ΟΣΙΟΣ ΔΑΒΙΔ (ΜΟΝΗ ΛΑΤΟΜΟΥ)  

    Ο ναός του Οσίου Δαβίδ βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, κάτω και νοτιοδυτικά της Μονής Βλατάδων.

    Ο μικρός αυτός ναός, που ανάγεται στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα, παρόλες τις διαφοροποιήσεις και επεμβάσεις που δέχθηκε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, είναι μνημείο μοναδικής αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας, καθώς αποτελεί τον πρόδρομο του "σταυροειδούς" ναού με τρούλο, όπου εμφανίστηκε πολύ αργότερα (δεύτερη χιλιετία). Αρχικά ο ναός ήταν τετράγωνος, με αψίδα στα ανατολικά, στον οποίο εγγράφονταν τέσσερις καμάρες, σε σχήμα σταυρού. Στο κέντρο ορθονώταν μία τετράγωνη βάση, που εδραζόταν στους τέσσερις "πεσσούς" των καμαρών. Πάνω στη βάση αυτή διαμορφωνόταν ένας -όχι απόλυτα κανονικός- τρούλος. Σήμερα ένα τμήμα του αρχικού ναού (δυτικό) δεν υπάρχει. Ο τρούλος αντικαταστάθηκε από κεραμωτή στέγη και η είσοδος στο ναό γίνεται από το νότο. Οι επεμβάσεις αυτές, που πραγματοποιήθηκαν όταν στη διάρκεια της τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος (Σουλιτζέ ή Κεραμεντίν τζαμί), διαφοροποίησαν σε μεγάλο βαθμό το μοναδικό αυτό "σταυρόσχημο" παλαιοχριστιανικό μνημείο.

    Το όνομα Μονή Λατόμου οφείλεται στο ότι ο μικρός ναός υπήρξε καθολικό μοναστηριού με το όνομα αυτό στους πρώτους χρόνους του 9ου αιώνα. Το μοναστήρι λέγεται πως το έκτισε η κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού Γαλέριου, Θεοδώρα, που είχε κρυφά βαπτιστεί χριστιανή από τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Αλέξανδρο. Όταν ο Γαλέριος έφυγε από τη Θεσσαλονίκη για κάποια εκστρατεία, η Θεοδώρα μετέτρεψε ένα "βαλανείο" που υπήρχε εκεί, στη θέση που οι Έλληνες την ονόμαζαν "λατομεία", σε "ιερόν πνεύματος Θεού καταγώγιον" (χριστιανικό ναό). Μάλιστα η ίδια παράδοση αναφέρει πως το μοναδικό παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό του Χριστού στο ναό κατασκευάστηκε με εντολή της Θεοδώρας, παρόλο ότι αυτό είναι ασφαλώς μεταγενέστερο (5ος ή αρχές 6ου αιώνα).  

 

Κάτοψη του -αρχικά- σταυρόσχημου παλαιοχριστιανικού ναού του Οσίου Δαβίδ Θεσσαλονίκης.

   

    Το ψηφιδωτό αυτό, που είναι τοποθετημένο στην αψίδα του ιερού, παριστάνει το "όραμα" του προφήτη Ιεζεκιήλ με το Χριστό "αγένειο" να κάθεται πάνω σε ένα πολύχρωμο φωτεινό τόξο. Το έργο σκεπάστηκε με "βόειον" δέρμα, για να σωθεί κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας και ανακαλύφθηκε τυχαία στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα του Αρμένιου (813-820). Από τότε και ως την τουρκοκρατία το μοναστήρι πήρε το όνομα "Χριστού Σωτήρος", ίσως από την παράσταση του περίφημου ψηφιδωτού του καθολικού του. Κατά την τουρκοκρατία και πάλι σκεπάστηκε με κονίαμα το ψηφιδωτό από τους Τούρκους, για να αποκαλυφθεί μόλις το 1921. Τότε δόθηκε στο ναό το όνομα του Οσίου Δαβίδ περισσότερο από ανάγκη να τιμηθεί ο "εν Θεσσαλονίκη ασκήσας ούτος Άγιος".

    Πέρα από το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το μνημείο και το περίφημο ψηφιδωτό του, στο ναό του Οσίου Δαβίδ υπάρχουν σημαντικές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα, που αποτελούν σπουδαία και χαρακτηριστικά δείγματα της αγιογραφίας που γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη.     

 

Ανατολική όψη (κόγχη ιερού) του ναού του Οσίου Δαβίδ Θεσσαλονίκης.

Η μονή του Οσίου Δαβίδ στη Θεσσαλονίκη

Το εκκλησάκι του Οσίου Δαβίδ στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, υπήρξε άλλοτε το καθολικό της μονής του Σωτήρος Χριστού. Η προσωνυμία "του Λατόμου" οφείλεται ίσως στην ύπαρξη λατομείων πέτρας στην περιοχή.

Πρόκειται για παλαιοχριστιανικό σταυρικό ναό του τέλους του 5ου ή των αρχών του 6ου αι. Η κόγχη του ιερού κοσμείται με την περίφημη παράσταση του Οράματος του Ιεζεκιήλ, με τον Χριστό αναλαμβανόμενο μέσα σε ουράνια δόξα πάνω από τους τέσσερις

Ο μόσχος, σύμβολο του Ευαγγελιστή Λουκά

το σύμβολο του ευαγγελιστή Λουκά, 475 - 500, Θεσσαλονίκη,

μονή Οσίου Δαβίδ

Ο προφήτης Ιεζεκιήλ475 - 500, Θεσσαλονίκη, μονή

Οσίου Δαβίδ

ποταμούς της Εδέμ, στις όχθες των οποίων κάθονται οι προφήτες Ιεζεκιήλ και Αββακούμ. Τη νεανική μορφή το Χριστού διαπνέει βαθύτατα ο έρωτας του Θείου. Η συμβολική και καλλιτεχνική αξία του έργου δεν αφήνει αδιάφορο το θεατή.

Οι μοναδικής αξίας τοιχογραφίες του ναού (Γέννηση, Βάπτιση και τμήματα άλλων θεμάτων) χρονολογούνται κοντα στο 1160 και εντάσσονται στην "ακαδημαϊκή" τεχνοτροπία της κομνήνειας τέχνης.

To παλαιό καθολικό της Μονής Λατόμου, γνωστό σήμερα ως Ναός του Οσίου Δαβίδ, είναι παλαιοχριστιανικό μνημείο της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στο τέλος της οδού Αγίας Σοφίας. Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στο Χριστό Σωτήρα[1] ή κατ'άλλους στον Προφήτη Ζαχαρία[2], ενώ το όνομα Όσιος Δαβίδ του αποδόθηκε λανθασμένα στην αρχή του περασμένου αιώνα και επικράτησε από τότε[1]. Στην αρχική του μορφή ο ναός αποτελούσε ένα τετράγωνο κτίριο με κόγχη στα ανατολικά και μέσα στο τετράγωνο σχηματιζόταν ισοσκελής σταυρός από τέσσερα μικρά διαμερίσματα στις γωνίες. Το κτήριο διέθετε επίσης τρούλο, ο οποίος μετέπειτα αντικαταστάθηκε από κεραμωτή στέγη[3]. Η δυτική πλευρά του κτηρίου απ'όπου γινόταν η είσοδος έχει καταστραφεί και έτσι η σημερινή είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά.

Ο ναός κτίστηκε πάνω στη θέση ενός ρωμαϊκού κτηρίου στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα. Την ίδια περίοδο φιλοτεχνήθηκε στην αψίδα ψηφιδωτό με χορηγία μιας ανώνυμης γυναίκας που σύμφωνα με την παράδοση ήταν η Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, η οποία είχε ασπασθεί το χριστιανισμό[2]. Το 1430[1], με την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς, ο ναός μεταβλήθηκε σε τζαμί με το όνομα Σουλιτζέ ή Κεραμεντίν τζαμί[3], ενώ άλλη άποψη θέλει τη μεταβολή αυτή να συνέβη στα πλαίσια του 16ου αιώνα[2]. Το 1921 ο ναός επέστρεψε στη χριστιανική λατρεία.

Το ψηφιδωτό της κόγχης απεικονίζει το όρομα του Ιεζεκιήλ, με το Χριστό Εμμανουήλ (νεαρό) στο κέντρο να κάθεται σε πολύχρωμο τόξο. Γύρω του εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών και στην αριστερή γωνία ο προφήτης Ιεζεκιήλ στις όχθες του ποταμού Χοβάρ και στη δεξιά ο προφήτης Αββακούμ ή ο Ησαΐας. Η τοποθέτηση μιας παράστασης με τέτοιο θέμα τέτοιο θέμα στην αψίδα είναι μοναδική στον κόσμο[1]. Στη νότια καμάρα σώζεται πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος με θέματα την Γέννηση και τη Βάπτιση του Ιησού καθώς και ίχνη της Υπαπαντής και τη Μεταμόρφωσης, όλα έργα του 12ου αιώνα[4].

Ο ναός λειτουργεί και στις μέρες μας, υπαγόμενος στην Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης[5].

MONH  ΛΑΤΟΜΟΥ  (ΟΣΙΟΣ  ΔΑΒΙΔ)

Θέση - ΄Ονομα

        Το μικρό παραδοσιακό εκκλησάκι του ΄Οσιου  Δαβίδ,  βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στο τέλος της

οδού Αγίας Σοφίας, στην οδό Τιμόθεου και  ΝΔ από τη Μονή Βλατάδων.

        Η Μονή του Οσίου Δαβίδ, ονομάζεται και Μονή Λατόμου , λόγω των πολλών λατομείων που

υπήρχαν εκεί.

Ιστορία

      Η πρώτη του κτίση συνδέεται κατά την παράδοση με τη Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα και

διώκτη των Χριστιανών, Μαξιμιανού. Η Θεοδώρα παρακάλεσε τον πατέρα της να της χτίσει ένα

λουτρό ενώ αυτή, ως κρυπτοχριστιανή, το προόριζε για χριστιανικό ναό. Η ίδια φρόντισε για το

ψηφιδωτό της κόγχης και μάλιστα , για να μην προκαλέσει τη ν υποψία των δικών της, το σκέπασε με

δέρμα βοδιού. Η Θεοδώρα, τελικά, μαρτύρησε για την πίστη της, ενώ το  ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε

σαν από θαύμασε ένα σεισμό μετά την εικονομαχία.

Αρχιτεκτονική

     Πρόκειται για τετράγωνο κτίριο με ημικυκλική αψίδα  ανατολικά που χτίστηκε πάνω  σε ερείπια

ρωμαϊκού κτίσματος, στα τέλη του 5ου αιώνα. Στην κάτοψη δημιουργείται ισοσκελής σταυρός, ενώ

στις 4 γωνιές διαμορφώνονται ισάριθμα ορθογώνια διαμερίσματα. Η είσοδος, στη βυζαντινή περίοδο ,

γινόταν από τη δυτική πλευρά, η οποία είχε καταστραφεί και σήμερα σώζεται μόνο το αν ανατολικό

τμήμα του κτιρίου.

       Ο ναός έχε μεγάλη σημασία στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, γιατί είναι από τους

πρόδρομους του σταυροειδούς με τρούλο, του τύπου που

επικρατεί στη δεύτερη χιλιετία…

Ψηφιδωτά – τοιχογραφίες       Ψηλά, στην αψίδα  του ιερού, ανακαλύφθηκε σε καλή κατάσταση,

ένα από τα πιο αξιόλογα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά , σύγχρονο με την εκκλησία.

       Το ψηφιδωτό απεικονίζει παράσταση θεοφάνειας , σύμφωνα με το όραμά του Ιεζεκιήλ. Στο κέντρο

εικονίζεται ο Χριστός ως Εμμανουήλ σε νεαρή ηλικία, αγένειος, μέσα  σε δόξα, καθισμένος   στο

ουράνιο τόξο. Βρίσκεται ανάμεσα στα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών (άγγελος, μοσχάρι,

λιοντάρι κι αετός)  και από τα πόδια του ξεκινούν  οι τέσσερις ποταμοί του Παραδείσου:  Ο Τίγρης, ο

Ευράτης, ο Φίσων και ο Γέων. Στο αριστερό εικονίζεται ο προφήτης Ιεζεκιήλ, δείχνοντας την έκπληξή

του για το θέαμα, ενώ από την άλλη, ο προφήτης  Αββακούμ (ή ο Ησαϊας  ίσως) παρακολουθεί τη

σκηνή.

      Το τοπίο είναι παραδείσιο, η ατμόσφαιρα αποκαλυπτική, ώστε να δημιουργείται έντονη η αίσθηση

του θριάμβου του Χριστού. Το ψηφιδωτό θεωρείται σύγχρονο προς το αρχικό κτίσμα (τέλη 5ου αιώνα)

και σύμφωνα  με την  παράδοση, αποκαλύφθηκε μετά την εικονομαχία, κατά τρόπο θαυματουργικό.

 

      Το 1430, όταν η Μονή Λατόμων μετατράπηκε  σε τζαμί, το ψηφιδωτό σκεπάστηκε με

ασβεστοκονίαμα κι έμεινε άγνωστο ως το 1921, οπότε αποκαλύφθηκε οριστικά. Το 1966 στερεώθηκε,

επισκευάστηκε  και  συντηρήθηκε. Γενικά, πρόκειται για ένα μοναδικό θέμα θεοφάνειας  και

φανερώνει τη μεγάλη έμπνευση, αλλά και ικανότητα του καλλιτέχνη.       

      Οι τοιχογραφίες αποκαλύφθηκαν πρόσφατα, κατά τις εργασίες συντήρησης του μνημείου (1973-

1974), σκεπασμένες αιώνες με ασβεστοκονίαμα. Διακρίνονται καλύτερα  η Γέννηση και η Βάφτιση και

χρονολογούνται στα μέσα του 12ου αιώνα. Είναι το μοναδικό δείγμα τοιχογραφιών που σώζονται από

το 12ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη και φανερώνει τον ιδεαλισμό της κομνηνείας τέχνης.

Το μικρό μοναστηράκι των Λατόμων, διακρίνεται για τη μοναδικότητά του, για το σπάνιο

αρχιτεκτονικό του σχήμα, για το θαυμάσιο ψηφιδωτό του και για τις τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.

Εκκλησία Οσίου Δαβίδ – Μονή Λατόμου (5)Η αφιέρωση του ναού, άλλοτε καθολικό μονής, στον όσιο Δαβίδ της Θεσσαλο-νίκης είναι αυθαίρετη και έγινε μόλις το 1921. Όμως από κείμενο του τέλουςτου 9ου αι. (“Διήγηση του Ιγνατίου”), είναι γνωστό ότι το καθολικό την εποχήεκείνη ήταν αφιερωμένο στο Σωτήρα Χριστό του Λατόμου, όπως επιβεβαιώθη-κε ύστερα από τη θαυμαστή αποκάλυψη του ψηφιδωτού της κόγχης του Ιερού.Η προσωνυμία «του Λατόμου», ή «των Λατόμων» οφείλεται στα λατομεία πέτραςπου υπήρχαν στην περιοχή. Ο ναός, αφιερωμένος ίσως στον Προφήτη Ζαχαρίαιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα. Την ίδια εποχή ιστορήθηκε με ψηφιδωτό καιτοιχογραφίες διακοσμητικού χαρακτήρα, με τη χορηγία ανώνυμης γυναίκας,η οποία ταυτίζεται με τη Θεοδώρα, κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, πουείχε ασπασθεί το χριστιανισμό. Την εποχή της Εικονομαχίας, το περίφημο ψη-φιδωτό καλύφθηκε με δέρμα βοδιού και κονίαμα. Η αποκάλυψή του συνέβηστα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος του Αρμενίου (813-820), στη διάρκειαενός σεισμού. Το 12ο αιώνα το καθολικό ανακαινίστηκε και κοσμήθηκε με νέοτοιχογραφικό διάκοσμο, ο οποίος ολοκληρώθηκε στα τέλη του 13ου – αρχές14ου αιώνα. Πιθανά, τον 16ο αιώνα το καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί. Σήμερααπό το αρχικό κτίσμα λείπει το δυτικό τμήμα του. Η σημερινή ταπεινή εκκλη-σία διατηρεί ένα από τους σημαντικότερους ψηφιδωτούς και τοιχογραφικούςδιακόσμους, όχι μόνο της Θεσσαλονίκης, αλλά της παλαιοχριστιανικής καιβυζαντινής τέχνης γενικότερα