Η ΖΩΦΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΖΩΦΟΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Ο ναός και ο γλυπτός του διάκοσμος Το θέμα της ζωφόρου Ο σχεδιασμός και η κατασκευή της ζωφόρου Η ιστορία της ζωφόρου ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗ ΖΩΦΟΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Νότια ζωφόρος Ανατολική ζωφόρος Βόρεια ζωφόρος Δυτική ζωφόρος ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑ ΛΙΘΟ Νότια ζωφόρος Ανατολική ζωφόρος Βόρεια ζωφόρος Δυτική ζωφόρος ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Η ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΤΗΣ ΖΩΦΟΡΟΥ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ζωφόρος του Παρθενώνα, ένα έργο μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας, παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε ψηφιακή μορφή. Πρόκειται για μια εφαρμογή η οποία αναπτύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού- Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης- Α' Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (EKT). Το CD-ROM "H ζωφόρος του Παρθενώνα" και η διαδικτυακή του εκδοχή υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του έργου "Εθνικό Πληροφοριακό Σύστημα Έρευνας και Τεχνολογίας" του ΕΚΤ (χρηματοδότηση: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Κοινωνία της Πληροφορίας"). Η εφαρμογή συγκεντρώνει και υπομνηματίζει για πρώτη φορά, στα ελληνικά και αγγλικά, όλους τους σωζόμενους λίθους της ζωφόρου των μουσείων Βρετανικού, Ακροπόλεως και Λούβρου, σε φωτογραφίες των αυθεντικών λίθων και όχι των αντιγράφων. Οι φωτογραφίες έχουν συμπληρωθεί με τα σωζόμενα σχέδια των J. Carrey (1674) και J. Stuart (1751), δίνοντας την πληρέστερη δυνατή εικόνα του συνόλου. "Η ζωφόρος του Παρθενώνα" απευθύνεται τόσο σε αρχαιολόγους όσο και στο ευρύτερο κοινό, με πίνακα επιλογών (μενού) που περιλαμβάνει εισαγωγή και περιήγηση στη ζωφόρο, περιγραφή των παραστάσεων ανά λίθο, αρίθμηση των λίθων, ελληνική και ξένη βιβλιογραφία και αναφορά στους συντελεστές του έργου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΖΩΦΟΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Ο ΝΑΟΣ ΚΑΙ Ο ΓΛΥΠΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

Γενική άποψη του Παρθενώνα από βορειοδυτικά O Παρθενώνας, το πρώτο μνημείο του Περίκλειου προγράμματος στην Ακρόπολη των κλασικών χρόνων, ήταν οικοδόμημα θαυμαστό για τις αναλογίες του, την αριστοτεχνική κατασκευή του, αλλά και για την τόσο σοφή χωροθέτησή του στην κορυφή του Ιερού Βράχου. Περίπτερος ναός, διαστάσεων περίπου 31x70μ με αναλογία κιόνων 8x17 διαιρείται σε πρόναο (ο χώρος που δημιουργείται ανάμεσα στην ανατολική πρόσταση και τον τοίχο του σηκού), σηκό (ο κυρίως ναός, ο κλειστός χώρος μέσα στον οποίο στεγάζεται το άγαλμα) και οπισθόδομο (πίσω διαμέρισμα) με θύρα προς τον οπισθόναο (ο χώρος που δημιουργείται ανάμεσα στη δυτική πρόσταση και τον τοίχο του σηκού). Χτίστηκε μεταξύ των ετών 447- 438 πΧ από τους φημισμένους αρχιτέκτονες Ικτίνο και Καλλικράτη, με τη γενική εποπτεία του γλύπτη Φειδία, σε δωρικό ρυθμό, αλλά και με στοιχεία χαρακτηριστικά του ιωνικού ρυθμού, όπως η ζωφόρος, οι ιωνικοί κίονες που στήριζαν την οροφή του οπισθοδόμου κ.α. Μέσα στον σηκό περιτριγυρισμένο από διώροφη κιονοστοιχία ήταν το κολοσικό χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς Παρθένου, περίφημο έργο του γλύπτη Φειδία. Ο Παρθενώνας ως αρχιτεκτόνημα ήταν φημισμένος για τις λεγόμενες εκλεπτύνσεις ή καμπυλότητες, χάρις στις οποίες το κτήριο δεν ήταν στατικό και άψυχο, αλλά έμοιαζε σαν ένας ζωντανός οργανισμός με εσωτερική πνοή. Κυρίως όμως ήταν φημισμένος για τον γλυπτό του διάκοσμο (αετώματα, μετόπες, ζωφόρος).

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ

"Η Αθηνά του Βαρβακείου", Ρωμαϊκό αντίγραφο του αγάλματος της Παρθένου Αθηνάς (2ος αι μΧ), Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Στο εσωτερικό του ναού δέσποζε ένα πελώριο, χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, ύψους πάνω από 12μ. μαζί με το βάθρο του, έργο του Φειδία. Για τη μορφή του αγάλματος παίρνουμε μια ιδέα μόνο από μικρά ρωμαϊκά αντίγραφα. H θεά, όρθια, φορούσε μακρύ πέπλο (ένδυμα αποκλειστικά γυναικείο, από ένα μεγάλο ορθογώνιο κομμάτι ύφασμα, που συγκρατείτο με πόρπη πάνω στους ώμους. Γύρω από τη μέση φορούσαν ζώνη, ενώ το επιπλέον ύφασμα σχημάτιζε μιαν αναδίπλωση, το απόπτυγμα στο πάνω μέρος του κορμού. Εάν το απόπτυγμα ήταν πολύ μακρύ, η ζώνη φοριόταν επάνω από αυτό, αν ήταν κοντό η ζώνη έμπαινε από κάτω και το περίσσευμα αναδιπλωνόταν σχηματίζοντας μια πτύχωση (κόλπο)) και αιγίδα (χαρακτηριστικό ένδυμα της θεάς Αθηνάς, κοντός επενδύτης (κάπα) που έφερε φολίδες, κεφαλή γοργόνας και φίδια στην παρυφή του), με παράσταση της κεφαλής της Μέδουσας. Στο κεφάλι φορούσε περίτεχνο κράνος πλούσια στολισμένο με μυθολογικά ζώα. Κρατούσε στο δεξί της χέρι άγαλμα της θεάς Νίκης, με το αριστερό την ακουμπισμένη στο έδαφος ασπίδα της, ενώ το δόρυ της στηριγμένο κάτω ακουμπούσε στον αριστερό ώμο της. Γνωστοί μύθοι απεικονίζονταν σε διάφορα σημεία του αγάλματος. H ασπίδα εξωτερικά είχε ανάγλυφη παράσταση Aμαζονομαχίας και εσωτερικά ζωγραφιστή παράσταση Γιγαντομαχίας, ενώ στις παρυφές των σανδαλιών της υπήρχαν ανάγλυφες σκηνές Kενταυρομαχίας. Τέλος, στο βάθρο του αγάλματος υπήρχε ανάγλυφη παράσταση της γέννησης της Πανδώρας.

ΤΑ ΑΕΤΩΜΑΤΑ

K. Schwerzek. Aναπαράσταση του ανατολικού αετώματος. Mουσείο Aκροπόλεως

K. Schwerzek. Aναπαράσταση του δυτικού αετώματος. Mουσείο Aκροπόλεως Τα αετώματα, δηλαδή οι τριγωνικοί χώροι που σχηματίζονται από τα γείσα της στέγης στις στενές πλευρές του ναού, ήταν τα τελευταία τμήματα που δέχθηκαν γλυπτή διακόσμηση με ολόγλυφα κολοσικά αγάλματα (437- 432 πΧ). Τα θέματα ήταν παρμένα από την αττική μυθολογία. Το ανατολικό που ήταν πάνω από την είσοδο του ναού εικόνιζε τη γέννηση της θεάς Αθηνάς από το κεφάλι του πατέρα της Δία, με την παρουσία Ολύμπιων θεών. Στο δυτικό εικονιζόταν η διαμάχη μεταξύ της θεάς Αθηνάς και του θεού Ποσειδώνα για τη διεκδίκηση της αττικής γης, που κατέληξε με τη νίκη της θεάς Αθηνάς, η οποία έγινε πολιούχος της Αθήνας.

ΟΙ ΜΕΤΟΠΕΣ

Νότιες μετόπες 30, 31, Βρετανικό Μουσείο Οι μετόπες είναι οι ορθογώνιες πλάκες που εναλλάσσονται με τρίγλυφα στο διάζωμα του ναού πάνω από τα επιστύλια. Ήταν τα πρώτα τμήματα του ναού που διακοσμήθηκαν με ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις από σπουδαίους γλύπτες της εποχής (445- 440 πΧ). Οι 92 μετόπες του Παρθενώνα εικονίζουν:

α) στην ανατολική πλευρά την Γιγαντομαχία, δηλαδή τον αγώνα των Ολύμπιων θεών με τους Γίγαντες που ήθελαν να ανατρέψουν την τάξη του Ολύμπου,

β) στη δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, τον αγώνα των προϊστορικών κατοίκων της Αθήνας, εναντίον των Αμαζόνων που είχαν εισβάλει στον τόπο τους,

γ) στη νότια πλευρά την Κενταυρομαχία, την άγρια πάλη ανάμεσα στους Κενταύρους και τους Λαπίθες, λαό της Θεσσαλίας, γιατί οι πρώτοι θέλησαν να αρπάξουν τις γυναίκες των Λαπιθών κατά την τελετή του γάμου του βασιλιά τους Πειρίθου, τέλος

δ) στη βόρεια πλευρά σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο.

Η ΖΩΦΟΡΟΣ

Βόρεια ζωφόρος, λίθος ΙΙ, Μουσείο Ακροπόλεως H ζωφόρος του Παρθενώνα είναι μία συνεχής ζώνη με ανάγλυφες παραστάσεις, που περιέτρεχε το πάνω μέρος του σηκού (ο κυρίως ναός, ο κλειστός χώρος μέσα στον οποίο στεγάζεται το άγαλμα), του κυρίως ναού, μέσα από την εξωτερική κιονοστοιχία του. Θέμα της ήταν η πομπή προς την Ακρόπολη που γινόταν κατά τα Μεγάλα Παναθήναια, τη γιορτή προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. H ζωφόρος είχε συνολικό μήκος 160 μ και ύψος 1.02 μ. Στην πομπή εικονίζονταν περίπου 360 ανθρώπινες και θεϊκές μορφές καθώς και περισσότερα από 250 ζώα, κυρίως άλογα. Ομάδες ιππέων και αρμάτων καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της ζωφόρου. Ακολουθεί η πομπή της θυσίας, με τα ζώα και τις ομάδες ανδρών και γυναικών που φέρουν ιερά τελετουργικά σκεύη και προσφορές. Στη μέση της ανατολικής πλευράς, πάνω από την είσοδο του ναού, εικονίζεται το αποκορύφωμα του πολυήμερου εορτασμού των Παναθηναίων, στο τέλος της πομπής, η παράδοση του πέπλου, του δώρου των Αθηναίων στο λατρευτικό "διιπετές ξόανο" (ουρανόπεμπτο από τον Δία ξύλινο άγαλμα) της θεάς. Αριστερά και δεξιά εικονίζονται καθιστοί οι 12 θεοί του Ολύμπου.

TO ΘEMA THΣ ZΩΦOPOY

Η Αθήνα κατά τον 3ο αι μΧ. Άποψη από βορειοδυτικά. Διακρίνεται η οδός των Παναθηναίων. Πρόπλασμα σε κλίμακα 1:200. Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως Το θέμα για την κάλυψη μιας τόσο μεγάλου μήκους αλλά στενής επιφάνειας έπρεπε να είναι πολυπρόσωπο και ως τέτοιο θεωρήθηκε ότι ήταν κατάλληλη μια πομπή. Οι αρχαίες πηγές σχετικά με τη ζωφόρο είναι όλες νεότερες από τον Παρθενώνα, αρχίζοντας από το τέλος του 5ου αι πΧ. Σε ορισμένα σημεία οι πληροφορίες δεν συμφωνούν με τις παραστάσεις. Η ασυμφωνία αυτή προκάλεσε και διάφορες ερμηνείες. Ωστόσο οι περισσότεροι μελετητές με μικρές παραλλαγές έχουν υποστηρίξει ότι το θέμα της ζωφόρου του Παρθενώνα είναι η πομπή των Παναθηναίων, το κυριότερο μέρος της εορτής των Μεγάλων Παναθηναίων προς τιμήν της θεάς Αθηνάς, πολιούχου της πόλης, που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια με αγώνες, θυσίες και την προσφορά στο άγαλμα της θεάς ενός πέπλου, τον οποίο ύφαιναν επί εννέα μήνες πριν οι εργαστίνες (νεαρά κορίτσια καλών οικογενειών που ύφαιναν τον πέπλο της Αθηνάς) και τον κεντούσαν με παράσταση της Γιγαντομαχίας. Η πομπή ξεκινάει από τη νοτιοδυτική γωνία του ναού και διχάζεται σε δύο ομάδες ή παρατάξεις που πορεύονται προς τα ανατολικά. Η μία προχωράει κατά μήκος της νότιας πλευράς, ενώ η άλλη αφού διασχίσει τη δυτική πλευρά, συνεχίζει κατά μήκος της βόρειας και καταλήγουν και οι δύο στην ανατολική πλευρά. Στη δυτική και τη βόρεια πλευρά οι μορφές βαδίζουν από τα δεξιά προς τα αριστερά του θεατή, ενώ στη νότια από τα αριστερά προς τα δεξιά. Το σημείο εκκίνησης της πομπής είναι ο Κεραμεικός και συγκεκριμένα το Πομπείο, κτήριο με ευρύχωρη αυλή, όπου γίνεται η προετοιμασία των ιππέων και των αλόγων, όπως εικονίζεται στη δυτική πλευρά. Ο χώρος όπου κινείται η πομπή, είναι ο Δρόμος, η οδός των Παναθηναίων δια μέσου της Αγοράς, όπου τρέχουν πάνω στα άλογά τους οι ιππείς και τα άρματα των αποβατών (οπλίτης- αθλητής στον αποβάτη αγώνα, αγώνισμα αρματοδρομίας, κατά την διάρκεια του οποίου οι αθλητές, φορώντας κράνος και κρατώντας την ασπίδα τους, έπρεπε να πηδήσουν στο έδαφος και στη συνέχεια να ξανανέβουν στο άρμα, ενώ εκινείτο. Οι ηνίοχοι των αρμάτων οδηγούσαν τα άλογα και το άρμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να διευκολύνουν τον αποβάτη στις κινήσεις του. Γι’ αυτό η νίκη θεωρείτο κοινή και για τους δύο. Μετά την αρματοδρομία οι αθλητές κατέβαιναν από το άρμα και αγωνίζονταν σε δρόμο ενός σταδίου) σε παράλληλες πορείες στη βόρεια και νότια πλευρά, ενώ στη συνέχεια ακολουθούν: πολιτικοί αντιπρόσωποι, μουσικοί και σκαφηφόροι στη νότια πλευρά, θαλλοφόροι, μουσικοί, υδριαφόροι και σκαφηφόροι στη βόρεια και τέλος τα ζώα για τη θυσία στα ανατολικά άκρα των μακρών πλευρών. Τελετάρχες, επόπτες και υπηρέτες είναι διασκορπισμένοι σε όλο το μήκος της πορείας. Το σημείο όπου τερματίζει η πομπή είναι η Ακρόπολη, όπου γίνεται η προσφορά του πέπλου με την παρουσία των θεών και των ηρώων και εικονίζεται στην ανατολική πλευρά. Είναι αξιοθαύμαστο πως δίνεται τόσο ζωντανά η ατμόσφαιρα της προετοιμασίας της πομπής, η εκκίνηση, η επιτάχυνση του ρυθμού των ιππέων και των αρμάτων και στο τέλος ο τερματισμός. Οι σκηνές διαδέχονται η μία την άλλη από λίθο σε λίθο με ρυθμό σκηνών κινηματογράφου.

ΤΑ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ

Η πομπή των Παναθηναίων ενώ περνάει μέσα από την αθηναϊκή Αγορά, εμπρός από το Ωδείο του Αγρίππα. Σχ.: Ι. Τραυλού Πρόκειται για την επισημότερη εορτή της Αρχαίας Αθήνας, που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμήν της πολιούχου της πόλης θεάς Αθηνάς, τον μήνα Εκατομβαιώνα (Ιουλ- Αυγ). Σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε κατά τους προϊστορικούς χρόνους από τον Εριχθόνιο, με το όνομα Αθήναια, αναδιοργανώθηκε από τον Θησέα στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής και τότε πήρε το όνομα Παναθήναια. Νέα αναδιοργάνωση έγινε από τον τύραννο Πεισίστρατο το 566 πΧ. Εορτάζονταν κάθε 4 χρόνια με τόση λαμπρότητα (Μεγάλα

Παναθήναια), που κατά τον 6- 4ο αι πΧ είχαν πανελλήνια αίγλη, ενώ τα Μικρά Παναθήναια, που γίνονταν κάθε χρόνο είχαν τοπικό χαρακτήρα. Κατά τα Μεγάλα Παναθήναια ετελούντο πολλές τελετές και θυσίες, από τις οποίες σπουδαιότερη ήταν η εκατόμβη (θυσία 100 βοδιών), καθώς και αγώνες ιππικοί, γυμνικοί (αγώνες στίβου) και μουσικοί. Οι τελετές και οι αγώνες, που διαρκούσαν από 4- 12 μέρες, έφθαναν στο αποκορύφωμά τους την 28η Εκατομβαιώνος, ημέρα των γενεθλίων της θεάς Αθηνάς, κατά την οποία παραδιδόταν από τον αθηναϊκό λαό στη θεά ένας πέπλος χρυσοκέντητος, που είχαν υφάνει οι αρρηφόροι και οι εργαστίνες, δηλαδή νέα κορίτσια επιφανών οικογενειών στην υπηρεσία της θεάς. Ο πέπλος μεταφερόταν με μεγαλόπρεπη πομπή από τον Κεραμεικό στην Ακρόπολη, στην αρχή κρεμασμένος στο κατάρτι ενός τροχήλατου πλοίου, ενώ μετά το Ελευσίνιο στα χέρια. Στην πομπή που είχε τελετουργικό χαρακτήρα, μετείχαν μουσικοί που έδιναν τον ρυθμό, αξιωματούχοι, νέοι που οδηγούσαν τα προς θυσία ζώα, νέες με κλαδιά ελιάς και προσφορές μέσα σε καλάθια για τη θεά. Στην Ακρόπολη ο πέπλος παραδιδόταν στους ιερείς, οι οποίοι έντυναν το ξόανο (το παλαιό ξύλινο άγαλμα) της θεάς, που βρισκόταν αρχικά μέσα στον "αρχαίο νεώ", ενώ αργότερα στο Ερέχθειο. Αυτή την πομπή παρέστησε ο Φειδίας στη ζωφόρο του Παρθενώνα.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ THΣ ZΩΦOPOY

Ανατολική ζωφόρος, λίθος V, Βρετανικό Μουσείο Πολλά είναι τα ερμηνευτικά προβλήματα των παραστάσεων της ζωφόρου. Όπως φαίνεται, ο τόπος και ο χρόνος των διαφόρων σκηνών δεν έχει διευκρινισθεί. Σκηνές προετοιμασίας που υπάρχουν σποραδικά σε διάφορα σημεία εναλλάσσονται με σκηνές πορείας. Οι ιππείς της δυτικής ζωφόρου πρέπει να βρίσκονται στο Δίπυλο, τα άρματα και οι ιππείς που τρέχουν πάνω στα καλπάζοντα άλογά τους δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται στον ανήφορο προς την Ακρόπολη, ενώ οι κανηφόροι έχουν προχωρήσει και παραδώσει τις προσφορές τους. Ακόμη παραμένουν αναπάντητα αρκετά ερωτήματα: κατά πόσον πρόκειται για τον παλαιό ή τον καινούργιο πέπλο, πού παραδίδεται στην κεντρική σκηνή, πού φυλασσόταν το διιπετές ξόανο της θεάς, μια και ο αρχαϊκός ναός της Αθηνάς είχε καεί από τους Πέρσες, ενώ το Ερέχθειο δεν είχε ακόμη χτισθεί. Αν η θέση των θεών στην ανατολική ζωφόρο αντιστοιχεί με την τοπογραφική θέση των ιερών της Αθήνας και οι θεοί είναι στην περιοχή του περιβόλου των 12 θεών, τότε ο άρχων βασιλεύς και η ιέρεια μπορεί να τοποθετούν τον πέπλο κάπου κοντά, ίσως στην Βασίλειο Στοά, στην Aρχαία Aγορά. Διαφορές παρατηρούνται μεταξύ των απεικονίσεων της ζωφόρου και των περιγραφών της πομπής στις φιλολογικές πηγές: πχ παραλείπονται οι αντιπρόσωποι των συμμάχων και των αποικιών, καθώς και οι σκιαφόροι και διφροφόροι που ήταν κόρες μετοίκων και ακολουθούσαν τις Αθηναίες κανηφόρους. Η σημαντικότερη όμως παράλειψη είναι ότι δεν εικονίζεται το παναθηναϊκό πλοίο, στο κατάρτι του οποίου μεταφερόταν ο πέπλος απλωμένος σαν ιστίο (πανί). Το πλοίο βέβαια δεν ανέβαινε ως την Ακρόπολη, αλλά σταματούσε κάπου κοντά στον 'Αρειο Πάγο. Από εκεί ο πέπλος μεταφερόταν στα χέρια. Αυτό οδήγησε την Aμερικανίδα αρχαιολόγο S. Rotroff να διατυπώσει την άποψη, ότι στα ανατολικά τμήματα των μακρών πλευρών της ζωφόρου εικονίζονται οι δύο παρατάξεις της πομπής που έφθασαν στην Ακρόπολη, αφού έμεινε το πλοίο στον 'Αρειο Πάγο. Μια άλλη θεωρία για την ερμηνεία της πομπής διατύπωσε η Ελληνίδα αρχαιολόγος Χρ. Καρδαρά, η οποία υποθέτει ότι έχουμε την απεικόνιση της αρχικής πρώτης πομπής με την καθιέρωση της εορτής των Παναθηναίων από τον Ερεχθέα που τον ταυτίζει με τον Εριχθόνιο και τον αναγνωρίζει στο αγόρι (35) της ανατολικής ζωφόρου. Τον ιερέα (34) της ίδιας πλευράς ταυτίζει με τον Κέκροπα, τη μορφή (33) με τη Γη και τα κορίτσια (31 & 32) με τις κόρες του.

Ενδιαφέρουσα είναι και η θεωρία του Άγγλου αρχαιολόγου J. Boardman που ταυτίζει την πομπή των 192 ιππέων της ζωφόρου με την πομπή των 192 αφηρωϊσμένων πεσόντων της μάχης του Μαραθώνα, με την παρουσία θεών και επωνύμων ηρώων. Εξαιρεί όμως τους ηνιόχους των αποβατικών αρμάτων, ενώ είναι γνωστό ότι ο ηνίοχος είχε την ίδια συμβολή στη νίκη με τον αποβάτη και γι' αυτό έπαιρνε και έπαθλο. Η τοπική και χρονική ανάμειξη σκηνών, καθώς και η διαίρεση της πομπής σε δύο τμήματα οδήγησε κατά καιρούς σε άλλες υποθέσεις: πχ η Αμερικανίδα αρχαιολόγος Ε. Harrison θεωρεί ότι η ζωφόρος εικονίζει την πομπή των Παναθηναίων σε διαφορετικές εποχές στις 3 πλευρές. Η δυτική πλευρά εικονίζει την πομπή στα μυθικά χρόνια, η βόρεια στην αρχαϊκή εποχή, η νότια στην κλασική. Στη νότια ζωφόρο εικονίζονται 60 ιππείς, που διακρίνονται σε 10 ομάδες ανά 6, 10 άρματα, 10 βόδια με τους συνοδούς τους κ.ά. Η κυριαρχία του αριθμού 10 στη νότια ζωφόρο παραπέμπει στις 10 φυλές, στις οποίες διήρεσε ο Κλεισθένης τους Αθηναίους πολίτες για λόγους διοικητικούς και πολιτικούς, ενώ στη βόρεια ζωφόρο συναντάται επανειλημμένα ο αριθμός 4 και τα πολλαπλάσιά του, πράγμα που παραπέμπει στις 4 φυλές της αρχαϊκής εποχής, πχ τα 12 άρματα αντιστοιχούν στις 12 φρατρίες. H Γερμανίδα αρχαιολόγος Ε. Simon διατύπωσε επίσης μια παρόμοια θεωρία, ότι η βόρεια πομπή πραγματοποιείται την αρχαϊκή εποχή, ενώ η νότια την κλασική. Ο Ιταλός αρχαιολόγος L. Beschi δέχεται, όπως η E. Harrison, τον διαχωρισμό της πομπής σε 2 παρατάξεις που διέπονται από διαφορετικές αριθμητικές αρχές: στη νότια πλευρά ο επαναλαμβανόμενος αριθμός 10 στις διάφορες ομάδες αντιστοιχεί με τις 10 φυλές. Στη βόρεια πλευρά η κυριαρχία του αριθμού 4 με τα πολλαπλάσιά του είναι σύμφωνη με την αρχαϊκή διαίρεση των πολιτών σε 4 φυλές. Σε κάθε παράταξη διακρίνονται 3 θέματα: πομπή θυσίας στην Ακρόπολη, αρματοδρομία και παρέλαση ιππέων με διαφορετική ταχύτητα ανάλογα με την εξέλιξη του αγώνα στον Δρόμο, στην οδό Παναθηναίων, στην Αρχαία Αγορά. Έχουμε λοιπόν διαφορετικούς ρυθμούς, χρόνους και χώρους, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την άποψη, ότι η ζωφόρος εικονίζει μιαν ενιαία πομπή από τον Κεραμεικό στην Ακρόπολη. Ωστόσο η ενότητα της παράστασης επιτυγχάνεται από έναν χώρο όχι πραγματικό, αλλά ιδεολογικό, από τον θρησκευτικό χώρο της αναθηματικής προσφοράς. Ο Παρθενώνας που είναι ένα κτήριο χωρίς βωμό, με ένα άγαλμα στο εσωτερικό του που δεν είναι λατρευτικό, είναι ένα μεγάλο ανάθημα και η ζωφόρος του το μεγαλύτερο αναθηματικό ανάγλυφο της ιστορίας με επιλογές σημαντικών θεμάτων από το ευρύ πρόγραμμα της εορτής των Παναθηναίων. Οι επιλογές είναι κατανεμημένες σε δύο μέτωπα ανάλογα με την προέλευσή τους ιστορικοθρησκευτική και πολιτική. Ωστόσο ενώ μοιάζουν αντιθετικές, συντίθενται με θαυμαστό τρόπο στην ανατολική πλευρά. Έτσι η ζωφόρος είναι σύνθεση της παλαιότερης παράδοσης και της δημοκρατικής ανανέωσης σε μια σπάνια στιγμή ισορροπίας.

O ΣXEΔIAΣMOΣ KAI H KATAΣKEYH THΣ ZΩΦOPOY

σχέδιο: Μ. Κορρέ Η ζωφόρος, όπως φαίνεται, σχεδιάστηκε στο σύνολό της από τον γλύπτη Φειδία, που είχε και τη συνολική εποπτεία της κατασκευής του ναού και του διακόσμου του, αλλά εκτελέστηκε από τους μαθητές του Αγοράκριτο, Αλκαμένη, Κρησίλα κ.ά. Αποτελείτο από λίθους διαφόρων μεγεθών συνολικού μήκους 160μ, ύψους 1.02μ και περιέτρεχε το άνω μέρος των τοίχων του κυρίως ναού. Επειδή το ύψος της ζωφόρου είναι δεδομένο, οι καλλιτέχνες χρειάστηκε να αποδώσουν τις μορφές σε διάφορα μεγέθη και στάσεις: έτσι άλλες παρίστανται στο έδαφος, άλλες ιππεύουν, άλλες είναι όρθιες, άλλες πηδούν στο άρμα, ώστε να χωρέσουν στον περιορισμένο χώρο της ζωφόρου. Χαρακτηριστικά είναι η σμίκρυνση των αλόγων και το μεγαλύτερο μέγεθος των θεών που εικονίζονται καθιστοί στην ανατολική πλευρά. Οι παραστάσεις ορισμένων λίθων είναι γνωστές από σχέδια των J. Carrey (1674) & J. Stuart (1751), ενώ άλλων λίθων χάθηκαν τελείως. Στις μακρές πλευρές αμφισβητείται ο ακριβής αριθμός των λίθων. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως πλάκες, γιατί o Elgin πριόνισε το πίσω μέρος των λίθων που πήρε στο Λονδίνο, για να ελαφρύνουν και να γίνει ευκολότερη η μεταφορά τους. Στην πραγματικότητα όμως, όπως μπορεί να δει κανείς στο Μουσείο Ακροπόλεως, η ζωφόρος ήταν δομικό στοιχείο του τοίχου του σηκού και αποτελείτο από λίθους πάχους 0.60μ, στην μπροστινή επιφάνεια των οποίων έχει λαξευθεί το

ανάγλυφο, το οποίο δεν υπερβαίνει τα 0.06μ. Στην επίλυση του προβλήματος της θέασης της ζωφόρου που είχε χαμηλό ανάγλυφο και ήταν τοποθετημένη τόσο ψηλά πάνω από το έδαφος, πρέπει να βοήθησε η χρησιμοποίηση χρωμάτων και ιδίως το μπλε φόντο, αλλά κυρίως η βαθύτερη λάξευση στο άνω μέρος σε σχέση με το κάτω, ώστε να έχει η γλυπτή επιφάνεια κάποια κλίση προς τον θεατή. H κατασκευή της ζωφόρου τοποθετείται μεταξύ 443- 438 πΧ, δηλαδή ανάμεσα στις μετόπες και τα αετώματα. Η βόρεια ζωφόρος είναι νεώτερη από την ανατολική και τη δυτική, αλλά παλαιότερη από τη νότια. Σχετικά με το πρόβλημα κατά πόσον λαξεύτηκε πριν ή μετά την τοποθέτησή της στο κτήριο, οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν το δεύτερο. Αυτό ισχύει για τις μακρές πλευρές, αλλά όχι για τη δυτική ζωφόρο, όπου κάθε λίθος έχει αυτοτελή παράσταση.

H IΣTOPIA THΣ ZΩΦOPOY

σχέδιο M. Kορρέ: O Παρθενώνας ως εκκλησία, η ανατολική πλευρά H ζωφόρος παρέμεινε άθικτη στη θέση της για πολλά χρόνια κατά την αρχαιότητα. Mια μεγάλη πυρκαγιά στον Παρθενώνα, λίγο μετά τα μέσα του 3ου μX αι, δεν ξέρουμε σε ποιο βαθμό έβλαψε και τη ζωφόρο. Κατά τη μετατροπή του μεγάλου ναού σε εκκλησία, πιθανότατα στο διάστημα 450- 500 μX, το κεντρικό τμήμα του ανατολικού αετώματος και τμήμα της ζωφόρου της ανατολικής πλευράς αφαιρέθηκαν. Αργότερα, ίσως κατά τον 12ο αι, αφαιρέθηκαν 6 λίθοι της ζωφόρου προκειμένου να δημιουργηθούν ισάριθμα παράθυρα, 3 σε κάθε μακρά πλευρά του κτηρίου, το οποίο εξακολουθούσε να λειτουργεί ως εκκλησία.

σχέδιο M. Kορρέ: O Παρθενώνας ως Oθωμανικό Tέμενος κατά τον 17ο αι. Διμετρική αναπαράσταση

σχέδιο M. Kορρέ: H ανατίναξη του Παρθενώνα στις 26 Σεπ 1687. Διμετρική αναπαράσταση Το 1458, με την κατάληψη των Αθηνών από τους Τούρκους, ο Παρθενώνας γίνεται τζαμί. Το 1674 ο ζωγράφος Jacques Carrey συνοδεύοντας στην Αθήνα τον Γάλλο πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, C.F. Olier μαρκήσιο de Nointel, σχεδιάζει με μεγάλη ακρίβεια τα γλυπτά. Από τα σχέδιά του σώζονται σήμερα αυτά της ανατολικής, της δυτικής και τμημάτων των μακρών πλευρών της ζωφόρου. H μεγάλη καταστροφή στον Παρθενώνα έγινε, 13 χρόνια αργότερα, το 1687 κατά το διάστημα του Bενετοτουρκικού πολέμου και της εκστρατείας του F. Morosini στην Αθήνα. Από την έκρηξη που έγινε τότε

καταστράφηκε μεγάλο μέρος της ζωφόρου των μακρών πλευρών του ναού και έγιναν ανεπανόρθωτες ζημιές στους λίθους που παρέμειναν στη θέση τους, όπως και σε αυτούς που έπεσαν στο έδαφος. Παράλληλα ο δρόμος της διαρπαγής είχε ανοίξει. Στα μέσα του 18ου αι οι Άγγλοι αρχιτέκτονες J. Stuart και N. Revett έκαναν για πρώτη φορά ακριβή αρχιτεκτονικά σχέδια του ναού, των γλυπτών και φυσικά όσων κομματιών της ζωφόρου είχαν σωθεί στις θέσεις τους.

σχέδιο: Sir William Gell, 1801, Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο. O Παρθενώνας με τις σκαλωσιές για την αφαίρεση των γλυπτών Στα πρώτα χρόνια του 19ου αι, ο Βρετανός πρεσβευτής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, λόρδος Elgin, αφαίρεσε από τον ερειπωμένο Παρθενώνα όσα γλυπτά μπόρεσε, ανάμεσα στα οποία ήταν και ογδόντα μέτρα της ζωφόρου. Οι λίθοι πριονίσθηκαν στο πίσω μέρος, έτσι ώστε να μειωθεί το βάρος τους και να διευκολυνθεί η μεταφορά τους. Είναι τα γνωστά ως Eλγίνεια μάρμαρα που βρίσκονται σήμερα στο Λονδίνο, στο Βρετανικό Μουσείο. Το τελευταίο τμήμα της ζωφόρου που έμενε στη θέση του επάνω στον ναό, ήταν το δυτικό, σε μήκος είκοσι περίπου μέτρων. H ταχεία διάβρωση του μαρμάρου στο ύπαιθρο και στη βροχή για αιώνες, έκανε απολύτως αναγκαία την αποσυναρμολόγηση του τμήματος αυτού το 1993 και τη μεταφορά του στο Μουσείο Ακροπόλεως. ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗ ΖΩΦΟΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΝΟΤΙΑ ΖΩΦΟΡΟ Ιππείς Από το δυτικό άκρο της νότιας πλευράς ξεκινάει η μία από τις δύο πομπές. Αρχίζει με τον επόπτη (1) που επέβλεπε τους αγώνες. Ακολουθεί η παράταξη 60 ιππέων. Πιθανώς οι ιππείς συμμετείχαν στην πομπή κατά φυλές σύμφωνα με την πολιτειακή οργάνωση του αθηναϊκού κράτους. Στην άποψη αυτή συνηγορεί η ενδυματολογική ποικιλία, βάσει της οποίας οι ιππείς διακρίνονται σε 10 ομάδες, από 6 στην κάθε μια. Οι ιππείς της 1ης ομάδας (2- 7) φορούν αλωπεκή, δηλ. καπέλο από αλεπού, χιτωνίσκο, χλαμύδα και μπότες. Οι ιππείς της 2ης ομάδας (8- 13) φορούν μόνο χλαμύδα. O ιππέας (13) στρέφει το κεφάλι του προς τα πίσω. Οι ιππείς της 3ης ομάδας (14- 19) φορούν χιτωνίσκο και μπότες. Οι ιππείς της 4ης ομάδας (20- 25) φορούν χιτωνίσκο και χλαμύδα. Οι ιππείς της 5ης ομάδας (26- 31) φορούν χιτωνίσκο με κοντό θώρακα από πάνω. Οι ιππείς της 6ης ομάδας (32- 37) φορούν καπέλο με ουρά, χιτωνίσκο που έχει από πάνω θώρακα με πτερύγια και μπότες. Οι ιππείς της 7ης ομάδας (38- 43) φορούν κράνος αθηναϊκού τύπου, χιτωνίσκο, χλαμύδα και μπότες. Οι ιππείς της 8ης ομάδας (44- 49) φορούν χιτωνίσκο με χλαμύδα από πάνω και μπότες. Οι ιππείς της 9ης ομάδας (50- 55) φορούν πέτασο, δηλ. καπέλο με γείσο, χιτωνίσκο, χλαμύδα και μπότες. Ο λίθος XXII αντιστοιχεί σε ένα από τα μεσαιωνικά παράθυρα και έχει χαθεί. Τέλος οι ιππείς της 10ης ομάδας (56- 61) φορούν χιτωνίσκο και μπότες. Άρματα Ακολουθεί η πομπή των αρμάτων, η οποία λόγω της ανατίναξης του 1687 διατηρείται πολύ αποσπασματικά. 5 λίθοι λείπουν ολοσχερώς. Συμμετέχουν 10 άρματα, που το κάθε ένα αναπτύσσεται σε ένα λίθο. Υπάρχουν άρματα σταματημένα (XXVI), άρματα που ξεκινούν (XXIX), άρματα που τρέχουν (XXXI). 4 άλογα σύρουν το άρμα, στο οποίο επιβαίνουν ηνίοχος (78) και οπλίτης (79) με κράνος και ασπίδα. Διακρίνονται και τα 4 κεφάλια αλόγων που τρέχουν. Πομπή της Θυσίας Θαλλοφόροι

Στους επόμενους λίθους εικονίζεται η πομπή της θυσίας. Συμμετέχουν θαλλοφόροι (89- 106), ηλικιωμένοι άνδρες που κρατούσαν κλαδιά ελιάς, τους θαλλούς. Μουσικοί

Συμμετέχουν επίσης μουσικοί με κιθάρες (107- 110). Ο λίθος XXXVIII αντιστοιχεί σε ένα από τα μεσαιωνικά παράθυρα και έχει χαθεί.

Σκαφηφόρος Το μικρό αυτό θραύσμα (120) βεβαιώνει τη συμμετοχή σκαφηφόρων που έφεραν σκάφες

προσφορών και στη νότια πλευρά. Ζώα για θυσία

Μπροστά προχωρούν τα ζώα για τη θυσία. H σειρά των λίθων εδώ αμφισβητείται. 10 βόδια συνοδεύονται από 3 οδηγούς το κάθε ένα. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στη σύνθεση. Ένα βόδι έχει αφηνιάσει, ένα άλλο στρέφει την κεφαλή προς τα πάνω, ένα τρίτο σκύβει ζωηρά.

ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΖΩΦΟΡΟ Πομπή της θυσίας Ένας επόπτης (1) με την κίνηση του χεριού του συνδέει τη νότια και την ανατολική ζωφόρο και συνεχίζει την πομπή. Στην ανατολική πλευρά συγκλίνουν τα δύο τμήματα της πομπής. Είναι η μόνη πλευρά στην οποία συμμετέχουν γυναίκες (2- 17, 50- 51 & 53- 63) που προχωρούν προς το μέσον φέροντας τα σκεύη για τη θυσία. Εδώ τις βλέπουμε να κρατούν φιάλες (2- 6), οινοχόες (7- 11) και θυμιατήρια (12- 15). Επώνυμοι Ήρωες Ακολουθούν 6 άνδρες (18- 23) που ταυτίζονται με τους 6 από τους 10 επώνυμους ήρωες της Αττικής, τους μυθικούς γενάρχες των Αθηναίων. Θεοί του Ολύμπου Το μεσαίο τμήμα καλύπτεται από τη σκηνή του πέπλου και τους Ολύμπιους Θεούς που καθιστοί υποδηλώνουν με το μέγεθος τη θεϊκή τους υπόσταση. Ο Ερμής (24) έχει τον πέτασο στα γόνατα. Με το δεξί χέρι κρατούσε το κηρύκειο. Δίπλα ο Διόνυσος (25) κρατούσε θυρσό, η Δήμητρα (26) δάδα και ο Άρης (27) το κοντάρι του. Ο Δίας (30) κάθεται σε θρόνο και κρατάει το σκήπτρο του. Δίπλα του εικονίζεται η σύζυγός του, η Ήρα (29). Πίσω τους στέκεται όρθια η Ίρις (28), η αγγελιοφόρος των θεών. Τελετή παράδοσης του πέπλου Στο μέσον εικονίζεται η πιο σημαντική στιγμή της πομπής των Παναθηναίων, η παράδοση του πέπλου, του δώρου των Αθηναίων στη θεά. Τον πέπλο κρατούν ο Ιερεύς (34) και ένα αγόρι (35). Μια γυναικεία μορφή (33) στρέφεται προς δύο μικρότερες γυναικείες μορφές (31, 32) που φέρουν δύο σκαμνιά, τους "δίφρους". Θεοί του Ολύμπου Δίπλα στον πέπλο κάθεται η Αθηνά (36). Στα γόνατά της κρατάει την αιγίδα και με το δεξί της χέρι ακόντιο. Δίπλα της κάθεται ο Ήφαιστος (37) με το μπαστούνι κάτω από τον ώμο του. Ακολουθούν ο Ποσειδώνας (38) που κρατούσε την τρίαινα, ο Απόλλωνας (39) με στεφάνι και κλαδί δάφνης, η αδελφή του η Αρτεμις (40), με το τόξο της και η Αφροδίτη (41) με το γιο της, τον Έρωτα (42), ο οποίος κρατούσε σκιάδιο, μια ομπρέλα. Επώνυμοι Ήρωες Ακολουθούν οι υπόλοιποι 4 (43- 46) επώνυμοι ήρωες της Αττικής, μυθικοί γενάρχες των Αθηναίων. Πομπή της Θυσίας Σ' αυτό το σημείο συναντάμε την άλλη ομάδα της πομπής που είχε ξεκινήσει από τη δυτική πλευρά, διέσχισε τη βόρεια και κατέληξε στην ανατολική. Γυναίκες με τελετουργικά σκεύη για τη θυσία, προχωρούν προς το μέσον. Δύο έχουν μόλις παραδώσει σε έναν τελετάρχη το κάνιστρο για τη θυσία. Κάποιες κρατούν θυμιατήρια (57), οινοχόες (58, 59) και φιάλες (55, 60-63).

ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΖΩΦΟΡΟ Πομπή της Θυσίας Ζώα για Θυσία

O γωνιακός λίθος I έχει χαθεί. 4 βόδια και 4 κριάρια που προχωρούν με τους οδηγούς τους είναι τα ζώα για τη θυσία στη βόρεια πλευρά. Σκαφηφόροι

Ακολουθούν 3 σκαφηφόροι (13- 15) με σκάφες προσφορών. Υδριαφόροι

Tέσσερις υδριαφόροι (16- 19) κρατούν βαριές υδρίες για το νερό. Μουσικοί

Ακολουθούν μουσικοί, 4 αυλητές (20- 23) και 4 κιθαριστές (24- 27) Θαλλοφόροι

Ακολουθούν 16 ηλικιωμένοι άνδρες, οι θαλλοφόροι (28- 43), που κρατούσαν κλαδιά ελιάς ζωγραφισμένα στο βάθος της ζωφόρου.

O λίθος X ήταν ένα από τα μεσαιωνικά παράθυρα. Άρματα O αγώνας των αποβατών απεικονίζεται στην επόμενη ομάδα. Πρόκειται για ένα παμπάλαιο αγώνισμα των Παναθηναίων. Γινόταν ως εξής: τέθριππα άρματα με ηνίοχο και οπλίτη συναγωνίζονταν στο τρέξιμο. Κατά τη διάρκεια του δρόμου ο οπλίτης ανεβοκατέβαινε από το άρμα που έτρεχε. Στην παράσταση της ζωφόρου υπάρχουν 12 άρματα, τα οποία απεικονίζονται στο ξεκίνημα, κατά τη διάρκεια του αγώνα, στην απόβαση των οπλιτών και στον τερματισμό. Το κάθε άρμα εικονίζεται σε ενάμιση λίθο. O λίθος XVIII αντιστοιχεί σε ένα από τα μεσαιωνικά παράθυρα και έχει χαθεί. Το σώμα του άρματος, ο δίφρος, φερόταν επάνω σε δύο τροχούς. Tα άλογα ζεύονταν στο άρμα με τη βοήθεια ενός γερού ξύλου, του ρυμού, που συνδεόταν στο κέντρο του άξονα των τροχών. Διακρίνεται ο ηνίοχος (63) αλλά και ο αποβάτης (64) ακριβώς τη στιγμή του "αποβατείν". O λίθος XXV αντιστοιχεί σε ένα από τα μεσαιωνικά παράθυρα. Ένα σταματημένο άρμα είναι το τελευταίο της ομάδας των αποβατών. Ιππείς H σύνθεση του επόμενου τμήματος της βόρειας πλευράς αποτελείται από ομάδες ιππέων που αλληλοεπικαλύπτονται παρουσιάζοντας αλλεπάλληλα επίπεδα. Και σε αυτό το τμήμα μπορούμε να διακρίνουμε δέκα ομάδες που όμως δεν είναι ισάριθμες, ούτε ξεχωρίζουν από τη διαφορετική ενδυμασία. Συνήθως πρώτος είναι αυτός που το άλογό του διακρίνεται ολόκληρο. Πρώτοι θεωρούνται οι 80, 82, 89, 98, 102, 108, 113, 120, 127, 135. Πρόκειται για το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της ζωφόρου. Μπορούμε να διακρίνουμε καθαρά την ποικιλία των ρούχων των ιππέων. Αλλοι απεικονίζονται με πλήρη ενδυμασία, ενίοτε φέρουν και πανοπλία, ενώ άλλοι είναι σχεδόν γυμνοί. Μπορούμε επίσης να διακρίνουμε τα νεανικά αγένεια πρόσωπα, το διαφορετικό χτένισμα. Οι περισσότεροι ιππείς κοιτούν ίσια μπροστά τους, μερικές φορές όμως η κεφαλή έχει κάποια κλίση δημιουργώντας έτσι μεγάλη ποικιλία στη σύνθεση. Συχνά επαναλαμβάνεται το χαρακτηριστικό μοτίβο του ιππέα που στρέφει το κεφάλι του προς τα πίσω. Στο σημείο αυτό διακρίνονται καλύτερα ολόκληρες ομάδες. Πρώτος της ομάδας 114- 120 είναι ο 120. Πρώτος της ομάδας 109- 113 είναι ο 113. Όλα τα άλογα απεικονίζονται σε προφίλ. Έχουν λεπτά άκρα. Το κεφάλι με τα μάτια και τα ρουθούνια, καθώς επίσης η χαίτη και η ουρά δίνουν στα περισσότερα ξεχωριστό χαρακτήρα. H κλίση της κεφαλής, σε σχέση με το σώμα καθώς και τα πόδια των αλόγων δημιουργούν πολλά διαφορετικά επίπεδα σε ένα ανάγλυφο μόλις 5 εκατοστών. O γωνιακός λίθος στη βόρεια πλευρά του (XLVII) δείχνει τους ιππείς στο έδαφος να ετοιμάζονται να ιππεύσουν τα άλογά τους. Ένα παιδί (136) δένει τη ζώνη του κυρίου του (135), ο οποίος τακτοποιεί τις πτυχές του χιτωνίσκου του. O (133) στερεώνει την ταινία στα μαλλιά του.

ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΔΥΤΙΚΗ ΖΩΦΟΡΟ Ιππείς Στα άκρα της δυτικής πλευράς εικονίζονται 2 επόπτες και ανάμεσα τους σκηνές με ιππείς σε διάφορες στάσεις. Κάποιοι περνούν τα ηνία στα άλογα, άλλοι συζητούν, άλλοι ετοιμάζονται να ιππεύσουν. Πολλά άλογα καλπάζουν ήδη. Κάθε σκηνή εκτυλίσσεται στα όρια ενός λίθου δίνοντας την εντύπωση ότι μπορεί να λαξεύθηκε στο έδαφος και κατόπιν να τοποθετήθηκε στο μνημείο. Δύο ιππείς (12 & 29) δένουν τα σανδάλια τους. Στο κέντρο κυριαρχεί η καταπληκτική σε σύλληψη και εκτέλεση μορφή του ιππάρχου (15) που προσπαθεί να δαμάσει το άλογο του. Είναι ο μόνος λίθος της ζωφόρου όπου εικονίζονται ένας άνθρωπος και ένα άλογο και έχει θεωρηθεί ως έργο του ίδιου του Φειδία.

Ξεχωρίζει ένας κήρυκας (23) που το άλογο του έχει χαμηλωμένο το κεφάλι ανάμεσα στα πόδια του, στάση μοναδική σε όλη τη ζωφόρο. Δύο ιππείς (26, 27) προσπαθούν να δαμάσουν το άλογό τους που έχει γυρίσει ανάποδα στην πομπή. O επόπτης (30) σηματοδοτεί την αρχή της ομάδας που ξεκινάει από τη δυτική πλευρά και μέσω της βόρειας καταλήγει στην ανατολική. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑ ΛΙΘΟ

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΝΟΤΙΑΣ ΖΩΦΟΡΟΥ Η διατήρηση αυτής της πλευράς της ζωφόρου είναι αποσπασματική και με ισχυρή φθορά της γλυπτής επιφάνειάς της, λόγω της μεγάλης καταστροφής που προκάλεσε στον Παρθενώνα η έκρηξη του 1687. Έτσι από τον λίθο ΧΧ και πέρα αμφισβητείται η σειρά των λίθων. Ωστόσο με βάση τα σχέδια του J. Carrey πολλά ελλείποντα τμήματα μπορούν να αναπαρασταθούν και να τους αποδοθούν ορισμένα θραύσματα. Το αρχικό μήκος της ήταν 58.70μ και αποτελείτο από 47 λίθους, εκ των οποίων άλλοι εκτίθενται στο Μουσείο Ακροπόλεως και άλλοι στο Βρετανικό Μουσείο. Το μέσο πλάτος κάθε λίθου είναι 1.22μ. Η εκτέλεση των ανάγλυφων είναι σαφώς κατώτερης ποιότητας από της βόρειας πλευράς, παρόλο που υπάρχουν παραστάσεις που συγκαταλέγονται μεταξύ των αριστουργημάτων του Παρθενώνα (λίθοι ΙΙΙ, Χ, ΧΙ, ΧΧVI, XXXI & XLIV). Η πομπή αρχίζει στη δυτική γωνία και προχωρεί προς τα δεξιά, χωρίς όμως την ποικιλία στις στάσεις, την ενδυμασία και στην κίνηση των μορφών και των βόρειας ζωφόρου. Οι ιππείς εδώ εικονίζονται ευθυτενείς με το βλέμμα ίσια μπροστά, πλην μιας εξαιρέσεως (λίθος V, ιππέας 13). Η ποικιλία απόδοσης της κοντοκομμένης χαίτης των αλόγων αποδίδει την ταχύτητα του καλπασμού τους. Tα διακριτά τμήματα της νότιας ζωφόρου, όπως και στη βόρεια, είναι:

α) οι ιππείς, β) τα άρματα και γ) η πομπή της θυσίας.

Πιθανώς οι ιππείς συμμετείχαν στην πομπή κατά φυλές σύμφωνα με την πολιτειακή οργάνωση του αθηναϊκού κράτους. Στην άποψη αυτή συνηγορεί η ενδυματολογική ποικιλία, βάσει της οποίας οι ιππείς (συνολικά 60) διακρίνονται σε 10 ομάδες, από 6 στην κάθε μια. Οι ιππείς της 1ης ομάδας (2- 7) φορούν αλωπεκή (σκούφος από δέρμα αλεπούς), χιτωνίσκο (κοντός χιτώνας), χλαμύδα (κοντό ιμάτιο που συγκρατείται με μία πόρπη) και μπότες, της 2ης (8- 13) μόνο χλαμύδα. Οι ιππείς της 3ης (14- 19) φορούν χιτωνίσκο και μπότες, της 4ης (20-25) χιτωνίσκο και χλαμύδα, ενώ της 5ης (26-31) χιτωνίσκο με κοντό θώρακα από πάνω και μπότες. Oι ιππείς της 6ης (32- 37) φορούν καπέλο με ουρά, χιτωνίσκο που έχει από πάνω θώρακα με πτερύγια (με πλατιές δερμάτινες γλώσσες προστατευτικές του κάτω μέρους του σώματος) και μπότες, της 7ης (38- 43) κράνος αθηναϊκού τύπου, χιτωνίσκο, χλαμύδα και μπότες, της 8ης (44- 49) χιτωνίσκο με χλαμύδα από πάνω και μπότες. Οι ιππείς της 9ης (50- 55) φορούν πέτασο (πλατύγυρο καπέλο), χιτωνίσκο, χλαμύδα και μπότες. Τέλος οι ιππείς της 10ης (56- 61) φορούν χιτωνίσκο και μπότες. Ακολουθεί η πομπή των αρμάτων, η οποία λόγω της ανατίναξης του 1687 διατηρείται πολύ αποσπασματικά. 5 λίθοι λείπουν τελείως. Συμμετέχουν 10 άρματα, που το κάθε ένα αναπτύσσεται σε έναν λίθο. Υπάρχουν άρματα σταματημένα (XXVI), άρματα που ξεκινούν (XXIX), άρματα που τρέχουν (XXXI). Στους επόμενους λίθους εικονίζεται η πομπή της θυσίας. Συμμετέχουν θαλλοφόροι, μουσικοί με κιθάρες, σκαφηφόροι που έφεραν σκάφες προσφορών και τα ζώα για τη θυσία με τους οδηγούς τους.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΖΩΦΟΡΟΥ Αποτελείται από 8 ή 9 λίθους (η έρευνα έχει αποδείξει ότι οι λίθοι VII & VIII αποτελούσαν έναν ενιαίο λίθο) που είναι πολύ μεγαλύτεροι σε μήκος από των άλλων πλευρών. Ο μεσαίος λίθος V έχει μήκος 4.50μ, ενώ οι γωνιαίοι είναι στενοί, γιατί αποτελούν τις στενές πλευρές των λίθων Ι της βόρειας ζωφόρου και ΧLVΙΙ της νότιας. Οι λίθοι και τα θραύσματα που σώζονται βρίσκονται διασκορπισμένα σε διάφορα μουσεία: στην Ακρόπολη οι λίθοι ΙΙ & VI, στο Βρετανικό Μουσείο οι λίθοι Ι, ΙΙΙ- V, VΙΙΙ, στο Λούβρο ο λίθος VΙΙ. Ορισμένα θραύσματα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο και στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Palermo. Στην ανατολική ζωφόρο σε σχέση με τη δυτική παρατηρείται κάποια συμμετρία στη σύνθεση, καθώς καταλήγουν εδώ οι πομπές των δύο πλευρών.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΒΟΡΕΙΑΣ ΖΩΦΟΡΟΥ Σώζεται εν μέρει στο Μουσείο Ακροπόλεως, εν μέρει στο Βρετανικό Μουσείο. Το μέσο μήκος κάθε λίθου είναι 1.22μ. Το συνολικό μήκος της βόρειας ζωφόρου ήταν 58, 70μ. Η απεικόνιση των σκηνών αρχίζει από τη βορειοδυτική γωνία του οπισθονάου σαν συνέχεια της πομπής που έχει αρχίσει στη δυτική πλευρά, δηλαδή από τον λίθο B XLVII προς τον λίθο B I. Η δράση εξελίσσεται σταδιακά από πιο ήρεμη, και επιταχυνόμενη φθάνει στον καλπασμό. Χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο διαχωρισμός των λίθων, οι ιππείς εικονίζονται να προχωρούν σε στοίχους ανά 7 ή 8, κρύβοντας εν μέρει ο ένας τον άλλο. Η συνεχής ροή των ιππέων διακόπτεται μόνον από έναν επόπτη (90) του λίθου ΧΧΧΙV. Χάρις στην ποικιλία των στολών, των στάσεων και χειρονομιών των πιο όμορφων ιππέων και την κατά διαστήματα απεικόνιση του ιππέα που γυρίζει πίσω το κεφάλι, αποφεύγεται η μονοτονία. Για τις αποδόσεις θραυσμάτων σημαντική είναι η συμβολή των σχεδίων του J. Carrey. Τα διακριτά τμήματα της βόρειας ζωφόρου είναι:

α) οι ιππείς σε 19 λίθους (XXIX- XLVII). Μπορούμε να διακρίνουμε 10 ομάδες ιππέων που όμως δεν είναι ισάριθμες, ούτε ξεχωρίζουν από τη διαφορετική ενδυμασία. Συνήθως πρώτος είναι αυτός που το άλογό του διακρίνεται ολόκληρο. Πρώτοι θεωρούνται οι 80, 82, 89, 98, 102, 108, 113, 120, 127, 135

β) ακολουθεί η αρματοδρομία με τους αποβάτες σε 18 λίθους (XI- XXVIII). Εικονίζονται 12 άρματα (το καθένα αναπτύσσεται σε ενάμισι λίθο) στο ξεκίνημα, κατά τη διάρκεια του αγώνα, στην απόβαση των οπλιτών και στον τερματισμό

γ) η πομπή της θυσίας με τα ζώα (4 βόδια και 4 κριάρια) στους 4 πρώτους λίθους (Ι- IV) και με τους φέροντες σκεύη (υδριαφόρους και σκαφηφόρους), τους μουσικούς και τους πρεσβύτερους στους 6 επόμενους λίθους (V- X). Τα επιμέρους τμήματα, παρά το ότι μπορεί να έλαβαν χώρα σε διαφορετικό χρόνο ή τόπο, αποτελούν δρώμενα της εορτής των Παναθηναίων. Αντίστοιχα διακριτά τμήματα υπάρχουν και στη νότια ζωφόρο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΖΩΦΟΡΟΥ Η δυτική ζωφόρος βρίσκεται στο Μουσείο Ακροπόλεως μετά την καταβίβασή της από το μνημείο το 1993, πλην των λίθων Ι & ΙΙ που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Περιλαμβάνει 16 λίθους, μέσου μήκους 1.40μ πλην των Ι & ΧVI που είναι 0.60μ, γιατί αποτελούν τις στενές πλευρές των δυτικών λίθων της νότιας και της βόρειας πλευράς, Ν Ι και Β XLVII αντίστοιχα. Εικονίζει την προετοιμασία της πομπής των ιππέων στον Κεραμεικό. Κάθε λίθος περιλαμβάνει 1- 3 το πολύ μορφές και ως 2 άλογα. Κατά διαστήματα υπάρχουν όρθιες μορφές στατικές που κατά κάποιο τρόπο αποτελούν άξονες της όλης παράστασης της πλευράς αυτής. Λίθοι με ήρεμες σκηνές παρεμβάλλονται ανάμεσα σε λίθους με σκηνές δράσης. Οι μορφές των ιππέων είναι ντυμένες με μεγάλη ποικιλία ενδυμάτων, τα οποία θεωρήθηκαν από μερικούς μελετητές αντιπροσωπευτικά των 10 ή των 4 φυλών της Αττικής. Άλλοι ιππείς ιππεύουν γυμνοί, άλλοι φορούν κοντό ζωσμένο χιτώνα (ένδυμα που αποτελείτο από δύο ορθογώνια φύλλα λινού υφάσματος με ραφές στα πλάγια και τους ώμους, με ανοίγματα για το κεφάλι και τα χέρια. Για την εφαρμογή του χιτώνα ένωναν τις δύο άκρες στον ώμο και τις στερέωναν με μία ή περισσότερες πόρπες στο επάνω μέρος των βραχιόνων. Στη μέση το έζωναν με μια ζώνη, ενώ το επί πλέον μήκος αναδιπλωνόταν δημιουργώντας μια πλατιά πτύχωση (απόπτυγμα)) ή εξωμίδα (ανδρικό ένδυμα χωρίς μανίκια που αφήνει γυμνό τον ένα ώμο), άλλοι χλαμύδα (κοντό ιμάτιο που συγκρατείται με μία πόρπη) και πέτασο (πλατύγυρο καπέλο), μερικοί θώρακα και κράνος, αλλά και ενδυμασίες από άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως πχ από τη Μακεδονία ή τη Θράκη: χιτώνες και χλαμύδες από χονδρό ύφασμα, εμβάδες (μπότες), αλωπεκή. Τα όπλα και τα εξαρτήματα της ιπποσκευής των αλόγων ήταν πρόσθετα χάλκινα. ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ E. Berger ed., Parthenon-Kongress Basel, Referate und Berichte 4 bis 8 April 1982, 2 vols, (Mainz 1984). E. Berger-M. Gisler-Huwiler: Der Parthenon in Basel. Dokumentation zum Fries vol I, II, (Basel 1996). E. Berger, Kanon, Festschrift Ernst Berger, ed. M. Schmidt (Basel 1988) L. Beschi, "Il Fregio del Partenone: una Proposta di Lettura", Attidella Academia Nazionale dei Lincei, 1984, p.p. 173-95. L. Beschi, στα Ελληνικά. Archaische und Klassische Griechische Plastik, Deutsches Archaologisches Institut Abteilung Athen, Akten des Internationalen Kolloquiums 22-25 April 1985, vol. 2 (Mainz 1985), p.p. 199-224. J. Boardman, "The Parthenon Frieze - Another View", in Festschrift fur Frank Brommer, ed. U. Hockmann and A. Krug (Mainz 1977), p.p. 39-49. J. Boardman and D. Finn, The Parthenon and its Sculptures (London 1985)

Th. Bowie and D. Thimme ed., The Carrey Drawings of the Parthenon Sculptures. (Bloomington 1971). F. Brommer, Der Parthenonfries (Mainz 1977) W. Dinsmoor, "New Evidence for the Parthenon Frieze", American Journal of Archaelogy 58, pp. 144-5 (1954). E. Harrison, "Time in the Parthenon Frieze" E. Berger (ed.), Parthenon-Kongress Basel, Referate und Berichte 4 bis 8 April 1982, 2 vols (Mainz 1984), p.p.230-234. I. Jenkins, The Parthenon Frieze, (London 1994). Χρ. Καρδαρά, "Γλαυκώπις, ο Αρχαϊκός Ναός και το Θέμα της Ζωφόρου του Παρθενώνα", Αρχαιολογική Εφημερίς 1961, σελ. 61-158. J. Mansfield, 'The Robe of Athena and the Panathenaic Peplos' (PhD. Dissertation, Berkeley 1985). A. Michaelis, Der Parthenon, (Leipzig 1871). A. Michaelis, "Die Lόcken im Parthenonfries", in Archaologische Zeitung 43, pp. 53-70 (1885). A. Mizuta and his Colleagues, Iconographic and Stylistic Observations on the Parthenon Fries, (Tokyo 2001). J. Neils ed., Goddess and Polis: The Panathenaic Festival in Ancient Athens. Exhib. cat. Hanover, N.H. (1992). J. Neils , The Parthenon Frieze, Cambridge Univ, Press, 2001 ( with a CD-Rom). M. Robertson & A. Frantz, "The Parthenon Frieze", (London, 1975) S. Rotroff, 'The Parthenon Frieze and the Sacrifice to Athena', American Journal of Archaeology 81 (1977), p.p. 379-82. Ε. Simon, Die Mittelszene im Ostfries des Parthenon, Athenische Mitteilungen 97 (1982), p.p. 127-144. Ε. Simon, Festivals of Attica, (Wisconsin, 1983). A. H. Smith, The Sculptures of the Parthenon, (London 1910). Η ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΤΗΣ ΖΩΦΟΡΟΥ

H διεθνής βιβλιογραφία ακολουθεί την αρίθμηση του A. Michaelis, ο οποίος το 1871 έδωσε λατινικούς αριθμούς στους λίθους και αραβικούς στις ανθρώπινες μορφές αρχίζοντας πάντα με τον αριθμό 1 και Ι αντίστοιχα, από το αριστερό άκρο της κάθε μίας από τις τέσσερις πλευρές της ζωφόρου. Τα πολυάριθμα ζώα δεν έχουν ειδική αρίθμηση. Οι απόψεις των ειδικών ερευνητών για τη σειρά των λίθων της ζωφόρου διαφέρουν μεταξύ τους. Στην παρούσα εφαρμογή οι αριθμοί των λίθων της ζωφόρου ακολουθούν την αρίθμηση που δίνει ο I. Jenkins στο "The Parthenon Frieze", London 1994.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Άλκηστις Χωρέμη- Κορνηλία Χατζηασλάνη

ΚΕΙΜΕΝΑ Εισαγωγή στη ζωφόρο, Περιγραφή των παραστάσεων ανά λίθο, Επιλογή

βιβλιογραφίας Άλκηστις Χωρέμη

Περιήγηση στη ζωφόρο Κορνηλία Χατζηασλάνη

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ειρήνη Καϊμάρα

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΖΩΦΟΡΟΥ © Σωκράτης Μαυρομμάτης

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ & ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κωστής Αντωνιάδης

Μεταφορά στο web Βαγγέλης Νάτσιος

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Υπουργείο Πολιτισμού- Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης-

Α' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Τομέας Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης

Κορνηλία Χατζηασλάνη Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης- Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Εύη Σαχίνη