Ψυχαγωγία χάριν τηλεθέασης…

Ο Νιλ Πόστμαν στο βιβλίο του ‘Διασκέδαση μέχρι θανάτου’ μελετά τον χαρακτήρα της τηλεόρασης στην Αμερικανική κυρίως πραγματικότητα. Προσπαθεί να σταθεί διεξοδικά σε κάθε επιμέρους στοιχείο του χαρακτήρα αυτού και όχι απλά να το καταγράψει, αλλά να το κρίνει εξετάζοντας το εν βάθος από κάθε του πλευρά. Παράλληλα καταδεικνύει την ανωτερότητα του έντυπου λόγου σε σχέση με τον αντίστοιχο τηλεοπτικό, καταλήγοντας στο ότι ο τελευταίος το μόνο που μπορεί να κάνει ανεξάρτητα του είδους των προγραμμάτων που προβάλλει είναι να ψυχαγωγήσει. Για να εξεταστεί πάντως η ορθότητα της άποψης του Πόστμαν, θα πρέπει να εμβαθύνουμε στα επιμέρους χαρακτηριστικά της τηλεόρασης και όχι να παρουσιάσουμε μια γενικευμένη και απλοϊκή της μορφή.

Η τηλεόραση στις μέρες μας ,καθώς και άνθρωποι που την αποτελούν, δείχνει να έχει πλήρη επίγνωση της ‘δύναμης της’. Επιπλέον μόνο ως επιχειρήσεις ή εταιρίες μπορούν να χαρακτηριστούν τα τηλεοπτικά κανάλια, καθώς το μόνο που τους απασχολεί είναι το κέρδος. Λογικό είναι επομένως να προσπαθούν να δώσουν στον τηλεθεατή, το καθένα με το δικό του τρόπο, αυτό που έχει περισσότερο ανάγκη ώστε να αυξήσουν τα κέρδη τους. Αυτό βεβαίως είναι η ψυχαγωγία.

Τα τηλεοπτικά προγράμματα ποικίλουν και είναι αρκετά ώστε να ικανοποιούν τις ανάγκες του κάθε ανθρώπου που πιάνει το τηλεχειριστήριο. Τουλάχιστον αυτή είναι άποψη που προβάλλεται συνεχώς και τείνει να καθιερωθεί, αν αυτό δεν έχει γίνει ήδη. Ισχύει όμως πραγματικά; Μήπως απλά όλα τα τηλεοπτικά προγράμματα καλύπτονται από ένα διαφορετικό περιτύλιγμα με το εσωτερικό να παραμένει ίδιο; Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα talk shows. Οποίο κανάλι και να έχουμε επιλέξει, οποίος και αν συντονίζει την συζήτηση το αποτελεσμα παραμένει πάντα απαράλλαχτο: Μια ομάδα ατόμων γύρω από ένα τραπέζι, όχι να συζητά προσπαθώντας να λύσει κάποια από τα προβλήματα της καθημερινότητας αλλά φωνάζοντας και επιδιώκοντας να επιβληθεί η άποψη του ενός στους αντιφρονούντες.

Αυτό είναι γνωστό και ευρέως διαδεδομένο. Γιατί λοιπόν ο κόσμος συνεχιζει να τα παρακολουθεί εφ’όσον έχει επίγνωση της κατάστασης αλλά και της κατάληξης που θα έχει καθένα από αυτά; Η συγκεκριμένη κατηγόρια τηλεοπτικού προγράμματος όμως, δεν είναι από αυτές που βρίσκονται στις πρώτες θέσεις προτίμησης του κοινού ούτε παίζει κάποιο ρόλο στη γενικότερη χάραξη στρατηγικής ενός καναλιού. Οι ειδήσεις όμως που προβάλλονται κάθε μέρα 4 και 5 φορές με αυξομειώσεις στην διάρκεια τους, αποτελούν ‘ναυαρχίδα’ του καναλιού και από αυτές εξαρτάται το κύρος που το καθένα αποπνέει.

Από την ώρα που αυτές αρχίζουν μέχρι να ολοκληρωθούν βλέπουμε πάντα καλοντυμένους παρουσιαστές. Έχει αναρωτηθεί ποτέ κανείς ποιος ο λόγος για κάτι τέτοιο; Ποιος ο λόγος επιβολής ενός συγκεκριμένου dress code, δίχως ο χαρακτήρας και το ύφος του καναλιού να παίζουν τον παραμικρό ρόλο; Μάλλον όχι. Η απάντηση είναι γιατί έτσι πιστεύουν ότι προωθούν με τον καλύτερο τρόπο το προϊόν τους. Αυτός είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τις ειδήσεις ειδικότερα αλλά και όλα τα τηλεοπτικά προγράμματα γενικότερα. Ως ένα προϊόν, ανεξάρτητα που επανειλημμένως έχει αναπτυχθεί και υιοθετηθεί ο χαρακτηρισμός της δημοσιογραφίας και ως εκ τούτου και της ειδησεογραφίας ως ‘λειτουργήματος’.

Μιλώντας για δελτίο ειδήσεων δε μπορεί κάποιος να παραβλέψει και να μην αναφέρει, την περίπτωση του τηλεοπτικού σταθμού STAR. Κατά τη διάρκεια του δελτίου λοιπόν, παρουσιάζονται αποκλειστικά όχι θέματα πολιτικής η κοινωνικής επικαιρότητας αλλά νέα από του χώρου του θεάματος. Το δελτίο ειδήσεων δηλαδή έχει μετατραπεί σε ένα είδος ενημέρωσης των τηλεθεατών για τη ζωή ανθρώπων που αποτελούν αυτό το χώρο. Το αξιοσημείωτο είναι πάντως, ότι τα ποσοστά του παραμένουν όχι απλά αμετάβλητα αλλά εμφανώς ανεβασμένα από τότε που εφαρμόστηκε η συγκεκριμένη ιδέα.

Στη συνέχεια δευτερεύον ρόλο σε σχέση με τις είδησεις αλλά πρωτεύον σε σχέση με τα υπόλοιπα παίζουν οι ενημερωτικές εκπομπές. Ακόμα και αυτές όμως δε δείχνουν να ανταποκρίνονται στο ρόλο τους και βάζουν σε πρώτο πλάνο τη ψυχαγωγία του τηλεθεατή και όχι την ενημέρωση του. Μια τέτοια εκπομπή είναι το πρωινό ενημερωτικό μαγκαζίνο του MEGA ‘Κοινωνία Ώρα 8:00’ με τους Δημήτρη Καμπουράκη και Γιώργο Οικονομέα.

Θέλοντας να περάσουν ένα διαφορετικό προφίλ έχουν συνεχώς υπόψιν όχι πως θα παρουσιάσουν τις ειδήσεις αλλά τους αστεϊσμούς, τα υπονοούμενα κάθε είδους και την γενικότερη επιβολή ενός χαλαρότερου κλίματος. Όλα αυτά γίνονται κάτω από τον μανδύα του ‘σοβαρου και έγκυρου καναλιού’ που επιτυχημένα έχει περάσει προς την κοινή γνώμη ο συγκεκριμένος τηλεοπτικός σταθμός.

Εν συνεχεία ο Νιλ Πόστμαν τονίζει την ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Ο κύριος λόγος είναι προφανής. Απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε παιδιά. Αν αναλογιστούμε, ότι ακόμα και οι ενήλικες δυσκολεύονται να καταλάβουν τι ισχύει και τι είναι απλά αποτελεσμα προπαγάνδας, καταλαβαίνει κάποιος πόσο δύσκολο είναι κάτι τέτοιο όταν αναφερόμαστε σε παιδία. Ο ρόλος τους λοιπόν θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός και λεπτός και να μην δημιουργούν σύγχυση σε αυτά. Γιατί μερικές φορές, τα παιδία αντί να παρακολουθούν τα προγράμματα αυτά ως συμπλήρωμα του σχολικού προγράμματος τα θεωρούν πανάκεια και αδιαφορούν για το δεύτερο, καθώς ο χαρακτήρας του είναι εκ διαμέτρου αντίθετος από του πρώτου. Μπορούν τα παιδία να ρωτήσουν για απορίες στο γυαλί; Μπορεί αυτό να τους επαναφέρει στη τάξη όταν παρουσιάζονται αδιάφορα η δε δείχνουν την απαιτούμενη προσοχή; Μάλλον όχι και γι’αυτό επαναλαμβάνουμε ο ρόλος τους θα πρέπει να είναι καθαρά συμπληρωματικός και όχι να μπαίνει σε πρώτο πλάνο η τηλεθέαση.

Η κρίση που υφίσταται ο πολιτισμός μας είναι αδιαμφισβήτητη. Ο ρόλος που παίζει η τηλεόραση στη διαιώνιση της σημαντικός. Κάτι τέτοιο δε θα συνέβαινε εφ’όσον επιτελούσε σωστά το έργο της. Επομένως όσο αυτή συνεχίζεται αυξάνοντας τις προεκτάσεις ή ακόμα και διατηρώντας αυτές που έχει σήμερα ο ρόλος της τηλεόρασης όχι απλά δε θα χαρακτηρίζεται ιδεατός αλλά θα είναι παρακμάζον και καθοδικός επηρεάζοντας άμεσα τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας. Άρα, η σημερινή κρίση μπορεί να θεωρηθεί μια ακόμα απόδειξη πως η τηλεόραση έχει θέσει λάθος αξίες σε πρώτο πλάνο παραγνωρίζοντας την τεραστία άξια της επικοινωνίας ουσίας και έκφρασης λογικών επιχειρημάτων δια μέσου των μέσων μαζικής επικοινωνίας και της τηλεόρασης εν προκειμένω.

Η τηλεόραση όμως δεν έχει περιοριστεί στις ειδήσεις, τα talk show και τις ψυχαγωγικές και ενημερωτικές εκπομπές αλλά έχει απλώσει τα πλοκάμια της και στους κόλπους της θρησκείας. Τρανό παράδειγμα βεβαίως είναι η εβδομαδιαία εκπομπή ‘Ορθοδοξία και σύγχρονος κόσμος’ που προβάλλεται από την συχνότητα του TV100. Με τον τρόπο αυτό προσπαθεί να γνωστοποιήσει, να υπενθυμίσει ή μερικές φορές να «επιβάλλει» τις άξιες της και να προσκαλέσει όσα περισσότερα άτομα μπορούν στο να γίνουν οπαδοί της. Κατ’αυτό τον τρόπο όμως η θρησκεία χάνει τον τελετουργικό της χαρακτήρα, γίνεται ρηχή και αποδέχεται τους όρους της εμπορευματοποιημένης αγοράς που σε άλλες περίπτωσεις κατηγορεί απροκάλυπτα. Επιπρόσθετα οι οπαδοί της στερούνται το δικαίωμα στηλίτευσης των μεθόδων προσηλυτισμού άλλων θρησκειών καθώς η δική τους δε δείχνει να διαφοροποιείται.

Η τηλεόραση όμως έχει επηρεάσει και συντελέσει κάποιες φορές στον εκφυλισμό του πολιτικού λόγου. Πλέον αυτό που μετράει δεν είναι η ορθότητα των επιχειρημάτων, οι ιδέες και τα οράματα των πολιτικών για την κοινωνία η επίγνωση της σημασίας των διεθνών εξελίξεων αλλά το πώς εμφανίστηκαν και συμπεριφέρθηκαν κατά τη διάρκεια της «διαμάχης» τους οι πολιτικοί αντίπαλοι. Αυτό επιβεβαιώνεται από την αντίδραση των μέσων μετά από παρόμοια συζήτηση που έγινε κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου πριν λάβουν χώρα οι προηγούμενες εκλογές. Έσπευσαν λοιπόν να χαρακτηρίσουν «νικητή» της συζήτησης τον Κώστα Καραμανλή λόγω του ύφους που διατηρούσε κατά τη διάρκεια των απαντήσεων του αλλά και μερικά έξυπνα αστεία που έκανε κατά τη διάρκεια τους δίχως να εξεταστεί στο ελάχιστο το περιεχόμενο και η σημασία των απαντήσεων αυτών.

Η επιμέρους εξέταση κάθε τηλεοπτικού τομέα δυστυχώς επιβεβαιώνει όσα είχε γράψει ο Νιλ Πόστμαν γύρω από το ευρύτερο τηλεοπτικό πεδίο. Μάλιστα ανατρέπει εξ’ολοκλήρου τον παιδευτικό ρόλο που ορισμένες φορές του αποδίδεται με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο. Δείχνει όμως και την ανάγκη για αλλαγή πορείας και χάραξη μιας νέας στρατηγικής που θα αποσκοπεί στην ικανοποίηση του δημόσιου συμφέροντος με παραγωγή ουσιαστικής επικοινωνίας από το συγκεκριμένο μέσο και όχι την απλή ικανοποίηση μεσοπρόθεσμων στόχων οικονομικού χαρακτήρα. Με αυτό τον τρόπο τόσο η κοινωνία όσο και η συμπεριφορά των ανθρώπων που την

αποτελούν θα βελτιωθούν σε εντυπωσιακό βαθμό και η τηλεόραση θα αποπνέει ποιότητα κάθε είδους.