Ιστορία των Κοινωνικών ΕπιστημώνΓ’ ΛυκείουΜάθημα 6ο

Κριπαροπούλου Αντιγόνη

Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Οι όροι ενός δημοκρατικού κράτους

Ο Jean Jacques Rousseau (1712-

1778)  ήταν Ελβετός φιλόσοφος

(γεννήθηκε στην Γενεύη),

συγγραφέας, πολιτικός

θεωρητικός, και αυτοδίδακτος συνθέτης στην

περίοδο του Διαφωτισμού.

Οι πολιτικές ιδέες του Ρουσσώ

επηρέασαν τη γαλλική

επανάσταση και την ανάπτυξη της

σοσιαλιστικής /κομμουνιστικής

θεωρίας.

Φύση και κοινωνία

Η ζωή των ανθρώπων στη φυσική κατάσταση είναι

«μονήρης», δηλαδή χαρακτηρίζεται από την

απουσία όχι μόνο κοινωνίας αλλά και κοινωνικότητας.

Αποκλίνει από τον Χομπς θεωρώντας ότι, εφόσον στη

φυσική κατάσταση δεν υπάρχουν κοινωνικές σχέσεις,

δεν μπορεί να υπάρχει ούτε φιλία αλλά ούτε και

εχθρότητα.

Από την υπόθεση της φυσικής κατάστασης ο Ρουσσώ κρατά

μεν την ελευθερία και την ισότητα, αλλά αφαιρεί «τον

πόλεμο όλων εναντίον όλων».

Ο άνθρωπος του Ρουσσώ ζει στην φύση, ελεύθερος να ικανοποιεί τις φυσικές του

ορέξεις. Ο φυσικός άνθρωπος είναι ευτυχισμένος,

ζει ειρηνικά με τους συνανθρώπους του, χωρίς να θεωρεί ότι κάτι είναι δικό του, αλλά χωρίς να θεωρεί ότι και κάτι του

απαγορεύεται. Ο φυσικός άνθρωπος είναι υγιής, έχει

υπερανεπτυγμένες αισθήσεις, είναι συμπονετικός και κοινωνικός. 

«Ο πρώτος άνθρωπος που περιέφραξε ένα κομμάτι γης και σκέφτηκε να πει

«αυτό είναι δικό μου» και βρήκε ανθρώπους τόσο αφελείς ώστε να τον

πιστέψουν ήταν πραγματικός θεμελιωτής της πολιτικής κοινωνίας.

Από πόσα εγκλήματα δεν θα είχε γλιτώσει το ανθρώπινο γένος αν

κάποιος είχε βγάλει τους πασσάλους και σκεπάσει με χώμα τα χαντάκια

και φώναζε στους συνανθρώπους του: Προσοχή στα λόγια αυτού του

απατεώνα, είστε χαμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης ανήκουν σε όλους και η ίδια η γη σε κανένα»

ΕλευθερίαΟ άνθρωπος είναι «ελευθερία»: δηλ. δεν είναι ελεύθερος μόνο από εμπόδια, αλλά έχει τη δύναμη να αυτονομοθετείται, να υπακούει

στους νόμους τους οποίους έθεσε ο ίδιος. Η ελευθερία αυτή δεν μπορεί παρά να πραγματοποιηθεί μέσα στην

κοινωνία, μαζί με την ανάπτυξη της λογικής.

Κοινωνικό ΣυμβόλαιοΜε αυτά τα λόγια ξεκινάει το πρώτο κεφάλαιο από το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» o Ρουσσώ (1762, Παρίσι)...

«Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος αλλά παντού είναι στις αλυσίδες.

Και εκείνος που πιστεύει ότι είναι κύριος άλλων είναι ο ίδιος

περισσότερο σκλάβος από αυτούς».

Η έννοια της ελευθερίας προκύπτει μέσα από την κριτική προς τις κοινωνικές

σχέσεις της εποχής του. Η κριτική του Ρουσσώ απευθύνεται προς

μια κοινωνία στην οποία καθένας συγκρίνει τον άλλο για τον πλούτο, την

ομορφιά ή τη δόξα, μια κοινωνία που βασίζεται σι η σύγκριση, δηλαδή πάνω

στην οπτική της ανισότητας. Με αυτούς τους όρους δεν μπορεί να

υπάρξει ούτε κοινωνία ούτε αποτελεσματική κυβέρνηση, διότι δεν

μπορεί να υπάρξει ενότητα.

Ο Ρουσσώ επιστρέφει σε μια αρχαιοελληνική έννοια της ελευθερίας, ως πολιτικής αρετής,

σύμφωνα με την οποία ο πολίτης ενδιαφέρεται πρώτα για το καλό της πόλης και κατόπιν για

το ατομικό του συμφέρον.

Στην εποχή του αντίθετα, διαπιστώνει

ότι ο άνθρωπος έχει γίνει αστός (bourgeois) και έχει πάψει να είναι

πολίτης (citoyen).

Έχει δηλαδή περιοριστεί στον εαυτό

του και ξεχωρίζει το κοινό καλό από το

ατομικό του όφελος.

«Να βρεθεί μια μορφή ένωσης που θα υπερασπίζει και θα προστατεύει με

όλη την κοινή δύναμη το πρόσωπο και τα αγαθά κάθε μέλους και με την

οποία ο καθένας, αν και ενωμένος με τους άλλους, δε θα υπακούει παρά μόνο στον εαυτό του και θα είναι

εξίσου ελεύθερος όπως και προηγούμενα» (Κοινωνικό Συμβόλαιο,

Ι, 6).

Με το κοινωνικό συμβόλαιο οι άνθρωποι αφήνουν πίσω τους την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία

βρίσκονταν και περνούν στην πολιτική ένωση, στην οποία το ένστικτο αντικαθιστάται από την

δικαιοσύνη και η κτήση από την ιδιοκτησία.  Το περιεχόμενό αυτής της ένωσης, αυτής της

πολιτείας είναι η κοινή βούληση και σκοπός της, το κοινό αγαθό.  

Η κοινή βούληση είναι τα επιμέρους συμφέροντα όλων των μελών, δηλαδή η βούληση όλων.

Η ύπαρξη της κοινής βούλησης προϋποθέτει την ελευθερία και την ισονομία.

Ο Ρουσσώ δεν θεωρούσε πως η γενική βούληση απαιτούσε την υποταγή του ατόμου στη βούληση

του συνόλου, μιας και κάτι τέτοιο θα του στερούσε την πολυπόθητη για τον θεωρητικό φυσική

ελευθερία, αλλά πήγαζε από μια εσωτερική ανάγκη (δηλ. φυσική), που βρίσκεται σε όλα τα ανθρώπινα

όντα, και που είναι δυνατόν να εκφραστεί με τέτοιο τρόπο ώστε το ατομικό να είναι ταυτόχρονα

και συλλογικό.

Στην θέση του εγγυητή αυτής της

συνένωσης ο Ρουσσώ δεν βάζει ούτε τον Κυρίαρχο

(Λεβιάθαν) του Χομπς, αλλά ούτε

και τον φυσικό νόμο όπως τον

θεωρεί ο Λοκ, ως απόλυτη θεϊκή

βούληση.

Εκφραστής και εγγυητής των όρων

της συνένωσης αυτής είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, που για τον Ρουσσώ είναι και φορέας

του φυσικού νόμου. 

Αιμίλιος, ή Περί Αγωγής, 1762 

Υποστήριξε ότι η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται στην προσωπική

αναζήτηση του διδασκόμενου και μόνο.

Ο δάσκαλος δεν πρέπει να λειτουργεί σαν αυθεντία, αλλά

χρειάζεται μόνο να θέτει ερωτήματα και να οδηγεί τον

μαθητή στην ανακάλυψη των απαντήσεων. 

Το έργο χωρίζεται σε πέντε «βιβλία»: τα τρία πρώτα αφορούν το παιδί Αιμίλιο, το τέταρτο τον έφηβο

και το τελευταίο σκιαγραφεί την εκπαίδευση του θηλυκού ισοδυνάμου

του, της Σοφί, και την καθημερινή και κοινωνική ζωή του Αιμίλιου.

Ο Αιμίλιος απαγορεύθηκε και κάηκε στο Παρίσι και τη Γενεύη αμέσως

μόλις κυκλοφόρησε αλλά κατά τη Γαλλική Επανάσταση,

ο Αιμίλιος αποτέλεσε την έμπνευση για την αναδόμηση του εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος της

Γαλλίας.

Δεν είναι ικανός κανείς για υψηλές

σκέψεις, όταν πρέπει να

σκέπτεται πώς θα βγάλει το ψωμί

του.

Οι Άγγλοι νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι, επειδή

εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους κάθε πέντε

χρόνια, πλην όμως είναι ελεύθεροι μόνο μια ημέρα

κάθε πέντε χρόνια: την ημέρα

των εκλογών.

Είπε:

Στο πρώτο άρθρο της Διακήρυξης του Ανθρώπου και

του Πολίτη ορίζεται ότι «οι άνθρωποι γεννιούνται και

παραμένουν ελεύθεροι και ίσοι προς τα

δικαιώματα τους.

Οι κοινωνικές διακρίσεις δεν

μπορούν να θεμελιωθούν παρά μόνο στο δημόσιο

όφελος». Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική και ηθική

σκέψη του Καντ, συνδέεται σε έναν

βαθμό με το Κοινωνικό Συμβόλαιο.