ΕΑΠ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Θ.Ε. : ΕΛΠ11-Ελληνική Ιστορία

Κολιογεώργης Παναγιώτης Εργασία 1

η

ΤΟ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΚΑΙ ΤΑ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ

ΣΕΠ: κα Κοσµάτου Ευτυχία

Ελεώνας, 08-11-2004

1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή.......................................................................................σελ. 2

Α. Στοιχεία του πολιτεύµατος που φανερώνουν αληθινά δηµοκρατικό

χαρακτήρα.....................................................................................σελ. 2

Β. Μη δηµοκρατικές πλευρές του πολιτεύµατος..........................σελ. 6

Επίλογος........................................................................................σελ. 7

Βιβλιογραφία.................................................................................σελ. 8

2

Εισαγωγή

Στην Αθήνα , κατά τη διάρκεια του 5ου

π.Χ. αιώνα ,

κατέληξε στην τελική του µορφή και παγιώθηκε το

πολίτευµα που γνωρίζουµε ως αθηναϊκή δηµοκρατία. Πόσο

δηµοκρατικό όµως ήταν αυτό το πολίτευµα; Κάποιες πλευρές του δείχνουν έντονα το δηµοκρατικό του

χαρακτήρα , άλλες πάλι προκαλούν αµφιβολίες σχετικά µε τη δηµοκρατικότητά του. Με αυτήν την εργασία θα

προσπαθήσουµε να δείξουµε αν λειτουργούσε δηµοκρατικά

το αθηναϊκό πολίτευµα εξετάζοντας τα επιµέρους χαρακτηριστικά του. Στο πρώτο µέρος θα παρουσιάσουµε τα στοιχεία που φανερώνουν αληθινά δηµοκρατικό

χαρακτήρα και στη συνέχεια εκείνα που αποτελούν µη

δηµοκρατικά χαρακτηριστικά.

Α. Στοιχεία του πολιτεύµατος που φανερώνουν

αληθινά δηµοκρατικό χαρακτήρα.

Τα πρώτα σπέρµατα της αθηναϊκής δηµοκρατίας µπορούµε ήδη να τα διακρίνουµε από τις αρχές του 6

ου π.Χ.

αιώνα. Με το νοµοθετικό έργο του Σόλωνα , διακρίνονται οι πολίτες σε τάξεις, ανάλογα µε το εισόδηµά τους. Με ανάλογο τρόπο καθορίζονται οι υποχρεώσεις τους και η

δυνατότητα πρόσβασης στα δηµόσια αξιώµατα.

Καθιερώνεται η λαϊκή συµµετοχή στη συνέλευση (εκκλησία

του δήµου) και στα δικαστήρια (Ηλιαία). Η θέσπιση

οικονοµικών κριτηρίων στην πολιτική ζωή, καταργεί, τουλάχιστον τυπικά, το προνόµιο της καταγωγής, και δίνεται η δυνατότητα σε περισσότερους να συµµετέχουν στις δηµόσιες υποθέσεις.1 Οι µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη το 508 π.Χ. , µετά

από µια περίοδο µακριάς τυραννικής διακυβέρνησης, βάζουν τα θεµέλια του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. ∆ίνονται πολιτικά δικαιώµατα σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της Αθήνας και αλλάζουν οι δοµές του σώµατος της πόλης. Χωρίζονται οι πολίτες σε δέκα φυλές που η

καθεµιά περιλαµβάνει κατοίκους διαφορετικών περιοχών της πόλης, µε διαφορετική κοινωνική και οικονοµική

3

προέλευση.2 Οι θεσµοί της πόλης οργανώνονται σύµφωνα

µε αυτές τις αλλαγές. Θεσπίζεται η βουλή των 500 στην οποία συµµετέχει κάθε φυλή µε 50 µέλη, που κληρώνονται κάθε χρόνο. Αυξάνονται τα µέλη της εκκλησίας του δήµου

και οργανώνονται οι συνεδριάσεις της. Ακόµα και οι στρατιωτικές υποχρεώσεις ορίζονται ανάλογα.

3 Όλες αυτές

οι αλλαγές αποσκοπούν στην ισότητα µεταξύ των πολιτών. Με τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη έρχεται στην πόλη η

έννοια της ισονοµίας, µια βασική αρχή της δηµοκρατίας. Οι αντιπαραθέσεις όµως µεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών για τον έλεγχο της εξουσίας δεν σταµατούν. Κι αν κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέµων διακόπτονται οι µεταξύ τους συγκρούσεις, αµέσως µετά οι έριδες συνεχίζονται. Οι πολίτες αντιδρούν µε τον εξοστρακισµό,

το θεσµό που είχε θεσπίσει ο Κλεισθένης για την προστασία

της πόλης από άτοµα µε τυραννικές βλέψεις.4 Μια πιο

σηµαντική που αποφασίζεται από το δήµο είναι να

αντικαταστήσει τον τρόπο ανάδειξης µε εκλογή των αρχόντων µε ένα νέο σύστηµα κλήρωσης. Μ' αυτόν τον τρόπο ανοίγει ο δρόµος για τους πολίτες µετριότερης καταγωγής προς τα ανώτατα αξιώµατα της πόλης. Η µεταρρύθµιση του Εφιάλτη λίγα χρόνια αργότερα

(462/461 π.Χ.) έρχεται να ολοκληρώσει τη λειτουργία των νέων θεσµών, παράλληλα µε τους οποίους εξακολουθεί να

λειτουργεί το συµβούλιο των αριστοκρατών, ο Άρειος

Πάγος. ∆ε γνωρίζουµε πολλά για τις αρµοδιότητές του

σίγουρα όµως διατηρούσε κάποιον έλεγχο στη λειτουργία

των θεσµών και θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί από

εκείνους που αντιτίθονταν στις νέες ρυθµίσεις του

πολιτεύµατος για να καταλάβουν την εξουσία. Σαν απάντηση σε τέτοιου είδους προσπάθειες έρχεται η

µεταρρύθµιση του Εφιάλτη, ο οποίος κατόρθωσε να

περάσει µια δικαστική απόφαση που αφαιρούσε από τον Άρειο Πάγο τις αρµοδιότητες ελέγχου του πολιτεύµατος και τις παραχωρούσε στη βουλή, στην εκκλησία του δήµου και στα δικαστήρια της Ηλιαίας.

5 Η λειτουργία των

δηµοκρατικών θεσµών γίνεται πιο ουσιαστική και ο δήµος αναλαµβάνει πλέον την ευθύνη του πολιτεύµατος. Στα µέσα του 5

ου π.Χ. αιώνα, µετά τις αλλαγές που

έφερε ο Εφιάλτης, η εκκλησία του δήµου γίνεται η ανώτατη

αρχή της πόλης. Έπαιρνε αποφάσεις για την πολιτική που θ’

ακολουθούσε η πόλη σχετικά µε τους συµµάχους και τις επαφές µε τον έξω κόσµο, για τις στρατιωτικές αποστολές,

4

τα µεγάλα έργα, για τα θρησκευτικά ζητήµατα και µια φορά

το χρόνο εξέλεγε τους αξιωµατούχους.6 Η ενηµέρωση των πολιτών και η συµµετοχή στη λήψη των αποφάσεων είναι άµεσες. Σηµαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της πόλης αποκτά

και η βουλή, την οποία αποτελούν πολίτες άνω των τριάντα

ετών που κληρώνονται κάθε χρόνο. Η βουλή προετοίµαζε τις συνεδριάσεις της συνέλευσης εισάγοντας προτάσεις για

ψήφισµα. Εξέταζε επίσης τους δικαστές στο τέλος της θητείας τους. Αλλά δεν είχε µόνο αυτές τις αρµοδιότητες. Μεγάλο κοµµάτι της δραστηριότητάς της ήταν η διοίκηση.

Έλεγχε τα δηµόσια οικονοµικά και τους αρµόδιους αξιωµατούχους και µε επιτροπές από µέλη της επόπτευε σηµαντικούς τοµείς των δραστηριοτήτων της πόλης, όπως τα οπλοστάσια, τις ναυτικές κατασκευές και όλες τις θρησκευτικές εκδηλώσεις.7 Η λαϊκή συµµετοχή ήταν απαραίτητη και στην Ηλιαία, το σώµα των έξι χιλιάδων δικαστών που

λειτουργούσαν τα λαϊκά δικαστήρια. Οι δικαστές κληρώνονταν κάθε χρόνο από το σύνολο των πολιτών. Η

µεταβίβαση των δικαστικών εξουσιών του Αρείου Πάγου

µετά τις µεταρρυθµίσεις του Εφιάλτη προκαλεί τη

δηµιουργία µέσα από την Ηλιαία εξειδικευµένων δικαστικών σωµάτων για συγκεκριµένα θεµατα.

8

Η σπουδαιότητα που αποκτούν οι δηµοκρατικοί θεσµοί µετά τα µέτρα του Εφιάλτη κάνει τη συµµετοχή των πολιτών, εκτός από ουσιαστική, απαραίτητη. Εύκολα

µπορούµε να συµπεράνουµε ότι οι πολίτες µε χαµηλό

εισόδηµα είχαν πρακτικές δυσκολίες στο να αναλάβουν αξιώµατα και να συνεισφέρουν στη λειτουργία των θεσµών. Αυτό αντιµετωπίστηκε µε τη θέσπιση του µισθού, της αµοιβής δηλαδή για τα δηµόσια λειτουργήµατα. Πρώτοι µισθοδοτήθηκαν οι δικαστές, κι αργότερα ο µισθός

επεκτάθηκε στους βουλευτές και σε άλλα αξιώµατα. Η

καταβολή µισθού από την πόλη επέτρεψε στους ασθενέστερους οικονοµικά πολίτες να συµµετέχουν ενεργά

στη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος.9

5

Β. Μη δηµοκρατικές πλευρές του πολιτεύµατος.

Η αθηναϊκή δηµοκρατία στηριζόταν στη συµµετοχή

των πολιτών για τη διαχείριση των υποθέσεων της πόλης. Αλλά δεν είχαν όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοί της πολιτικά

δικαιώµατα. Από το προνόµιο του πολίτη αποκλείονταν οι µέτοικοι, ξένοι που είχαν εγκατασταθεί στην Αθήνα λόγω

της ανάπτυξής της και ασχολούνταν κυρίως µε το εµπόριο

και τη βιοτεχνία. Συνέβαλλαν οικονοµικά και στρατιωτικά

στην ανάπτυξη της πόλης, σε αντιστάθµισµα για την προστασία που τους παρείχε, δεν είχαν όµως δικαίωµα

συµµετοχής στις αποφάσεις. Αν και είχε γίνει ένα άνοιγµα

από τον Κλεισθένη µε τη δηµιουργία των νεοπολιτών10

, στα

χρόνια του Περικλή πολίτες ονοµάζονταν όσοι είχαν και τους δύο γονείς Αθηναίους. Αποκλεισµένες από την πολιτική ζωή ήταν και οι γυναίκες, ασχέτως καταγωγής.11

Ακόµα κι αυτοί που είχαν πολιτικά δικαιώµατα όµως δεν µπορούµε να πούµε ότι ήταν πραγµατικά ίσοι µεταξύ

τους, τουλάχιστον ως προς την κατανοµή των αξιωµάτων. Για τα υψηλά αξιώµατα (άρχοντες, στρατηγοί) εξακολουθούν να ισχύουν οι οικονοµικές τάξεις που είχε θεσπίσει ο Σόλωνας. Η αλλαγή στον τρόπο ανάδειξης των αρχόντων, µε κλήρωση αντί της εκλογής, και το άνοιγµα

του αξιώµατος σε πολίτες της τρίτης οικονοµικής τάξης είχαν ως αποτέλεσµα τη µείωση της σηµασίας του και περιορισµό των αρµοδιοτήτων του. Από εκείνο το σηµείο

και µετά πιο σηµαντικός γίνεται ο ρόλος των στρατηγών στη διακυβέρνηση της πόλης. Οι στρατηγοί προέρχονταν αποκλειστικά από την ανώτατη οικονοµική τάξη και δεν κληρώνονταν, εκλέγονταν. Για την επανεκλογή τους δεν υπήρχε περιορισµός.12

Με το αξίωµα του στρατηγού κατόρθωσε ο Περικλής να χαράξει την πολιτική του. Η συνεχής επανεκλογή του

από το 443 π.Χ. έως το 429 π.Χ. δείχνει την επιρροή που

ασκούσε στο λαό.13

Αν και ο δήµος είχε το δικαίωµα της εκλογής και της εξέτασης των ενεργειών των στρατηγών, το παράδειγµα του Περικλή φανερώνει αδυναµία τού

αθηναϊκού πολιτεύµατος στη συλλογική χάραξη πολιτικής και ευκολία στο χειρισµό του δήµου από επιδέξιους πολιτικούς. Ο Περικλής βέβαια εκδηµοκρατικοποίησε ακόµη

περισσότερο το πολίτευµα14 και το όνοµά του συνδέθηκε µε

το απόγειο της αθηναϊκής δύναµης και ακµής. Στην εποχή

6

του η Αθήνα κυριαρχεί στο Αιγαίο. Η αθηναϊκή συµµαχία

που ξεκίνησε µετά τους Μηδικούς πολέµους έχει καταλήξει πλέον στην ηγεµονία της Αθήνάς έναντι των συµµάχων. Η

καταβολή του φόρου και ειδικότερα ο τρόπος είσπραξής του

είναι σαφή σηµάδια της εξουσίας που ασκούσε. Όλοι οι σύµµαχοι ήταν υποχρεωµένοι να πηγαίνουν στην Αθήνα και να δέχονται τις αποφάσεις της βουλής ως προς το µέγεθος του φόρου. Απείθεια προς τις υποχρεώσεις αυτές είχε ως αποτέλεσµα επιβολή προστίµου και αποστολή

εκστρατευτικού σώµατος για την τακτοποίηση των προβληµάτων.15

Η εξουσία που ασκούσε η Αθήνα στους συµµάχους της γίνεται πιο φανερή µε τα διάφορα µέτρα που τους επέβαλλε για τον έλεγχό τους. Τοποθετούνταν στις συµµαχικές πόλεις Αθηναίοι αξιωµατούχοι (επίσκοποι) για

την επίβλεψή τους, στρατιωτικές φρουρές κι ακόµα

περισσότερο οι κληρουχίες. Οι κληρούχοι ήταν οπλίτες της Αθήνας που για να εξασφαλίσουν το εισόδηµά τους έπαιρναν ένα κοµµάτι γης από την πόλη στην οποία είχαν εγκατασταθεί. Οι σύµµαχοι δηλαδή, εκτός από την καταβολή του φόρου και τα διάφορα πρόστιµα που τυχόν τους επιδικάζονταν, ήταν εξαναγκασµένοι να συντηρούν τους στρατιώτες της Αθήνας που ήταν στο έδαφός τους.16

Τα οικονοµικά συµφέροντα για την Αθήνα είναι φανερά. Η εκµετάλλευση του συµµαχικού ταµείου και των συµµαχικών πόλεων είναι µεγάλο στήριγµα για την αθηναϊκή οικονοµία. Τα οικονοµικά βάρη της µισθοδοσίας των στρατιωτών και των ναυτών, αλλά και πολλών

αξιωµάτων και λειτουργηµάτων σχετικών µε τη συµµαχία

καλύπτονται από τις εισφορές και τα πρόστιµα. Οι κληρουχίες συντηρούν ένα µέρος του στρατού.

17 Η έλλειψη

τέτοιων πόρων θα µπορούσε να κλονίσει το πολίτευµα,

στερώντας τη δυνατότητα της λαϊκής συµµετοχής στη

λειτουργία των θεσµών και αναζωπυρώνοντας τις εντάσεις µέσα στο δήµο.

7

Επίλογος

Το αθηναϊκό πολίτευµα δέχτηκε πολλές αλλαγές και µεταρρυθµίσεις µέχρι να καταλήξει σ’ αυτό που

ονοµάζουµε αθηναϊκή δηµοκρατία. Κάθε αλλαγή ήταν και µία διεκδίκηση του δήµου για περισσότερη ελευθερία και συµµετοχή στα κοινά. Σίγουρα παρουσιάζει µειονεκτήµατα

,ακόµα και στην εποχή της ακµής της Αθήνας, µειονεκτήµατα όµως που έχουν να κάνουν κυρίως µε τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Ας µην ξεχνάµε επίσης ότι ήταν µια καινοτοµία για τα δεδοµένα του αρχαίου κόσµου,

και λογικό είναι να υστερεί σε σχέση µε τη δηµοκρατία

όπως τη γνωρίζουµε σήµερα µετά από την αιώνων εξέλιξή

της. ∆εν παύει πάντως σε καµία περίπτωση να είναι πραγµατική δηµοκρατία από τη στιγµή που λειτουργούσε µε βάση δηµοκρατικές αξίες και χρησιµοποιούσε συλλογικά

όργανα και θεσµούς. Η αθηναϊκή δηµοκρατία είναι από τις πιο σπουδαίες κατακτήσεις του ανθρώπου της αρχαίας εποχής, και µια θαυµαστή κληρονοµιά στην ανθρωπότητα.

Κολιογεώργης Παναγιώτης

8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βερέµης Θ. κ.α., Ελληνική Ιστορία ,τ.Α, ΕΑΠ, Πάτρα

2002

2. Mossé Cl.,Schnapp-Gourbeillon A., Επίτοµη ιστορία

της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2004

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. βλ. Βερέµης Θ. κ.α., Ελληνική Ιστορία ,τ.Α, ΕΑΠ,

Πάτρα 2002, σελ. 101

2. στο ίδιο, σελ. 102

3. βλ. Mossé Cl.,Schnapp-Gourbeillon A., Επίτοµη

ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα

2004, σελ. 230

4. στο ίδιο, σελ. 245-246

5. στο ίδιο, σελ. 248

6. στο ίδιο, σελ. 249-250

7. στο ίδιο, σελ. 251

8. στο ίδιο, σελ. 252

9. στο ίδιο, σελ. 253

10. στο ίδιο, σελ. 254

11. βλ. Βερέµης Θ. κ.α., ό.π., σελ. 99

12. βλ. Mossé Cl. , Schnapp-Gourbeillon A., ό.π., σελ.

248,254-255

13. στο ίδιο, σελ. 255,257

14. βλ. Βερέµης Θ. κ.α., ό.π., σελ. 104

15. βλ. Mossé Cl., Schnapp-Gourbeillon A., ό.π. , σελ.

265-266

16. στο ίδιο, σελ. 266-267

17. στο ίδιο, σελ. 267-269