Περιβάλλον, οικονομία και Ελληνική πραγματικότητα

Ν.Υ., 5.3.09, 06:23 π.μ. κάπου στην 5η λεωφόρο. Πίσω από μια σκονισμένη πράσινη επιτραπέζια λάμπα, βοηθός αρχισυντάκτη του forbes.com πέφτει λιπόθυμος. Όχι επειδή μόλις συνειδητοποίησε, ότι ο Bill Gates δεν είναι πια πρώτος στη λίστα των πλουσιότερων ανθρώπων του κόσμου, αλλά γιατί από τον υπερκείμενο όροφο ο 76χρονος Warren Buffet με πορτοκαλί φόρμα και εξοπλισμό αναρρίχησης εφορμά διαμαρτυρόμενος για την κλιματική αλλαγή.

Η πιθανότητα πραγμάτωσης αυτής της σκηνής είναι συνάρτηση της δυνατότητας συμβίωσης των φερόμενων ως αντίρροπων δυνάμεων, οικονομίας και οικολογίας.

Ενότητες

1. Ένα εγχώριο ή παγκόσμιο πρόβλημα;

Αναζητώντας τη συνιστώσα συμβίωσης οικονομίας και οικολογίας ο Γερμανός συμπολίτης μας υποστηρίζει ότι, η συνοχή των οικονομικών πολιτικών και των πολιτικών περιβαλλοντικής προστασίας δεν μπορεί να διασφαλιστεί, εάν εξετάζεται κάθε πολιτική μεμονωμένα .

Ακροβατώντας ετυμολογικά στην έννοια “πρόβλημα”, ως κάτι που προβάλλεται, ρίχνεται μπροστά , ο Άγγλος συμπολίτης μας περιγράφει με τη συνεκφορά “policy mix” ότι, το πραγματικό ζητούμενο είναι η ύπαρξη του «προβλήματος», δηλαδή της «προ – βολής» της οικονομικής διάστασης μιας πολιτικής στην οικολογική διάσταση και αντίστροφα.

Ερευνώντας το πεδίο συνύπαρξης οικονομίας και οικολογίας ο Έλληνας συμπολίτης μας υποστηρίζει ότι, ζητήματα μεγάλης σημασίας «πρέπει να μένουν ανοικτά» . Το πρόβλημα συσχετισμού οικονομικών και οικολογικών δυνάμεων, πρέπει να συνεχίσει να υφίσταται, καθώς μόνο η αέναη σύγκρουση αντίθετων δυνάμεων δύναται να μας φέρει εγγύτερα στο ζητούμενο.

Το δίλημμα της ανάπτυξης σε βάρος της περιβαλλοντικής προστασίας και της οικολογικής πολιτικής σε βάρος των οικονομικών συμφερόντων είναι για τους ιδεολόγους ένα δίλημμα πλασματικό , αλλά για τους τεχνοκράτες ένα δίλημμα πραγματικό.

Τη στιγμή που οι εκπομπές ρύπων ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα της ρυπαίνουσας χώρας, η αύξηση της πυκνότητας των αερίων του θερμοκηπίου έχει διαφοροποιήσει την ενεργειακή ισορροπία του κλιματικού μας συστήματος .

Ταυτόχρονα είναι σαφές, ότι οι ρυπογόνες εταιρίες έχουν πλέον ανταγωνιστικό μειονέκτημα, επειδή αναγκάζονται να πληρώνουν ένα διαρκώς αυξανόμενο κόστος ανά τόνο έκλυσης CO2 .

2. Αλληλεπίδραση οικονομίας και περιβάλλοντος στη χώρα μας

Ελλείψει μιας φιλοπεριβαλλοντικής παράδοσης της χώρας μας, η δικαιική εξέλιξη δεν βασίζεται σε δομές που επιτρέπουν εύκολα το άνοιγμα προς την περιβαλλοντική προστασία . Μέχρι την συνταγματική αναθεώρηση του 1975 η δικαιική εξέλιξη δεν προέβλεπε καν την περιβαλλοντική προστασία. Μέσα από το φάσμα των νομοθετικών ρυθμίσεων αισθάνεται κανείς ότι δεν υπάρχει ακόμη έντονη πολιτική βούληση για τη δημιουργία αρχών αποτελεσματικής προστασίας του περιβάλλοντος, αλλά αντιθέτως μια διαιτησία προς όφελος της οικονομικής ανάπτυξης.

Οι προσπάθειες του νέου, αυτόνομου Υπουργείου Περιβάλλοντος, πρέπει να βασιστούν στο τρίπτυχο, παρατήρηση -καταγραφή – βελτιστοποίηση. Οι προσπάθειες δεν πρέπει να εξαντληθούν στη διοικητική αναδιάρθρωση και την κωδικοποίηση της Νομοθεσίας, αλλά να επεκταθούν στο σαφή προσδιορισμό και την οργάνωση των αρμοδιοτήτων των φορέων, που θα αναλάβουν την ευθύνη να υλοποιήσουν τα προγράμματα στην πράξη.

3. Αξιοποίηση φυσικών πόρων με γνώμονα τη βιώσιμη ανάπτυξη

Το θεσμικό πλαίσιο του διεθνούς Δικαίου Περιβάλλοντος στηρίζεται στην αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης, που αποτελεί αρχή της διεθνούς και της Ευρωπαϊκής όσο και της εθνικής έννομης τάξης .

Σε εθνικό επίπεδο η λήψη μέτρων για την προστασία των ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας, της άγριας πανίδας και άλλων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του φυσικού μας περιβάλλοντος γίνεται αποσπασματικά και χωρίς να υπάρχει μακρόπνοη στρατηγική. Πολύ λίγο έχει συνειδητοποιηθεί η αξία των εθνικών δρυμών, και η σημασία των προστατευόμενων περιοχών .

Σε τοπικό επίπεδο η αξιοποίηση των φυσικών πόρων γίνεται με γνώμονα αποκλειστικά το κέρδος.

Χαρακτηριστικό ελληνικό παράδειγμα, η ανάπτυξη των νοτίων παραλίων της Κρήτης. Εκεί, μεταξύ των αρχαιοτήτων της μινωικής Φαιστού και της ζώνης προστασίας του Ευρωπαϊκού δικτύου Natura, σκοπείται η κατασκευή ενός διαμετακομιστικού κέντρου εμπορευμάτων κορεατικών συμφερόντων, δίχως ποτέ

να εκτιμηθεί η φέρουσα ικανότητα (ΣτΕ 50/1993) του οικοσυστήματος, ή να οριστούν οι προληπτικές δράσεις (ΣτΕ 53/1993, 601/1989) που πρέπει να ληφθούν και να τεκμηριωθεί η δυνατότητα βιώσιμης ανάπτυξης (ΣτΕ 5267/1995) της περιοχής. Η αρχή της ήπιας ανάπτυξης , που έχει ως πυρήνα τη διάκριση σε συνήθη και ευπαθή ή ευαίσθητα οικοσυστήματα, στα οποία ανήκουν μεταξύ άλλων και οι ακτές παρακάμφθηκε. Η νομολογία του ΣτΕ, που συνδέει την ανάπτυξη των νησιών, με τη διατήρηση του νησιώτικου ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος και τοπίου παραβλέφθηκε.

Από το παραπάνω παράδειγμα γίνεται αντιληπτό ότι, η απάντηση στο «ψευδοδίλλημα» ανάπτυξης - προστασίας θα μπορούσε να είναι η εξής:

4. Εκπαίδευση και περιβάλλον

Στην εργαλειακή της διάσταση η εκπαίδευση ως μέσο περιβαλλοντικής πληροφόρησης και διδασκαλίας της ορθολογικής διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος, αποτελεί ένα από τα βασικά προληπτικά μέτρα της Διοίκησης.

Το δικαίωμα στο περιβάλλον, όπως κατοχυρώνεται στο Άρθρο 24 § 1 Σ είναι ένα δικαίωμα ατομικό, κοινωνικό και πολιτικό . Ως πολιτικό δικαίωμα , προϋποθέτει σε μια δημοκρατία την δυνατότητα πληροφόρησης σχετικά με αυτό. Η ελευθερία στην πρόσβαση της πληροφορίας και κατ’ επέκταση στην εκπαίδευση διασφαλίζει την ελευθερία της απόφασης για λήψη προστατευτικών μέτρων. Η γνώση είναι συστατικό στοιχείο, μια απαραίτητη προϋπόθεση της δημοκρατικής διαδικασίας διαμόρφωσης της βούλησης .

Σύμφωνα με την παραδοχή αυτή, η αποσιώπηση της γνώσης, έμμεσα αφαιρεί το δικαίωμα προστασίας. Προσβάλλει τη δημοκρατική αρχή και καταλύει την ελευθερία διαμόρφωσης πολιτικής βούλησης. Οδηγεί σε «κάτι που αρκετές φορές μοιάζει με απόκρυφη διαδικασία που δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελεύθερης διαμόρφωσης της πολιτικής βούλησης του πολίτη» .

Παρέχοντας με την εκπαίδευση στους πολίτες τις πληροφορίες για την κατάσταση των επιμέρους παραμέτρων του περιβάλλοντος καθώς και την ενημέρωση για τα μέτρα προστασίας του, το Κράτος συμβάλλει στη δημιουργία των οργανωτικών και ανεπίσημων προϋποθέσεων για την διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης και ως εκ τούτου οικειοθελούς προστασίας του περιβάλλοντος .

5. Περιφερειακή ανάπτυξη και περιβάλλον

Περιφερειακή ανάπτυξη επιτυγχάνεται στη διάσταση του χώρου μέσω των σχεδίων πόλεων και των πολεοδομικών μελετών που αποσκοπούν στην καλύτερη δυνατή οργάνωση του γεωγραφικού χώρου, ώστε να επιτυγχάνεται η αποδοτικότερη χρήση

των εδαφών και κατανομή του πληθυσμού ανάλογα με τους φυσικούς πόρους, την οικονομική δραστηριότητα και το περιβάλλον. Στη διάσταση του χρόνου, περιφερειακή ανάπτυξη επιτυγχάνεται μέσω κινήτρων και άλλων οικονομικών εργαλείων , που συμβάλλουν στον επηρεασμό της οικονομικής συμπεριφοράς .

Ενώ στη χώρα μας η περιφερειακή ανάπτυξη υπάγεται στην προστασία του Άρθρου 24 § 1 Σ και αποτελεί ρυθμιστική αρμοδιότητα του Κράτους , εντούτοις δεν εξασφαλίζονται οι καλύτεροι όροι διαβίωσης. Χαρακτηριστική στην Περιφέρεια είναι η συνύπαρξη βιοτεχνικών μονάδων, κατοικιών και παράνομων χωματερών σε ακτίνα μερικών μόνο δεκάδων μέτρων, που αιτιολογεί την κριτική που ασκείται στην εκτός σχεδίου δόμηση. Από την πλευρά του δημοσίου η έλλειψη εγγειοβελτιωτικών έργων είναι εμφανής και όταν υπάρχει τις περισσότερες φορές χρηματοδοτείται από τον ίδιο το μικροεργολήπτη. Η δε συχνά άνιση αθηνοκεντρική διαχείριση των αναπτυξιακών πόρων, δίνει το δικαίωμα σε κάθε τοπικό «Γκόρτσο» να διαχειρίζεται πελατειακά την αυξανόμενη οικονομική ένδεια στο prive γραφείο της «εταιρίας συμβούλων», που προεκλογικά συντηρεί.

Η παραπάνω εικόνα, σε συνδυασμό με την κοινή παραδοχή ότι, το δίλημμα της οικονομικής ανάπτυξης σε βάρος της περιβαλλοντικής προστασίας συναντάται συνήθως σε χώρες που καλούνται να διαχειριστούν ενεργειακά προβλήματα και οξυμμένες κοινωνικές ανάγκες , οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, αν δεν υπάρξει διοικητική αναδιάρθρωση και χωροταξικός σχεδιασμός, δύσκολα περιβάλλον και οικονομία θα συμπορευθούν.

6. Διαχείριση περιβάλλοντος στο πλαίσιο της ελληνικής πραγματικότητας και ο ρόλος του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα

Ο σύντομος ελληνικός συνταγματικός βίος έχει αρκετά κενά θεσμικής παράδοσης και νομοθετικής δράσης και κύρια χαρακτηριστικά, την ανύπαρκτη εθνική στρατηγική και την απουσία πολιτικής βούλησης για περιβαλλοντική προστασία. Ήμασταν το πρώτο ευρωπαϊκό Κράτος, στο οποίο επιβλήθηκε πρόστιμο σε υπόθεση διαχείρισης στερεών αποβλήτων . Βρεθήκαμε αρκετές φορές ενώπιον του ΔΕΚ με τον έλληνα Επίτροπο μεγαλύτερο πολέμιό μας. Στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα εμπορίας ρύπων δεν είχαμε καταθέσει αρχικά σχέδιο για τη συμμετοχή μας και όταν το καταθέσαμε, διασυρθήκαμε για προσκόμιση ψευδών στοιχείων. Μαζί με τη Μάλτα και τη Κύπρο μάλιστα, για προφανείς οικονομικές σκοπιμότητες, ασκήσαμε βέτο στην ΕΕ για τη μετακύλιση της ευθύνης για πρόκληση θαλάσσιας ρύπανσης στην πλοιοκτήτρια εταιρία. Ο αμφίβολος ρόλος του Κράτους μας ιδιωτικοποιεί τη δημόσια υποχρέωση περιβαλλοντικής προστασίας και μετατρέπει την προστασία του περιβάλλοντος σε πελατειακή σχέση Κράτους - Ιδιώτη.

Ίσως το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι εννοιολογικό. Νομίζουμε, πως «διαχείριση του περιβάλλοντος» σημαίνει «ελεγχόμενη καταστροφή του». Για να αντιληφθούμε ορθότερα την παραπάνω έννοια, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας τα εξής δεδομένα:

Πρώτο, στην αγορά, υπάρχει πληθώρα υποθέσεων, όπου η βασική επίδραση στην αγοραστική συμπεριφορά είναι η θεσμική ρύθμιση. Οι διαφορετικοί τύποι των εταιριών, οι ρυθμίσεις για την προστασία του καταναλωτή, τα όρια της πώλησης εμπορευμάτων, η εργατική και η περιβαλλοντική νομοθεσία, βρίσκουν έκφραση στην αγορά. Σε όλες αυτές τις υποθέσεις το Κράτος έχει τη δυνατότητα να θεσπίσει μηχανισμούς περιβαλλοντικής προστασίας. «Μηχανισμοί» δε, δεν είναι μόνο πρόστιμα και φόροι, αλλά και κίνητρα, αδειοδοτήσεις και θέσπιση περιβαλλοντικών προτύπων, που αναλαμβάνουν ρόλο δημόσιας συμμετοχής, διαδικαστική και θεμελιακή προϋπόθεση περιβαλλοντικής προστασίας.

Δεύτερο, η αγορά μπορεί θεσμικά να «αυτορυθμιστεί». Η δυνατότητα αυτή, μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο ανάπτυξης, να εξασφαλίσει τη λήψη προληπτικών μέτρων και να θέσει στόχους.

Αυτοτελώς, ούτε η κρατική παρέμβαση, ούτε η αυτορύθμιση, μπορούν να δώσουν λύση στη «διαχείριση του περιβάλλοντος». Πρέπει από κοινού να αποτελούν μηχανισμούς παρέμβασης στην οικονομική ανάπτυξη και την τεχνολογική εξέλιξη, με σκοπό την επιδίωξη των στόχων μιας κεντρικά χαρασσόμενης περιβαλλοντικής πολιτικής .

7. Προοπτικές ανάπτυξης νέων τεχνολογιών φιλικών προς το περιβάλλον στην Ελλάδα

Η χώρα μας καλείται να πορευθεί σε μια διασπασμένη, πλην όμως ελεύθερη οικονομική παγκόσμια αγορά, που κάποτε στο Κυότο επέλεξε να συνδυάσει την οικονομική της δράση με την περιβαλλοντική προστασία. Δεδομένης αυτής της επιλογής προκύπτει ότι, βασικοί πυλώνες μιας πολιτικής που προσανατολίζεται στο μέλλον είναι η κοινωνική δικαιοσύνη και η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας (sustainable development) .

Τα κρατικά κριτήρια αξιολόγησης και επιλογής νέων τεχνολογιών, προέκυψαν αφενός σε συνάρτηση με τους κοινοτικούς στόχους στην περιβαλλοντική πολιτική και αφετέρου από καθαρά οικονομικές αρχές . Αυτά είναι:

• Συμβατότητά με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο

• Δυνατότητα ενσωμάτωσης στην αγορά

• Συμβολή στην εφαρμογή των δικαιικών αρχών

• Αποτελεσματικότητα

• Βιωσιμότητα

• Ελάχιστη προσβολή ιδιωτικού συμφέροντος

• Αναλογικό κόστος εφαρμογής

• Αποδοχή από την κοινωνία

Εφόσον η χώρα μας θελήσει να ακολουθήσει την αγορά και προχωρήσει βάσει των παραπάνω κριτηρίων, υπάρχουν προοπτικές ανάπτυξης νέων τεχνολογιών. Μένει να δούμε τα αποτελέσματα της Συνδιάσκεψης της Κοπεγχάγης το Δεκέμβριο του 2009 και το βαθμό ενσωμάτωσής τους στο εθνικό μας δίκαιο.

Επίλογος

Το όραμα για μια αποτελεσματική περιβαλλοντική προστασία προοιωνίσθηκε στην εισαγωγή της παρούσας. Ο Warren Buffet ακτιβιστής, συνεπάγεται σημειολογικά τη σύγκληση δύο μέχρι σήμερα αντίρροπων δυνάμεων, οικονομίας και οικολογίας. Η αγορά στην Ελλάδα οφείλει να προσπαθήσει να προστατεύσει το περιβάλλον. Θα ήταν καλό να ωθείται από μια αίφνης αφυπνούμενη οικολογική συνείδηση, αλλά δεν θα πείραζε αρχικά αν «παραδοσιακά» επεδίωκε κερδοφορία μέσω «νεωτερίστικου» πράσινου μάνατζμεντ, οικονομικών κινήτρων, ή χαμηλότερου κόστους παραγωγής.

Στον τομέα της αξιοποίησης των φυσικών πόρων και της περιφερειακής ανάπτυξης απαιτείται συστηματική εξέταση, ανάλυση και ερμηνεία των προβλημάτων, αποτροπή κινδύνων και τήρηση περιβαλλοντικών προτύπων και προδιαγραφών. Τα μέτρα των ιδιωτών να είναι «έξυπνα» και εξελιγμένα. Συστηματική, αντικειμενική και τοπικά προσαρμοσμένη πολιτική διαχείρισης περιβάλλοντος, είναι οι μεσοπρόθεσμοι στόχοι.

Στον τομέα της εκπαίδευσης και των νέων τεχνολογιών πρέπει να σταματήσει η μετατροπή του περιβάλλοντος σε ελιτίστικο επιστημονικό χώρο και να τυποποιηθεί και να κωδικοποιηθεί το Δίκαιο Περιβάλλοντος. «Στη Δημοκρατία, ο Δήμος οφείλει να κρατεί και το Κράτος να μη δημεύει» την περί δικαίου γνώση. Η Ελλάδα πρέπει να ζήσει τη δική της «πορτογαλική» επανάσταση στο χώρο των ΑΠΕ, σε νέες αγορές περιβαλλοντικής τεχνολογίας, συνοδευόμενες από θέσεις εργασίας.

Στον τομέα της διασύνδεσης δημοσίου και ιδιωτικού τομέα απαιτείται τερματισμός στο ανατολίτικο κατάλοιπο του «αλισβερίσι». Είναι θεμιτή η παρέμβαση του

Κράτους στην παραγωγική διαδικασία, στο μέτρο που διασφαλίζει τις συνταγματικές προσταγές και επιτρέπει στην αγορά μέσω κινήτρων και κυρώσεων, να ενσωματώσει με τη δική της λογική τους θεσμούς στον τρόπο λειτουργίας της. Η θεσμική οχύρωση των ΜΚΟ είναι απαραίτητη, αλλά και το κύμα εθελοντισμού, που οδηγεί άθελά του στη συγκάλυψη της κρατικών παραλείψεων πρέπει να αυτό-συγκρατηθεί. Τέλος, απαιτείται θεσμοθέτηση μιας μορφής «πράσινης υπευθυνότητας» των αρμοδίων υπηρεσιών και της υποχρέωσης των Κυβερνήσεων για στόχους και αποτελέσματα στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος, ώστε μακροπρόθεσμα να προάγεται η σταθερότητα, η δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη.