για το Βίτσι, και η κυβέρνηση.

Φτάσαµε στην Πύλη, χωριό της Άφρικας όπου εγκατασταθήκαµε. Το χωριό ήταν µεσηµβρινό, κοντά στη µικρή Πρέσπα, προφυλαγµένο από το βοριά και ζεστό. Η περιοχή του Βίτσι διασχίζεται από οδικό δίχτυ, δε µοιάζει καθόλου µε το Γράµµο, όλο βατό και ακόµη όλα τα χωριά κατοικηµένα. Σ' ένα πεντάµηνο δώσαµε τρεις µάχες µε αντικειµενικό σκοπό την κατάληψη, έστω »και προσωρινά, κατοικηµένων χώρων. Γρεβενά - Μέ-τσοβο -Κόνιτσα.

Σ' αυτές τις µάχες δείξαµε τα µειονεκτήµατα µας, τις αδυναµίες µας. Ο επιτιθέµενος έχει ανάγκη από πολυαριθµότερες δυνάµεις του αµυνόµενου και βαρύτερο οπλισµό, εµείς διαθέταµε δυνάµεις λιγότερες και οπλισµό λιανοντούφεκα. Το νοσοκοµείο στους Ψαράδες δεχόταν βασικά τραυµατίες και αρρώστους από το Βίτσι -Σνιάτσικο. Από τα άλλα τµήµατα ήταν δύσκολο και οι αποστάσεις µεγάλες. Η γνώµη µου εδώ για την εγκατάσταση µεγάλου νοσοκοµείου ήταν λαθεµένη. Η θέση ενός νοσοκοµείου δεν καθορίζεται µονάχα από την σκέψη της καλύτερης διατροφής, αλλά από τη δυνατότητα της µεταφοράς των τραυµατιών και αρρώστων από τα τµήµατα τους ιδιαίτερα στα βουνά, που δεν υπάρχουν δηµόσιοι δρόµοι παρά µονάχα κατσικόδροµοι και η µεταφορά τους γίνεται µε ζώα και φορεία. Ακόµα, το Βίτσι είναι ένας ξεχωριστός όγκος, αυτή η θέση το έκαµε να είναι µεν γενικό νοσοκοµείο αλλά ασθενικό.

Το αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας µετακί-


νησε το νοσοκοµείο από τη θέση του πάνω από το Παλαιοχώρι στο Μονόπυλο Γιαννοχώρι που ήταν τα χιόνια λιγότερα και η επικοινωνία ευκολότερη. Την επίβλεψη του νοσοκοµείου είχε ο ιατρός ∆αδαλιάρης Β., υπεύθυνος του Αρχηγείου ∆υτικής Μακεδονίας. Ο χειρουργός Τζαµαλούκας Γεώργιος, παρά τις ελλείψεις µας άρχισε να χειρουργεί και µε επιτυχία. Με την καθοδήγηση του λειτουργούσαν όλο τον καιρό εκπαιδευτικοί κύκλοι νοσοκόµων. Τραυµατίες και αρρώστους δέχονταν απ' όλα τα τµήµατα, ακόµα και από τα θεσσαλικά. Το νοσοκοµείο στην Άφρικα δεν είχε µεγάλη κίνηση, το επισκεπτόµουν πότε πότε. Συχνά επισκεπτόµουν τα τµήµατα.

Ο Κόκκαλης

Στο Γενικό Αρχηγείο έφτ∆ΣΕ ο Κόκκαλης Πέτρος, καθηγητής της χειρουργικής. Μαζί του είχαµε καθηµερινές συνεργασίες για την υγειονο-µική υπηρεσία. Πρώτη φορά τον είχα γνωρίσει στο Πανεπιστήµιο την εποχή τη δική µου, δεν ήταν στην Αθήνα· µετά ήρθε και έγινε υφηγητής στην ιατρική σχολή, οπότε ανέλαβε και διδακτική υπηρεσία. Στα χωριά του Βίτσι δεν υπήρχε πολιτικός γιατρός και οι κάτοικοι της περιοχής δεν ήταν εύκολο να πηγαίνουν στη Φλώρινα για να εξεταστούν. Σκέφτηκα να κάνουµε ένα µικρό νοσοκοµείο στα χωριά, τη σκέψη µου έκαµα γνωστή στη ∆ιοίκηση του Αρχηγείου η οποία συµφώνησε και συνέστησε να γίνει το ταχύτερο. Τη σκέψη µου ανέφερα στον Π. Κόκκαλη ο οποίος επίσης συµφώνησε και οργάνωσε στο Τρίγωνο λαϊκό νοσοκοµείο µε 10 κρεβάτια και ιατρείο µια φορά την εβδοµάδα. Προϊσταµένη τοποθετήσαµε τη Μάρθα Κεβρεκίδου. Στα εγκαίνια παραβρέθηκε και ο Π. Κόκκαλης; ο οποίος και µίλησε για τη σηµασία του µικρού αυτού νοσοκοµείου. ∆ιαθέσαµε µικρή ποσότητα υγειονοµικού υλικού.

Το οδικό δίκτυο της περιοχής του Βίτσι και η σύνδεση του µε την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία


µας βοήθησαν γενικά στη συνεχή παροχή υλικών για τις ανάγκες µας. Αρχίσαµε να παραλαµβάνουµε υγειονοµικό υλικό ανοργάνωτα στην αρχή και όχι µεγάλες ποσότητες.

Το Βίτσι το διασχίζει δηµόσιος δρόµος από Φλώρινα µέσω Κρυσταλλοπηγής στην Αλβανία, επίσης µέσω Πρέσπας - Άγιο Γερµανό στη Γι-ουγκοσλαβία και µέσω Πρέσπας - Άφρικα Αλβανία.

Το Φεβρουάριο του 1948 παραλάβαµε αρκετά σοβαρή ποσότητα υγειονοµικού υλικού. Τρία µε-ρόνυχτα έκαµα την καταµέτρηση, τη διανοµή και τον εφοδιασµό όλων των τµηµάτων, ταγµάτων, αναρρωτηρίων και νοσοκοµείων, µε φαρµακευτικό και επιδεσµικό υλικό, πενικιλίνη κ.λ.π. Πρώτη φορά εφοδιάστηκαν τα τµήµατα µε ατοµικούς επιδέσµους. Αρχίσαµε σιγά σιγά να βελτιώνουµε τη δουλειά µας την υγειονοµική, οι γιατροί και οι νοσοκόµοι σύµφωνα µε τα υποδείγµατα που στάλθηκαν, θα υποβάλουν εκθέσεις µηνιάτικης κίνησης τραυµατιών και αρρώστων, λειτουργίας σχολών και αναγκαίου υλικού, εγκαταστάσεων κλπ.

Κάθε µήνα τα τµήµατα εφοδιάζονται µε το απαραίτητο φαρµακευτικό και επιδεσµικό υλικό.

Στα Πιέρια κατατάχθηκε ο γιατρός Χουζούρης Στ., νέος στην ηλικία και παλαιός Ελασίτες.

Χτες το βράδυ είχαµε συγκέντρωση για την επέτειο του Κοµουνιστικού Μανιφέστου. Μίλησε ο Β. Μπαρτζιώτας, φαίνεται ότι ο Μάρκος ήταν κουρασµένος, στο τέλος µε φώναξε ο Μπαρτζιώτας και µου είπε: γιατρέ, κοίταξε, ο αρχηγός

Περίοδος δεύτερη 1947-1948________ 67

δεν είναι καλά, του απάντησα πως ποτέ δε µου έκανε παράπονα και συνέχισε: δεν µπορεί να έχουµε µια τέτοια συγκέντρωση και να νυστάζει.

Τα λόγια του µου έκαναν εντύπωση αλλά δεν µπορούσα να σκεφτώ τίποτε.

Το Μάρτιο του 1948 πήγαινα από το αρχηγείο στα τµήµατα και µεταξύ Λευκώνας και Καρυών συνάντησα το ∆άµκα Χρήστο, ο οποίος ερχόταν από τη Θεσσαλονίκη µέσω των τµηµάτων Κεντρικής Μακεδονίας, επιδηµιολόγος, γνώστης της αντάρτικης ζωής, ως παλιός γιατρός του ΕΛΑΣ. Ήταν γιατρός του 30ου Συντάγµατος Χης Μεραρχίας. Τοποθετήθηκε στη νεοσύστατη 670 µονάδα.

Μπήκαµε στην άνοιξη, εδώ στην Άφρικα τα δέντρα ανθίζουν και µπουµπουκιάζουν, µυρίζει η άνοιξη παντού. Το Βίτσι µε το οδικό δίκτυο επι-τρέπει ελεύθερα στα τροχοφόρα να κινούνται στο χώρο του, µαζί µ' αυτά τα αυτοκίνητα και τα πο-λεµικά µέσα, τανκς, πυροβολικό. Εµείς τέτοια µέσα δεν είχαµε, δεν µπορούσαµε να τους αντιµε-τωπίσουµε µε το δικό µας οπλισµό. Έπρεπε να βρούµε τόπο κατάλληλο για άµυνα, χτύπηµα και υποχώρηση µέσα από τις γραµµές των αντιπάλων, χωρίς να µας αντιλαµβάνονται. Τέτοιο βουνό µε τσουγγάρια για ανταρτοπόλεµο ήτανε µονάχα ο Γράµµος. Είχε βέβαια ένα µειονέκτηµα: τη δυσκολία του εφοδιασµού. Εδώ οι µεταφορές γίνονταν µε ειδικά ζώα, τα µουλάρια.

Η διοίκηση πολύ σωστά πήρε την απόφαση και έδωσε τη διαταγή της προετοιµασίας. Έπρεπε να ρυθµίσω το ζήτηµα του νοσοκοµείου, ποιοι θα

68 Αναµνήαεις από το Υγειονοµικό του ΔΣΕ

παραµείνουν εδώ στο νοσοκοµείο του αρχηγείου Βίτσι και ποιοι θα προωθηθούν για το Γράµµο µόλις ειδοποιηθούν. Ξεκινήσαµε µια βροχερή µέρα, κάναµε δυο στάσεις στη διαδροµή, εγώ έπαθα µια φλεβίτιδα της δεξιάς κνήµης, η οποία µε δυσκόλεψε πολύ, ήµουνα υποχρεωµένος να περπατώ και λίγο πεζός. Φτάσαµε στο ποτάµι Σαραντάπορο και εκεί σε µια χαραδρούλα εγκατασταθήκαµε, ξεκουραστήκαµε µια δυο µέρες.

Επισκέφτηκα το νοσοκοµείο στο Γιαννοχώρι - Μονόπυλο - Σλίµνιτσα. Το βρήκα εγκατεστηµένο πολύ καλά, τάξη καλή, δουλειά συστηµατοποιηµένη, διατροφή καλή. Αυτό τον καιρό υπηρετούσε στο νοσοκοµείο η Χυτήρη Μαίρη, ικανή, εργατική, σ' αυτή οφείλεται σε µεγάλο βαθµό, η καλή κατάσταση, η τάξη του νοσοκοµείου.

Ο γιατρός χειρουργός Γεώργιος Τζαµαλούκας όλο το διάστηµα εκπαίδευε νοσοκόµους. Με τα πρωτόγονα και πρόχειρα µέσα άρχισε να χειρουργεί. ∆ούλεψε σκληρά όλο το διάστηµα, προσαρµόσθηκε γρήγορα, πλέρια και µπορώ να πω ότι έδωσε πραγµατικά χειρουργική κατεύθυνση στην αντάρτικη µορφή και ανάγκασε τους µετέπειτα χειρουργούς να ακολουθήσουν το παράδειγµα του.

Σε λίγες µέρες έφτασε και το τµήµα του νο-σοκοµείου από τους Ψαράδες, µε τον Πετρόπουλο Τ. και τµήµα από το προσωπικό. Όταν ο Πετρόπουλος είδε τον Τζαµαλούκα να εργάζεται και να χειρουργεί κάτω από τα πρωτόγονα µέσα, αποφάσισε να αρχίσει και ο ίδιος.


Το γενικό Αρχηγείο στο Γράµµο σήµαινε και προετοιµασία αντιµετώπισης των καλοκαιρινών επιχειρήσεων από όλες τις υπηρεσίες. Έπρεπε κι εµείς οι λιγοστοί γιατροί να ανασκουµπωθούµε όσο ήταν δυνατό, να βρούµε καλύτερο τρόπο δουλειάς. Βασικά, να συνεχιστεί η εκπαίδευση νοσοκόµων και η συµπλήρωση των τµηµάτων. Να εφοδιαστούν όλα τα τµήµατα µε υγειονοµικό υλικό, να γίνουν αµπριά για τους σταθµούς και να σκεπαστούν µε κορµούς δέντρων ώστε να λιγοστεύει ο κίνδυνος από τις αεροπορικές επιδροµές.

69

Νέες εγκαταστάσεις

Το παλαιό νοσοκοµείο κάτω από την Άσπρη Πέτρα ήταν µικρό για να επαρκέσει στις ανάγκες των επερχόµενων επιχειρήσεων. Έµπαινε θέµα να µεγαλώσει πολύ, να φτάσει τα χίλια πεντακόσια κρεβάτια, ίσως για αντάρτικο πρωτοφανές, αλλά απαραίτητο. Τις σκέψεις µου ανέφερα στο Μάρκο, µε άκουσε µε προσοχή και µου απάντησε: βάλε µπροστά και έδωσε τις απαραίτητες διαταγές.

Μαζεύτηκαν κτίστες, µαραγκοί και άλλοι ει-δικοί. Την επίβλεψη του έργου αναθέσαµε στο Μιχάλη Σουµελίδη, εργολάβο από τα παλιότερα χρόνια.

∆ούλευαν όπως τα µελίσσια και προσπαθούσε ο καθένας να δουλέψει γρηγορότερα και καλύτερα. Το µήνα Μάιο τέλειωσε. Κτίσθηκαν θάλαµοι µε πέτρες και άλλοι µε κορµούς δέντρων και από πάνω σκεπάστηκαν µε κορµούς δέντρων 8-10 τον αριθµό για να είναι µικρότερος ο κίνδυνος από τις αεροπορικές επιδροµές.

Χτίστηκε χειρουργικός θάλαµος µεγάλος, ο οποίος επέτρεπε συγχρόνως να χειρουργούν δυο και τρεις γιατροί, Έγινε µία αντάρτικη νοσοκοµειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραµµένη, που θα µπορούν οι νεότεροι

Περίοδος δεύτερη 1947-1948 _________________________ 7/

να την επισκέπτονται και να θαυµάζουν τι µπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του.

Αποκτήσαµε µερικά ολόκληρα τόπια γάζα, που µας έδωσε τη δυνατότητα να οργανώσουµε οµάδα να φτιάχνει πακέτα γάζας αποστειρωµένης, µε επικεφαλής το φαρµακοποιό Παντελή. Τους εγκατέστησα στο Γοργοπόταµο.

Η δουλειά της αποστείρωσης προχώρησε πολύ καλά, ο Παντελής έδειξε πραγµατικές ικανότητες οργάνωσης του τµήµατος αυτού.

Κατόρθωσε να ανταποκριθεί πολύ καλά και να µας επιλύσει το άλυτο πρόβληµα της αποστει-ρωµένης γάζας µε επιτυχία.

Από τη Θεσσαλία έφτασε η φάλαγγα των άοπλων και µαζί µ' αυτήν και ο γιατρός Στέφανος Κολοβός, τσακισµένος από την κούραση, την πείνα, κακουχίες, πόλεµο και συνεχή κίνδυνο. Στάλθηκε στο νοσοκοµείο για ξεκούραση και µετά για δουλειά. Τό τµήµα των άοπλων πολύ δεινοπάθησε σ' αυτήν τη διαδροµή από τον κάµπο της Θεσσαλίας - Κίσσάβο - Όλυµπο - Πιέρια - Χάσια γιατί τους κυνηγούσε ο κυβερνητικός στρατός και η αεροπορία. Έφτασαν στη Χρυσή, χωριό του Γράµµου, όπου τους συνάντησα πολύ κουρασµένους ύστερα από όλη αυτή την επικίνδυνη διαδροµή. Όλους αυτούς τους αφήσαµε να ξεκουραστούν και µερικούς τους στείλαµε στο νοσοκοµείο.

Η 670η µονάδα τον Απρίλη του 1948 µε τµή-µατα της και το πυροβολικό χτύπησε τα κυβερνη-τικά τµήµατα που βρίσκονταν στο Νιτρόζι και


τους επέφερε µεγάλη ζηµιά, τους πέτυχε την ώρα που γινόταν η διανοµή του συσσιτίου.

Η υγειονοµική υπηρεσία της 670ης µονάδας προώθησε χειρουργείο µε το Λουκά Λουκίδη, µόλις αφιχθέντα από το Μπούλκες, πλαισιωµένο µε προσωπικό και υγειονοµικό υλικό.

Οι εγκαταστάσεις του νέου νοσοκοµείου κάτω από την άσπρη Πέτρα ολοκληρώθηκαν στις αρχές Μαΐου. ∆όθηκε η εντολή της µεταφοράς του νοσοκοµείου από το Μονόπυλο - Γιαννοχώρι - Σλίµνιτσα.

Ο γιατρός Στέφανος Χουζούρης από τα τµήµατα Πιερίων µετατέθηκε στο Γράµµο και ανέλαβε τη διεύθυνση του νοσοκοµείου Γράµµου.

Στα µέσα Μαΐου προωθήσαµε τη χειρουργική οµάδα µε το χειρουργό Γεώργιο Τζαµαλούκα πλαισιωµένο µε καλό προσωπικό, υγειονοµικό υλικό και µε πλήρες χειρουργείο στη Σαµαρίνα ώστε να είναι πιο κοντά στις µάχες.

Τους εγκαταστήσαµε νοτιοδυτικά του χωριού µέσα στο δάσος σε ένα ισιάδι και µε άφθονο νερό, τοποθεσία όµορφη. Οι παράγκες έγιναν µε σανίδια. Οι τραυµατίες έφταναν πολύ γρήγορα. Το επισκέφτηκα δυο φορές και έµεινα πολύ ικανοποιηµένος από την εξυπηρέτηση, τάξη, διατροφή και από άποψη ηθικού των τραυµατιών µας.

Η υγειονοµική υπηρεσία της 670ης µονάδας προώθησε τη χειρουργική οµάδα της µε το Λουκά Λουκίδη στη Λαγκάδα και επειδή η θέση της δεν ήταν κατάλληλη, τη µετακίνησαν στο Κάντσικο.

Πα τους λιγοστούς γιατρούς δεν υπήρχε ανάπαυση, υπήρχε µονάχα κίνηση από το ένα


τµήµα στο άλλο, προσπαθούσαµε να ανταποκρι-θούµε καλύτερα, να ετοιµαστούµε καλύτερα, αλλά δυστυχώς ο αγώνας ήταν άνισος.

Στις 10 Ιουνίου του 1948 τά κυβερνητικά τµήµατα άρχισαν σφοδρή επίθεση στον Τάλαρο, που αµύνθηκε, τα επιτιθέµενα τµήµατα ήταν πολ-λαπλάσια και ο οπλισµός τους βαρύτερος και τα µέσα τους άφθονα. Αναγκαστήκαµε να τον εγκα-ταλείψουµε.

Η επίθεση αυτή και η κατάληψη του υψώµατος Τάλαρος µας υποχρέωσε να µετακινήσουµε τη χειρουργική οµάδα µας από τη Σαµαρίνα και να την εγκαταστήσουµε στον Καµπίσιο, θέση πιο πάνω από την Πέτρα Μούκα, στη Βρύση η οποία λέγεται Στα τριακόσια, επειδή το νερό είναι πολύ ελαφρό.

Η υγειονοµική υπηρεσία του ∆.Σ.Ε. κατά το διάστηµα των επιχειρήσεων στο Γράµµο είχε:

Γενικό αρχηγείο γιατρός 1 Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας γιατρός 1 ∆ιευθυντής νοσοκοµείου γιατρός Ι Γιατροί χειρουργοί στο νοσοκοµείο εθελοντής 1, αιχµάλωτος 1. Γιατροί Παθολόγοι. Εθελοντής 1, επιστρατευµένη 1 Πολιτικός επίτροπος του νοσοκοµείου ο Μενέλαος µε βοηθό τη Χυτήρη Μ. Στην 670 µονάδα Γιατρός 1 Χειρουργός 1.

Στη θέση Καµπίτσιο όπου εγκαταστάθηκε η χειρουργική οµάδα µε το Γεώργιο Τζαµαλούκα

73


δεν είχαµε καµιά προετοιµασία. Τις πρώτες µέρες έφτιασαν σκηνές µε κουβέρτες πλάι και πάνω. Μέσα σ' αυτό το κουβερτοδωµάτιο γίνονταν οι επεµβάσεις στην αρχή, µετά έγιναν καλύβες µε πλεγµένα κλαδιά και χόρτα. Έτσι χειρουργούσε ο περίφηµος αντάρτης χειρουργός Τζαµαλούκας Γεώργιος όλα τα τραύµατα από τα πιο ελαφρά µέχρι τα κεφαλιακά και κοιλιακά και µε εξαιρετικά αποτελέσµατα.

Οι τραυµατίες µας παρέµεναν στο χειρουργείο ένα χρονικό διάστηµα, απαραίτητο µετά την επέµβαση και µετά διακοµίζονταν στο νοσοκοµείο.

Οι µάχες συνεχίζονταν και κάθε µέρα γίνονταν φονικότερες, οι τραυµατίες συχνά έρχονταν στη χειρουργική οµάδα πάντοτε µε σχετική καθυστέρηση.

Η µεταφορά των τραυµατιών παρουσίαζε σχετική δυσκολία, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο και όσο οι µέρες περνούσαν καλυτέρευε.

Τραυµατιοφορείς δε διαθέταµε, ήταν δύσκολο να διαθέσουµε αντάρτες, διότι οι µάχες δεν είχαν ανάπαυλα, τα χωριά ήταν έρηµα ή τα φύλαγαν µονάχα περασµένης ηλικίας άνθρωποι. Χρη-σιµοποιήσαµε αιχµαλώτους για τη µεταφορά και λίγες γυναίκες. Πάντως στο βουνό η µεταφορά είναι δύσκολη, δροµίσκοι στενοί, κατσικόδροµοι ανώµαλοι και γεµάτοι κλαδιά.

Οργανώσαµε κεντρικό άξονα διακοµιδής τραυµατιών από τη Σαµαρίνα και δια µέσου των χειρουργικών οµάδων µέχρι το νοσοκοµείο µε σταθµούς στα χωριά Φούρκα - Κάντσικο - Ζέρµα

- Καµπίτσιο - και άλλους άξονες για ελαφρά τραύµατα. Οι σταθµοί ήταν πλαισιωµένοι µε νο-σοκόµο και υγειονοµικό υλικό.

Για τη µεταφορά µετασχηµατίσθηκαν δύο λόχοι τραυµατιοφορέων, ένας της 670ης µονάδας και ένας του αρχηγείου ∆υτ. Μακεδονίας.

Η οργάνωση των δύο λόχων βελτίωσε την κατάσταση της µεταφοράς.

Ήµασταν λιγοστοί γιατροί στη διαδροµή της µεταφοράς. Στις χειρουργικές οµάδες και νοσο-κοµείο πάντοτε κάθε µέρα βρισκόντουσαν γιατροί που επέβλεπαν, βοηθούσαν, βελτίωναν τυχόν αδυναµίες στην πορεία της δουλειάς.

Στην δυτική πλευρά του Γράµµου οργανώθηκε µονάχα σταθµός επίδεσης και προώθησης στη Βούρµπιανη προς την Αλβανία, µε νοσοκόµο ελλείψει γιατρού.

Οι µάχες γενικεύτηκαν, παντού είχαµε πει-σµατώδεις επιθέσεις των αντιπάλων µας, οι αντάρτες κρατούσαν τις θέσεις τους, δεν άφηναν τα τσουγγάρια εύκολα.

Ο αγώνας ήταν άνισος, ο οπλισµός τους ανώ-τερος, κι εµείς φτωχοί, αδύνατοι και λιγοστοί. Οι τραυµατίες µας κάθε µέρα και περισσότεροι, οι χειρουργοί µας µε το προσωπικό δούλευαν µέρα νύχτα. Τό νοσοκοµείο µε τον προβλεπόµενο αριθµό κρεβατιών δεν επαρκούσε, αρχίζαµε να προωθούµε τους ελαφρά τραυµατίες προς την Αλβανία ή συντοµεύαµε και το χρόνο της µετεγχειρητικής παραµονής τους στο νοσοκοµείο του Γράµµου.

Τέλη Ιουνίου η αεροπορία ανακάλυψε το νο-


νοσοκοµείο µας και άρχισε να το βοµβαρδίζει. Υποχρεωθήκαµε να µετακινήσουµε τη στατική χειρουργική οµάδα µε τον Πετρόπουλο στη Φούσια. σε µέρος απυρόβλητο και πυκνοδασωµένο. Το νοσοκοµείο µας συνέχισε να νοσηλεύει τραυµατίες µε ελαφριά τραύµατα και ακόµη χρησίµευε ως σταθµός διακοµιδής προς τη χειρουργική οµάδα Πετροπούλου και εκείθεν στην Αλβανία. Οι κυβερνητικές δυνάµεις µε την πείρα των προηγουµένων χρόνων συγκέντρωσαν δεκαπλάσιες δυνάµεις, δέκα ολόκληρες Μεραρχίες µε άφθονο πολεµικό υλικό, πυροβολικό, τανκς, αεροπορία. Μας σφυροκοπούσαν καθηµερινά χωρίς διακοπή, ο τόπος καίγονταν. Ήθελαν και προσπαθούσαν αυτή τη φορά οπωσδήποτε να µας εκτοπίσουν, µα δεν ήταν και τόσο εύκολο, ήµασταν λίγοι, οπλισµένοι µε ελαφρό οπλισµό, αλλά µε τις µικρές αντεπιθέσεις και τη σκληρή άµυνα δεν αφήναµε τις θέσεις µας, Κάθε τσουγγάρι στοίχιζε πολλά θύµατα κι από τις δύο πλευρές, µε την διαφορά ότι οι κυβερνητικοί µε τις µεγάλες τους δυνάµεις είχαν την δυνατότητα να ενεργούν κάθε στιγµή επιθέσεις και αντεπιθέσεις µε νέες δυνάµεις, ενώ εµείς, µε τις µικρές µας δυνάµεις. χωρίς ανανέωση, τσακισµένες., και µε τον ελαφρό οπλισµό, λιανζόµασταν κυριολεκτικά. Ήµασταν στην αρχή της µάχης µονάχα δέκα χιλιάδες και τώρα µε τη συνεχή αιµορραγία οι δυνάµεις ελαττώνονταν και άρχισε να διαφαίνεται η έκβαση της µάχης. Η 12η Ιουλίου ήταν η πιο αιµατηρή µέρα, οι


αντίπαλοι έριχναν τις βόµβες βροχή πάνω στις θέσεις µας και η αεροπορία µας σφυροκοπούσε κι αυτή όλη την ηµέρα. Εκατόν είκοσι χιλιάδες οβίδες πυροβολικού υπολογίζεται ότι έπεσαν στις γραµµές µας. Κάθε µέρα σκληρότερες και πιο πεισµατώδικες γινότανε οι επιθέσεις τους.

Αυτή τη µέρα έφυγα από το Αρχηγείο και πήγαινα για το νοσοκοµείο, κάθισα στον αυχένα του Μπουχέτσι, πάνω από τη Ζέρµα, να ξεκουραστώ, ήταν µεσηµέρι και έβγαλα το ηµερολόγιο να γράψω λίγες λέξεις. Αυτή τη στιγµή χαλούσε ο κόσµος, οι βόµβες έπεφταν βροχή και µες ρί-χναµε µε τα δυο πυροβόλα µας 2-3 φορές τη µέρα για να δείξουµε ότι κι εµείς κάτι έχουµε. Μέσα σ' αυτή την ψυχολογία το έκαψα.

Πάνω από την Φούρκα πλάι στο Ταµπούρι είναι το ύψωµα ο Κλέφτης. Αυτό το ύψωµα το κρατούσε ο Πάνος Ευριπίδης και δέχονταν συνεχώς τις σκληρές επιθέσεις, αλλά το κρατούσαν. Κι ο Πάνος έγινε πραγµατικά σύµβολο ηρωισµού.

Μετά από καιρό και εντολή της διοίκησης το εγκαταλείψαµε, διότι δεν υπήρχε καµιά ωφέλεια από το κράτηµα.

77


Η πείρα του Γράµµου

Οι συµπτύξεις µας υποχρέωναν και την υγει-ονοµική υπηρεσία να προσαρµόζει τους άξονας µεταφοράς των τραυµατιών και την τοποθεσία των χειρουργικών οµάδων. Επίσης και τους γιατρούς µας να βρίσκονται στους δρόµους χωρίς ανάπαυση. Βρίσκονταν όλοι σε µια υπερένταση.

Από το Γράµµο χάσαµε πολλά υψώµατα, ό χώρος στενεύει πολύ. Στις 10-12 Αυγούστου µετακινήσαµε τις χειρουργικές οµάδες κοντά στη Σούστα.

Η σκληρή µάχη του Γράµµου φτάνει στο τέλος της, τα τσουγγάρια τα χάνουµε το ένα µετά το άλλο, οι δυνάµεις µας, τσακισµένες από την κούραση και λιγοστεµένες από την καθηµερινή αιµορραγία, κάµπτονται και υποχωρούν σιγά σιγά.

Στις 20 του Αυγούστου το βράδυ τα µάχιµα τµήµατα µας διέσπασαν τις γραµµές των κυβερνητικών στο µονοπάτι ανάµεσα στις δυο οχυρωµένες θέσεις της Χελώνας και Αλεβίτσας, και τράβηξαν προς το Μάλι Μάδι.

Η µάχη του Γράµµου που διήρκεσε εβδοµήντα µέρες άνισου αγώνα, τελείωσε µε υποχώρηση µας και πάλι στο Βίτσι.

Στη µάχη αυτή είχαµε τέσσερις χιλιάδες τραυµατίες, που σήµαινε το 40% του συνόλου των

δυνάµεων µας, χωρίς να υπολογίζουµε τους νεκρούς µας.

Η υγεία των τραυµατιών µας αποκαθίστατο γρήγορα, τα τραύµατα πολύ γρήγορα επουλώνονταν, οι χειρουργοί µας απορούσανε, το ορεινό κλίµα, η καλή διατροφή, η ηλικία και η πίστη φαίνεται όλα µαζί συνέτειναν στη γρήγορη επούλωση τους. Οι µάχες του Γράµµου δεν µας ξάφνιασαν, τις περιµέναµε, δεν υπολογίζαµε βέβαια την τόσο µεγάλη σκληρότητα τους. ∆εν ήµασταν σε θέση να προετοιµαστούµε καλύτερα για να εξυπηρετήσουµε τόσο µεγάλο αριθµό τραυµατιών, αλλά και πείρα µεγάλη δεν είχαµε. Αν ανταποκριθήκαµε καλά, οφείλεται στη µέρα νύχτα δουλειά των χειρουργών µας, του προσωπικού τους και των λιγοστών άλλων γιατρών µας. Ο Γράµµος ήταν για την υγειονοµική υπηρεσία ένα σχολειό ατσαλωσύνης και πείρας. Παρ' όλο το τεράστιο βάρος δουλειάς που δεχτήκαµε, κατορθώσαµε να µεταφέρουµε ήσυχα, καλά και γρή-γορα τους τραυµατίες µας, να χειρουργήσουµε και να περιποιηθούµε περί τους τέσσερις χιλιάδες τραυµατίες.

Κατορθώσαµε παρ' όλες τις ελλείψεις µας να πετύχουµε ένα 35% των τραυµατιών µας να γυρίσουν στα τµήµατα τους µετά από εικοσιπέντε περίπου µέρες και να συνεχίσουν τον αγώνα.

Στην εποποιία του Γράµµου η υγειονοµική υπηρεσία έδωσε πολλά θύµατα σε κατώτερο προσωπικό. Οι τραυµατιοφορείς µετέφεραν τους τραυµατίες µας γρήγορα και τραγουδώντας για να ελαφρώνουν τον πόνο τους.

80 _____ Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

Αδυναµίες και ελλείψεις είχαµε πολλές. ∆εν είχαµε επαρκές υγειονοµικό προσωπικό ειδικευµένο και εκπαιδευµένο. ∆εν είχαµε προσωπικό και µέσα για τέτοιες σκληρές µάχες και για τόσο µεγάλο αριθµό τραυµατιών, ώστε να µπορούµε να προετοιµαστούµε καλύτερα. ∆εν είχαµε πείρα για τέτοια κολοσσιαία δουλειά. Γιατρούς είχαµε ελάχιστους και µερικούς απ' αυτούς δεν µπορούσαµε να τους αξιοποιήσουµε καλύτερα, επειδή δεν είχανε κανέναν δεσµό µαζί µας. Το νοσοκοµείο µε τα χίλια πεντακόσια κρεβάτια, το ανάλογο προσωπικό ήταν µια συγκεντρωµένη µεγάλη δύναµη και πολύ επικίνδυνο σε µια αεροπορική επιδροµή. Ίσως θα ήταν προτιµότερη η κλιµάκωση του νοσοκοµείου σε πολλά νοσοκοµεία µικρότερης δύναµης. ∆υστυχώς σε µας κάτι τέτοιο δεν ήταν εύκολο, διότι δεν είχαµε δυνατότητες. Ευτυχώς δεν είχαµε δεύτερη φορά υποστεί αεροπορικό βοµβαρδισµό.

∆εν οργανώσαµε νοσοκοµείο ή χειρουργική µονάδα στη δυτική πλευρά του Γράµµου από έλλειψη γιατρών.

Η µάχη του Γράµµου πολλά δίδαξε σε µας τους µικρούς, µα και στους µεγάλους, µαζί και την καθοδήγηση. Έδειξε ότι µε τις τεράστιες απώλειες σε 50% σε τραυµατίες και νεκρούς του ολικού αριθµού των δυνάµεων µας, χωρίς καµιά ελπίδα ενίσχυσης και ανανέωσης τους σε ανθρώπινο υλικό, η παράταση του πολέµου ήταν επόµενο να αυξήσει τα δεινά στο λαό µας χωρίς καµιά ελπίδα επιτυχίας και στα αντάρτικα τµήµατα να επιφέρει τον αφανισµό.

Περίοδος τρίτη

Από το 1948 ως την τελική πτώση

Προσπάθειες που εγγίζουν το θαύµα

Οι υπερδεκαπλάσιες κυβερνητικές δυνάµεις µας υποχρέωσαν, ύστερα από φονικότατες µάχες να αφήσουµε το Γράµµο, χωρίς να µας σπρώξουν στην Αλβανία.

Τα µάχη µα τµήµατα µας διέσπασαν τις δυνά-µεις των αντιπάλων µας και πέρασαν από το µο-νοπάτι που είναι στη µέση από τις δυο πολύ οχυ-ρωµένες θέσεις της Χελώνας και της Αλεβίτσας, µε µικρές απώλειες, τράβηξαν προς το Βίτσι και αγκιστρώθηκαν στο Μαλιµάδι.

Ευτυχώς δεν µας κυνήγησαν, καθυστέρησαν δυο τρεις µέρες, έτσι επωφεληθήκαµε και προφ-τάσαµε να οχυρωθούµε στο Μαλιµάδι.

Το νοσοκοµείο, οι χειρουργικές οµάδες µε το υγειονοµικό τους προσωπικό και το υγειονοµικό υλικό πέρασαν από την Αλβανία.

Η περιοχή του Βίτσι διασχίζεται από το δη-µόσιο δρόµο Φλώρινας - Πισοδέρι Ανταρτικό -Βατοχώρι Κρυσταλλοπηγή - Αλβανία. Αυτός ο δρόµος, µετά το αντάρτικο δεξιά κατευθύνεται προς τα χωριά της Πρέσπας Καρυές - Οξυά -Μικρολίµνη.

Επίσης από Καρυές-Λευκώνα-χωριά Άφρικας-Αλβανία. Επίσης από τις Καρυές -Λευκώνα - Λαιµό - Γιουγκοσλαβία. Ακόµα από

84 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος τρίτη 85

Καστοριά Βατοχώρι πού συνδέεται µε τον δηµόσιο δρόµο Φλώρινας - Βατοχώρι - Κρυσταλλοπηγή - Αλβανία. Το οδικό δίκτυο ευνοεί τους κυβερνητικούς να κινούνται ελεύθερα µε τα µέσα που διαθέτουν και να µας υποχρεώνουν σε µάχες τακτικές εκ παρατάξεως και όχι σε ανταρτοπόλεµο. Ακόµα τους ευνοεί να συγκεντρώνουν δυνάµεις γρήγορα σε όποιο σηµείο καθορίζουν, και να µας κτυπούν. Σε µας, το οδικό δίκτυο διευκόλυνε τη µεταφορά πολεµικού υλικού µε τα αυτοκίνητα αλλά οι ποσότητες πού διαθέτουµε δε µας δίνουν τη δυνατότητα να αντιµετωπίζουµε τις κυβερνητικές δυνάµεις. οι οποίες διαθέτουν άφθονα και βαριά πολεµικά µέσα. Κρατούσαµε τον όγκο του Βίτσι, τα Γκλάβατα, τα Κουλκουθούρια, το Λούντσερ, την Μπελά θίνστα, το Μαλιµάδι, τη Βέρµπα και την Άφρικα. Οι κυβερνητικές δυνάµεις µετά την εγκατάσταση µας στο Μαλιµάδι, άρχισαν τις επιχειρήσεις και οι δυνάµεις µας κάθε µέρα αντιµετώπιζαν δυσκολότερες καταστάσεις. Έριχναν διαρκώς στη µάχη νεότερες δυνάµεις και πολλαπλάσιες και οι απώλειες κι από τις δυο πλευρές ήταν πολύ µεγάλες, µε τη διαφορά ότι οι επιτιθέµενοι είχαν διαθέσιµες µονάδες ατέλειωτες.

Τό Μαλιµάδι είναι ένα πετροβούνι ακάλυπτο, χωρίς νερό και δάσος για κάλυψη. ∆εν είχαµε εφεδρείες, οι µέρες µας δύσκολες, από τις µετώπισθεν υπηρεσίες στέλνονταν στή µάχη ο καθένας που µπορούσε να πυροβολήσει.

Στην Κρυσταλλοπηγή στεκότανε ο Βλαντάς

και κάθε τραυµατία ή άρρωστο ή άλλον που έµπαινε από την Αλβανία, τους έστελνε κατ’ ευθείαν στη µάχη του Μαλιµάδι, έτσι και το υγειονοµικό προσωπικό πού γύριζε στέλνονταν στή µάχη. Η θέση µας ήταν δύσκολη, στο Μαλιµάδι παίζονταν η τύχη µας.

Το πέρασµα του υγειονοµικού από την Αλβανία και ακόµα κατά το γυρισµό η αποστολή τους στη µάχη του Μαλιµάδι, στα µάχιµα τµήµατα, µας καθυστέρησαν να αναπτύξουµε τα υγειονοµικά µας ιδρύµατα - νοσοκοµείο, χειρουργείο, περίπου είκοσι πέντε µέρες. Τους τραυµατίες τους στέλναµε κατ' ευθείαν στη Γιουγκοσλαβία. Αυτή την εποχή ο Πάνος Ευριπίδης, ήρωας του Κλέφτη, τραυµατίστηκε στο µηρό, διακοµίσθηκε στη Γιουγκοσλαβία και εκεί στο χειρουργικό τραπέζι έµεινε για πάντα. Έτσι ένας ατσάλινος αντάρτης που δε γνώριζε φόβο, χάθηκε. Πιθανόν, αν η υγειονοµική µας δεν καθυστερούσε, να µη χάναµε τον ήρωα µας Πάνο.

Τα γυµνά πετροτσούγγαρα του Μαλιµάδι τα χάναµε το ένα µετά το άλλο. Όλα έδειχναν ότι το Μαλιµάδι κινδυνεύει. Την τελευταία στιγµή που κινδύνευε να χάσουµε και το τελευταίο ύψωµα απ' όπου φαίνεται το Βατοχώρι και η Κρυσταλλοπηγή, διατάχθηκε αντεπίθεση και ύστερα από σκληρή µάχη σώµα προς σώµα, τους ξηλώσοµε από τις θέσεις τους, τις ανακαταλάβαµε, άρχισαν να υποχωρούν σιγά σιγά και η υποχώρηση τους µεταδόθηκε και στα µετόπισθεν και παρατηρήθηκε ένας πανικός, ο οποίος γενικεύθηκε παντού. ∆εν είχαµε εφεδρείες να εκµεταλλευτούµε την ευκαιρία

86 ________ Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ την επιτυχία - νίκη, που ήταν δυνατό να απειλήσουµε και την Καστοριά. Έτσι κερδήθηκε µόνο το Μάλι µόδι και µαζί µ’ αυτό µείναµε κι εµείς λίγο καιρό στο Βίτσι. Τα θύµατα κι από τις δυο πλευρές ήταν πολυάριθµα.

∆ιδάγµατα για το υγειονοµικό

Η µάχη του Γράµµου πολλά µας δίδαξε. Έµπαιναν άµεσα προβλήµατα, τα οποία έπρεπε να υλοποιηθούν.

α) Να δηµιουργήσουµε σχολές υγειονοµικών στελεχών, που να είναι σε θέση να πλαισιώνουν τις ταξιαρχίες και τα τάγµατα, µια και δεν ήταν εύκολο να εξασφαλίσουµε γιατρούς.

β) Να οργανώσουµε σχολές νοσοκόµων σε ευρεία κλίµακα.

γ) Να εξασφαλίσουµε τους υγειονοµικούς σχηµατισµούς, νοσοκοµεία, χειρουργικές οµάδες, αναρρωτήρια, τάγµα τραυµατιοφορέων, σταθµούς επίδεσης και προώθησης και άλλα από τον κίνδυνο αεροπορικού βοµβαρδισµού.

Όλα αυτά έπρεπε γρήγορα να βρουν τη λύση τους και ακόµα να προσαρµόσουµε την οργάνωση µας µε βάση και το οδικό δίκτυο του χώρου.

Η υγειονοµική υπηρεσία του Γενικού Αρχη-γείου ενισχύθηκε µε την απόσπαση από την 670 µονάδα του γιατρού Χρήστου ∆άµκα. Με την το-ποθέτηση του ήµασταν σε θέση να µελετάµε, να οργανώνουµε, νά επιβλέπουµε και να δουλεύουµε καλύτερα. Καταργήθηκαν τα αρχηγεία και δηµι-ουργήθηκαν οι 9η, 10η και 11η µεραρχίες. Τοπο-θετήθηκαν οι γιατροί Βασίλειος ∆αδαλιάρης,


Στέφανος Χουζούρης και Στέφανος Κολοβός στις µεραρχίες. Στο νοσοκοµείο τοποθετήθηκε διευ-θυντής η γιατρός Καίτη Γκιζέλη-Νικολέτου νε-οαφιχθείσα, νέα στην ηλικία και από πρώτης όψεως πολύ καλή και επιβλητική.

Υπεύθυνους υγειονοµικούς στις ταξιαρχίες και τα τάγµατα τοποθετήσαµε φοιτητές ιατρικής και πεπειραµένους νοσοκόµους.

Το υγειονοµικό προσωπικό το οποίο στάλθηκε στη µάχη του Μαλιµάδι, υποχρεώθηκα να γυρίσω αρκετές ταξιαρχίες για να το συγκεντρώσω.

Όταν έφτασαν οι χειρουργικές οµάδες στο Βίτσι, τη µια του Τ. Πετρόπουλου, την εγκατα-στήσαµε στο Μοσχοχώρι, την άλλη µε τον Γ. Τζαµαλούκα, στο Πρεβάλι σέ καλύβες προσωρινά.

Οργανώσαµε τάγµα τραυµατιοφορέων µε πέντε λόχους, δώσαµε από ένα σε κάθε µεραρχία και οι υπόλοιποι δύο λόχοι παρέµειναν στο τάγµα τραυµατιοφορέων.

Στις ταξιαρχίες δώσαµε τραυµατιοφορείς για τη µεταφορά των τραυµατιών στο χώρο τους. Τραυµατιοφορείς επιστρατεύσαµε από τα χωριά του Βίτσι, γυναίκες ως επί το πλείστον και νέες την ηλικία.

∆ιοικητής του τάγµατος τραυµατιοφορέων τοποθετήθηκε ο Σπύρος Πεσεκτσίδης (Φωκάς).

Οργανώσαµε κεντρική φαρµακαποθήκη στο νοσοκοµείο µε υπεύθυνο φαρµακοποιό. Στο τάγµα τραυµατιοφορέων συχνά κάναµε συνάντηση οι γιατροί των τµηµάτων και οι υγειονοµικοί υπεύθυνοι


των ταξιαρχιών και ταγµάτων, ανταλλάσσαµε γνώµες για την πορεία της δουλειάς, την καλυτέρευση της και δίναµε και τις απαραίτητες οδηγίες.

Τα τµήµατα κάθε µήνα, σύµφωνα µε τα υπο-δείγµατα, άρχισαν να υποβάλουν καταστάσεις αναγκαίου υλικού, εκπαίδευσης, κίνησης τραυµα-τιών, ασθενών, εγκαταστάσεις κ.λπ.

Οργανώσαµε στο χώρο του Βίτσι άξονα δια-κοµιδής των τραυµατιών µας:

α) Από Κρυσταλλοπηγή στη χειρουργική οµάδα Μοσχοχώρι.

β) Κεντρικός άξονας, από Κρυσταλλοπηγή -Βατοχώρι χειρουργική οµάδα στο Πρεβάλι.

\γ) Από Μακροχώρι - Κότα χειρουργική οµάδα στο Πρεβάλι.

δ) Από Πισοδέρι - αντάρτικη χειρουργική οµάδα στο Πρεβάλι.

ε) Από Άγιο Γερµανό χειρουργική οµάδα στο Πρεβάλι.

στ) Από χειρουργική οµάδα - Μικρολίµνη στο νοσοκοµείο.

ζ) Από τη χειρουργική οµάδα στη Γιουγ-κοσλαβία µε φορτηγά ανοικτά αυτοκίνητα.

Είχαµε µιά ακόµη αδυναµία- η θέση των χει-ρουργικών οµάδων ήταν προσωρινή. Με το Φωκά διοικητή του τάγµατος τραυµατιοφορέων, κάναµε αναγνώριση για τη µόνιµη θέση των χειρουργικών οµάδων σε τοποθεσία απυρόβλητη από το πυροβολικό, στο µύλο του Τύρνοβου και στο µο-νοπάτι που πάει για τη Σφήκα κοντά στο δρόµο. Σε µια µικρή χαράδρα, δεξιά από το µονοπάτι,

89

90 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος τρίτη 9/

που τη βρήκαµε κατάλληλη, αποφασίσαµε να γίνουν θάλαµοι-αµπριά για τους τραυµατίες, µεγάλοι µε σκέπασµα 8-10 κορµούς δέντρων, ώστε ο κίνδυνος από τους αεροπορικούς βοµβαρδισµούς να είναι πολύ µικρός. Επίσης έγιναν δυο µεγάλοι και ευρύχωροι χειρουργικοί θάλαµοι γρήγορης επέµβασης και για να είναι δυνατό να χειρουργούν δυο-τρεις χειρουργοί συγχρόνως. Οι θάλαµοι αµπριά ήταν σε θέση να συµπεριλάβουν τριακόσιους τραυµατίες.

Για το σκάψιµο των θαλάµων - αµπριά χρη-σιµοποιήθηκαν οι γυναίκες του τάγµατος τραυµα-τιοφορέων. Οι γυναίκες ήταν πολύ εργατικές και δούλευαν εντατικά παρ' όλο το κρύο που έκανε αυτό το χειµώνα.

Τό νοσοκοµείο ήταν εγκατεστηµένο στα χωριά της Άφρικας, Πυξό και Βροντερό. Για να µεταφερθούν οι τραυµατίες από τα τµήµατα, κα-τευθύνονταν στη Μικρολίµνη και µετά µε βάρκα περνούσαν στο Αγκαθωτό, ένα µικρό χωριό, και µε τα ζώα από κει πήγαιναν στο νοσοκοµείο. Η απόσταση ήταν µικρή.

Τελευταία το νοσοκοµείο εγκαταστάθηκε σε αµπριά έξω από το Βροντερό.

Πληροφορήθηκα ότι στην Άφρικα υπήρχαν σπηλιές, σκέφτηκα ότι θα ήταν πολύ καλύτερα να βρώ σπηλιά κατάλληλη. Τη σκέψη µου έθεσα υπόψη της διοίκησης, η οποία συµφώνησε και µου συνέστησε να προχωρήσω.

Με τον Πιτιανούδη Σταύρο, στέλεχος της διοίκησης, γυρίσαµε όλη την Άφρικα και είδαµε αρκετές σπηλιές. Μια απ’ αυτές που βρίσκονταν

στο µονοπάτι από το Αγκαθωτό και πολύ κοντά προς το Βροντερό, ήταν καλή και πολύ µεγάλη. Η σπηλιά έπρεπε απαραίτητα να διαρρυθµισθεί και διαµορφωθεί κατάλληλα. Εξασφάλισα ειδικούς για ανατινάξεις και τη φτιάξαµε να παίρνει διακόσια πενήντα κρεβάτια. Η σπηλιά ήταν σ' ένα πέτρινο βουνό και πλέον από εκατό µέτρα πέτρινος όγκος την κάλυπτε από πάνω. Κίνδυνος δεν υπήρχε κανένας.

Στρώσαµε µέσα σανίδια και φτιάσαµε τα κρεβάτια.

Όταν οι εγκαταστάσεις στο εσωτερικό της σπηλιάς βρίσκονταν στο τέλος, µια µέρα πρωί πρωί που γύριζα από τις εγκαταστάσεις του νοσοκοµείου-αµπριά, έξω από το Βροντερό, ένα αεροπλάνο - το ονοµάζαµε πάντα το πρωινό αεροπλάνο γαλατά - έκανε συγκεκριµένες κατο-πτεύσεις. Αυτό µας ανησύχησε και ειδοποίησα το νοσοκοµείο να µεταφερθούν όλοι οι τραυµατίες και οι άρρωστοι µε το προσωπικό γρήγορα στη σπηλιά. Ευτυχώς η σπηλιά ήταν πολύ κοντά και πραγµατοποιήθηκε η µετακίνηση του νοσοκο-µείου πολύ γρήγορα, µέσα σε λίγες ώρες, µέχρι το µεσηµέρι. Κατά τις δυο µ.µ. έφτασαν δυο αεροπλάνα και άρχισαν να ρίχνουν εµπρηστικές βόµβες και έκαψαν τα ξερόκλαδα που είχαµε για καµουφλάρισµα. Όλη η δύναµη του νοσοκοµείου είχε µετακινηθεί και δεν είχαµε καµιά ζηµιά.

Η µετάθεση του γιατρού Χρήστου ∆άµκα στην υγειονοµική υπηρεσία του Γεν. Αρχηγείου µας έδωσε τη δυνατότητα να συζητούµε όλα τα προβλήµατα µας ήρεµα, να βρίσκουµε τις καλύ-

92 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος τρίτη

τερες λύσεις µια και είχαµε το χρόνο. Βασικά, πάντοτε ο ένας από τους δυο βρι-

σκόταν για λίγες µέρες στα τµήµατα, ενώ ο άλλος θα ήταν στα γραφεία της υγειονοµικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου. Η επιστροφή του ενός γιατρού µας που ήταν στα τµήµατα και η συζήτηση των προβληµάτων που αντιµετώπιζε, µας επέτρεπαν να λαβαίνουµε τις απαραίτητες αποφάσεις αµέσως. Αυτό γινόταν πάντοτε εναλλάξ.

Το πρόβληµα της έλλειψης γιατρών δεν ήταν εύκολο να ξεπεραστεί, έπρεπε να βρούµε κάποια άλλη λύση. Σκεφτήκαµε να οργανώσουµε σχολή µεσαίων υγειονοµικών στελεχών µε διάρκεια φοί-τησης πέντε µήνες.

Μετά το τέλος τής φοίτησης τους θα τοποθε-τούνταν υπεύθυνοι υγειονοµικοί στις ταξιαρχίες, τάγµατα κλπ.

Επίσης σκεφτήκαµε να οργανώσουµε σχολές νοσοκόµων µε διάρκεια φοίτησης τρεις µήνες. Τις σκέψεις µας θέσαµε υπόψη της διοίκησης, η οποία συµφώνησε και εκδόθηκαν οι σχετικές διαταγές.

∆ιευθυντής των σχολών τοποθετήθηκε ο γιατρός Μαγκάκης Νίκος παθολογοανατόµος, ικανότατος, εργατικότατος, ακούραστος, ακέραιου χαρακτήρα.

Πολιτικός επίτροπος των σχολών τοποθετήθηκε η Χαρούλα Πάρνη.

Η οργάνωση και η λειτουργία των σχολών υπήρξε υποδειγµατική. Οι σχολές των µεσαίων υγειονοµικών και των νοσοκόµων εγκαταστάθηκαν στην αρχή στο χωριό Τύρνοβο και µετά

µεταφέρθηκαν στις εγκαταστάσεις του σι -/κροτή-µατος χειρουργικών οµάδων, όπου και το τάγµα τραυµατιοφορέων. Τα αµπριά-θάλαµοι τα προορι-ζόµενα για τις χειρουργικές οµάδες, χάρη στην καλή και ευσυνείδητη δουλειά των γυναικών τοι τάγµατος, παρά τον παγωµένο καιρό το χειµώνα. τελείωσαν πριν από τον καθορισµένο χρόνο.

∆ιδάχτηκαν στοιχεία Ανατοµίας. Φυσιολογίας, Μικροβιολογίας, Νοσηλευτικής, Επιδηµιολογίας και οργάνωσης υγειονοµικής υπηρεσίας.

Μαθήµατα δίδαξαν οι γιατροί των τµηµάτων του Βίτσι και των χειρουργικών οµάδων.

Περίοδος τρίτη 95

Ανάδειξη στελεχών

Αποφοίτησαν από τις δυο σχολές Μεσαίων υγειονοµικών στελεχών εκατόν πενήντα δύο και ονοµάσθηκαν ανθυπολοχαγοί της υγειονοµικής σχολής µε διαταγή του Γενικού Αρχηγείου του ∆.Σ.Ε.

Η επιτυχία των σχολών οφείλεται στην προσωπικότητα του Νίκου Μαγκάκη.

Συχνά στα χειρουργικά συγκροτήµατα συν-αντούσαµε τους γιατρούς των µεραρχιών, ανταλ-λάσσαµε σκέψεις για τη δουλειά µας και καθορίζαµε πάντοτε ενιαία γραµµή.

Τοποθετήσαµε δυο υγειονοµικά στελέχη, πεπειραµένους νοσοκόµους εξαρτώµενους από τη διεύθυνση υγειονοµικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου, το Λάζαρο Τσιτούρα και τη Γαρέφω. Χωρίστηκε ο χώρος του Βίτσι σε δυο τοµείς και ο καθένας επισκεπτόταν τους σταθµούς επίδεσης της περιοχής του - ταξιαρχίες, τάγµατα και τα τµήµατα.

Έτσι, µ' αυτόν τον τρόπο ήµασταν σε θέση να ξέρουµε την κατάσταση κάθε υγειονοµικού σχηµατισµού, εγκαταστάσεις, ανάγκες σε υγει-ονοµικό υλικό, αδυναµίες κ.λ.π. Η υγειονοµική υπηρεσία ενισχύθηκε µε το χειρουργό Τιµπόρ, ειδικό για επεµβάσεις θώρακος. Τα τµήµατα των

Καϊλαρίων έπιασαν το χειρουργό ∆ρόσο Σκύλλα. τον οποίο τοποθετήσαµε στη χειρουργική οµάδα του Γιώργη Τζαµαλούκα. Η επεξεργασία των µα-θηµάτων ανατέθηκε σε ειδικό συναγωνιστή· επίσης τοποθετήθηκε δάσκαλος στις σχολές για να διδάξει στους µαθητές γραµµατική, αριθµητική. γεωµετρία κ.λ.π.

Η επίδοση των µαθητών των σχολών, τόσο των µεσαίων υγειονοµικών στελεχών, όσο και των σχολών νοσοκόµων, υπήρξε πολύ καλή. Επί πλέον οι µαθητές των σχολών βοήθησαν στην αποπεράτωση των εγκαταστάσεων. Από την υγειονοµική υπηρεσία εκδόθηκε ένα βιβλιαράκι πρώτων βοηθειών, µε τίτλο : «Απλές οδηγίες για το νοσοκόµο και τον αντάρτη». Το βιβλιαράκι διανεµήθηκε στους νοσοκόµους και τους αντάρτες.

Αυτή η έντονη προετοιµασία καλυτέρευσε κατά πολύ τη δουλειά µας και είµασταν πιο σίγουροι ότι θα αντιµετωπίσουµε ευκολότερα τις επερχόµενες σκληρές µάχες.

Οι σχολές και το τάγµα τραυµατιοφορέων εγκαταστάθηκαν στο χώρο του χειρουργικού συγκροτήµατος, όπως και η προωθηµένη φαρµα-καποθήκη.

Το νοσοκοµείο, τις εγκαταστάσεις του χει-ρουργικού συγκροτήµατος, τις χειρουργικές οµάδες και τις υγειονοµικές σχολές επισκέφθηκαν διαδοχικά ο Πρόεδρος της κυβερνήσεως Μήτσος Παρτσαλίδης, οι υπουργοί Πέτρος Κόκκαλης, Μ. Πορφυρογένης, Γιάννης Βουρνάς, Κ. Καραγιώργης, Τ. Παπαδηµήτρης, Πασχάλης Μητρόπουλος.


Τις επισκέφθηκε επίσης αντιπροσωπεία της δη-µοκρατικής Γαλλίας, ο Πώλ Ελυάρ, ο Φόρζ, ο Ζακ Ερµάν.

Όλοι έµειναν έκθαµβοι και εξέφρασαν το θαυµασµό τους για τις εγκαταστάσεις, οι οποίες ήταν πρωτοφανείς για αντάρτικο, για την πειθαρχία. τάξη. τον ενθουσιασµό των τραυµατιών µας και µίλησαν µε τα καλύτερα λόγια.

Η υγειονοµική υπηρεσία ενισχύθηκε ακόµη µε τέσσερις χειρουργούς, το Θεόδωρο, το Μήτσιο, τον Ιπποκράτη και τον Άγη.

Κάθε µέρα είχαµε σε όλη τη γραµµή του χώρου του Βίτσι µικροσυµπλοκές, από τις οποίες είχαµε και τους τραυµατίες µας. Εµείς προσπαθούσαµε να βελτιώνουµε τοπικά τις θέσεις µας, το ίδιο και οι κυβερνητικοί.

Στις 5 του Νοέµβρη του 1948 µε το Φωκά δι-οικητή του τάγµατος τραυµατιοφορέων, κάναµε αναγνώριση στον Κάτω Μελά και Μακρυχώρι για να βρούµε την πιο κατάλληλη τοποθεσία για την εγκατάσταση προωθηµένης χειρουργικής οµάδας σε περίπτωση επίθεσης ενάντια στο Μπέκοβια.

Η χειρουργική οµάδα µε το χειρουργό Γεώργιο Τζαµαλούκα, αρκετό υγειονοµικό προσωπικό και υγειονοµικό υλικό, προωθήθηκε και εγκαταστάθηκε στου Κάτω Μελά.

Το τάγµα τραυµατιοφορέων προώθησε δυο λόχους και οργάνωσε σταθµούς παραλαβής και προώθησης από τα µαχόµενα τµήµατα στο Μπέ-κοβια µέχρι τη χειρουργική οµάδα. Επίσης το τάγµα οργάνωσε σταθµούς και από τη χειρουργική οµάδα µέχρι τις εγκαταστάσεις των χειρουργικών οµάδων.


Η µάχη του Μπέκοβια άρχισε µε επίθεση των τµηµάτων µας στις 10 του Νοέµβρη και ήταν διάρκειας δύο ηµερών, καταλήφθηκε δυο φορές και τελικά µας απώθησαν. Είχαµε τριακόσιους τραυµατίες. Αυτός ο µεγάλος αριθµός τραυµατιών πέρασε από την προωθηµένη χειρουργική οµάδα, βελτιώθηκαν οι επιδέσεις τους, χειρουργήθηκαν όσοι ήταν απαραίτητο και προωθήθηκαν στις χειρουργικές εγκαταστάσεις, όπου τους παρα-λάµβαναν άλλοι χειρουργοί για τη συνέχιση της χειρουργικής αγωγής και ανάλογα µε τη σοβαρότητα των τραυµάτων τους κατεύθυναν στο νοσοκοµείο τους ελαφρά ή και στη Γιουγκοσλαβία.

Αυτή η τεράστια κουραστική και βιαστική δουλειά δεν επιδεχόταν καµιά καθυστέρηση, έπρεπε να τελειώσει σε δυο τρεις µέρες το πολύ.

Αυτή ήταν και η βασική διαφορά από τις µάχες του Γράµµου. Μικρή η διάρκεια της µάχης και µεγάλος αριθµός τραυµατιών, ο οποίος έπρεπε άµεσα να µεταφερθεί, να χειρουργηθεί και να προωθηθεί στον προορισµό του.

Η µεταφορά πραγµατικά έγινε πολύ γρήγορα και καλά στή χειρουργική οµάδα.

Μια οµάδα τραυµατιοφορέων, γυναίκες, βρέ-θηκαν κοντά στους κυβερνητικούς, τους φωνάξανε να παραδοθούν, δε σταµάτησαν, τους κυνήγησαν, τους πυροβόλησαν, τραυµατίσθηκε µια τραυµατιοφορίνα και επειδή βάλλονταν το µονο-πάτι, άφησαν το φορείο, πήρανε τον τραυµατία και την τραυµατιοφορίνα στην πλάτη και µέσα από τους θάµνους µετέφεραν τους τραυµατισµένους

97

98 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ στον επόµενο σταθµό.

Το προσωπικό της χειρουργικής οµάδας και ο χειρουργός δούλεψαν σκληρά χωρίς ανάπαυση µέρα και νύχτα. Η χειρουργική οµάδα παρέµεινε στον Κάτω-Μελά τρεις µέρες κι όταν τελείωσε η δουλειά τους ξαναγύρισαν στις εγκαταστάσεις τους. Το χωριό Κάτω-Μελά έχει την ιστορική σηµασία

του. Εδώ σκοτώθηκε ο αντάρτης αξιωµατικός Παύλος Μελάς τον Οκτώβριο του 1904 από τους Τούρκους. Φαίνεται ότι δεν πήραν µέτρα ασφαλείας όπως λένε οι γεροντότεροι, κι έτσι χάθηκε όπως και τόσοι άλλοι. Το σπίτι του υπάρχει, αλλά καµιά µέριµνα διατήρησης δεν πάρθηκε. 28 ∆εκεµβρίου καινούργια δεύτερη επίθεση ενάντια στο Μπέκοβια, µα αυτή ήταν χειρότερη από την προηγούµενη, η θερµοκρασία έφτασε περισσότερο από 20 βαθµούς κάτω από το µηδέν. Η µάχη ήταν πολύ σκληρότερη από την προηγούµενη και φονικότερη. Είχαµε τριακόσιους είκοσι τραυµατίες και εκατόν ογδόντα µε κρυοπαγήµατα των κάτω άκρων, κατά πλειοψηφία µαθητές της σχολής αξιωµατικών. Πέρασαν ένα µικρό ποταµάκι µέσα στο νερό και σαν αποτέλεσµα είχαµε να κρυοπαγήσουν στα πόδια. ∆εν είχε την πρόβλεψη ο διοικητής τους να φτιάξει ένα γεφυράκι και να αποφευχθούν τα κρυοπαγήµατα. Τη µεταφορά των τραυµατιών ανέλαβε όπως πάντα το τάγµα τραυµατιοφορέων, µε την ενίσχυση των µαθητών της σχολής µεσαίων υγειονοµικών στελεχών και της σχολής νοσοκόµων που άρχισαν να λειτουργούν. Η χειρουργική οµάδα µε το χειρουργό Τζαµαλούκα


προωθήθηκε και εγκαταστάθηκε πάλι στον Κάτω-Μελά.

Στη µάχη του Μπίκοβικ είχαµε από το τάγµα τραυµατιοφορέων γυναίκες πέντε νεκρούς και τρεις τραυµατίες. Είχαµε επίσης κρυοπαγήµατα στους µηρούς των γυναικών, επειδή φορούσαν τα γυναικεία τους ρούχα.

Η χειρουργική οµάδα υποχρεώθηκε να εξ-υπηρετήσει πολύ µεγαλύτερο αριθµό τραυµατιών µέσα σε σύντοµο χρονικό διάστηµα. ∆ούλεψαν αγόγγυστα, ακούραστα, χωρίς ανάπαυλα.

Η µεταφορά των τραυµατιών στο χώρο του Βίτσι είναι διαφορετική από το Γράµµο. Εκεί κα-τσικόδροµοι µε συνεχή ανεβοκατεβάσµατα, ανώ-µαλοι, εδώ στο Βίτσι δρόµοι δηµόσιοι ή χωραφό-δροµοι αλλά ίσοι, ευκολότερη η µεταφορά, αλλά εδώ ο αριθµός των τραυµατιών έπρεπε να µετα-φερθεί σε µικρό χρονικό διάστηµα, έστω κι αν ήταν πολλαπλάσιος αριθµός του Γράµµου.

Η γυναίκα για τη µεταφορά των τραυµατιών είναι πολύ προτιµότερη των ανδρών. Τα καλά της λόγια, η λεπτότητα τής ψυχής της επιδρά και στον πόνο του τραυµατία. Η µεταφορά των τραυµατιών στο χώρο της ταξιαρχίας γινότανε µε τραυµατιοφορείς, οι οποίοι διατέθηκαν στις ταξι-αρχίες. ∆υστυχώς όµως αρκετές ταξιαρχίες κατέ-ταξαν τους τραυµατιοφορείς στα µάχιµα τµήµατα, χωρίς να αντιλαµβάνονται τη σοβαρότητα της µεταφοράς των τραυµατιών.

Το Μπίκοβικ και κατά τή δεύτερη επίθεση δεν καταλήφθηκε. Οι δυνάµεις µας στο Βίτσι ήταν πολύ ελαττωµένες γιατί, ύστερα από τις µεγάλες

99


απώλειες του Γράµµου και τη συνεχή αιµορραγία στο Βίτσι, καταντήσαµε να έχουµε στην οµάδα τρεις άντρες και δυο αντάρτισσες.

Η µεταφορά των τραυµατιών προς την Αλβανία και Γιουγκοσλαβία γινόταν µε φορτηγά ανοιχτά αυτοκίνητα και το χειµώνα δυστυχώς τους µεταφέραµε τις πιο πολλές φορές χωρίς σκεπάσµατα, διότι δεν είχαµε κουβέρτες.

Τον καθορισµό και την ευθύνη της µεταφοράς των τραυµατιών και αρρώστων στο εσωτερικό και προς τις σοσιαλιστικές χώρες είχε βέβαια η υγειονοµική υπηρεσία του Γεν. Αρχηγείου, αλλά δυστυχώς δεν ήταν εύκολο να επιλυθεί ένα τέτοιο πρόβληµα, όπως η έλλειψη κλινοσκεπασµάτων.

Τη χειρουργική οµάδα µε τον Τ. Πετρόπουλο τη µετακινήσαµε από το Μοσχοχώρι στο συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων. Ο µεγάλος αριθµός τραυµατιών σε πολύ µικρό διάστηµα και ο συν-ωστισµός στους χειρουργούς µας προβληµάτισε και αποφασίσαµε ο κάθε χειρουργός να δέχεται ορισµένη κατηγορία τραυµατιών. Γι' αυτό το σκοπό ο γιατρός οφθαλµίατρος Βασίλειος Βάσιµου µετακινήθηκε από το νοσοκοµείο στο συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων και ανέλαβε τη διαλογή των τραυµατιών και την αποστολή στον καθορισµένο εκ των προτέρων χειρουργό.

Η επιλογή αυτή επιτάχυνε πολύ την εξυπηρέτηση των τραυµατιών µας και την αποφυγή συνωστισµού στους χειρουργούς µας. Νά σηµειωθεί ότι οι δυο µεγάλοι χειρουργικοί θάλαµοι επέτρεπαν να χειρουργούν συγχρόνως δυο και τρεις χειρουργοί, σε κάθε χειρουρ^κό θάλαµο

Περίοδος τρίτη ___________________________________101_

Την εποχή αυτή είχαµε επάρκεια χειρουργών, ιδι-αίτερα ύστερα από την εθελοντική άφιξη πέντε φίλων χειρουργών πού προσφέρθηκαν να βο-ηθήσουν τους τραυµατίες αντάρτες.

Σε όλη την περιοχή του Βίτσι µικροσυµπλοκές είχαµε καθηµερινά και εποµένως και τραυµατίες, και η δουλειά µας δεν σταµατούσε ποτέ, δεν είχαµε ησυχία.

Τον Ιανουάριο του 1949 τµήµατα µας κτύπη-σαν την Αρδέα, Έδεσσα, Νάουσα· καταλήφθηκε η Νάουσα, την οποία όµως αφήσαµε ύστερα από ισχυρή πίεση των κυβερνητικών τµηµάτων που κατέφθασαν για ενίσχυση της.

Τα τµήµατα µας φεύγοντας πήραν µαζί τους επιστρατευµένους.

Το κρύο ήταν δυνατό, και γεµάτο από χιόνια το Βέρµιο, το ντύσιµο τους πρόχειρο µε τον τρόπο πού φεύγανε και πολύ υπέφεραν στη διαδροµή µέχρι το Βίτσι.

Οι τραυµατίες από τις µάχες Αρδέας -Έδεσσας - Νάουσας προωθήθηκαν µέσω Καϊµακτσαλάν στη Γιουγκοσλαβία. Τα τµήµατα µας κατά την επιστροφή τους είχαν µερικούς τραυµατίες και αρρώστους, γι’ αυτό προωθήσαµε µέχρι την Τριανταφυλλιά λόχους τραυµατιοφορέων και σχολές µεσαίων υγειονοµικών στελεχών και νο-σοκόµων για να τους παραλάβουν και να τους µεταφέρουν στο συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων και στο νοσοκοµείο.

Η διαδροµή των τµηµάτων µας από τη Νάουσα µέχρι το Βίτσι µέσα στο χειµώνα ήταν κουραστική και δύσκολη.

100

Περίοδος τρίτη 103

Ο Μένιος Νασιάκος

Στη µάχη της Νάουσας πιάστηκε από τα τµήµατα µας ο γιατρός Μένιος Νασιάκος νεοαφιχθείς στη Νάουσα µόλις ένα εικοσιτετράωρο γρηγορότερα. Τον στείλαµε στο νοσοκοµείο να ξεκουραστεί και να εργασθεί µετά από ανάπαυση. Μας δούλεψε ευσυνείδητα και µετά τοποθετήθηκε γιατρός σε ταξιαρχίες.

Ήταν νέος µελετηρός, ακέραιος χαρακτήρας, εργατικός και αγαπούσε τον άρρωστο, είχε δεσµό µε το κίνηµα µας. Είχε αδελφό στο δηµοκρατικό στρατό λοχαγό, ο οποίος σκοτώθηκε την άνοιξη του 1947 στον Κόζιακα.

Στις 10 Φεβρουαρίου 1948 παραλάβαµε ένα αυτοκίνητο χειρουργείο το οποίο δεν προφτάσαµε να χρησιµοποιήσουµε, ένα αυτοκίνητο για τη µεταφορά τραυµατιών και ένα µικρό για την κίνηση της διεύθυνσης της υγειονοµικής υπηρεσίας. Όλο αυτό το χειµώνα δεν είχαµε καµιά ανάπαυλα· τραυµατίες είχαµε κάθε µέρα.

Στις αρχές Φεβρουαρίου άρχισε στην υγειονο-µική υπηρεσία γενικά όλων των τµηµάτων µια εν-τατική εργασία προετοιµασίας γιατί οι µάχες δια-δέχονταν η µια την άλλη.

Τα τµήµατα του Βίτσι στις 12 και 13 Φε-βρουαρίου προετοιµάζονταν να κτυπήσουν τη

Φλώρινα. Οι χειρουργικές οµάδες µε προσωπικό και υγειονοµικό υλικό προωθήθηκαν στο Πισοδέρι και πιο µπροστά, κοντά στη Φλώρινα.

Από µέρους τής υγειονοµικής υπηρεσίας του Γεν. Αρχηγείου ο Χρήστος ∆άµκας και ο διοικητής του τάγµατος τραυµατιοφορέων Φωκάς προ-ωθήθηκαν κοντά στη Φλώρινα, καθώς και η χει-ρουργική οµάδα του Γεωργίου Τζαµαλούκα µε προσωπικό και υγειονοµικό υλικό.

Στη διάθεση του τάγµατος των τραυµατιοφο-ρέων δόθηκαν εννιακόσιοι άνδρες και γυναίκες τραυµατιοφορείς, πολίτες από την περιοχή του Βίτσι και οι σχολές στελεχών και νοσοκόµων για την µεταφορά των τραυµατιών.

Ο υποφαινόµενος, γιατρός Σακελλαρίου Επαµεινώνδας, παρέµεινα στο συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων και στο Πισοδέρι για τον συντονισµό της άµεσης µεταφοράς και προώθησης των τραυµατιών στο συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων, στο νοσοκοµείο και στην Αλβανία, στο πιό σύντοµο χρονικό διάστηµα, για να αποφύγουµε θύµατα από αεροπορικούς βοµβαρδισµούς.

Οργανώθηκαν σταθµοί διακοµιδής σε όλη τη διαδροµή, από τη διοίκηση του τάγµατος κοντά στη Φλώρινα, µέχρι τον τελικό τους προορισµό.

Από το Πισοδέρι µέχρι τη Γιουγκοσλαβία έγινε µε το αυτοκίνητο.

Καθορίστηκαν δυο βασικοί σκοποί. α) Η παραλαβή και προώθηση των τραυµατιών

πολύ γρήγορα µέχρι των χειρουργικών οµάδων.

104______________Αναµνήσεις απο το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

β) Η προώθηση όλων των τραυµατιών µας στην Αλβανία και Γιουγκοσλαβία µέσα σε είκοσι τέσσερες ώρες, ώστε να αποφευχθεί κάθε κίνδυνος από αεροπορικές επιδροµές που τυχόν θα επακολουθούσαν µετά τη µάχη.

Κατορθώσαµε να εκπληρώσουµε και τους δυο σκοπούς.

Η µάχη της Φλώρινας ήταν η πιο αιµατηρή απ' όλες τις µάχες που έδωσε ο δηµοκρατικός στρατός και σε χρονική διάρκεια µονάχα δυο ηµερών.

Είχαµε χίλιους πεντακόσιους πενήντα επτά τραυµατίες, οι οποίοι πέρασαν από τους σταθµούς επίδεσης και διακοµιδής, στις χειρουργικές οµάδες. Χειρουργήθηκαν οι απαραίτητοι και όλοι προωθήθηκαν στον προορισµό τους. Από το Πι-σοδέρι όλα τα φορτηγά αυτοκίνητα παραλάµβαναν τους τραυµατίες και τους προωθούσαν στην Αλβανία και Γιουγκοσλαβία.

Η εξυπηρέτηση τόσο µεγάλου αριθµού τραυµατιών και η προώθηση τους στην Γιουγ-κοσλαβία και Αλβανία, ήταν για την υγειονοµική υπηρεσία ένας πραγµατικός άθλος. Στους τραυµατίες µας δεν συµπεριλαµβάνονταν όσοι µπήκαν µέσα στη Φλώρινα, της ταξιαρχίας του Αευτεριά, από τους οποίους κανένας δεν κατόρθωσε να γυρίσει πίσω.

Οι απώλειες µας στη µάχη της Φλώρινας ήταν πρωτοφανείς, ο αντικειµενικός σκοπός δεν επιτεύχθηκε, η πόλη δεν καταλήφθηκε, η ταξιαρχία που µπήκε µέσα εξοντώθηκε. Η µάχη αυτή έµοιαζε µε τον εξαντληµένο παλαιστή ο οποίος


συγκεντρώνει τις τελευταίες του εξαντληµένες δυνάµεις και αντεπιτίθεται µα σπάζει µια για πάντα τα µούτρα του.

Την τρίτη µέρα συγκέντρωσα όλα τα στοιχεία της µάχης, προώθησα όλους τους τραυµατίες στον προορισµό τους και πήρα ξαφνικά τηλεφώνηµα από τη διοίκηση να πάω στην έδρα. Όταν έφτασα, βρήκα τον Ζαχαριάδη και τον Μπαρτζιώτα. Σε ερώτηση του Μπαρτζιώτα ποια είναι τα νέα, απάντησα για τον αριθµό των τραυµατιών και την προώθηση τους και τις άλλες σχετικές πληροφορίες. Μια απ' αυτές, ότι από το σταθµό της διοίκησης έξω από την Φλώρινα µέχρι το Πισοδέρι, ήταν δώδεκα ώρες και όχι τέσσαρες όπως µου είπε ο οργανωτής και υπεύθυνος της µάχης Γούσιας. Μετά από όλα που εξιστόρησα κάνει ο Μπαρτζιώτας: άκουσες, Νίκο, τι είπε ο γιατρός; και τίποτε άλλο.

Τα βγάλαµε καλά πέρα στη µάχη της Φλώρινας παρά τον τόσο µεγάλο αριθµό των τραυµατιών, χάρη στους χειρουργούς µας οι οποίοι δούλεψαν αγόγγυστα και ευσυνείδητα. Ήταν όλοι διαλεχτοί, ο Τιµπόρ, ο Θεόδωρος,, ο Μήτσιος, ο Ιπποκράτης και ο Άρης και οι δικοί µας Τζαµαλούκας, Σκύλλας και Πετρόπουλος.

105

Η πρώτη σειρά υγειονοµικών της Σχολής

Η πρώτη σειρά της σχολής υγειονοµικών στελεχών τελείωσε, ονοµάστηκαν ανθυπολοχαγοί υγειονοµικής υπηρεσίας, τοποθετήθηκαν σε ταξι-αρχίες, τάγµατα - άρχισε η νέα σειρά µε εβδοµήντα πέντε υποψήφιους οι οποίοι παρουσιάστηκαν στη σχολή από τα τµήµατα. Οι νοσοκόµοι που τελείωσαν τη σχολή νοσοκόµων, τοποθετήθηκαν σε τµήµατα που δεν είχαν νοσοκόµους.

Οι µαθητές των σχολών µεσαίων υγειονοµικών στελεχών και νοσοκόµων, κατά το διάστηµα της φοίτησης τους, βοήθησαν πολύ για την ολοκλήρωση των εγκαταστάσεων και την συµπλήρωση τους. Επίσης πολύ βοήθησαν στη µεταφορά των

τραυµατιών που προηγήθηκαν στο Βίτσι .τα δυο στελέχη τα οποία τοποθετήθηκαν από την υγει-ονοµική υπηρεσία για τον έλεγχο της δουλειάς τη; υγειονοµικής στην περιοχή του Βίτσι.

Κάθε βδοµάδα ήµασταν σε θέση να έχουµε πλήρη γνώση της δουλειάς µας στα τµήµατα και ανάλογα δίναµε άµεσα τις απαραίτητες οδηγίες. Η δουλειά τους ήταν πολύ ικανοποιητική και συνέτειναν και αυτοί οι δυο στην όλη βελτίωση της.

Τον Απρίλιο του 1949, τµήµατα µας από το

Περίοδος Τρίτη 107

Βίτσι µετακινήθηκαν στο Γράµµο, όπου µαζί µε την 8η Μεραρχία της Ηπείρου εγκαταστάθηκαν στο χώρο του Γράµµου, ο οποίος είχε ανακαταληφθεί από τµήµατα µας το χειµώνα.

Σχηµατίσθηκε κλιµάκιο του Γενικού Αρχηγείου. Από µέρους της υγειονοµικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου στάλθηκε ο Χρήστος ∆όµκας και οι χειρουργοί Γ. Τζαµαλούκας, Θεόδωρος και Μήτσιος. Ο χώρος του Γράµµου υγειονοµικά χωρίστηκε σε ανατολικό τοµέα και δυτικό µε νοσοκοµείο και χειρουργική οµάδα.

Το κλιµάκιο υποχρεώθηκε να δώσει σκληρές µάχες για να κατορθώσει να σταθεροποιηθεί και να διευρύνει τον µικρό του χώρο. Τις λιγοστές µας δυνάµεις µετά τη µάχη του Γράµµου τις µοιράσαµε- ποσοστό στάλθηκε στο Γράµµο και ποσοστό παρέµεινε στο Βίτσι και έτσι πουθενά δεν ήµασταν σε θέση να κρατηθούµε.

Στο διάστηµα των επιχειρήσεων στον τοµέα του Γράµµου πιάστηκαν γιατροί οι οποίοι χρησι-µοποιήθηκαν. Ένας απ' αυτούς ο Κωνσταντίνος Καραϊωσηφίδης µας δούλεψε πολύ καλά και ευσυνείδητα.

Οι απώλειες στις µάχες του Γράµµου ήταν σοβαρές, η υγειονοµική υπτ\ρεσία του, παρά τον µεγάλο αριθµό τραυµατιών, ανταποκρίθηκε πολύ καλά.

Η 103η ταξιαρχία έκανε διείσδυση προς το Αµύνταιο, όπου συνήψε µάχες καθώς και στη Μελίκη. Στην επιστροφή της η υγειονοµική υπη-ρεσία του Βίτσι προώθησε τµήµατα του τάγµατος τραυµατιοφορέων και οργάνωσε σταθµούς πάρα-


λαβής και προώθησης από την Τριανταφυλλιά µέχρι τις χειρουργικές οµάδες, κατά την 16η και 17η Απριλίου 1949.

Στην περιοχή του Βίτσι είχαµε καθηµερινά µικροσυµπλοκές και τραυµατίες σε όλη την έκταση του µετώπου.

Αρχές Μαΐου 1949 έκανα αναγνώριση προς την κατεύθυνση Λούντσερ - Κολκοθούρια όπου θα είναι απαραίτητη η οργάνωση σταθµών επίδεσης και προώθησης προς τις χειρουργικές οµάδες. Στις 12 Μαΐου το απόγευµα προωθήσαµε λόχο του τάγµατος των τραυµατιοφορέων, τη σχολή Μεσαίων υγειονοµικών στελεχών και τη σχολή νοσοκόµων µέχρι τα χωριά Άνω και Κάτω Μελά. Οργανώσαµε σταθµούς επίδεσης, παραλαβής και προώθησης τραυµατιών, από τα χωριά Μελά, µέσω Λέσιτς, µέχρι τις χειρουργικές οµάδες.

Στις 13 Μαΐου, δεν είχε ακόµη ξηµερώσει, άρχισε η επίθεση των τµηµάτων µας ενάντια στη θέση Κολκοθούρια.

Από το βράδυ έφτασα πάνω στο Λέσιτα και παρακολουθούσα. Πριν ακόµα ξηµερώσει το καταλάβαµε, αλλά ύστερα από λίγη ώρα πήραν ενισχύσεις σοβαρές. Έκαναν αντεπίθεση και ανακατέλαβαν την θέση τους. Η διάρκεια της µάχης ήταν 2-3 ώρες, είχαµε διακόσιους τριάντα έναν τραυµατίες - η µεταφορά των τραυµατιών µας έγινε πολύ γρήγορα.

Οι απώλειες µας καθηµερινά ήταν σοβαρές και χωρίς καµιά ανανέωση. Το Μάιο και Ιούνιο από τις µικροσυµπλοκές είχαµε τετρακόσιους

Περίοδος τρίτη _________________________________________109

δέκα εφτά τραυµατίες. Οι δυνάµεις µας στο Βίτσι είχαν πολύ λιγοστέψει, οι οµάδες αποτελούνταν από πέντε αντάρτες από τους οποίους οι δυο ήταν αντάρτισσες.

Παρ’ όλες τις καθηµερινές δουλειές είχαµε και το νοσοκοµείο στο Τρίγωνο, το οποίο είχε κάθε βδοµάδα µια µέρα ιατρείο και αρκετές φορές όταν υπήρχε απαραίτητη ανάγκη, κρατούσαµε και για νοσηλεία αρρώστους για λίγες µέρες.

Αρχές Αυγούστου στο Βίτσι ένα τάγµα λοκα-τζήδες του κυβερνητικού στρατού πέρασε απαρα-τήρητο από τη χαράδρα µεταξύ του Λούντσερ και Κουλκουθούρια. Αυτή η χαράδρα ήταν µεγάλη και κατέβαινε στα χωριά Άνω και Κάτω Μελά, δασωµένη ανέβαινε στο Λέσιτς. Εγκαταστάθηκαν και άρχισαν σκληρή µάχη για την κατάληψη του υψώµατος. Στάλθηκαν ενισχύσεις για να πετύχουµε να κρατηθούµε, η κατάσταση δεν άλλαξε, τα κυβερνητικά τµήµατα ολοκλήρωσαν την κατάληψη του Λέσιτς.

Αυτή τη µέρα βρισκόµουν στις χειρουργικές οµάδες και παρακολουθούσαµε τις κινήσεις πάνω στο Λέσιτς, µα δεν ξέραµε τι γινότανε. Τό απόγευµα ήρθε στην χειρουργική οµάδα ο Προύσα-λης Αχιλλέας, διοικητής της σχολής αξιωµατικών, ο οποίος στάλθηκε µε τη σχολή στο Λέσιτς για ενίσχυση και µας είπε αυτά που συνέβαιναν στο ύψωµα του Λέσιτς. Άρχισα να ανησυχώ, προσπαθούσα να επικοινωνήσω µε την διοίκηση του Γενικού αλλά δεν το κατόρθωσα.

Η κατάληψη του Λέσιτς µας υποχρέωνε να συµπτυχθούµε και ο κίνδυνος για το συγκρότηµα

110 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος τρίτη 111

των χειρουργικών οµάδων και συνεπώς των τραυ-µατιών ήταν µεγάλος. Οι τραυµατίες στο συγκρό-τηµα των χειρουργικών οµάδων ήταν πολλοί και µεταξύ αυτών πλέον από εκατόν τριάντα βαριά και µέσα σ' αυτούς δέκα µε κοιλιακά τραύµατα που οι χειρουργοί δεν επέτρεπαν καµιά µετακίνηση.

Με το διοικητή του τάγµατος και τους χει-ρουργούς κανονίσαµε να ετοιµαστούν όλοι οι τραυµατίες και να µεταφερθούν στους δηµόσιους δρόµους και αυτοί µε τα φορεία. Έφυγα µε το αυ-τοκίνητο και κατόρθωσα να συνεννοηθώ τηλεφω-νικώς µε τη διοίκηση και πήρα την έγκριση να µετακινήσω όλους τους τραυµατίες ανεξαιρέτως και να τους προωθήσω γρήγορα προς την Αλβανία. ∆ιαβίβασα την εντολή στο διοικητή του τάγµατος Φωκά και στους χειρουργούς. Οι κυβερνητικοί άρχισαν να βάζουν απ' το Λέσιτς µε όλµους το δηµόσιο δρόµο. Ο κίνδυνος ήταν ολοφάνερος και κινδύνευαν να αποκοπούν οι χειρουργικές µας οµάδες. Ο Φωκάς, διοικητής του τάγµατος, έβλεπε και ένιωθε πολύ καλά τη σοβαρότητα της κατάστασης, πήγε στο δηµόσιο δρόµο και σταµατούσε όλα τα αυτοκίνητα και τοποθετούσε τραυµατίες µε προορισµό την Αλβανία.

Αυτή η σωστή και αποφασιστική ενέργεια του Φωκά έσωσε την κατάσταση.

Στις 3 το πρωί διακοµίζονταν και ο τελευταίος τραυµατίας, από το συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων.

Το προσωπικό των χειρουργικών οµάδων µε τους γιατρούς χειρουργούς και το τάγµα τραυµα-

τιοφορέων, όταν τελείωσε η προώθηση των τραυ-µατιών, κατευθύνθηκαν προς τη Μικρολίµνη και πέρασαν µε τις βάρκες στο Αγκαθωτό και µετά στο νοσοκοµείο - σπηλιά.

Κατά τις πρωινές ώρες έφτασα στο νοσοκοµείο, ετοιµάστηκαν οι άρρωστοι και τραυµατίες και το απόγευµα όλο το υγειονοµικό προσωπικό συγκεντρώθηκε πάνω από τον Πυξό, στα Αλβανικά σύνορα, και το βραδάκι περάσαµε στην Αλβανία. Αφήσαµε αναγκαστικά το Βίτσι, αφού περάσαµε δύο χειµωνιάτικες περιόδους και πήραµε το δρόµο προς τά βουνά του Γράµµου, αυτό το κλεφτόβουνο.

Η εντατική και συστηµατική µας δουλειά στο Βίτσι µας βοήθησε να ανταποκριθούµε πολύ καλά ανεξάρτητα από το γενικότερο αποτέλεσµα. Περιποιηθήκαµε περίπου τέσσερις χιλιάδες τραυµατίες σε µικρά χρονικά διαστήµατα και χωρίς καµιά απώλεια από τους αεροπορικούς βοµβαρδισµούς. Όλο το υγειονοµικό προσωπικό δούλεψε και ανταποκρίθηκε, ο ένας καλύτερα από τον άλλον. Οι γυναίκες του Βίτσι έσκαψαν και τέλειωσαν γρήγορα τα αµπριά των χειρουργικών οµάδων, τα οποία χρησιµοποιήθηκαν για θάλαµοι των τραυµατιών µας και του προσωπικού των σχολών. Οι µαθητές των σχολών ανταποκρίθηκαν και βοήθησαν τόσο για τις εγκαταστάσεις όσο και για τη µεταφορά των τραυµατιών µας. Οι δυο µας περίοδοι των σχολών µεσαίων υγειονοµικών στελεχών πραγµατικά µας άλλαξαν κατά πολύ τή δουλειά στην υγειονοµική υπηρεσία. Οι σχολές νοσοκόµων συµπλήρωσαν όλα τα κενά των νοσοκόµων

112 _____________Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

στα τµήµατα. Οι σχολές προκάλεσαν το θαυµασµό όλων, όσοι επισκέφθηκαν το συγκρότηµα των χειρουργικών οµάδων και τις εγκαταστάσεις τους.

Περάσαµε από τη Φούσια και µπήκαµε στο Γράµµο, όπου συναντήθηκα µε το ∆άµκα Χρ. και τους γιατρούς του νοσοκοµείου. Το νοσοκοµείο πολύ καλό, κάτω από πανύψηλες οξιές. Με το Χρ. ∆άµκα πήγαµε στη διοίκηση του Κλιµακίου. Έµεινα το βράδυ, το πρωί έφυγα για το δυτικό Γράµµο, να επισκεφθώ το νοσοκοµείο και τη χει-ρουργική οµάδα µε το Γεώργιο Τζαµαλούκα στους Χιονιάδες. Τη στιγµή που ξεκουραζόµουνα, έξω από το Γοργοπόταµο γινότανε επιχειρήσεις πάνω στον Γκόλιο συνέστησα στη διοίκηση του νοσοκοµείου τη διάλυση του και ξαναγύρισα στη διοίκηση.

Το τέλος

∆εν πρόφτασα να καθίσω και σ' όλο το Γράµµο άρχισαν οι επιχειρήσεις, άλλωστε οι µι-κροσυµπλοκές δεν είχαν ποτέ σταµατήσει.

Στη χαράδρα πίσω από το Βερτινίκ και τη Γράµµοστα, βρισκόταν όλο το προσωπικό µε τους χειρουργούς και αποφάσισα να πάω κοντά

τους. Το µεσηµέρι άρχισαν κοντά µας πυκνοί πυ-

ροβολισµοί, συγκέντρωσα τους χειρουργούς και αρχίσαµε να προετοιµαζόµαστε. Οι τραυµατίες µε το σύνδεσµο προωθήθηκαν προς την Αλβανία. Οι

γιατροί και το προσωπικό ξεκινήσαµε, περάσαµε το βραδάκι από τη Γράµµοστα, ανεβήκαµε το υψόµετρο και πέσαµε κατά τα χαράµατα πίσω προς το Πλικάτι.

Φτάσαµε στους Χιονιάδες όπου ήταν το χει-ρουργείο µε το Γεώργιο Τζαµαλούκα, ετοιµάσαµε τους τραυµατίες µας και τους προωθήσαµε προς την Αλβανία.

Στο χειρουργείο ήταν µερικοί τραυµατίες του κυβερνητικού στρατού, τους άφησα και τους συν-έστησα, όταν αποµακρυνθούµε, να βγει ένας µε ένα άσπρο πανί και να προσέχει να έλθει σε επαφή µε τα τµήµατα τους, τα οποία δεν θα καθυστερούσαν και πολύ.


Στην περιοχή του Γράµµου από τον Απρίλιο µέχρι τον Ιούλιο, διεξήχθησαν πολλές µάχες για να κρατηθεί ο Γράµµος· η πιο φονική ήταν η µάχη στα Πατώµατα, είχαµε διακόσιους σαράντα έξι τραυµατίες. Όλοι οι τραυµατίες των µαχών του Γράµµου προωθήθηκαν στις χειρουργικές οµάδες και µετά από ολιγοήµερη µετεγχειρητική παραµονή προωθούνταν στην Αλβανία.

Τά τµήµατα του κλιµακίου του Γράµµου από τον Απρίλιο µέχρι την 20η Αυγούστου, χωρίς να υπολογίσουµε τους τραυµατίες· της 19ης και 20ης Αυγούστου, είχαν δυο χιλιάδες ογδοήκοντα πέντε τραυµατίες απ' αυτούς επιτεύχθηκε η επάνοδος στις µονάδες τους των 35% µέσα σε ένα µήνα.

Στις 20 Αυγούστου 1949 ύστερα από συνεχή και µεγάλη πίεση των κυβερνητικών, δόθηκε η εντολή να συµπτυχθούµε στην Αλβανία.

Η χειρουργική οµάδα µε το υγειονοµικό προσωπικό και τους χειρουργούς µας προωθήθηκαν προς την Αλβανία. Εµείς οι υπεύθυνοι της υγειονοµικής υπηρεσίας, πήραµε τον ανήφορο και το µονοπάτι παραπλεύρως από την Πέτρα.

Συναντήσαµε τη διοίκηση του Γενικού Αρχη-γείου, περάσαµε τα σύνορα και µπήκαµε στο αλ-βανικό έδαφος.

Αφήσαµε το Γράµµο ύστερα από το Βίτσι. Τρία ολόκληρα χρόνια δουλέψαµε µέρα νύχτα και τώρα που όλα τα αφήσαµε, τέλειωσε µε αποτυχία, έµειναν µόνον οι αναµνήσεις, η αντάρτικη περίοδος του 1946-1949.

Προσπάθησα οι αναµνήσεις να είναι αντι-κειµενικές στην περιγραφή των γεγονότων της


δεύτερης αντάρτικης περιόδου. Πολλά παρέλειψα, χρόνια πολλά πέρασαν και οι µικρολεπτοµέρειες ξεχνιούνται, παραµένουν µονάχα οι γενικές γραµµές των µεγάλων γεγονότων.

Τρία χρόνια αντάρτικης ζωής µέσα σε χιόνια, σε βροχές, σε αµπριά, σε κινδύνους, µε συνεχείς ελλείψεις πάνω στη δουλειά δε γράφονται σε εξήντα σελίδες. Στο µέλλον, όταν οι κακίες κατασταλάξουν, πολλοί θα γράψουν ολόκληρους τόµους για την πρώτη και δεύτερη αντάρτικη ζωή. Τότε τα παιδιά θα τα διαβάζουν και θα γα-λουχούνται οι γενιές να µη σκύβουν τα κεφάλια τους µπροστά σε κατακτητή, ντόπιο και ξένο.

Οι µετρηµένοι στα δάκτυλα εθελοντές γιατροί κατόρθωσαν, παρά τις ανυπέρβλητες δυσκολίες, να στεριώσουν την υγειονοµική υπηρεσία και να εξυπηρετήσουν και να περιθάλψουν περί τις δώδεκα (12000) χιλιάδες τραυµατίες του χώρου Γράµµου -Βίτσι. Μαζί µε τους λιγοστούς εθελοντές γιατρούς, πολύ µας βοήθησαν και οι φίλοι γιατροί Τιµπόρ, Θεόδωρος Μήτσιος, Ιπποκράτης, Άρης και µερικοί ακόµη που δουλεύανε στα νοσοκοµεία τής Κορυτσάς, των οποίων δεν κρατώ τα ονόµατα τους. Αυτοί οι σύντροφοι αδιαφόρησαν για τους κινδύνους και τις κακουχίες, άφησαν την άνεση τους και έτρεξαν µέσα στο άγνωστο µε µοναδικό αντικειµενικό σκοπό να εκπληρώσουν τα ανθρωπιστικά τους ιατρικά καθήκοντα προς τον αγωνιζόµενο αντάρτη.

Θα ήταν παράλειψη να µην αναφερθώ στους επιστρατευµένους γιατρούς και σ’ αυτούς που πι-άσανε τα τµήµατα µας από τα κυβερνητικά τµή-µατα.

114 115


Άλλοι γρήγορα προσαρµόστηκαν, άλλοι αργότερα και προσφέρθηκαν να µας βοηθήσουν στο διάστηµα της παραµονής τους στα αντάρτικα τµήµατα.

Ήταν όµως και µερικοί που συνειδητά µας Βοήθησαν απ' την πρώτη στιγµή, όπως ο Μένιος Νασιάκος, ο Σκύλλας ∆ρόσος, ο Μπούρικας, ο Κώστας Καραϊωσηφίδης, ο Νιτσόπουλος. Ο Τ. Πετρόπουλος στην αρχή δυσκολεύτηκε, κατόρ-θωσε όµως να πεισθεί βλέποντας το Γεώργιο Τζαµαλούκα να χειρουργεί µε τα πρόχειρα µέσα. Μετά µας βοήθησε.

Μια ακόµη

έγκυρη µαρτυρία

Η αφήγηση του Τάκη Σκύφτη αρχίατρου του ∆ΣΕ

«Στις 12.5.47, µετά από φυλακίσεις-στρατο-δικεία και εκτοπίσεις, καταδιωκόµενος βγήκα στο βουνό, στο Πήλιο. Στην περιοχή δρούσε το Αρ-χηγείο Αν. Θεσσαλίας των ανταρτών. Εκεί δεν βρήκα κανένα γιατρό, αλλά µόνο νοσοκόµους. Στο Μαυροβούνι υπήρχε ένα µετακινούµενο - λι-γόκλινο - «νοσοκοµείο» και ένα υπόγειο καταφύγιο, στο οποίο τοποθετούνταν οι µη µετακινούµενοι τραυµατίες κατά τις επιχειρήσεις του στρατού. Για την ιστορία ήταν και το πρώτο, όσο θυµάµαι, τέτοιου είδους, που αργότερα χρησιµοποιήθηκαν ευρύτατα σ' όλες τις περιοχές της Νότιας Ελλάδας. Αυτό το καταφύγιο - έτσι τα ονοµάζαµε - βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα και κοντά σε µια βρυσούλα. Η είσοδος του καλύπτονταν τόσο καλά, που σε κάποια κίνηση - επιχείρηση του στρατού, πάνω στο καταφύγιο υπήρχε σκοπός του στρατού και έφυγε χωρίς να καταλάβει ότι κάτω από τα πόδια του υπήρχαν 19 αντάρτες.

Το Σεπτέµβριο 1947 πέρασα στη ∆υτική Θεσσαλία - Άγραφα, όπου τα αντάρτικα τµήµατα είχαν περισσότερη ανάγκη γιατρών. Για όλα τα τµήµατα από Ρούµελη µέχρι Κόζιακα υπήρχε ένας γιατρός που αξίζει να τον µνηµονεύσει κανείς ιδιαίτερα: Ο γιατρός Πέτρος Ορφανός από


χωριό των Φαρσάλων που, κυνηγηµένος από τις τροµοκρατικές οργανώσεις του Σούρλα, βγήκε µε τους πρώτους αντάρτες στο βουνό. Ήταν περα-σµένης ηλικίας, όµως έτρεχε παντού. Τώρα βρί-σκεται γέρος πια στην Τσεχοσλοβακία και περιµένει τον επαναπατρισµό του. Ακόµη, βρίσκονταν σ' αυτά τα τµήµατα ο οδοντογιατρός Στέργιος Αντάρας, που το 1949 έπεσε σε ενέδρα και σκοτώθηκε.

Ήταν κι αυτός από τους πρώτους καταδι-ωχθέντες στην περιοχή Ελασσόνας. Μέχρι που έφτασα στη ∆υτ. Θεσσαλία- και εδώ η περίθαλψη των τραυµατιών βασίζονταν στους νοσοκόµους, που πραγµατικά κάναν ηρωική δουλειά (περίθαλψη, µεταφορά, διασφάλιση των τραυµατιών). Και εδώ υπήρχαν τα λεγόµενα «νοσοκοµεία». Και όταν λέµε νοσοκοµεία στη Νότιο Ελλάδα, εννοούµε καλύβες από κλαδιά ελατιών, γιατί σπάνια βάζαµε τους τραυµατίες σε σπίτια χωριών, λόγω του βοµβαρδισµού των αεροπλάνων.

∆υο φάσεις

Όπως στη δράση του ∆ηµοκρατικού Στρατού, έτσι και στην Υγειονοµική του υπηρεσία, πρέπει να ξεχωρίσουµε δυο φάσεις. Πρώτη µέχρι τέλους 1947 - αρχές 1948, που όλα τα τµήµατα του ∆.Σ. δρούσαν αντάρτικα, µετακινούµενα συνεχώς. και τη δεύτερη φάση που µε απόφαση του Ζαχαριάδη και αντίθετη άποψη του Μάρκου και άλλων, µετατράπηκε σε «είδος» τακτικού στρατού µε σταθερότερες θέσεις και δράση.

Στην πρώτη φάση, η περίθαλψη των ανταρτών σ' όλες τις περιοχές ήταν σχεδόν η ίδια. Τα τµήµατα ήταν πάντα κινούµενα. Οι τραυµατίες που µπορούσαν νά κινηθούν, ακολουθούσαν τα τµήµατα. Όσοι δεν µπορούσαν τοποθετούνταν σε «λούφες» η υπόγεια καταφύγια απέναντι στον εχθρό. Σπάνια τα τµήµατα τής Βόρειας Ελλάδας στέλναν τραυµατίες στη Γιουγκοσλαβία.

Μετά τη µετατροπή των αντάρτικων τµηµάτων σε τακτικό στρατό-µεραρχίες, ταξιαρχίες κλπ. σχηµατίσθηκε και το κλιµάκιο Νότιας Ελλάδας µε διοικητή τον αείµνηστο Κ. Καραγιώργη. Σ' αυτό υπάγονταν η 1η µεραρχία Θεσσαλίας, η 2η µεραρχία Ρούµελης και η µεραρχία Πελοποννήσου, µε την οποία δεν είχαµε καµιά επαφή. Εγώ ανέλαβα αρχίατρος του κλιµακίου

122 Λ ναανήσεκ από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ

και γι αυτό θα περιορισθώ εκτενέστερα στην ιατρική περίθαλψη των ανταρτών Νότιας Ελλάδας, γιατί οι συνθήκες ήταν τελείως διαφορετικές απ' δ,τι στα τµήµατα του Γενικού Αρχηγείου -Γράµµου κλπ.

∆ιάρθρωση

Στην έδρα του Γεν. Αρχηγείου, Γενικός Αρ-χίατρος του ∆.Σ. ήταν ο Νώντας Σακελλαρίου. Εκεί δηµιουργήθηκαν συνθήκες καλής σχετικά περίθαλψης των τραυµατιών. Πρώτα είχαν έλθει γιατροί, τόσο Έλληνες από εσωτερικό και εξ-ωτερικό, όσο και ξένοι γιατροί. Επιπλέον είχαν πιάσει πολλούς αιχµαλώτους γιατρούς, οι οποίοι και δούλεψαν συνειδητά. Είχαν κατασκευάσει υπόγεια χειρουργεία, είχαν υλικά άφθονα, κλιβάνους, εργαλεία, φάρµακα, κλπ., δεν πεινούσαν και είχαν τη δυνατότητα να προωθούν τους βαριά τραυµατίες πρώτα προς την Γιουγκοσλαβία και ύστερα προς Αλβανία.

Επανέρχοµαι στη Νότια Ελλάδα. Με το σχηµατισµό του κλιµακίου µπήκαν καθήκοντα µεγάλων επιθέσεων των τµηµάτων µας, όπως και έγιναν. Υγειονοµική κατάσταση στο κλιµάκιο: Εγώ, αρχίατρος - χειρουργός για όλα τα τµήµατα. Πέτρος Ορφανός στα Άγραφα, (ελεύθερος σκοπευτής) που γύριζε παντού. Στέργιος Αντάρας οδοντίατρος. ∆υο τελειόφοιτοι Ιατρικής που βοήθησαν πάρα πολύ. Στις παραµονές της µάχης της Καρδίτσας (∆εκέµβρης 1948), ήρθε εθελοντικά από την Άρτα ο αείµνηστος χειρουργός γιατρός Κουβαράς. ∆υστυχώς µετά τις µάχες του

124 Αναµνήσεις από το Υγειονοµικό του ∆ΣΕ Περίοδος τρίτη

Καρπενησίου και του Βάλτου, πιάστηκε στη Ρούµελη και όπως µάθαµε εκτελέστηκε. Ήταν ένας υπέροχος άνθρωπος και επιστήµονας. Νοσοκόµοι υπήρχαν λίγοι. ∆ηµιουργήσαµε δυο σχολές νοσοκόµων και έτσι πλαισιώσαµε τα τµήµατα. Χειρουργικά εργαλεία είχα πάρει εγώ µαζί µου τα δικά µου απ' την κλινική µου στο Βόλο, όταν βγήκα στο βουνό. Τα συµπλήρωσα τµηµατικά - βασικά από λάφυρα - και µεταφέρονταν πάντα µαζί µου µε δυο µουλάρια. Τα υλικά χειρουργείου και φάρµακα τα προµηθευόµασταν βασικά από λάφυρα - καλά υλικά. Στέλναµε και ανθρώπους στις πόλεις και αγοράζαµε τα απαραίτητα. Το βασικότερο για µας στη Ν. Ελλάδα δεν ήταν η ιατρική χειρουργική περίθαλψη. Το βασικότερο ήταν η εξασφάλιση του τραυµατία και µετά τις µάχες, γιατί τα τµήµατα µετακινούνταν σχεδόν αµέσως, γιατί στην πραγµατικότητα στη Ν. Ελλάδα και µετά τη µετατροπή του ∆.Σ. σε τακτικό στρατό, δρούσαµε παρτιζάνικα.

Γι' αυτή την περίπτωση της εξασφάλισης των τραυµατιών διδαχτήκαµε από την πείρα των πρώτων αντάρτικων οµάδων. Προσωπικά απέκτησα κι εγώ την πείρα µετά, που είδα το καταφύγιο του Μαυροβουνίου, για το οποίο έκανα ήδη λόγο. Στην αρχή, σχηµατίσαµε δίπλα στο χειρουργείο του κλιµακίου µια οµάδα από πέντε άνδρες κατασκευής καταφύγιων. Έτσι, φτιάσαµε τέτοια υπόγεια καταφύγια σ' όλη τη Νότια Ελλάδα. Αν. Θεσσαλία, Χασιά, Κόζιακα, Άγραφα, Ρούµελη. Σ' αυτά τα καταφύγια τοποθετούσαµε τους

βαριά τραυµατισµένους που έπρεπε να µεταφερθούν µε φορείο. Τους αφήναµε ένα νοσοκόµο και υλικά και ότι τρόφιµα είχαµε και τα συνδέαµε µε τον επικεφαλής της µικρής οµάδα; της περιοχής. Όσους τραυµατίες µπορούσαν να σταθούν καβάλα στο ζώο και όσους περπατούσαν, τους παίρναµε µαζί µας µε τα τµήµατα - τα λεγόµενα κινητά νοσοκοµεία.

Πως παρέχονταν η περίθαλψη των τραυµατιών: Σε κάθε σχεδιαζόµενη επίθεση των τµηµάτων εγκαθιστούσαµε το χειρουργείο σε απόσταση µικρότερη από δυο ώρες µακριά από τον στόχο Τοποθετούσαµε τέσσερα παλούκια στο έδαφoς , ξύλα και κλαδιά σχηµάτιζαν το χειρουργικό τραπέζι, συνήθως κάτω από δένδρα - σπάνια σε σπίτι. Κλίβανος δεν υπήρχε, χειρουργικά γάντια δεν υπήρχαν. Μπόλικος αιθέρας και άλλα ναρκωτικά δεν υπήρχαν. Κρατούσαµε πάντα ρεζέρβες για εγχειρήσεις που µόνο υπό νάρκωση µπορούσαν να γίνουν (κοιλιάς - θώρακα κλπ.). Πολλές φορές χειρουργούσαµε µε κεριά τη νύχτα ή µε λάµπες, αν είχαµε πετρέλαιο. Βράζαµε λοιπόν τα εργαλεία σε τέντσερη, βράζαµε τις µπλούζες και τα πάντα και τις φορούσαµε βρεγµένες και όταν δεν είχαµε πακεταρισµένες - αποστειρωµένες γάζες, βράζαµε και τις γάζες. Βοηθοί ήταν νοσοκόµες, όπως και ναρκωτές - πού είχαν γίνει πολύτιµοι. Μ1 αυτές τις συνθήκες γίνονταν όλες οι εγχειρήσεις - κοιλιάς, θώρακα, κρανίου κλπ.

Πολλές φορές έπεφταν και σταγόνες βροχής ή φύλλα δέντρων στα τραύµατα. Όποιος γιατρός δεν έζησε αυτή την ιατρική περιπέτεια, είναι


δύσκολο να τα πιστέψει και θα αναφέρω δυο περιστατικά:

Τον Ιανουάριο του1948, βρισκόµασταν στην περιοχή Βαβούσας. Το νοσοκοµείο τόχαµε στο χωριό.Mας βοµβάρδισαν άγρια τα αεροπλάνα. Τραυµατίστηκε ένας αντάρτης βαριά. Κοιλιακό µε διάτρηση εντέρου. Πάω και τον βλέπω. Το βλέµµα του µου ζητάει βοήθεια. Σκέπτοµαι αυτός θα πεθάνει έτσι κι αλλιώς. Μέχρι τότε από ιατρικής πλευράς δεν τολµούσα κάτω από αυτές τις συνθήκες να χειρουργήσω κοιλιακά τραύµατα - λαπαροτοµίες. Αποφασίζω και τον χειρουργώ. Κάνω τρεις εκτοµές εντέρου, αναστόµωση και παροχέτευση και ο άνθρωπος αυτός σώθηκε. Μετά από το συµβάν αποφάσισα να χειρουργώ κοιλιακά τραύµατα Στις επιχειρήσεις έδινα εντολή στους νοσοκόµους τα κοιλιακά τραύµατα να µην τα βάζουν σε φορεία, αλλά να τους βάζουν σε ζώα και να τους δένουν και να µου τους φέρνουν το αργότερο σε δυο ώρες και ας πονούσαν. Ε λοιπόν, κάτω απ' αυτές τις συνθήκες χειρούργησα 22 βαριά κοιλιακά τραύµατα και σώθηκαν οι 17. Πολλούς απ’ αυτούς τους συνάντησα στις ∆ηµοκρατίες. Μια κοπέλα, 18 χρονών τότε απ αυτούς τους 17, πιάστηκε αργότερα αιχµάλωτη Το 1975, όταν επαναπατρίστηκα, µε επισκέφτηκε στο ιατρείο µια γυναίκα και όταν ήρθε η ώρα να την εξετάσω, µου δείχνει την κοιλιακή χώρα µια ουλή 30 πόντους και µου λέει αν γνωρίζω αυτήν την τοµή. Μου διηγήθηκε ότι την είχα χειρουργήσει στα Χάσια. Η συγκίνηση και των δυο µας ήταν µεγάλη.

Το Μάρτιο 1948, κατεβαίνοντας από τη Βαβούσα, αφού τακτοποιήσαµε τραυµατίες τοι Ολύµπου, πέρασα µε το χειρουργείο και τοις κινητούς τραυµατίες στον Κίσσαβο. Εκεί µου έδωσαν ένα σηµείωµα του αείµνηστου Ζήση Ζωγράφου, που έλεγε να χειρουργήσουµε οπωσδήποτε τον Παπαφλέσσα, που βρίσκονταν πάνω από ένα χρόνο στο καταφύγιο Μαυροβουνίου. Ήταν από τους πρώτους καταδιωκόµενους αντάρτες και είχε τραυµατιστεί στο πόδι. Είχε κάταγµα του δεξιού µηρού. Το κόκαλο κόλλησε στραβά σε σχήµα ορθής γωνίας. Ούτε να κινηθεί, ούτε καβάλα να µεταφερθεί.

Εγώ έπρεπε συνέχεια από Μαυροβούνι να περάσω στη ∆υτική Θεσσαλία. Βλέπω τον Παπαφλέσσα και µου λέει: «∆εν θα φύγεις από δω αν δεν µε χειρουργήσεις». Τι να κάνω; Εργαλεία για εγχειρήσεις οστών δεν είχα. Λέω στους αντάρτες της περιοχής. «Βρε παιδιά, προ καιρού χτυπήσατε ένα αγρόκτηµα έξω από τη Λάρισα. Μήπως σ' αυτά που πήρατε υπάρχει κανένα τρυπάνι»; «Ναι, έχουµε», µου λένε και µου φέρνουν ένα τρυπάνι µηχανών, µέσα στο γράσο. Ευτυχώς είχε διαφόρων µεγεθών τρυπανάκια. Πλατίνες ή ειδικά σύρµατα δεν υπήρχαν. Βρίσκω κοινό σύρµα. Τα βράζω σε ένα καζάνι στο χωριό Σκλήθρι. Φέρνω και τον Παπαφλέσσα. Τον χειρουργώ, σπάζω ξανά το κόκαλο, ανοίγω µε το τρυπάνι και το γράσο από δυο τρύπες σε κάθε κόκαλο και το ράβω. Του βάζω και µια «έκταση» κρεµώντας πέντε κιλά πέτρες, και τον αφήνω και φεύγω για την αποστολή µου. Λέω στα παιδιά: «Αν κινηθεί ο στρατός

να µεταφερθεί µε φορείο στο καταφύγιο Πράγµατι σε τέσσερις µέρες κινήθηκε ο στρατός και τον πήγαν στο καταφύγιο µε τροµερούς πόνους (όπως µου έλεγε αργότερα) γιατί κουνιόταν το βάρος (οι πέτρες) της «έκτασης». το κόκαλο έπιασε πολύ καλά, κόντυνε κάνα δυο αλλά περπατούσε. Και µε ζώο πια, αργότερα, προωθήθηκε στις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες. Όταν συναντηθήκαµε, µε ρώτησε αν τον γνωρίζω. Μου λέει, είµαι ο Παπαφλέσσας και µου

διηγήθηκε τα ιστορία του. Πηγαίνοντας στο Νοσοκοµείο στη Βουλγαρία, ο καθηγητής τον έδειχνε µαζί µε τις ακτινογραφίες στους φοιτητές, λέγοντας τους να δουν πως δουν πώς δουλεύανε οι αντάρτες γιατροί. ∆εν περιγράφεται η συγκίνηση και των δυο µας όταν αγκαλιαστήκαµε.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

1. Αναµνήσεις από το υγειονοµικό του ∆ΣΕ ... 7

ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΠΡΩΤΗ

2. Σποραδικά κι ανοργάνωτα ................................. 10

3. Ο πρώτος αντάρτης γιατρός .............................. 17

4. Μπούλκες ......................................................... 25

ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΗ 1947-1948

5. Αφάνταστες δυσκολίες ...................................... 31

6. Πρωτόγονα µέσα ............................................... 38

7. Νέο νοσοκοµείο ............................................... 42

8. Μετακίνηση ....................................................... 53

9. Ο χειρουργός Τζαµαλούκας ............................. 59

10. Ο Κόκκαλης ........................................................ 65

11. Νέες εγκαταστάσεις .......................................... 70

12. Η πείρα του Γράµµου ........................................ 78

ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΡΙΤΗ Από το 1948 ως την τελική πτώση

13. Προσπάθειες που εγγίζουν το θαύµα .................. 83

14. ∆ιδάγµατα για το υγειονοµικό .......................... 87

15. Ανάδειξη στελεχών ............................................. 94

16. Ο Μένιος Νασιάκος ........................................... 102

17. Η πρώτη σειρά υγειονοµικών της Σχολής ... 106

18. Το τέλος .............................................................. 113

19. Μια ακόµη έγκυρη µαρτυρία από τον αρχίατρο Τάκη

Σκύφτη ............................................................... 117

20. ∆ιάρθρωση ......................................................... 121

Βιογραφικό σηµείωµα \

Ο γιατρός Σακελλαρίου Επαµει-νώνδας του Γεωργίου γεννήθηκε εις τα Κανάλια Καρδίτσας το 1901. Τέλειωσε Γιατρός το 1924. Υπη-ρέτησε Έφεδρος Ανθυπίατρος 1925 και 1926. Το 1927 διορίστηκε Γιατρός στο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Το 1939 ανέλαβε την θέση ∆ιευθυντή Κλινικής. Κατά τον ΕλληνοΙταλικό πόλεµο δεν έλαβε µέρος· κατόπιν αποφάσεως του Γενικού Επιτελείου ανέλαβε την ∆ιεύθυνση του Σανατορίου. Το

1943 κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ, ανέλαβε την ∆ιεύθυνση τής υγειονοµικής υπηρεσίας της Χης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Το 1945 και 1946 τέσσερις φορές τα µεσάνυχτα έκαµαν έρευνα στο σπίτι του. Το Σ/βρη του 1946 έφυγε για το βουνό και ανέλαβε την ∆ιεύθυνση της Υγειονοµικής Υπηρεσίας του Αρχηγείου Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας και το 1947 την ∆ιεύθυνση τής Υγειονοµικής Υπηρεσίας του Γεν. Αρχηγείου Ελλ ∆ηµ. Στρατού. Το 1949 µέχρι το 1975 εργάστηκε ως γιατρός στη ∆ηµοκρατία του Ουζµπεκιστάν. Το Μάιο του 1975 επαναπατρίσθηκε στην Ελλάδα.

2 Μικρή βιβλιοθήκη Εθνικής Αντίστασης Σ

Νώντα Σακελλαρίου αρχίατρου ∆.Σ.Ε

Το Υγειονοµικό

του ∆ηµοκρατικού

Στρατού

Εκδόσεις Αφών Τολίδη

Σόλωνος 71

Αθήνα

Νώντα Σακελλαρίου - Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού...

Documents

Transcript of Νώντα Σακελλαρίου - Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού...