1

ΔΟΚΙΜΙΟ

Εισαγωγικά – χαρακτηριστικά δοκιμίου

Απάντηση

Το κείμενο αποτελεί δοκίμιο.

Το θέμα [γράφουμε το θέμα του κειμένου] έχει γενικότερο ενδιαφέρον και απευθύνεται

σε ευρύ κοινό. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα η έλλειψη εξειδικευμένης ορολογίας. Ο

συγγραφέας επιχειρεί να [διαφωτίσει / διδάξει / προβληματίσει].

Ως προς το περιεχόμενο, διακρίνουμε ότι [αναφέρουμε τα χαρακτηριστικά του

περιεχομένου].

Ως προς τη δομή, στο κείμενο διακρίνουμε [αναφέρουμε τα χαρακτηριστικά της δομής].

Ως προς τη γλώσσα, στο κείμενο διακρίνουμε [αναφερόμαστε σε χαρακτηριστικά

εκφραστικά μέσα] που μαρτυρούν την καλλιέπεια του συντάκτη.

Από όλα αυτά, συμπεραίνουμε ότι το κείμενο αποτελεί δοκίμιο.

Διαφορές δοκιμίων

ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Προσεγγίζει τη λογοτεχνία

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Προσεγγίζει τον επιστημονικό λόγο

περιεχόμενο Διαφαίνεται η υποκειμενική

σκοπιά του δοκιμιογράφου και

οι προσωπικές του παρατηρή-

σεις, που απορρέουν από την

πείρα της ζωής ή τη φαντασία

του.

Ο συγγραφέας καθορίζει τη θέση-στάση του

από την αρχή, προσεγγίζοντας όμως το θέμα

όσο πιο αντικειμενικά γίνεται,

εκλαϊκεύοντας, παράλληλα, επιστημονικά

θέματα.

οργάνωση/

δομή

Οι σκέψεις καταγράφονται

ελεύθερα, αν και το θέμα ανα-

πτύσσεται κάτω από μια ενιαία

βάση. Η συνειρμική δύναμη

των λέξεων, των εικόνων, των

ιδεών περισσότερο υποβάλ-

λουν τον αναγνώστη – μέσα

από μια συσχετική κίνηση του

νου – παρά τον πείθουν (όπως

συμβαίνει, π.χ., και με ένα ποί-

ημα).

Δεν παρατηρείται ελευθερία ως προς την

ερμηνεία των ιδεών, αλλά λογική ιεράρχηση,

τεκμηρίωση των ιδεών που πηγάζουν από τη

γνώση και όχι από τη φαντασία ή την παρα-

τήρηση.

είδος πει-

θούς

Επίκληση στο συναίσθημα

(έμμεσος τρόπος πειθούς).

Επίκληση στη λογική.

γλώσσα Ποιητική / μεταφορική / συγκι-

νησιακή / συνυποδηλωτική

χρήση της γλώσσας.

Λογική / αναφορική / δηλωτική /

κυριολεκτική χρήση της γλώσσας.

τόνος Συχνά χιουμοριστικός. Σοβαρός, φιλοσοφικός, αλλά και σατιρικός.

στόχος Κυρίως η διασκέδαση και η

τέρψη.

Η πληροφόρηση, ο προβληματισμός, η

πειθώ.

2

Πώς παρουσιάζουμε τη δομή ενός δοκιμίου Για να παρουσιάσουμε τη δομή ενός δοκιμίου, ακολουθούμε τα εξής βήματα:

Α. Παρουσιάζουμε τη δομή του κειμένου: 1. Πρόλογος (η παράγραφος ή παράγραφοι από... έως...): Ο δοκιμιογράφος παρουσιάζει το

θέμα (γράφουμε ποιο είναι) και δηλώνει τη θέση του (γράφουμε ποια είναι).

2. Κύριο μέρος (π.χ. Από την παράγραφο... έως...): Ο δοκιμιογράφος διασαφηνίζει,

αναπτύσσει και υποστηρίζει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο. (Διακρίνουμε νοηματικές

ενότητες, αν απαιτείται.)

3. Επίλογος: Καταλήγει σε συμπεράσματα, επιβεβαιώνει τη θέση του.

Β. Συμπεραίνουμε ότι το δοκίμιο χαρακτηρίζεται από: Λογική οργάνωση της επιχειρηματολογίας.

3

Η γλώσσα του δοκιμίου

Τα χαρακτηριστικά που θα μας βοηθήσουν στην εξέταση της γλώσσας ενός δοκιμίου είναι

τα εξής:

Χαρακτηριστικά της

γλώσσας του δοκιμίου

Αποσκοπούν στο...

Λόγια στοιχεία: επιτηδευμένος

λόγος, καλλιέπεια - όχι όμως

χρήση εξειδικευμένης ορολογίας

να παραμένει το κείμενο προσιτό στο ευρύ κοινό.

Καθημερινή γλώσσα:

παραστατικότητα, αμεσότητα του

λόγου

να προκαλέσουν το ενδιαφέρον και να λειτουργήσουν

ως γέφυρα επικοινωνίας.

Βραχυπερίοδος

(μικροπερίοδος) λόγος

να δώσουν έμφαση, να γίνει ο λόγος περισσότερο

«ζωηρός» - με πιο γρήγορο ρυθμό.

Μακροπερίοδος λόγος να διατυπώσει ο συγγραφέας ολοκληρωμένους

συλλογισμούς και σύνθετα νοήματα.

Σχήματα λόγου (π.χ.

μεταφορά, παρομοίωση,

εικονοπλασία)

να γίνει το κείμενο «ζωντανό», ελκυστικό,

παραστατικό, να προσελκύσουν το ενδιαφέρον, να

συγκινήσουν: επίκληση στο συναίσθημα.

Άλλοι εκφραστικοί τρόποι

(π.χ. ευθύς λόγος, άμεσα

ερωτήματα)

να προσδώσουν στο κείμενο αμεσότητα,

προφορικότητα, και να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του

αναγνώστη.

Ρητορικά ερωτήματα να αποσπάσουν τη συγκατάθεση του αναγνώστη.

Α' ρηματικό πρόσωπο (ενικού

αριθμού, «εγώ»)

διάθεση εξομολογητική, να παρουσιάσουν όχι μόνο

σκέψεις και προβληματισμούς, αλλά και συναισθήματα

και βιώματα του συγγραφέα.

Ενεργητική φωνή να προσδώσουν ζωντάνια στο λόγο, κινητικότητα και

παραστατικότητα.

Χρήση ευθέος λόγου να προσδώσουν αμεσότητα, ταύτιση του αναγνώστη

με τις απόψεις του συγγραφέα.

Ασύνδετο σχήμα να κλιμακώσουν συναισθήματα, να προσδώσουν

γρήγορο ρυθμό.

Σχολιαστικά σημεία στίξης

[εισαγωγικά, αποσιωπητικά,

ερωτηματικό σε παρένθεση,

θαυμαστικό (σε παρένθεση),

παύλες].

να εκφράσουν τη (θετική ή αρνητική) διάθεση του

συγγραφέα για ιδέες και απόψεις, να ειρωνευτούν, να

αποδοκιμάσουν, να χλευάσουν, να δώσουν έμφαση.

Αφηρημένες έννοιες να εμβαθύνουν το δοκίμιο στο μόνιμο και το

διαχρονικό - όχι στο παροδικό.

4

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ο ρόλος των παρενθέσεων:

Συνήθως σε ένα κείμενο οι παρενθέσεις έχουν επεξηγηματικό χαρακτήρα, έχουν δηλαδή

στόχο να διασαφηνίσουν ένα νόημα που έχει προηγουμένως εκτεθεί. Ωστόσο, είναι πιθανό σε

μια παρένθεση να διατυπώνει ο συγγραφέας ορισμένα σχόλια, κάποιες ερμηνευτικές κρίσεις

για τα γεγονότα, καταστάσεις ή θεωρίες που περιγράφει ή παραθέτει αντίστοιχα.

Η χρήση του α΄ και β΄ ενικού ή πληθυντικού προσώπου: Αποσκοπεί στη δημιουργία

πιο οικείου και άμεσου ύφους και τόνου, λόγου στο κείμενο. Ταυτόχρονα φανερώνεται ο

υποκειμενικός χαρακτήρας του δοκιμίου («εγώ»), αλλά παράλληλα ενεργοποιείται ο

αναγνώστης, καθώς γεφυρώνεται η απόσταση που τον χωρίζει από τον δοκιμιογράφο

(«εμείς»). Επίσης, η χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου ενδείκνυται όταν ο

συγγραφέας θέλει να τονίσει την καθολικότητα του νοήματος που εκφράζει, δεν εξαιρεί τον

εαυτό του από τη στιγμή που το θέμα που διαπραγματεύεται είναι σημαντικό.

Ο ρόλος των ερωτήσεων σε ένα κείμενο: Η θέση της ερώτησης στο κείμενο είναι αυτή

που προσδιορίζει και το στόχο του συγγραφέα αντίστοιχα. Ειδικότερα, όταν η ερώτηση

βρίσκεται στην αρχή του κειμένου (προλογικά), τότε αποτελεί έναν τρόπο, ώστε ο

συγγραφέας να ξεκινήσει τον προβληματισμό του για το θέμα που τον απασχολεί. Ο τρόπος

αυτός μπορεί να θεωρηθεί πρωτότυπος συγκριτικά με την παραδοσιακή μέθοδο του

παραγωγικού προλόγου που συνίσταται σε μια γενική αναφορά που οδηγεί κλιμακωτά στο

θέμα / προβληματική του κειμένου.

Από την άλλη, μία ή περισσότερες ερωτήσεις διατυπώνονται συχνά σε κάποιο σημείο του

κυρίως θέματος του κειμένου, όταν ο συγγραφέας επιθυμεί με αυτό τον τρόπο να μεταβεί από

μία παράγραφο ή νοηματική ενότητα σε μια άλλη.

Τέλος, μία ή περισσότερες ερωτήσεις μπορεί ο αναγνώστης ενός κειμένου να συναντήσει

στο τέλος του κειμένου, στην επιλογική παράγραφο. Με αυτές ο συγγραφέας αποβλέπει στον

προβληματισμό του δέκτη καθώς οργανώνει τον επίλογο με τρόπο που το ύφος λόγου να

γίνεται στοχαστικό, ο τόνος είναι τέτοιος που να παρέχει ερεθίσματα για γόνιμη σκέψη. Ο

τρόπος αυτός ενδείκνυται για θέματα κοινωνικού προβληματισμού, στα οποία μπορεί να

υπάρξει μελλοντική αναφορά στον επίλογο με τη διατύπωση ερωτήσεων.

Γενικότερα: Με τη χρήση των ερωτήσεων ο δοκιμιογράφος επιχειρεί να προσελκύσει

άμεσα το ενδιαφέρον των αναγνωστών και να καταδείξει την επιθυμία του να επικοινωνήσει

και να διαλεχθεί μαζί τους.

5

ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΜΕ ΤΑ ΑΛΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΑ ΕΙΔΗ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΔΙΑΛΟΓΟΥ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑΣ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΚΑΙ ΑΡΘΡΟΥ

ΓΛΩΣΣΑ ΕΞΟΥΣΊΑΣ

Ι. Εξωτερικά γνωρίσματα - Γνωρίσματα μορφής 1. Διατακτικός χαρακτήρας: ελλειπτικές, ονοματικές προτάσεις ευρεία χρήση ουσιαστικών

και προσδιορισμών δογματική υπογράμμιση αναπαραγωγή ιδέας

περιορισμός ρηματικού λόγου αδράνεια σκέψης

εξακολουθητικοί χρόνοι απώλεια του συγκεκριμένου, τονισμός της διάρκειας της

αιωνιότητας

2. Λεκτικός συμβολισμός, ημικατάληπτος λόγος: κατευθυνόμενος μονόλογος

καλλιέργεια αοριστίας, ασάφειας, ταυτολογίας, μυστικοπάθειας δημιουργία χάσματος

μεταξύ του «σοφού-παντοδύναμου παντογνώστη» πομπού και του «ασήμαντου-κατώτερου

χειραγωγημένου» δέκτη

ΙΙ. Εσωτερικά γνωρίσματα – Γνωρίσματα περιεχομένου • απουσία κριτικής, μηδενισμός σκέψης

• δογματική επιβολή των (δήθεν) «αναμφισβήτητων», «αξιόλογων» μηνυμάτων του

πομπού

• συντηρητισμός

• αποστεωμένος/μουσειακός/παρωχημένος χαρακτήρας

• μεγαληγορία, μεγαλοψυχία για «αιώνες αλήθειας»

• έλλειψη διαλόγου, αυταρχισμός

• υπερβατισμός, άγνοια καθημερινού λόγου

• γενίκευση συμβόλων

• περιορισμός του περιεχομένου των μηνυμάτων και ερμητικός εγκλωβισμός τους

στα πλαίσια μεγάλων, γενικών αξιών (π.χ. πατρίδα - θρησκεία - οικογένεια)

• γλώσσα φθοράς, διαφθοράς, ευτελισμού

• διαστρεβλωμένη, αντιφατική σημασιολογική φόρτιση συμβόλων και συμβολιζομένων

• διασάλευση του επικοινωνιακού χαρακτήρα της γλώσσας