1

δ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α ΜΕΙΜΑΡΗΣ

Τα καθrsquo εαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου και η εποχή του (1828 ndash 1888)

ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ Α ΝΑΝΑΚΗΣ Φ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

Π ΥΦΑΝΤΗΣ

2

Εις μνήμην του προσφιλούς πατρός μου Αριστείδου

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ3-5 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ7-11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αrsquo Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟΥ

11 Καταγωγή και οικογενειακή κατάσταση13-16 12 Η ιερατική σταδιοδρομία16-25 13 Η εγκύκλια και η ανώτερη μόρφωση25-31 14 Η παρουσία στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης32-35 15 Η απόκτηση της άδειας του διδασκάλου των ιερών μαθημάτων και οι σχέσεις του Ζαννουβίου προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης35-38 16 Η είσοδος του κρητικού κληρικού στην ιδιωτική εκπαίδευση38-40 17 O Nίκανδρος Ζαννούβιος στην δημόσια εκπαίδευση40-49 18 Ο θάνατος49-51

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Βrsquo ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΙΕΡΑ

ΣΥΝΟΔΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

21 Το λειτουργικό σύγγραμμα laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo αʹ έκδοση (1858) 211 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος Εισαγωγικές παρατηρήσεις περί του συγγράμματος Το περιεχόμενο του έργου54-59 212 Η υποδοχή του έργου από την Ιερά Σύνοδο Λόγοι κατασχέσεως του έργου Η αντίδραση του Νικάνδρου59-66 213 Τα σημεία αντιπαράθεσης μεταξύ της Ιεράς Συνόδου και του Νικάνδρου Ζαννουβίου περί του λειτουργικού συγγράμματος του κρητικού κληρικού66-77 214 Το ανασκευασμένο λειτουργικό σύγγραμμα (1875)77-79 215 Η βrsquo έκδοση (1879) του έργου με τίτλο laquoἙρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίανraquo Συμπεράσματα79-81 22 laquoἹερά Ἱστορίαraquo 221 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο και το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης82-86 222 Η αrsquo έκδοση (1870) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo86-92 223 Η βrsquo έκδοση (1878) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo92-100 224 Η γrsquo έκδοση (1886) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo100-101 23 laquoἹερά Κατήχησιςraquo 231 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης για την έγκριση της Κατήχησης Εισαγωγικές παρατηρήσεις περί της αrsquo (1873) και της βlsquo (1887) έκδοσης102-107 232 Το περιεχόμενο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo107-109

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γrsquo Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

31 Οι περί Δογματικής απόψεις του κρητικού κληρικού110-119 32 Σχέση Αγίας Γραφής και ιεράς Παραδόσεως Οι κανόνες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης119-125 33 Η ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως Τριαδολογία Χριστολογία Εκκλησιολογία125-135 34 Η θεολογική σκέψη του Ζαννουβίου περί των μυστηρίων της Εκκλησίας135-141 35 Χριστιανική Ηθική141-146 36 Συμπεράσματα146-147

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δrsquo Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

41 Διήκουσες έννοιες της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού 411 Το ορόσημο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821148-160 412 Το σύνθημα laquoΠίστις - Πατρίςraquo και η σχέση χριστιανισμού και Ελληνισμού160-166 413 Ο ρωμαϊσμός ως ιδεολογικός αντίπαλος ndash απειλή κατά του ελληνισμού στη σκέψη του Ζαννουβίου166-171 414 Η αποστροφή προς το Βυζάντιο και τη Φαναριώτικη παράδοση171-174 415 Η διαπάλη αυτοχθονισμού ndash ετεροχθονισμού και το όραμα της Μεγάλης Ιδέας174-186 42 Η πολιτική τοποθέτηση του Νικάνδρου Ζαννουβίου στο εσωτερικό του Βασιλείου της Ελλάδος186-200 43 Νίκανδρος Ζαννούβιος και Μεγάλες Δυνάμεις200-210 44 Το Κρητικό Ζήτημα Πολιτική και ιδεολογική επανατοποθέτηση του αγγλόφιλου Ζαννουβίου210-224

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εrsquo ΤΟ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΙΚΑΝΔΡΟΣ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΣ

51 Οι περί διοικήσεως της Εκκλησίας απόψεις του κρητικού κληρικού και η τοποθέτησή του έναντι της Διακηρύξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος (1833) Οι επιδράσεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη στη σκέψη του Νικάνδρου και ο αντίλογος του Κωνσταντίνου Οικονόμου225-242 52 Ο Συνοδικός Τόμος του 1850242-261 53 Οι προτάσεις του Ζαννουβίου για τα εν Ελλάδι Εκκλησιαστικά και ο ρόλος του ρωσικού παραδείγματος261-271

5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤrsquo ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΚΛΗΡΙΚΟΥ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ

ΤΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ 61 Η άποψη του Ζαννουβίου περί Εκκλησίας και ιερατείου Ο μοναχισμός στην αρθρογραφία του κρητικού κληρικού272-281 62 Το μεταθετό των επισκόπων281-290 63 Πτυχές του εν Ελλάδι μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου290-298 64 Οι απόψεις του κρητικού κληρικού για την εκκλησιαστική εκπαίδευση298-305 65 Η εν γένει στάση του Ζαννουβίου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος305-320 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ321-331 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ332-366

6

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΑΥΕ Αρχεία Υπουργείου Εξωτερικών ΒΔ Βασιλικό Διάταγμα ΙΑΙΣΕΕ Ιστορικό Αρχείο της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος ΙΑΚ Ιστορικό Αρχείο Κρήτης ΙΣΕΕ Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος ΣΣΕ Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων ΥΕΔΕ Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης ΥΣ Υπουργείο Στρατιωτικών

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο 19ος αιώνας στο χώρο της εκκλησιαστικής ιστορίας της Ελλάδος και εντός του πλαισίου δράσεως και λειτουργίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από την ύπαρξη δύο αντιθετικών1 μεταξύ των εκκλησιαστικοndashιδεολογικών παρατάξεων των παραδοσιακών από την μία πλευρά που εξέφραζαν την βιωμένη εκκλησιαστική εμπειρία και παράδοση όπως αυτή εμορφώθη κατά την βυζαντινή Αυτοκρατορία και διεσώθη διά της Εκκλησίας κατά την Οθωμανική περίοδο και των προοδευτικών από την άλλη που εμφορούνταν από τα ανθρωποκεντρικά ιδεώδη του ευρωπαϊκού και του νεοελληνικού διαφωτισμού Επικεφαλής των ως άνω ρευμάτων σε εκκλησιαστικό επίπεδο υπήρξαν δύο διακεκριμένοι κληρικοί της Ορθοδόξου Εκκλησίας ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης αμφότεροι προερχόμενοι εκ Θεσσαλίας Ο αγώνας μεταξύ τούτων για τη διαμόρφωση της ιδιοπροσωπίας του νέου ελληνισμού και την διαρρύθμιση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων υπήρξε τοιαύτης εντάσεως και οξύτητος ώστε διεξήχθη εκατέρωθεν με μεγάλη τραχύτητα καί υπερβολές Προς τούτο συνεβαλαν ασφαλώς και οι διαφορετικές θεολογικές και πολιτικές αντιλήψεις των δύο ανδρών Στις παρυφές της ως άνω διαμάχης και των προμνημονευθέντων σχημάτων τον ιδικόν τους δευτερευούσης σημασίας ρόλο διεδραμάτισαν και εκκλησιαστικά ή μη πρόσωπα τα οποία ωστόσο έμειναν στο περιθώριο της επιστημονικής έρευνας Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί και ο κρητικής καταγωγής ιεροδιάκονος Νίκανδρος Ζαννούβιος Ούτος εκ Δυτικής Κρήτης ορμώμενος υπήρξε κληρικός με ικανή μορφωτική κατάρτιση Διαπρύσιος κήρυκας των ιδεολογικο-πολιτικών ιδεωδών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού υπηρέτησε το μεγαλύτερο μέρος της δράσεως του (1828ndash1888) στο εθνικό κέντρο την Αθήνα ως καθηγητής σε σχολεία κυρίως της μέσης εκπαίδευσης Ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα αρθρογραφώντας μεταξύ άλλων στις αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής δια τα μείζονα πολιτικά εκπαιδευτικά εκκλησιαστικά και εθνικά δρώμενα

Η μέχρι τούδε ιστορική έρευνα ελάχιστα έως καθόλου ασχολήθηκε με την προσωπικότητα και τη δράση του Νικάνδρου με εξαίρεση τη σχετική μελέτη για το Επισκοπικό Ζήτημα που ταλάνισε την Εκκλησία της Κρήτης μεταξύ των ετών 1880 ndash 1882 όπου παρουσιάζεται η πτυχή εκείνη από την ζωή του Νικάνδρου που αφορούσε την υποψηφιότητα του ως επισκόπου Κυδωνίας (Χανίων Κρήτης)2 Πέραν από την επισήμανση αυτή αφορμή για την εκπόνηση της παρούσης εργασίας απετέλεσε ο εντοπισμός στο τμήμα των Κωδίκων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων ενός ανεκδότου χειρογράφου έργου

1 Από μεθοδολογικής απόψεως θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αυστηρώς αντιθετική θεώρηση των λογίων που εκπροσωπούσαν τις δύο κύριες τάσεις της εποχής τυγχάνει παρελκυστική παραβλέποντας τον ζήλο που όλοι ανεξαιρέτως επέδειξαν για την πνευματική αφύπνιση και την αναγέννηση του Γένους ανάλογα βεβαίως με την οπτική θέασης των πραγμάτων που υιοθετούσαν Και τούτο καθώς ο διαχωρισμός ανάμεσα σε παραδοσιακούς (συντηρητικούς) και προοδευτικούς (νεωτεριστές ndash ριζοσπάστες) τυγχάνει laquoεπισφαλής και δεν επιτρέπει την ορθή ιστορική αξιολόγηση της δράσης τουςraquo Δ Βαλαή Πτυχές από την πνευματική κίνηση στον υπόδουλο και τον παροικιακό Ελληνισμό κατά την περίοδο του 18ου ndash 19ου αιώνα εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2005 18 2 Α Νανάκη Το Επισκοπικό Ζήτημα 1880 ndash 1882 και η Εκκλησία της Κρήτης εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1992 σ 70 ndash 78 85 ndash 90 Πρβλ Του ιδίου Η Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 2008 σ 36 ndash 41

8

(κώδικα) του Ζαννουβίου ο οποίος επιγράφεται laquoΤά καθ᾽ ἑαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ ἐκ Κυδωνίας Κρήτηςraquo3

Περί της ύπάρξεως του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού μία από τις σπάνιες μαρτυρίες παρέχεται από τον Νικόλαο Τωμαδάκη4 σε σχετικό άρθρο για την εκκλησιαστική ιστορία της επισκοπής Κυδωνίας Ετέρα μαρτυρία κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί σε σχετική αναφορά του Σπύρου Λάμπρου στο περιοδικό σύγγραμμα του οποίου είχε την ευθύνη έκδοσης με τίτλο laquoΝέος Ἑλληνομνήμωνraquo όπου το υπό εξέτασιν κείμενο κατατάσσεται στον κατάλογο των κωδίκων της Βουλής των Ελλήνων Απο μία σύντομη περιγραφή περί της προσωπικότητας του Νικάνδρου πληροφορούμαστε ότι αυτός εχρημάτισε laquoκαθηγητής τῶν ἱερῶν μαθημάτων ἐν τῇ Στρατιωτικῇ Σχολῇ Εὐελπίδων καί ἐν γυμνασίοιςraquo5 καθώς και ότι εργάσθηκε laquoπατριωτικῶς ὑπέρ τῆς Κρήτηςraquo6 Ὸσον αφορά εις το περιεχόμενο του Κώδικα σημειώνεται ότι σε αυτόν laquoπεριέχονται ἐν ἀντιγράφῳ οὐ μόνον ἔγγραφα ἀφορῶντα εἰς τήν δημόσιαν αὐτοῦ ὑπηρεσίαν ἀλλά καί πολλαί εἰδήσεις ἀναφερόμεναι εἰς τά κρητικά πράγματαraquo7 Ο Κώδικας ο οποίος αποτελείται από 94 χειρόγραφα φύλλα8 στην πρώτη του σελίδα παρέχει πληροφορίες για τον τόπο συγγραφής του (Αθήνα) φέρει δε ως χρονολογία το 1861 Η χρονολογία αυτή ωστόσο φαίνεται παράδοξη και δυσερμήνευτη δεδομένου ότι το μέχρι σήμερα ανέκδοτο περιεχόμενο του Κώδικα αναφέρεται σε πληροφορίες και κείμενα που εκτείνονται από το 1828 μέχρι και το 1887 Το ίδιο το κείμενο δεν μας παρέχει καμία σχετική ένδειξη Η λογική των πραγμάτων θα απαιτούσε την ολοκλήρωση της συγγραφής του Κώδικα κατά δύο δεκαετίες αργότερα περί τα 1887 εφόσον το κείμενο εγράφη εξ ολοκλήρου από τον ίδιο τον Νίκανδρο Διόλου απίθανο η σύνταξή του να πραγματοποιήθηκε τμηματικά με την σταδιακή εισαγωγή σε αυτόν επιπλέον πληροφοριών και κειμένων ανάλογα με τα γεγονότα της εποχής και την χρονολογική σειρά της αρθρογραφίας του Ζαννουβίου στον αθηναϊκό τύπο Η εξέταση του περιεχομένου του προμνημονευθέντος ανέκδοτου Κώδικα αποτελεί μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για την εκπόνηση σχετικής μελέτης για την προσωπικότητα και την εν γένει ταυτότητα εκκλησιαστική και ιδεολογική ενός αγνώστου προσώπου όπως είναι ο Νίκανδρος Ζαννούβιος Η παρούσα διδακτορική διατριβή στοχεύει στην αναλυτική προσέγγιση και λεπτομερή σκιαγράφηση της δράσης του Ζαννουβίου στην εκκλησιαστική πολιτική και

3 Βιβλιοθήκη της Βουλής (κατάλογος κωδίκων) Τά καθ᾽ ἑαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ ἐκ Κυδωνίας Κρήτης Αθήνησι 1861 4 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo στα Κρητικά Χρονικά 11 (1957) σ 31 5 Σπ Λάμπρου Νέος Ελληνομνήμων 3 εκδ Β Ν Γρηγοριάδη 1906 σ 119 6 Οπ 7 Οπ 8 Ο αριθμός των 94 χειρόγραφων φύλλων (κατά την μαρτυρία του Σπύρου Λάμπρου) δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα καθώς ο συνολικός αριθμός σελίδων του Κώδικα Αυτοβιογραφίας ανέρχεται σε 123 Τούτο συμβαίνει καθώς ο συγγραφέας του Κώδικα αποδίδει αρκετά συχνά τον ίδιο αριθμό σε δύο διαφορετικά φύλλα προσθέτοντας την ένδειξη laquoαraquo στο δεύτερο κατά σειράν φύλλο με την ίδια αρίθμηση Σημειωτέον ότι η μελέτη και αξιοποίηση του υλικού του Κώδικα προϋπέθετε ως απαραίτητο προστάδιο την μεταγραφή τούτου λόγω του εν πολλοίς δυσανάγνωστου γραφικού χαρακτήρα του Ζαννουβίου Κατά την διαδικασία μεταγραφής και για λόγους καθαρώς πρακτικούς επελέγη ως τρόπος αρίθμησης η απόδοση ενός και μοναδικού αριθμού σε κάθε σελίδα (123 φύλλα = 123 σελίδες) Ως εκ τούτου οι παραπομπές που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία έχουν ως σημείο αναφοράς την νέα αρίθμηση που ακολουθήθηκε κατά την ως άνω διαδικασία

9

κοινωνική ζωή του τότε ελλαδικού κρατιδίου Η μελέτη συνεπώς θα προσπαθήσει να καλύψει το εν λόγω ερευνητικό κενό

Μέσα από την γραφίδα του Ζαννουβίου επιχειρείται μία προσέγγιση περί των πλέον σημαντικών για την ιδιοσυστασία του ελληνισμού γεγονοτών (εκκλησιαστικής εθνικής πολιτικής και ιδεολογικής υφής) του μεγαλυτέρου μέρους του 19ου αιώνα Πρόκειται για μία σειρά ζητημάτων όπως είναι το Αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Ελλάδος οι σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας το Βουλγαρικό Ζήτημα η αναβάθμιση της θέσεως του ορθόδοξου ιερατείου το Κρητικό Ζήτημα οι Μεγάλες Δυνάμεις και ο ρόλος τους στην Ελλάδα κα Ὸλα αυτά τα ζητήματα απετέλεσαν επί μακρόν το αντικείμενον εκτεταμένων ιδεολογικών ζυμώσεων και αντιπαραθέσεων στους κόλπους του ελληνικού Βασιλείου μεταξύ των εκφραστών διαφορετικών ιδεολογικών τάσεων και πολιτικο-εκκλησιαστικών πρακτικών Η μελέτη θα προσπαθήσει να διερευνήσει την ιδεολογική ταυτότητα του Ζαννουβίου και να προσδιορίσει την εκκλησιαστική του τοποθέτηση και προσανατολισμό διατυπώνοντας κατ᾽ αρχάς τα εξής ερωτήματα προς έρευνα Ποία η θέση του Ζαννουβίου στη σχέση Εθναρχούσας ndash εθνικής Εκκλησίας Υπάρχει και σε ποιο βαθμό επίδραση του Θεόκλητου Φαρμακίδη στη διαμόρφωση των απόψεων του Ζαννουβίου Ποία η ιδεολογική πολιτική και εκκλησιαστική ταυτότητα του κρητικού κληρικού Υφίστανται κάποιες διαφοροποιήσεις ή παλινδρομήσεις στη σφυρηλάτηση τούτων Ποία η στάση του έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής Ποία η εμπλοκή του στο λεγόμενο Επισκοπικό Ζήτημα που ταλάνισε την Εκκλησία της Κρήτης μεταξύ των ετών 1880 ndash 1882 Ποία η τοποθέτησή του στο ζήτημα της ενσωμάτωσης της γενέτειράς του στην ελληνική επικράτεια και ποια επιρροή ασκεί με τα άρθρα του Αναφορικά με την μέθοδο που ακολουθήσαμε θα πρέπει να λεχθεί ότι το ίδιο το θέμα υπαγόρευσε τον συνδυασμό της ιστορικοθεολογικής με τη λειτουργική και τη συστηματική ανάλυση Στα πρώτο τέταρτο πέμπτο και έκτο κεφάλαια η έμφαση εδόθη στην ιστορική προσέγγιση των ζητημάτων που αναλύονται σε αυτά Στα λοιπά δύο ενδιάμεσα κεφάλαια (δεύτερο και τρίτο) πρoτιμήθηκε η εφαρμογή της συστηματικής και της λειτουργικής προσέγγισης ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η προσέγγιση και αξιολόγηση του λοιπού πέραν του Κώδικα Αυτοβιογραφίας συγγραφικού έργου του κρητικού κληρικού που άπτεται της θεματολογίας της λειτουργικής της συστηματικής και της κατηχητικής επιστήμης Και τούτο λόγω του περιεχομένου των αυτοτελών συγγραφικών πονημάτων του Ζαννουβίου καθώς ούτος πέραν από την εκτενή αρθρογραφία του στον αθηναϊκό τύπο της εποχής συνέγραψε και εγχειρίδια θεολογικού και λειτουργικού περιεχομένου Η εξέταση του θέματος γίνεται σε έξι κεφάλαια Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την καταγωγή και την οικογενειακή κατάσταση Νικάνδρου Ζαννουβίου την κληρική του ιδιότητα την εγκύκλια και την ανώτερη μόρφωσή του την παρουσία του στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης την απόκτηση της άδειας του διδασκάλου και τις σχέσεις του προς το Υπουργείο Παιδείας την είσοδό του στην ιδιωτική και την δημόσια εκπαίδευση και τον θάνατό του Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται η παρουσίαση των αυτοτελών συγγραμμάτων του Νικάνδρου τα οποία κατά καιρούς είδαν το φως της δημοσιότητος μέσα από διάφορες εκδοτικές προσπάθειες που κατέβαλε ο κρητικός κληρικός Στην αρχή γίνεται λόγος για το λειτουργικό σύγγραμμα του

10

Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo και παρουσιάζεται η αλληλογραφία του Ζαννουβίου προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος (ΙΣΕΕ) Ακολουθεί η έρευνα για την υποδοχή του έργου του Ζαννουβίου υπό της ΙΣΕΕ και οι λόγοι κατασχέσεως του έργου για να αναλυθούν κατόπιν τα σημεία αντιπαράθεσης μεταξύ της ΙΣΕΕ και του λειτουργικού συγγράμματος του Νικάνδρου Ζαννουβίου Η παρούσα υποενότητα ολοκληρώνεται με την παροχή πληροφοριών για την βrsquo έκδοση του ως άνω έργου υπό τον τίτλο laquoἙρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίανraquo Στην συνέχεια αναλύονται τα σχετικά με τις τρεις εκδόσεις της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του Νικάνδρου και την σχετική αλληλογραφία του προς την ΙΣΕΕ και το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης (ΥΕΔΕ) Το παρόν κεφάλαιο κατακλείεται με την εξέταση του τρίτου συγγράμματος (εισαγωγικές παρατηρήσεις ndash περιεχόμενο) του Νικάνδρου με τίτλο laquoἹερά Κατήχησιςraquo όπου και πάλι γίνεται λόγος για την εν προκειμένω αλληλογραφία του Ζαννουβίου με την ΙΣΕΕ και το ΥΕΔΕ σχετικώς με την έγκριση της Κατήχησης Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η προσέγγιση της θεολογικής σκέψης του Ζαννουβίου με σκοπό τον εντοπισμό πιθανών σχολαστικών και προτεσταντικών επιδράσεων σε αυτήν Τούτο γίνεται εφικτό μέσα από την εξέταση των απόψεων του κρητικού κληρικού για θέματα όπως οι περί Δογματικής απόψεις του η σχέση Αγίας Γραφής και ιεράς Παραδόσεως οι κανόνες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης η ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως (Τριαδολογία Χριστολογία Εκκλησιολογία) η θεολογική σκέψη του περί των μυστηρίων της Εκκλησίας ως και η προσέγγισή του περί της Χριστιανικής Ηθικής Το επόμενο τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται την ιδεολογική ταυτότητα του Νικάνδρου Ζαννουβίου μέσα από την ένταξή του στην προβληματική της εποχής Πέραν από τις διήκουσες έννοιες της ιδεολογικής ταυτότητάς του επιχειρείται η διασαφήνιση της πολιτικής τοποθέτησής του στο εσωτερικό του Βασιλείου της Ελλάδος αλλά και της στάσεώς του έναντι των Μεγάλες Δυνάμεων της εποχής Επίσης καταβάλλεται προσπάθεια να σκιαγραφηθεί η στάση του έναντι του Κρητικού Ζητήματος και να διευκρινισθεί εάν αυτή υπήρξε συνεπής και αταλάντευτη ή κατά πόσον αυτή υπέστη τινά πολιτική και ιδεολογική επανατοποθέτηση εν σχέσει πάντοτε προς το υπό εξέτασιν ζήτημα Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά στην στάση του Ζαννουβίου έναντι του Αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδος Πλέον συγκεκριμένως αναπτύσσονται οι περί διοικήσεως της Εκκλησίας απόψεις του κρητικού κληρικού και η τοποθέτησή του έναντι της βαυαρικής Διακηρύξεως του 1833 και του Συνοδικού Τόμου του 1850 Επιπλέον λόγος γίνεται περί των προτάσεών του για την διαρρύθμιση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων ενώ παρουσιάζονται οι επιδράσεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη στην σκέψη του κρητικού κληρικού και ο ρόλος του ρωσικού παραδείγματος για την σύσταση Διαρκούς Συνόδου στην Εκκλησία της Ρωσίας επί Μεγάλου Πέτρου Το τελευταίο κεφάλαιο επιχειρεί να διελευκάνει τις απόψεις του Ζαννουβίου έναντι της Εκκλησίας και των μειζόνων εκκλησιαστικών ζητημάτων της εποχής όπως η αναβάθμιση της θέσεως του ορθόδοξου ιερατείου στην ελληνική επικράτεια το εν Ελλάδι μισθολογικό ζήτημα του ι κλήρου και η εκκλησιαστική εκπαίδευση ο μοναχισμός το μεταθετό των επισκόπων η εν

11

γένει στάση του Ζαννουβίου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος

Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της Τριμελούς Επιτροπής τους καθηγητές Σεβ Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου κ Ανδρέα Νανάκη κ Φώτιο Ιωαννίδη και κ Παναγιώτη Υφαντή για τη συνεχή υποστήριξή τους και για την διαρκή συμβολή τους σ᾽ αυτό το επιστημονικό πόνημα Τόσο με τις ερωτήσεις όσο και με τις συμβουλές τους η διατριβή αυτή κατάφερε να ανταπεξέλθει όλες τις δυσκολίες που εμφανίστηκαν σταδιακά Ειδικότερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σεβ Μητροπολίτη κ Ανδρέα Νανάκη για την επιλογή του θέματος τη διευκρίνησή του τις γενικές κατευθύνσεις και τον τελικό έλεγχο της διατριβής Ευχαριστίες ωσαύτως εκφράζω προς τα μέλη της Επταμελούς Επιτροπής για τον κόπο εις τον οποίο υπεβλήθησαν ως και για τις παρατηρήσεις τους επί του περιεχομένου της εργασίας Μέγιστη παράλειψη θα αποτελούσε η μη απόδοση της οφειλετικής μου ευγνωμοσύνης προς την Αυτού Θειοτάτη Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη κκ Βαρθολομαίο τον συμπληρούντα κατά το τρέχον έτος (2011) εικοσαετίαν όλην ευκλεούς καλλικάρπου και πρωτοπόρου πηδαλιουχίας εις τον πρωτεύθυνον πάσεπτον Οικουμενικόν Θρόνον με την ευλογία του Οποίου έλαβε χώρα η εκπόνηση της παρούσας διατριβής Επιπρόσθετα ευχαριστώ θερμά την κ Αικατερίνη Φλεριανού Προϊσταμένη του Τμήματος της Μπενακείου Βιβλιοθήκης και τον κ Σπυρίδωνα Κοντογιάννην Καθηγητήν ndash υπεύθυνον του Συνοδικού Αρχείου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος που μου παρείχαν αφειδώς πληροφορίες και διευκόλυναν την πρόσβασή μου στο αρχειακό υλικό των τμημάτων των οποίων επαξίως προΐστανται Ωσαύτως τους υπευθύνους της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης της Ιεράς Θεολογικής Σχολής Χάλκης Τέλος ευχαριστίες οφείλω αναμφισβήτητα στις διευθύνσεις και το προσωπικό της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Γενναδείου Βιβλιοθήκης χωρίς την άδεια και τη βοήθεια των οποίων δεν θα υπήρχε η δυνατότητα έρευνας και συλλογής υλικού από τα αρχεία των ως άνω βιβλιοθηκών

12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αrsquo

Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟΥ

Οι σχετικές πληροφορίες περί του Νικάνδρου Ζαννουβίου αρύονται από το πρώτο μέρος του Κώδικα laquoΤά καθ᾽ ἑαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ ἐκ Κυδωνίας Κρήτηςraquo δεδομένου ότι τούτο (δηλαδή οι πρώτες 31 σελίδες) αποτελεί κατ᾽ ουσίαν την αυτοβιογραφία του Ζαννουβίου καθώς διασώζει αναλυτικές πληροφορίες για την ζωή την προσωπικότητα και τη δράση του Εδώ βρίσκεται η μοναδική πηγή των βιογραφικών στοιχείων του κρητικού κληρικού από την ημέρα της γεννήσεώς του (6η Δεκεμβρίου 1828) έως την 25η Φεβρουαρίου 18879 ημέρα κατά την οποία ανακοινώνεται σε αυτόν η απόλυσή του από το διδακτικό λειτούργημα

Στο τμήμα αυτό του Κώδικα καταγράφονται με χρονολογική ακρίβεια ως προς την διαδοχή των γεγονότων η πορεία του Νικάνδρου ως α) μαθητού φοιτητού και εν συνεχεία διδασκάλου των ιερών μαθημάτων στο ελληνικό εκπαιδευτικό γίγνεσθαι β) ως αδελφού της Ιεράς Μονής Γωνιάς και ιερωμένου της Ορθοδόξου Εκκλησίας γ) οι κατά καιρούς επαγγελματικές του ενασχολήσεις δ) η παρουσία του στα Χανιά και μετέπειτα στην Αθήνα καθώς επίσης και ε) το σύντομο πέρασμά του από την Κωνσταντινούπολη και τη νήσο Χάλκη

Σ᾽ αυτό το μέρος του Κώδικα δεν γίνεται καμία νύξη για την εις πρεσβύτερον χειροτονία του ούτε για την εμπλοκή του στα επισκοπικά της Εκκλησίας της Κρήτης Απ᾽ εναντίας εκτίθενται λεπτομερώς η συγγραφική και η εκδοτική του δραστηριότητα οι φορτισμένες σχέσεις του προς την ΙΣΕΕ και η επικριτική στάση του προς αυτήν απόρροια της σχεδόν πάντοτε επιφυλακτικής τοποθέτησης της Συνόδου προς την ποιότητα της συγγραφικής παραγωγής του Νικάνδρου και της εμμονής της στην μη παροχή (έγγραφης) έγκρισης για τη δημοσίευση των έργων του Επιπλέον παρουσιάζεται μέσα από αναφορές και γράμματα η αμφίδρομη αλληλογραφία του συγγραφέα με τη Σύνοδο τα αρμόδια Υπουργεία και τις Σχολές όπου εδίδαξε

Προβαίνοντας σε μία στατιστική αποτίμηση των αναφορών ndash κειμένων ndash εγκυκλίων που περικλείονται στο υπό εξέτασιν πρώτο μέρος του Κώδικα σημειώνουμε τα 40 κείμενα που παρατίθενται αυτούσια μέσα από τα οποία φωτίζεται επαρκώς η πορεία και η σταδιοδρομία του εξεταζόμενου προσώπου ως και ο χαρακτήρας του Πλέον συγκεκριμένως στις πρώτες 31 σελίδες του Κώδικα παρατίθενται τα κάτωθι έγγραφα 9 αναφορές του Ζαννουβίου προς την ΙΣΕΕ 7 αναφορές του ιδίου προς το ΥΕΔΕ 4 γράμματα του ως άνω Υπουργείου προς τον Ζαννούβιον 2 αγγελίες του Ζαννουβίου για την έκδοση των συγγραμμάτων του 4 αναφορές του προς το Υπουργείο των Στρατιωτικών (ΥΣ) 1 αναφορά του ΥΣ προς την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (ΣΣΕ) 3 συστατικές επιστολές και πιστοποιητικά 1 γράμμα του Ζαννουβίου σε ιδιώτη 1 Βασιλικό Διάταγμα (ΒΔ) 2 αναφορές του κρητικού κληρικού προς την ΣΣΕ 1 γράμμα του προς την Θεολογική Σχολή 1 εγκύκλιος του ΥΕΔΕ προς τους Γυμνασιάρχες των σχολείων το Αποφοιτήριον του Ζαννουβίου εκ της Πρυτανείας 1 γράμμα της ΙΣΕΕ προς τους Μητροπολίτες της ελληνικής

9 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 1 31

13

επικράτειας 2 προσρήσεις του Ζαννουβίου ως και 2 άρθρα του σε αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής 11 Καταγωγή και οικογενειακή κατάσταση Ο Ζαννούβιος γεννήθηκε την 6η Δεκεμβρίου 1828 στο χωριό Ψίλες της Κυδωνίας Κρήτης Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Νικόλαος το οποίο και έλαβε από τον παππού του (εκ μητρός) Ο πατέρας του ο οποίος ασκούσε το επάγγελμα του υποδηματοποιού ονομαζόνταν Εμμανουήλ Τζανουδάκης και η μητέρα του Μαρία Νικολάου Ὰξια αναφοράς και σχολιασμού τυγχάνει η πληροφορία που διασώζεται σε υποσημείωση στην αρχή του Κώδικα ότι ο Νίκανδρος μετέβαλε το πατρικό του επίθετο Τζανουδάκης laquoεἰς τό Ζαννούβιοςraquo10 όταν για δεύτερη φορά επισκέφθηκε την Αθήνα11 Ως λόγος της αλλαγής προβάλλεται το γεγονός ότι η αρχική εκδοχή του πατρικού του επιθέτου ήταν laquoκατά τήν σλαβικήν προφοράν των κρατησάντων τῆς νήσου Ἐνετῶνraquo12 Η πληροφορία αυτή κατά την κρίση μας δεν είναι τυχαία Τουναντίον αποτελεί μία πρώτη ένδειξη της κατευθύνσης της πολιτικής σκέψης και της ιδεολογικής τοποθέτησης του Νικάνδρου έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων που καθόριζαν το πολιτικό-κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι της εποχής εκείνης Μία κατεύθυνση που γίνεται απολύτως ξεκάθαρη στην μετέπειτα αρθρογραφία του Ζαννουβίου στον αθηναϊκό τύπο της εποχής13 Εξάλλου δεν θα πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο το γεγονός πως ο Νίκανδρος στην προσπάθειά του να αποτινάξει από το πατρικό του επίθετο οποιαδήποτε κατ᾽ αυτόν σλαβική επιρροή ανέλαβε τη σχετική πρωτοβουλία ευρισκόμενος στην Αθήνα που είχε διαρκώς τα όμματά της στραμμένα κυρίως προς την Δύση Μία κίνηση που δηλώνει τοιουτοτρόπως και την αποστροφή του προς οτιδήποτε προερχόταν από την Ρωσία Η δύσκολη και μεστή περιπετειών οικογενειακή κατάσταση του Νικάνδρου απόρροια κυρίως των πολιτικών περιπετειών της Κρήτης που τελούσε υπό οθωμανική κυριαρχία14 χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς καθότι πιστεύουμε ότι επέδρασε καταλυτικά στην ανάπτυξη του χαρακτήρα του και της προσωπικότητάς του Ὸντας ολιγοήμερον βρέφος ο Νίκανδρος αναγκάσθηκε να στερηθεί της φροντίδας και της μέριμνας των γονέων του καθώς αμφότεροι αιχμαλωτίσθηκαν στη συνέχεια από τις οθωμανικές αρχές της γενέτειράς του Αν και δεν υπάρχει οποιαδήποτε αναφορά στον Κώδικα για τους λόγους που συνετέλεσαν ώστε οι γονείς του Νικάνδρου να συλληφθούν αιχμάλωτοι ίσως οι αιχμαλωτισθέντες μετείχαν σε κάποια επαναστατική δράση εναντίον των Οθωμανών15 η οποία και προκάλεσε την σύλληψή τους Και 10 Oπ σ 1 11 Δεδομένου ότι η πρώτη επίσκεψή του στην αθηναϊκή πρωτεύουσα πραγματοποιήθηκε το 1836 όταν ο οκταετής Ζαννούβιος συνόδευσε τον γέροντά του Παρθένιο Φρουδάκη η δεύτερη μετάβασή του στο κλεινόν Ὰστυ συμπίπτει με την οριστική του εγκατάσταση στην ελληνική πρωτεύουσα περί τα τέλη Αυγούστου 1851 όπως θα δούμε παρακάτω 12 Οπ 13 Βλ κεφάλαιο Δrsquo της παρούσης εργασίας 14 Η οθωμανική κατοχή της Κρήτης διήρκεσε πέραν των 200 ετών από το 1669 μέχρι 1897 Ο 19ος αιώνας κατέστη πεδίον εξαιρετικά βίαιων απελευθερωτικών ξεσηκωμών με κυριότερες τις επαναστάσεις του 1866-1869 και του 1897-1898 Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης Ηράκλειο 1990 σ 271 ndash 398 15 Στις αρχές Αυγούστου 1828 και εφεξής οι επαναστατημένοι κάτοικοι της Δυτικής Κρήτης και πιο συγκεκριμένα του Αποκόρωνα και της Κυδωνίας εξαπέλυσαν επιθέσεις εναντίων των οθωμανών κατακτητών τους οποίους laquoκαί κατέκλεισαν εἰς τά δύο φρούρια Χανίων καί Ρεθύμνης καί ἐξανεστάτωσαν ὅλας τάς ἐπαρχίας μέχρι τῆς Ἴδηςraquo Περισσότερα βλ Ε Αλλαμανή laquoὉ Ἀγώνα στήν Κρήτηraquo στην Ἱστορία

14

μάλιστα σε μία εποχή όπου οι ελπίδες του λαϊκού στοιχείου για επίτευξη του στόχου της εθνικής ανεξαρτησίας είχαν ενθαρρυνθεί λόγω και της κήρυξης κατά την 26η Απριλίου του ίδιου έτους (1828) του πολέμου από πλευράς της Ρωσσικής Αυτοκρατορίας εναντίον της Υψηλής Πύλης σε υποστήριξη του ελληνικού αγώνα για ανεξαρτησία16 Την ανατροφή του Νικάνδρου επί δύο συναπτά έτη ανέλαβε η μεγαλύτερη αδελφή του Κυριακή μέχρι που ο πατέρας του Ζαννουβίου διά καταβολής laquoβαρέων λύτρωνraquo17 κατόρθωσε να απελευθερώσει και τη μητέρα του Το 1831 η οικογένειά του μετοικίζει από την ύπαιθρο στην πόλη των Χανίων και ο Ζαννούβιος παραδίδεται στον διδάσκαλο της αλλοδιδακτικής18 Μανουήλ Φραγκιαδή ο οποίος υπήρξε γι᾽ αυτόν ο πρώτος δάσκαλος των ελληνικών γραμμάτων μεταξύ των ετών 1831 ndash 1836 Το ίδιο έτος και σε ηλικία οκτώ ετών εισήλθε στο ιστορικό μοναστήρι της Γωνιάς19 υπό την καθοδήγηση του γέροντα Παρθενίου Φρουδάκη20 Η παραμονή ωστόσο του Νικάνδρου υπό την σκέπη και την επιμέλεια του πνευματικού του πατέρα δεν διήρκησε περισσότερο από πέντε έτη λόγω της εμπλοκής του Παρθενίου στα

του Ἑλληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 511 Για την Ελληνική Επανάσταση σε σχέση προς την ευρωπαϊκή πραγματικότητα του 19ου αιώνα βλ Π Καρολίδου Η Ευρώπη κατά τον 19ον αιώνα εκδ Συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων Αθήνα 1900 σ 41 ndash 44 16 Άρθρον του Κ Αυγητίδη (καθηγητού Ιστορίας) στην ένθετη έκδοση laquo7 μέρες μαζίraquo της εφημερίδας laquoΡιζοσπάστηςraquo της 10ης Απριλίου 2005 με τίτλο laquoΟι ρωσοτουρικοί πόλεμοι και η επίδρασή τους στον αγώνα ανεξαρτησίας του λαού μαςraquo σ 12 17 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 18 Η αλληλοδιδακτική μέθοδος σύλληψη του Ὰγγλου Joseph Lancaster στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα στηριζόταν σε μια laquoαλυσίδα διδασκαλίαςraquo όπου ο δάσκαλος δίδασκε μόνο τους πιο προχωρημμένους laquoτους πρωτόσχολουςraquo οι οποίοι κατόπιν μετέφεραν τις γνώσεις τους στους μικρότερους συμμαθητές τους Εκτός από την Αγγλία όπου χρησιμοποιήθηκε για την μαζική laquoηθικοποίησηraquo των βιομηχανικών εργατικών τάξεων η μέθοδος χρησιμοποιήθηκε ευρύτερα και στην Γαλλία με σκοπό τον εθισμό του πολίτη στα αστικά δημοκρατικά ιδεώδη Στην Ελλάδα υποστηρικτές της υπήρξαν οι Κωνσταντίνος Κούμας και Αδαμάντιος Κοραής Η εισαγωγή της στα κοινά σχολεία των τουρκοκρατούμενων περιοχών θα γίνει πράξη χάρι στον Γεώργιο Κλεόβουλο Το 1820 η νέα μέθοδος θα εισαχθεί και στα σχολεία των Ιονίων Νήσων Το ίδιο έτος το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα απαγορεύσει την εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής στα σχολεία της Κωνσταντινούπολης Το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο που ιδρύθηκε στην μετέπειτα ελεύθερη Ελλάδα υπήρξε εκείνο της Μάνης έχοντας ως ιδρυτή τον Χριστόφορο Περαιβό Κατά την διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας η αλληλοδιδακτική υπήρξε laquoμία πρόσφορη λύση στο ξεκίνημα των αγωνιστών εκ του μηδενόςraquo Η συνταγματική κατοχύρωση της νέας μεθόδου θα λάβει χώρα κατά τις εργασίες της Βrsquo Εθνοσυνέλευσης στο Ὰστρος Η αμφισβήτησή της εν Ελλάδι θα ξεκινήσει με τους Βαυαρούς και ως λύση θα επιχειρηθεί μία προσπάθεια συγκερασμού της αλληλοδιδακτικής με την συνδιδακτική Περισσότερα βλ Λ Παπαδάκη Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας στην Ελλάδα του 19 αιώνα εκδ Δωδώνη Αθήνα ndash Γιάννινα 1992 Περί του Αλληλοδιδακτικού Διδακτηρίου στην ελληνική πραγματικότητα βλ Η Ματσαγγούρα Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας Η Σχολική Τάξη χώρος ndash ομάδα ndash πειθαρχία ndash μέθοδος εκδ Γρηγόρη Αθήνα 2005 σ 75 ndash 78 Για την ιστορία της ίδρυσης των αλληλοδιδακτικών σχολείων στον ευρωπαϊκό χώρο βλ το άρθρο του Γ Τζαρτζά με τίτλο laquoΤο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο στην υπηρεσία της πειθαρχημένης κοινωνίαςraquo την 08102009 στην ιστοσελίδα httpwwwalfavitagrarthraart8325cphp Στην Κρήτη την περιόδο της αιγυπτιοκρατίας (1830 ndash 1840) επετράπη η ίδρυση και σύσταση αλληλοδιδακτικών σχολείων σε διάφορες περιοχές της νήσου Τα πλέον σημαντικά υπήρξαν εκείνα της Μονής Αρσανίου (1834) και του Αγίου Πνεύματος στην επαρχία Αγίου Βασιλείου στον νομό Ρεθύμνης Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 406 ndash 409 19 Για την ιστορία της Ι Μονής Γωνίας βλ ενδεικτικώς α) Α Λελεδάκη (επισκόπου Κισάμου) laquoΠερί τῆς μονῆς τῆς Ὑ Δ ἡμῶν Θεοτόκου τῆς Κυρίας Ὁδηγητρίας τῆς ἐπικαλουμένης Γωνιάςraquo στην Χριστιανική Kρήτη Βrsquo 1913 σ 3 ndash 53 β) Σ Βογιατζάκη Σημειώματα εκ της ιεράς μονής Γωνιάς Χανιά 1931 γ) Ν Τωμαδάκη laquoΓωνιᾶς Μονήraquo στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Δrsquo Αθήνα 1964 σ 866 ndash 868 και δ) laquoΙερά Μονή Γωνιάς (Κοιμήσεως Θεοτόκου)raquo την 10092004 στην επίσημη ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Κισσάμου και Σελίνου httpwwwimksgrartman2publishmonesgoniashtml 20 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

15

επαναστατικά δρώμενα της εποχής γεγονός που οδήγησε στην φυγάδευσή του στην Αθήνα για να σώσει την ζωή του21 Παρά ταύτα η πνευματική σχέση μεταξύ Παρθενίου και Νικάνδρου και ο θαυμασμός που ο τελευταίος έτρεφε για τον γέροντά του δύναται να ανιχνευθεί μέσα από το περιεχόμενο του επικήδειου άρθρου του Νικάνδρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo με τίτλο laquoἈποθανῶν δίκαιος ἔλειπε μετάμελον (Παροιμ ΙΑrsquo 4)raquo22 Ο Ζαννούβιος θα εξάρει την προσωπικότητα του Παρθενίου τονίζοντας την φιλοπατρία του που εκδηλωνόταν με πράξεις πατριωτικού ηρωϊσμού και συγκακουχίας με τους συντοπίτες του την φιλομάθειά του δια της παρακολούθησης μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κατά την διάρκεια της υποχρεωτικής αυτοεξορίας του από την γενέτειρά του και την μέριμνά του για την μόρφωση των παίδων της περιοχής διά της προσκλήσεως του εξ Αθηνών Αρχιμανδρίτου Καλλίνικου Σταματιάδη για να διδάξει Είναι δε άκρως περιγραφικός ο τρόπος που ο Νίκανδρος επιχειρεί να σκιαγραφήσει τον χαρακτήρα του γεροντός του λέγοντας μεταξύ άλλων ότι laquoμόνοι οἱ γευθέντες τῆς ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ ἀθανάτου τροφῆς δύνανται νά θαυμάσωσι τόν νοῦν καί τό κριτικόν τοῦ ἀνδρός τό ἱλαρόν τοῦ βλέμματος αὐτοῦ τό συμπαθητικόν τῆς ψυχῆς αὐτοῦ καί ἡ εὐφράδεια τῆς ἀπαγγελίας αὐτοῦ προσείλκυσε περί ἑαυτόν πλῆθος ἀκροατῶν ἀφηγουμένου πολλῶν καί ποικίλων μαθημάτων ὥστε ἐνόμιζέ τις ἀγνοῶν τόν ἄνδρα πολυμαθέστατον εἶναι καί πανεπιστήμονα raquo23

Την ίδια περίοδο και μάλιστα πριν το 1841 ο Νίκανδρος και ενώ συνόδευε τον γέροντά του στην Αθήνα θά μείνει ορφανός από πατέρα γεγονός που συνετέλεσε στην απώλεια μέρους της οικογενειακής του περιουσίας εξαιτίας της αρπακτικής διάθεσης που όπως μαρτυρεί ο ίδιος επέδειξαν οι τοκογλύφοι της γενέτειράς του εκμεταλευόμενοι την δύσκολη γι᾽ αυτόν οικογενειακή κατάσταση Η νέα πραγματικότητα μετά την απώλεια του πατέρα του αναγκάζει τον Ζαννούβιο να εγκαταλείψει το μοναστήρι και να επιστρέψει στην πατρική του εστία στην ύπαιθρο για να στηρίξει την οικογένειά του Αλλά και από την πατρική του εστία πιέζεται εσωτερικά να απέλθει για να βρεθεί και πάλι στην πόλη Ο λόγος της νέας μετακινήσεώς του δεν είναι εξωτερικός απόρροια αποκλειστικά και μόνο των δύσκολων οικογενειακών και κοινωνικών συνθηκών που εβίωνε Ο ίδιος εν είδει εξομολογήσεως παραδέχεται ότι laquoμή δυνάμενος νά ζῶ ἐν ἐρημίᾳ ἀνθρώπων μετέβην εἰς τήν πόλιν Κυδωνίανraquo24 Η δήλωσή του αυτή ρίχνει φως στον εσωτερικό κόσμο και χαρακτήρα του Νικάνδρου η διάθεση φυγής και αλλαγής τόπου και αντικειμένου ενασχόλησης που πρωτοεμφανίζεται τόσο έκδηλα μόλις στα 14 του χρόνια θα τον συντροφεύει σε όλη του την ζωή όπως θα δείξει ο βίος του ως μία ακαταμάχητη χαρακτηριολογικής υφής τάση αποδράσεως από τις δύσκολες καταστάσεις που αντιμετώπιζε σε διάφορες περιόδους της ζωής του

21 Σε επικήδειο άρθρο του για τον Παρθένιο ο Ζαννούβιος δίνει κάποιες σύντομες πληροφορίες για την επαναστατική δράση του γέροντός του τονίζοντας ότι laquoΜ᾽ ὅλις δ᾽ ἔτος παρῆλθε καί ὁ Ἡρωϊκός λαός τῆς Κρήτης τά ὅπλα πάλιν δραξάμενος (1841) διεμαρτυρήθη κατά τοῦ τυράννου πρός τάς Συμμάχους δυνάμεις τήν ἀπελευθέρωσιν αὐτοῦ ἐξαιτούμενος τοῦ Παρθενίου πάλιν ἡ κεφαλή ἐξητήθη παρά τοῦ Δυνάστου Μουσταφᾶ ἀλλά διαφυγών διεσώθη εἰς τήν Μητέρα Ἑλλάδαraquo Οπ σ 39 ndash 40 Η ως άνω πληροφορία αποτελεί ικανή ένδειξη για την επαναστατική δράση που ο Παρθένιος ανέπτυξε κατά την ως άνω περίοδο ούτως ώστε να απαιτείται παρά των κατακτητών η θανατική εξόντωσή του εν είδει αντιποίνων για τις ένοπλες κινήσεις των υπόδουλων κρητικών 22 Οπ Σημειωτέον ότι το άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 23 Οπ σ 40 24 Οπ σ 2

16

Ερχόμενος στα Χανιά ο Ζαννούβιος αναγκάζεται από την ηλικία των 14 ετών να αναζητήσει εργασία ως γραφεύς του εκ Χίου ορμώμενου Κωνσταντίνου Σπανούδη εμπόρου στο επάγγελμα υπηρεσία την οποία και εξήσκησε επί τρία έτη Τα χτυπήματα της μοίρας παρά ταύτα δεν σταμάτησαν να κρούουν την θύρα του Νικάνδρου Μετά την πάροδο ενός έτος το 1843 θα μείνει ορφανός και από μητέρα (χωρίς να αναφέρει τους λόγους της εκδημίας) γεγονός το οποίον όπως ο ίδιος παραδέχεται του προξένησε laquoλύπην απαραμύθητονraquo25 Τοιουτοτρόπως ο δεκαπεντάχρονος Νίκανδρος ευρέθη όχι μόνον στερημένος της φυσικής παρουσίας και των δύο γονέων του αλλά και υπεύθυνος ως ο πρεσβύτερος υιός της οικογένειας μαζί με την μεγαλύτερη αδελφή του για την ανατροφή των ανηλίκων αδελφών του Μανουήλ και Αντωνούσας26 Εκ της πληροφορίας ταύτης συνάγεται το συμπέρασμα ότι η οικογένεια του ήταν εξαμελής και πολύτεκνη αριθμούσα δύο υιούς και δύο θυγατέρες Η κατά τακτά χρονικά διαστήματα ακατανίκητη τάση αλλαγής τόπου και τομέα ενασχόλησης δεν θα αργήσει να εμφανιστεί και πάλι Μόλις τρία έτη μετά την κάθοδό του στα Χανιά ο Ζαννούβιος θα νοσταλγήσει την Μονή Γωνιάς από την οποία για συγκυριακούς λόγους αποχώρησε και θα επιστρέψει σ᾽ αυτήν με σκοπό να σπουδάσει στο Σχολαρχείο Πιθανόν ο βαθύτερος λόγος που οδήγησε τα βήματα του Νικάνδρου εκ νέου στην Μονή δεν ήταν τόσο η επιθυμία του να ασπασθεί το μοναχικό σχήμα και να εγκαταβιώσει σε ένα κλειστό μοναστικό περιβάλλον αλλά ο πόθος του να σπουδάσει και να καταρτισθεί έτι περαιτέρω Τούτο αποδεικνύεται από την ομολογία του ότι laquoἀπεφάσισα πάλιν παιδείας ὀρεγόμενος νά ἐπανέλθω εἰς τήν Μονήν ἐπί τῇ ὑποσχέσει νά ἀκούσω τῶν μαθημάτων τοῦ Σχολαρχείου ἐν τῇ πόλει Κυδωνίᾳraquo27 Η επιθυμία του Νικάνδρου για σπουδές υπήρξε το απαύγμασμα μίας έμφυτης εσωτερικής παρορμήσεως που τον ακολουθούσε όπως θα φανεί κατωτέρω σε όλη την διάρκεια της ζωής του Παρά τις συχνές αντιφάσεις του ευμετάβλητου εσωτερικού του κόσμου ο Ζαννούβιος ουδέποτε απέστη από την πυξίδα για την εκπλήρωση των σκοπών του παιδευτικού ιδεώδους γεγονός που κατέστη πραγματικότητα και διευκολύνθηκε τα μάλα μετά την είσοδό του στις τάξεις των κληρικών της Ορθόδοξης Εκκλησίας 12 Η ιερατική σταδιοδρομία Ο Νίκανδρος διάγων το 19 έτος της ηλικίας του και όντας δευτεροετής σπουδαστής του Σχολαρχείου εισήλθε στις τάξεις του ιερού κλήρου της Ορθοδόξου Εκκλησίας χειροτονηθείς διάκονος υπό του επισκόπου Κυδωνίας και Κισσάμου28 Καλλίστου29 την 7η Αυγούστου 1847 Προκαλεί ωστόσο 25 Οπ 26 Η αδελφή του Αντωνούσα είχε μία κόρη που ονομαζόταν Στυλιανή όπως μας διασώζει ο Ζαννούβιος στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του στην σ 21 27 Οπ σ 2 28 Ως γνωστόν οι επισκοπές Κυδωνίας και Κισσάμου αν και όμορες αποτελούν δύο ξεχωριστές και ιδιοσύστατες επισκοπές της Εκκλησίας της Κρήτης Από το 1645 με την εγκατάσταση στην αγωνιζόμενη Κρήτη του ορθόδοξου μητροπολίτη Νεοφύτου Πατελλάρου ανασυστάθηκε και η επισκοπή Κισσάμου η οποία και διατηρήθηκε σε όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας με εξαίρεση τους χρόνους 1831-1860 εξαιτίας της μεγάλης ελληνικής επανάστασης όταν και ενώθηκε με την επισκοπή Κυδωνίας εξ ου και ο τίτλος laquoὁ Κυδωνίας και Κισσάμουraquo Περισσότερα στο άρθρο laquoΣύντομο ιστορικό της Μητρόποληςraquo την 10092004 στην επίσημη ιστοσελίδα της Ι Μητροπόλεως Κισσάμου και Σελίνου httpwwwimksgrartman2publishmitropolisistorikoshtml Η διαίρεση της ως άνω επισκοπής σε δύο εκκλησιαστικές επαρχίες διά της ανασυστάσεως της Επισκοπής Κισσάμου και Σελίνου έλαβε χώρα το 1860 με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου ο οποίος διά σεπτού Πατριαρχικού Γράμματος

17

εντύπωση το γεγονός ότι ο Νίκανδρος δεν κάνει λόγο στον Κώδικά του για μοναχική κουρά παρά μόνο ομολογεί με παρρησία ότι η εις διάκονον χειροτονία του laquoἐπεβλήθη μοι παρά τῆς Μονῆςraquo30 Ο Νίκανδρος αναφέρεται στην επάνοδό του στην Μονή Γωνιάς μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στο Σχολαρχείο της Κυδωνίας κατά τα εξ αρχής συμπεφωνημένα προ της εισόδου του σ᾽ αυτήν αλλά και σε γεγονότα που σχετίζονται με την συμπεριφορά της εν λόγω αδελφότητας προς το πρόσωπό του Η αποσιώπηση του γεγονότος της μοναχικής του κουράς πρέπει να συσχετισθεί μάλλον προς την γενικότερη τοποθέτησή του έναντι του μοναστικού ιδεώδους όπως θα καταφανεί από τις γραπτές σχετικές αναφορές του κατωτέρω Επί του παρόντος υπάρχει μία πρώτη ισχυρή ένδειξη που δηλώνει εμμέσως πλην σαφώς την επιφυλακτική στάση του έναντι του μοναχισμού θεωρώντας την μετονομασία των μοναχών διά της αλλαγής του βαπτιστικού ονόματός των σε έτερον το εκκλησιαστικόν κατά την μοναχική κουρά ως laquoἔργον τῶν Φαρισαίωνraquo31 Σε συνδυασμό μάλιστα προς την παραπάνω ομολογία του ότι δηλαδή του επιβλήθηκε ο ζυγός της χειροτονίας το πιθανότερο είναι ο Ζαννούβιος ευρισκόμενος σε πολύ νεαρά ηλικία και σε δύσκολη οικονομική και οικογενειακή κατάσταση32 να οδηγήθηκε στην απόφασή του να χειροτονηθεί με κάποια αμφιταλάντευση Βεβαίως και δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής και μία άλλη εξίσου σημαντική παράμετρος που ενδεχομένως έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ένταξη του Νικάνδρου στο κληρικό δυναμικό της Εκκλησίας το γεγονός δηλαδή ότι ο εκκλησιαστικός στίβος ανέκαθεν αποτελούσε μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για τις νέες αγροτοποιμενικές δυνάμεις της εποχής να αναδειχθούν εντασσόμενες ενεργά στο κοινωνικό ndash πολιτικό γίγνεσθαι της ελληνικής επικρατείας Η υπηρεσία του ως διακόνου στην Κρήτη συνδέεται με το πέρασμά του από τον ιστορικό ενοριακό Ναό των Αγίων Αναργύρων33 Χανίων όπου και

από 25ης Φεβρουαρίου 1860 ανακοίνωνε στον Κρήτης Διονύσιο την ως άνω απόφαση της Εκκλησίας laquoεἰς κατάπαυσιν καί ἐξάλειψιν τοῦ ὀλεθρίου μιάσματος τοῦ προσηλυτισμοῦraquo N Τωμαδάκη Ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645 ndash 1898) τ Αrsquo εκδ Μυρτίδη Αθήνα 1974 σ 416-425 29 Πρόκειται για τον Κάλλιστο τον Ιερομνήμονα ο οποίος διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον μεγάλο δεκαετή αγώνα για την απελευθέρωση της Κρήτης στο βrsquo μισό του 19ου αιώνα Περισσότερα στο άρθρο laquoΕπισκοπή Κισσάμου και Σελίνουraquo την 01102009 στην ιστοσελίδα httpclubspathfindergrkissamoslive1069275 30 N Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 2 Το ζήτημα που τίθεται σε σχέση με τα συμπεράσματα που πρέπει να εξαχθούν είναι σε ποιά ηλικία ο Νίκανδρος προβαίνει στην εν λόγω δήλωση Τούτο δεν μπορεί να εξακριβωθεί δεδομένου ότι ο χρόνος συγγραφής του Κώδικα τυγχάνει απροσδιόριστος Σε γενικές γραμμές θα μπορούσε να υποστηριχθεί η άποψη ότι η εν λόγω ρήση του Νικάνδρου κατεγράφη στον Κώδικα όταν ο συγγραφέας του ευρίσκετο σε νεανική σχετικά ηλικία Τούτο εξάγεται εκ του ότι η περί ου ο λόγος πληροφορία διασώζεται μόλις στην δεύτερη σελίδα του Κώδικα ο οποίος φέρει ως χρονολογία συγγραφής το 1861 31 Οπ 32 Για να ανταπεξέλθει στις αυξημένες οικονομικές υποχρεώσεις του ως προστάτου των ανήλικων αδελφών του ο Ζαννούβιος ήδη από το 1845 αναγκάσθηκε να πουλήσει το μέρος της πατρικής περιουσίας που του αναλογούσε στον εξάδελφό του Ανδρέα Καραγιαννάκη 33 Κατά σύμπτωση στον Ναό των Αγίων Αναργύρων χειροτονήθηκε επίσκοπος ο Κυδωνίας και Κισσάμου Κάλλιστος ο οποίος μετέπειτα όπως είδαμε χειροτόνησε και τον Ζαννούβιο εις διάκονον Μάλιστα επάνω στην αγία Τράπεζα του εν λόγω Ναού ο επίσκοπος Κάλλιστος άφησε την τελευταία του πνοή αρνούμενος να υπογράψει ενώπιον των οθωμανών την καταδίκη των χριστιανών επαναστατών της περιοχής Περισσότερα στο άρθρο laquoΆγιοι Ανάργυροιraquo την 01102009 στην ιστοσελίδα http2dim-chanionchanschgrag_anargyroihtm Για τον ναό των Αγίων Αναργύρων βλ επίσης Γ Τσιβά Χανιά (1252 ndash 1940) Αθήνα 1990 σ 94 Σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo με ημερομηνία 3η Ιουλίου 1857 ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στην αιμοσταγή συμπεριφορά του χρηματίσαντος Διοικητού Κρήτης Βελή Μουσταφά Πασά θα αναφερθεί στην βεβήλωση που υπέστη ο εν λόγω ιστορικός ναός με απόφαση του

18

εφημέρευσε μεταξύ των ετών 1847 και 1849 όταν και αποφάσισε να επέστρεψει στην Μονή Γωνιάς Ενδιαφέρουσα τυγχάνει η τοποθέτηση του Νικάνδρου για την συμπεριφορά των συμμοναστών του προς το πρόσωπό του γεγονός που πολύ γρήγορα θα τον οδηγήσει στην απόφαση να εγκαταλείψει το Μοναστήρι του Ο νεαρός κληρικός αισθανόταν πληγωμένος από τους γογγυσμούς των μελών της μοναστικής αδελφότητας τους οποίους θα χαρακτηρίσει με ιδιαιτέρως βαριές εκφράσεις ως laquoἄσπονδους ἐχθρούς τῆς Παιδείαςraquo34 και laquoἀνθρωπόμορφους τίγρειςraquo35 και θα αναζητήσει καταφύγιο στον χώρο της εκπαίδευσης αφού κατορθώσει με την συνδρομή του εν τω μεταξύ επανελθόντος εξ Αθηνών γέροντός του Παρθενίου να διορισθεί διδάσκαλος στο χωριό Σπηλιά Ωστόσο και η εδώ παραμονή του νεοδιορισθέντος δασκάλου δεν υπερέβη τα δύο έτη αφού θα προτιμήσει να εγκαταλείψει την Κρήτη και να μετοικήσει στην Αθήνα το 185136 σε ηλικία 23 ετών Οι λόγοι που οδήγησαν τον Ζαννούβιο στην ξενιτειά δεν έχουν να κάνουν μόνο με την κατάσταση που συνάντησε στη Μονή της μετανοίας του Η εγγενής χαρακτηριολογική αστάθεια που τον ακολουθούσε σε όλη την διάρκεια της ζωής του σε συνδυασμό με την έμφυτη έφεσή του για μάθηση37 ασφαλώς και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απόφαση του Νικάνδρου να αναζητήσει ένα καλύτερο μέλλον στο κλεινόν Ὰστυ Και η αθηναϊκή πρωτεύουσα38 την εποχή εκείνη αποτελούσε πόλον έλξεως για όσους διακρίνονταν από πνεύμα φιλομάθειας και τάσεις αναζητήσεως του νέου και διαφορετικού (του πλησίον στην πολιτική και μακράν από της Εκκλησίας) όπως αυτό εκφραζόταν μέσα από τις ελκυστικές προσδοκίες που καλλιεργούσε κατά την εποχή εκείνη ο διαφωτισμός39 και οι

οθωμανού Διοικητή εξαιτίας των θρησκευτικών διαφορών που ανεφύησαν κατά την περίοδο εκείνη στα Χανιά Το ως άνω άρθρο δεν ευρέθη στην εφημερίδα υπάρχει όμως αποτεθησαυρισμένον στον υπό εξέτασιν Κώδικα Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 35 34 Οπ σ 3 Oι γογγυσμοί της αδελφότητος κατά τον συντάκτη του Κώδικα αφορούσαν στην εν γένει στάση αυτής έναντι της μορφώσεως νέων κληρικών και στην μη ενασχόληση των τελευταίων με πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητος της Μονής 35 Οπ 36 Μία πληροφορία της Νεκρολογίας του Νικάνδρου στην laquoΝέα Ἐφημερίςraquo της 12ης Μαΐου 1888 (Πέμπτη έτος Ζrsquo αρ 133 σ 4) έρχεται να δώσει μία νέα εκδοχή περί του χρόνου μεταβάσεως και εγκαταστάσεως του Ζαννουβίου στην Αθήνα Στην Εφημερίδα δημοσιεύεται ιδιόχειρο σημείωμα του Νικάνδρου σύμφωνα με το οποίο η προσέλευσή του στο εθνικό κέντρο τοποθετείται ένα χρόνο νωρίτερα το 1850 Για λόγους καθαρώς μεθοδολογικούς θεωρούμε πως η μαρτυρία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του ευρίσκεται εγγύτερα προς την πραγματικότητα 37 Η σταθερή ακλόνητη και διακαής επιθυμία του να σπουδάσει και να καταρτισθεί φαίνεται και εκ των γεγονότων που αναφέρει στην σελ 3 του Κώδικά του καθώς δεν εκάμφθη το φρόνημά του από τις προσπάθειες και τα laquoιοβόλα βέληraquo των συμμοναστών του να τον μεταπείσουν να επανέλθει στην Μονή Γωνιάς υποσχόμενοι laquoψευδείςraquo υποσχέσεις ή διαβάλοντάς τον στις οθωμανικές αρχές της Κρήτης 38 Η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού Βασιλείου laquoσυμβόλιζε τον πολιτισμικό προσανατολισμό του νέου κράτους προς το κλασσικό παρελθόν Μόνο προς τα μέσα του αιώνα αυτού αναπτύχθηκε το ενδιαφέρον για το μεσαιωνικό βυζαντινό παρελθόν της Ελλάδας και έγιναν προσπάθειες να συνδεθούν η κλασσική η μεσαιωνική και η νεότερη περίοδος της ελληνικής ιστορίας με μια θεωρία αδιάσπαστης διαχρονικής συνέχειας Η προσήλωση στο κλασσικό παρελθόν υπογραμιζόταν από τη μεγάλη έμφαση που δόθηκε και στα σχολεία και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για τη μελέτη του πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας και την καθαρεύουσα Το Πανεπιστήμιο που ιδρύθηκε το 1837 αντιμετωπίστηκε ως το κέντρο από το οποίο εκπορεύονταν η προσπάθεια για τον lsquorsquoεκ νέου εξελληνισμόrsquorsquo των αλύτρωτων ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo R Clogg Συνοπτική ιστορία της Ελλάδος 1770 ndash 2000 εκδ (βrsquo) Κάτοπτρο Αθήνα 2003 σ 71 39 Ο διαφωτισμός κατεξοχήν πολιτικό φαινόμενο εξέφρασε τη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά της μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας Οι πηγές του ήταν η καρτεσιανή ριζική αμφιβολία απέναντι στις καθιερωμένες αυθεντίες και ο αδυσώπητος πόλεμος ενάντια στην δεισιδαιμονία Στηρίχθηκε στη σύγχρονη επιστήμη την επίκληση του ορθού λόγου την εμπειρική γνωσιολογία την φυσική θρησκεία το κριτικό πνεύμα και την αντίθεση προς όλους τους τύπους του δογματισμού Περισσότερα στο έργο του Π

19

εκφραστές του Ὲνα εκ φύσεως ανήσυχο πνεύμα όπως ο Ζαννούβιος δεν θα μπορούσε να μείνει αδιάφορο έναντι της νέας ιδεολογίας την στιγμή κατά την οποία laquoτα δυναμικά στοιχεία της νέας ελληνικής κοινωνίας έλκονται από τον Διαφωτισμόraquo40 Η μετεγκατάστασή του στην Αθήνα περί τα τέλη Αυγούστου 1851 δεν υπήρξε άμοιρη προβλημάτων και δυσκολιών για τον νεαρό διάκονο Η οικονομική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ο Νίκανδρος στην ελληνική πρωτεύουσα ήταν δεινή μέχρι του σημείου όπως ο ίδιος ομολογεί να αγωνίζεται ταυτοχρόνως διπλόν αγώνα laquoτόν τῆς παιδείας καί τοῦ λιμοῦraquo41 καθ᾽ ην στιγμήν μάλιστα τόσο οι συμπολίτες του εκ Χανίων όσο και η Μονή του όπως θα ισχυρισθεί ο ίδιος τον είχαν εγκαταλείψει Η λύση στο οικονομικό πρόβλημα που τον ταλάνιζε προήλθε από τον Θεολόγο Σχοινά τον θεσσαλό επίτροπο του ι ναού των Αγίων Θεοδώρων ο οποίος και συνέβαλε τα μέγιστα στον διορισμό του Νικάνδρου στην θέση του διακόνου της ως άνω Εκκλησίας την 1η Μαΐου 1852 Η γνωριμία του ωστόσο με τον Θεολόγο Σχοινά δεν θα διαρκέσει για πολύ Η απώλεια εκ φυσικού θανάτου του επιτρόπου του ι ναού των Αγίων Θεοδώρων το επόμενο έτος (Νοέμβριος 1853) αποτέλεσε δίχως αμφιβολία κομβικό γεγονός στην ζωή και την μετέπειτα σταδιοδρομία του Νικάνδρου Και τούτο διότι ως νέος επίτροπος διορίσθηκε το 1854 ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Κοντογόνης42 ένας εκ των τριών πρώτων πανεπιστημιακών καθηγητών που στελέχωσαν στην αρτισύστατη Θεολογική Σχολή των Αθηνών το 183743 Η παρουσία του

Κιτρομηλίδη Νεοελληνικός Διαφωτισμός εκδ Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1996 σ 13 - 17 40 Κ Δημαρά Νεοελληνικός Διαφωτισμός Νεοελληνικά Μελετήματα 2 εκδ (ηʹ) Ερμή Αθήνα 2002 σ 89 41 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 42 Ο Κοντογόνης εδίδαξε τα θρησκευτικά μαθήματα ταυτοχρόνως στην Ριζάριο Εκκλησιαστική Σχολή την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και σε δημόσιες σχολές των Αθηνών Η συγγραφική του δράση περιορίσθη στην παρασκευή εγχειριδίων περί των διδασκομένων μαθημάτων του Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω της ιδρύσεως αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου 50 ndash 1951 εκδ βrsquo Αθήνα 1951 σ 174 Μεταξύ των ετών 1857 ndash 1871 είχε την ευθύνη για την έκδοση του πρώτου εν Ελλάδι επιστημονικού θεολογικού περιοδικού laquoΕὐαγγελικός Κήρυξraquo δημοσιεύοντας σε αυτό διάφορα επιστημονικά άρθρα B Στεφανίδου Εκκλησιαστική Ιστορία από αρχής μέχρι σήμερον εκδ Αστήρ Αθήνα 1948 σ 712 Κατά τον Φιλάρετο Βαφείδη ο περί ου ο λόγος καθηγητής διεκρίθη για την φιλοπονία του την ευσέβειά του και την αφοσίωσή του προς την Εκκλησία αλλά και την φρόνηση που επέδειξε στην προσπάθεια που κατέβαλε για την μεταφορά των θετικών στοιχείων της νεώτερης γερμανόφωνης θεολογικής επιστήμης στον ελληνικό χώρο Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία από του Κυρίου ημων Ιησού Χριστού μέχρι των καθ᾽ ημάς χρόνων τ Γrsquo (μέρος βrsquo) Αλεξάνδρεια 1928 σ 549 Ο δε Αναστάσιος Διομήδης ndash Κυριακός φρονούσε ότι ο Κοντογόνης laquoμετ᾽ ἀκαμάτου ζήλου εἰργάσθη ὅσον οὐδείς ἄλλος ἐκ τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων θεολόγων πρός μόρφωσιν τοῦ κλήρου καί ἐξάπλωσιν τῆς θεολογικῆς παιδείας ἐν Ἑλλάδιmiddot δόκιμος ὤν φιλόλογος ἐδημιούργησε τήν νεωτέραν ἑλληνικήν θεολογικήν γλῶσσανraquo Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία (από της ιδρύσεως της Εκκλησίας μέχρι των καθ᾽ ημάς χρόνων) τ Βrsquo εκδ ΧΝ Φιλαδελφέως Αθήνα 1881 σ 365 Ο Κοντογόνης μεταξύ άλλων συνέγραψε και εξεφώνησε τους επικήδειους λόγους των Γ Κουντουριώτου (laquoἘφημερίς τῶν Φιλομαθῶνraquo 14 Μαρτίου 1858 αρ 250 έτος ΣΤrsquo σ 404) και Θεοκλήτου Φαρμακίδη (laquoἈθηνᾶraquo 28 Απριλίου 1860 αρ 2870 έτος ΚΘrsquo σ 2 - 3) Συνέγραψε επίσης laquoἘκκλησιαστική Ἱστορία ἀπό Χριστοῦ γεννήσεως μέχρι τῶν καθ᾽ ἡμᾶς χρόνωνraquo (1876) laquoἘπιτομή Ἑλληνικῆς Μυθολογίας ἐκ διαφόρων συγγραφέων ἐρανισθεῖσαraquo (1840) laquoΦιλολογική καί κριτική ἱστορία τῶν ἀπό τῆς Αrsquo μέχρι τῆς Ηrsquo ἑκατονταετηρίδος ἀκμασάντων ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων καί τῶν συγγραμμάτων αὐτῶνraquo (1851 ndash 1853) και laquoἘγχειρίδιον ἑβραϊκῆς ἀρχαιολογίαςraquo (1844) Πλήρης κατάλογος των συγγραφικών έργων του καθηγητή Κοντογόνη στην ιστοσελίδα httpopenarchivesgrcontributor71632 Πρβλ το σχετικό λήμμα στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΔrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1930 σ 834 Διετέλεσε για δύο φορές βασιλικός Επίτροπος της ΙΣΕΕ μεταξύ των ετών 1873 ndash 1875 και 1878 Θ Στράγκα (Αρχιμ) Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών 1817 ndash 1967 Αθήνα 1969 σ 616 43 Οι έτεροι δύο αμφότεροι κληρικοί ήταν ο Μισαήλ Αποστολίδης που διετέλεσε και πρώτος Σχολάρχης της και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης Γραμματέας της ΙΣΕΕ Περί της ιστορίας της Θεολογικής Σχολής

20

Κοντογόνη στην ζωή του Ζαννουβίου υπήρξε καθοριστική καθώς όπως θα φανεί κατωτέρω διά μέσου της αταλάντευτης συμπαράστασης που επέδειξε στον φιλομαθή διάκονο επέδρασε καθοριστικά στις μορφωτικές προτεραιότητες και τις επαγγελματικές αναζητήσεις του Ζαννουβίου στον χώρο της εκπαίδευσης

Ένα πρώτο δείγμα συμπαραστάσεως προς τον Νίκανδρο αποτελεί το πλήρες θετικών κρίσεων για το πρόσωπό του πιστοποιητικό44 που εξέδωσαν οι Επίτροποι του ι ναού που εφημέρευε την 1η Μαΐου 1854 μετά από παρέλευση δύο ετών υπηρεσίας του κρητικού κληρικού στους Αγίους Θεοδώρους Στην έγγραφη αυτή αναφορά πιστοποιείται η ανεπίληπτη διαγωγή του διακόνου η λίαν ευδόκιμος διακονία του στα εφημεριακά του καθήκοντα αλλά και η πολλή επιμέλεια ο ζήλος για τελειότερη κατάρτιση και η τακτική φοίτησή του στο Πανεπιστήμιο Δεύτερο δείγμα αποδοχής του Νικάνδρου από τους επιτρόπους του ιδίου ναού τυγχάνει έτερον υπό ημερομηνίαν 4η Απριλίου 1856 πιστοποιητικόν το οποίο φέρει και την υπογραφή του καθηγητή Κοντογόνη Σε αυτό βεβαιώνονται τα κάτωθι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του διακόνου laquoβίον πάντοτε σεμνόν καί ἱεροπρεπῆ καί ἦθος κόσμιον ἐπιδεικνύμενος καί ὅν προέθετο σκοπόν τῆς ἑαυτοῦ ἐκπαιδεύσεως ἐπιδιώκωνraquo45 Το έγγραφο αυτό εξεδόθη στο τέλος της υπηρεσίας του Ζαννουβίου στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων μετά δηλ την παρέλευση τεσσάρων ετών ευδόκιμης υπηρεσίας (1852-1856) και λίγο πριν την αναχώρησή του για την Κωνσταντινούπολη και την Χάλκη όπου κλήθηκε να διδάξει στην Εμπορική Σχολή της νήσου Είναι δε αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι μετά την αποχώρησή του εκ της εφημεριακής υπηρεσίας του διακόνου του ι Ναού των Αγίων Θεοδώρων (1856) ουδεμία άλλη πληροφορία μας παρέχει ο συγγραφέας του Κώδικα για την μετέπειτα κληρική του διακονία και για την εξάσκηση εφημεριακών καθηκόντων σε κάποιο ι ναό της πόλεως των Αθηνών Σημαντική τυγχάνει επίσης η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς περί της εις πρεσβύτερον χειροτονίας του Ο Κώδικας Αυτοβιογραφίας δεν αποσαφηνίζει το θέμα αφήνοντας να εννοηθεί ότι ο Νίκανδρος δεν έτυχε δεύτερης χειροτονίας Το γεγονός αυτό πιστεύουμε ότι δεν αποτελεί μία συμπτωματική παράλειψη του Ζαννουβίου Τουναντίον δίνει το στίγμα της ιδιοπροσωπίας και του προσωπικού του αξιακού κώδικα Αποτελεί μία ακόμη εύλαλη ένδειξη ότι η ιδιότητα του κληρικού και του μοναχού για τον Νίκανδρο δεν κατείχε ιδιαίτερη θέση στις προτεραιότητες και τις επιλογές του Η μονομερής στροφή του προς το μορφωτικό αγαθό και τα εκπαιδευτικά δρώμενα καταλάμβαναν πρωτεύουσα θέση στην σκέψη και την ύπαρξή του σε τέτοιο βαθμό ώστε η κληρική του ιδιότητα να τίθεται μοιραίως σε δευτερεύουσα θέση46

Αθηνών βλ το σχετικό άρθρο laquoΙστορική διαδρομήraquo την 02102009 στην επίσημη ιστοσελίδα της Θεολογικής Σχολής Αθηνών httpwwwtheoluoagrindexphpid=7 44 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 4 45 Οπ σ 5 46 Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής του Νικάνδρου και οι βασικές στοχοθεσίες της βαυαρικής πολιτικής εξουσίας (εξευρωπαϊσμός της Ελλάδος) περιγράφονται γλαφυρά στο κατωτέρω απόσπασμα laquoη παιδεία (και η θρησκευτική) εντάχθηκε στα πλαίσια της κρατικής σκοποθεσίας και μεταβλήθηκε σε υπηρετική των επιδιώξεων της κρατικής ιδεολογίας αφού πρώτα απεκκλησιοποιήθηκε για να καταστεί έτσι δυνατή η κρατικοποίηση και εκκοσμίκευσή της Και αυτοί οι Κληρικοί που θα χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση θα είναι απλοί κρατικοί υπάλληλοι που θα καλούνται να διακονούν όχι την Εκκλησία ως λαό του Θεού αλλά το κράτος και την ιδεολογία τουraquo laquoΙερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίουraquo την 11102007 στην ιστοσελίδα httpwwwecclesiagrgreekmonshrinesmegaspilaion5html

21

Προς επιβεβαίωσιν της ως άνω εκτίμησης αξίζει να σημειωθεί ο τρόπος της αλληλογραφίας των διαφόρων κρατικών οργανισμών προς τον Ζαννούβιο ή προς άλλους φορείς που αφορούσε άμεσα το πρόσωπο του κρητικού κληρικού Πρόκειται για τέσσερα γράμματα του ΥΕΔΕ τα τρία προς τον κρητικό κληρικό και το τέταρτο προς τους γυμνασιάρχες των ελληνικών σχολείων περί του συγγραφικού έργου αυτού Είναι δε αξιοπερίεργο ότι μόνο το πρώτο χρονικά γράμμα του έτους 1858 απευθύνεται προς τον laquoἹεροδιάκονον Νίκανδρον Ζαννούβιονraquo47 ενώ τα υπόλοιπα τρία κατά πολύ μεταγενέστερα (1870 1871 1887) προς τον laquoΚύριον Ν Ζαννούβιονraquo48 δίνοντας την εντύπωση ότι ο αποδέκτης των υπουργικών γραμμάτων δεν προερχόταν από τον χώρο του ι κλήρου

Την απουσία οποιασδήποτε νύξεως περί της κατατάξεως του Νικάνδρου στις τάξεις των ιερομονάχων έρχεται να ενισχύσει το γεγονός πως στην νεκρολογία του στην laquoΝέα Ἐφημερίδαraquo και ειδικότερα στο τμήμα εκείνο των σχολίων του συντάκτη της εφημερίδας υπάρχουν μόνο δύο γενικές και απροσδιόριστες αναφορές υπό τας φράσεις laquoγηραιός κληρικόςraquo49 και laquoἀτυχής Λευΐτηςraquo50 Αλλά και στο έτερον τμήμα της νεκρολογίας που περιλαμβάνει κείμενον συντόμου αυτοβιογραφίας που συνέταξε ο ίδιος ο Νίκανδρος απουσιάζει και η παραμικρή μνεία περί της κληρικής του ιδιότητας καθώς αυτό επικεντρώνεται αποκλειστικά στην διδακτική παρουσία και την συγγραφική του προσφορά στον χώρο της ελληνόφωνης παιδείας51 Επιπλέον η αναφορά του Ν Τωμαδάκη52 περί του Ζαννουβίου κάνει απλώς λόγο για κρητικό θεολόγο και κληρικό χωρίς να προσδιορίζει τον βαθμό της ιερωσύνης που έφερε ο Νίκανδρος Αλλά και ο Σπυρίδων Λάμπρου στο περιοδικό σύγγραμμά του laquoΝέος Ἑλληνομνήμωνraquo53 αποφεύγει να αναφέρει οποιαδήποτε πληροφορία περί του κληρικού Ζαννούβιου

Οι πλέον συγκεκριμένες και σαφείς πληροφορίες που έρχονται να ενισχύσουν την υποψία ότι ο Ζαννούβιος δεν εχειροτονήθη ποτέ πρεσβύτερος προέρχονται από δύο επιστολές του βουλευτή Κυδωνίας Ξηρά προς τον θείο του Γιάνναρη Χατζή Μιχάλη54 περί των εξελίξεων σχετικά προς τις διεργασίες διευθέτησης του Επισκοπικού Ζητήματος της Εκκλησίας της Κρήτης τον Οκτώβριο του 1880 Και στα δύο έγγραφα εις τα οποία δηλώνεται η υποστήριξη των κατοίκων των επαρχιών Κυδωνίας και Αποκορώνου στο πρόσωπο του

47 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 9 48 Οπ σ 24 26 31 49 Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ 50 Οπ 51 Η εν λόγω προτίμηση του Νικάνδρου δεν αποτελεί μεμονωμένο φαινόμενο για την εποχή του 19ου αιώνα δεδομένου ότι στα πλαίσια της ιδεολογίας του νεοελληνικού διαφωτισμού (βίαιη αποκοπή του γένους από την βυζαντινή παράδοση και διάπλαση της ιστορικής συνείδησης του νεότερου ελληνισμού επί τη βάσει της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς) laquoλόγιοι που στην πλειονότητά τους ήσαν κληρικοί καί μάλιστα οι περισσότεροι για κάποιο χρονικό διάστημα αγιορείτες παρέμειναν καθ᾽ όλη τη διάρκεια του βίου τους κοσμικοί δάσκαλοι και συγγραφείς όπως λόγου χάριν ο Ιώσηπος Μοισιόδακας και ο Βενιαμίν Λέσβιοςraquo A Καλαμάτα laquoΑγιότητα και Διαφωτισμόςraquo την 11102007 σ 3 στην ιστοσελίδα httpwwwistoselidesgristoselidesarticlephpsid=2444 52 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo οπ 53 Σ Λάμπρου Νέος Ἑλληνομνήμων οπ 54 Ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης απετέλεσε μία από τις κορυφαίες φυσιγνωμίες του Κρητικού Αγώνα για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού στην μεγαλόνησο Το 1866 διορίσθηκε από την Γενική Συνέλευση των Κρητών αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων της επαρχίας Κυδωνίας Το προσωπικό του αρχείο ευρίσκεται αποτεθησαυρισμένο στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (ΙΑΚ) Περισσότερα βλ Ι Διαμαντούρου laquoΗ Κρητική Επανάσταση (1866 ndash 1869)raquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 258

22

Ζαννουβίου για την κατάληψη της θέσης του επισκόπου της περιοχής γίνεται λόγος περί της υποψηφιότητας του laquoἹεροδιακόνου Ζαννούβιουraquo55

Η μόνη ίσως πληροφορία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας περί του προσώπου του που ευρίσκεται σε σχετική συνάφεια με την κληρική ιδιότητά του έχει να κάνει με την επιθυμία του Νικάνδρου να ενταχθεί στην υπηρεσία της Γραμματείας της ΙΣΕΕ καταλαμβάνοντας την θέση του γραφέως αυτής Την πρόθεσή του αυτή γνωστοποίησε με αναφορά56 του από 19ης Απριλίου 1862 στον τότε Πρόεδρό της Μητροπολίτη Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδη57 χωρίς να λάβει θετική απάντηση λόγω της παρουσίας και ετέρου υποψηφίου58 ο οποίος εν τέλει προτιμήθηκε από τον Νίκανδρο

Το 1862 ο Ζαννούβιος διήνυε το τριακοστό τέταρτο έτος της ηλικίας του Η υποψηφιότητά του για την κατάληψη μίας θέσης στις υπηρεσίες της ΙΣΕΕ δεδομένης της θεολογικής τε και θύραθεν μόρφωσής του δεν μπορεί να θεωρηθεί ως πρόωρη Η απόρριψη της συνεπώς θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού Κατά πάσα πιθανότητα το αρνητικό κλίμα στα μέλη της ΙΣΕΕ για το πρόσωπο του Νικάνδρου προήλθε από την προ δύο ετών (1860) έντονη αλληλογραφία που όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο αντήλλαξε με την ανώτατη εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχή και τις διόλου καλές σχέσεις του με αυτήν με αφορμή την συγγραφή και έκδοση από μέρους του ενός λειτουργικού περιεχομένου φυλλαδίου με τίτλο laquoἩ τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo Το δυσμενές για το πρόσωπο του Ζαννουβίου κλίμα δεν μπορούσε να αλλάξει άρδην παρά το γεγονός ότι ο Πρόεδρος της Συνόδου γενήθηκε στην Κίσσαμο Χανίων και υπήρξε παραδελφός του Νικάνδρου προερχόμενος και αυτός από την Μονή Γωνιάς

Ο ίδιος ο Ζαννούβιος όπως άλλωστε ο ίδιος αφήνει να εννοηθεί δεν προσπάθησε να εκμεταλλευθεί ιδιαιτέρως αυτή την πνευματική σχέση με τον Αθηνών Μισαήλ προς ίδιον όφελος Τούτο εξάγεται εκ σχετικής υποσημειώσεως του στην οποία αναφέρει ότι η όποια κρούση από την πλευρά του με σκοπό την κατάληψη κάποιας από τις δημόσιες θέσεις έγινε βάσει του ορθού λόγου και της λογικής laquoμηδέποτε εἰς τό τῆς κολακείας ζωῶδες πάθος ὑποπεσῶνraquo59 δήλωση που θεωρητικοποιεί το όλο ζήτημα αλλά και αποτελεί μία έμμεση μεν πλην όμως σαφή αιχμή εναντίον του Μισαήλ Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνουν

55 Αμφότερες οι επιστολές φυλάσσονται στο ΙΑΚ α) ιστ Συλ 24 4 Αρχ Χ Μ Γιάνναρη φ 50 Ἐν Χανίοις 13 Ὀκτωβρίου 1882 laquoΔ Ξηράς προς Χατζή Μιχάληraquo και β) ιστ Συλ 24 4 τ Δ 1880 Αρχ Χ Μ Γιάνναρη φ 7 Ἐν Χανίοις 13 Ὀκτωβρίου 1882 laquoΔ Ξηράς προς Χατζή Μιχάληraquo 56 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 18 57 Για την προσωπικότητα του δεύτερου κατά σειράν κανονικώς εκλεγμένου Μητροπολίτη Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδη βλ α) Β Ατέση (επισκόπου Ταλαντίου) Επίτομος επισκοπική ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος από του 1833 μέχρι σήμερον τ Αrsquo εκδ Αθανασίου Θ Πούντζα Αθήνα 1948 σ 11 ndash 13 β) του ιδίου Η Εκκλησία των Αθηνών από του 1833 μέχρι σήμερον (ανάτυπον εκ του περιοδικού laquoἈναμόρφωσιςraquo 1955 1956 1957) Αθήνα σ 7 ndash 8 γ) Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών (από της ιδρύσεώς της μέχρι σήμερον) εκδ Διεθνές βιβλιοπωλείον Χαραλ Κορνάρου Αθήνα 1948 σ 108 ndash 110 και δ) σχετικό άρθρο περί της εκδημίας του Αθηνών Μισαήλ στην εφημερίδα ο laquoΦιλόπατριςraquo 24 Ιουλίου 1862 αρ 400 έτος Ηrsquo σ 2 ndash 3 58 Ο Νίκανδρος δεν αναφέρεται στο όνομα του συνυποψηφίου του για την θέση του γραφέως των συνοδικών υπηρεσιών Το 1862 όταν και εξεδήλωσε το ενδιαφέρον του για την ως άνω θέση υπήρξε περίοδος γενικότερης ανασυγκροτήσεως του Συνοδικού Γραφείου της ΙΣΕΕ δεδομένου ότι το ίδιο έτος διωρίσθη ως Αrsquo Γραμματεύς ο Αρχιμ Κύριλλος Χαιρωνίδης ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Πατρών και Ηλείας (1866) ο οποίος διεδέχθη τον Αρχιμ Φιλόθεο Οικονομόπουλο στην θέση του Αrsquo Γραμματέως της Συνόδου μετά την εκλογή του τελευταίου ως Επισκόπου Καλαβρύτων και Αιγιαλείας τον Δεκέμβριο του 1861 Επιπλέον το 1862 προσελήφθη ως Βrsquo Γραμματεύς της Ιεράς Συνόδου ο Αρχιμ Ναθαναήλ Γκολφινός Θ Στράγκα Εκκλησία Ελλάδος Ιστορίας εκ πηγών αψευδών οπ σ 614 ndash 615 59 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ

23

οι πληροφορίες του Κώδικα Αυτοβιογραφίας που υποδηλώνουν όχι ιδιαίτερα καλές σχέσεις μεταξύ των δύο ανδρών γεγονός που μαρτυρείται από την κριτική τοποθέτηση60 που ο κρητικός κληρικός θά υιοθετήσει στον Κώδικα έναντι της προσωπικότητος και του χαρακτήρα του Προέδρου της Ι Σ Ε Ε Κριτική που έλαβε χώρα μετά από την ανεπιτυχή προσπάθεια του Νικάνδρου να εισέλθει στα συνοδικά γραφεία της Εκκλησίας της Ελλάδος Η αρνητική και επιφυλακτική άλλωστε στάση του Μισαήλ εν προκειμένω υπήρξε απόρροια του χαρακτήρα του Νικάνδρου τον οποίο ασφαλώς και θα γνώριζε

Η προσωπική εμπλοκή άλλωστε του Ζαννουβίου στο Επισκοπικό Ζήτημα της Εκκλησίας Κρήτης της περιόδου 1880-1882 τυγχάνει άδηλη δεδομένου ότι ο Κώδικας Αυτοβιογραφίας του αλλά και το σύνολο των πληροφοριών που σχετίζονται με το πρόσωπό του τηρούν ολοκληρωτική και πλήρη σιγή ιχθύος Η μόνη πτυχή του ήδη ερευνηθέντος εκκλησιαστικού θέματος61 που επιθυμούμε να θίξουμε σχετίζεται με την ερμηνεία της ως άνω σιωπής του πλέον χαρακτηριστικού έργου του Νικάνδρου που αναφέρεται στην προσωπικότητα και το σύνολο της βιοτής του

60 Ο Ζαννούβιος προσήψε στον Αθηνών Μισαήλ επί προσωπικού δύο βαρειές κατηγορίες της κολακείας προς την βαυαρική βασιλική εξουσία και της προσωπικής ματαιοδοξίας Στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας εντοπίσαμε δύο άκρως ενδεικτικές αναφορές του Νικάνδρου περί του Μισαήλ Η πρώτη αφορά ένα εκτενέστατο άρθρο του με τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo στο οποίο ο Ζαννούβιος κατατάσσει τον Μισαήλ στην κατηγορία των κολάκων του βαυαρού Μονάρχη της εποχής laquoεἰς τοσοῦτον δέ καλακείας ἔφθασαν τινές ἡμῶν ὥστε ἄλλοι μέν θῦμα ταύτης ἐγένοντο οἷον ὁ Μισαήλ Ἀποστολίδης ἀποθανών τῇ 21 Ἰουλίου 1862 τῇ τύψει τοῦ συνειδότοςraquo Οπ σ 82 Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι το ως άνω απόσπασμα που στοχοποιεί τον Μητροπολίτη Αθηνών απουσιάζει από το ίδιο άρθρο που δημοσιεύθηκε στον τύπο της εποχής (Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 (Σάββατον) Ιανουαρίου 1863 αρ 3110 έτος ΛΒrsquo σ 4) γεγονός που δηλώνει την διστακτικότητα του Νικάνδρου να προβεί σε ευθεία δημόσια κριτική περί του προσώπου του Μισαήλ Αποστολίδη Το γεγονός αυτό ενδέχεται να σχετίζεται με το ότι κατά την ημερομηνία εκδόσεως του άρθρου ο Μισαήλ είχε ήδη εκμετρήσει το ζην (21η Ιουλίου 1862) και ο Ζαννούβιος ενδεχομένως να μην ήθελε να σπιλώσει την υπόληψη ενός κεκοιμημένου πρωθιεράρχου Η δεύτερη πλέον λεπτομερής αναφορά του Νικάνδρου περί του χαρακτήρος του Μισαήλ λαμβάνει χώρα με αφορμή την δημοσίευση άρθρου στον τύπο της εποχής (το άρθρο δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί αν και η σχετική ένδειξη του Κώδικα Αυτοβιογραφίας το τοποθετεί χρονικώς περί μήνα Ιανουάριον του 1862 στην εφημ laquoἈθηνᾶraquo) διά του οποίου προτρέπεται ο Μητροπολίτης Αθηνών να μεριμνήσει για την υλική και ηθική ανόρθωση του ορθόδοξου κλήρου Εκφράζοντας την απογοήτευσή του για την διάψευση των προσδοκιών που ο Νίκανδρος εναπέθεσε στην εκλογή του κρητικής καταγωγής πρωθιεράρχου τον οποίον θεωρούσε ως laquoἄνδρα μάλα εὐπαίδευτονraquo λέγει καυστικά ότι laquoΑἱ ἑλπίδες τῆς ἐκκλησίας φροῦδοι ἀπέβησαν ἐπειδή κατά τό δή λεγόμενον lsquorsquoἈρχή ἄνδρα δείκνυσινrsquorsquo ὁ Μισαήλ ἐδείχθη ἀνάξιος ἧς ἠξίωται θέσεωςmiddot κόλαξ καί μάταιος ὁ ἄνθρωπος παρεξετράπη τῶν καθηκόντων αὑτοῦ καί πρῶτον μέν ἐξέδοτο τήν ἀπό 8 Φεβρουαρίου κατά τῶν Ἡρώων τῆς Πατρίδος Συνοδικήν ἐγκύκλιον ἐν ᾗ ἀποκαλοῦνται οὗτοι lsquorsquoἀπονενοημένοι ἄφρονες ἐπαναστάται λυμεῶνες τῆς κοινωνίας καί αἰσχροί προδόταιrsquorsquo πρός δέ ἰδίαν ἐπιστολήν τῷ Ἤρωι Χαραλάμπει Ζυμβρακάκῃ ἔγραψεν ὑποκινῶν αὐτόν εἰς προδοσίαν δεύτερον ὡς μάταιος ἐν ταῖς ἱεροπραξίαις καταδείκνυται Μητροπολίτης θέλων ἐν τοῖς εἰρηνικοῖς καί μετά τήν ἁγίασιν τῶν Δώρων ἀποκαλούμενος θεοπρόβλητος καί ὅτι ὁ Μέσος αἰών Σατανικόν ἐφεύρημα τῇ ἐκκλησίᾳ ἐφεύρατο γαυριῶν ἀσπάζεταιraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 62 Η αρνητική τοποθέτηση του Ζαννουβίου για τον συντοπίτη του Μισαήλ θα πρέπει να συσχετισθεί με την αντίστοιχη επικριτική στάση του Θεόκλητου Φαρμακίδη προς τον ως άνω Μητροπολίτη Αθηνών εξ αφορμής άλλου ζήτηματος της αποδοχής δηλαδή του Συνοδικού Τόμου του 1850 Μηνωΐδου Μηνά Φαρμακίδου Αντίδοτον Αθήνα 1852 σ 18 Το γεγονός αυτό δείχνει την ιδεολογική ταυτότητα σκέψης και πρακτικής των δύο ανδρών εξ αφορμής της στάσεώς των εναντίον του Μισαήλ Παρόμοιους προς τον Ζαννούβιο χαρακτηρισμούς περί του Μισαήλ θα χρησιμοποιήσει αρκετές δεκαετίες αργότερα ο Χρήστος Ανδρούτσος θεωρώντας τον Αποστολίδη ως άνθρωπο που παλινωδούσε συχνά αλλάζοντας στάση ανάλογα με την φορά των πραγμάτων με απώτερο στόχο την διασφάλιση του προσωπικού του συμφέροντος laquoΤοὐναντίον ἀνῆκεν εἰς τούς προσαρμοζομένους πρός τάς περιστάσεις καί τούς τό ἴδιον συμφέρον περί πολλοῦ ποιουμένους ἔχων πολλάς πρός πολλούς κληρικούς τῆς σήμερον ὁμοιότηταςraquo Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία εξ επόψεως Ορθοδόξου εκδ (βrsquo) Β Ρηγοπούλου Θεσσαλονίκη 1964 σ 89 61 Για την εμπλοκή του Ζαννουβίου στο λεγόμενο Επισκοπικό Ζήτημα που ταλάνισε την Εκκλησία Κρήτης βλ τη σχετική μονογραφία του Α Νανάκη Το Επισκοπικό Ζήτημα οπ σ 70 ndash 78 85 ndash 108 και β) του ιδίου Εκκλησιαστικά Κρήτης 19ος ndash 20ος αιώνας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1997 σ 143 - 167

24

Σε κανένα σημείο του ο Κώδικας Αυτοβιογραφίας δεν υπαινίσσεται οποιαδήποτε επιθυμία του Νικάνδρου να εκλεγεί επίσκοπος όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και ευρύτερα Το ίδιο μαρτυρείται και από τα γεγονότα που προηγήθηκαν ή και επακολούθησαν της δημιουργίας του Επισκοπικού Ζητήματος η προβολή της υποψηφιότητάς του σχετίζεται αποκλειστικά και μόνον με την αυτόβουλη επιθυμία της πλειοψηφίας62 του λαού της πατρίδας του να επιβάλλουν την εκλογή του ως επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου κάνοντας χρήση laquoτῆς παράδοσης τῶν χριστιανῶν τῆς Κρήτης νά ἐκφράζουν τήν ἄποψή τους γιά τά πρόσωπα πού θά τούς διαποίμαινανraquo63 αλλά και εκτιμώντας laquoτήν ἐγνωσμένην παιδείαν τήν περί τήν διδασκαλίαν ἀφοσίωσιν τήν συγγραφήν ἱερῶν βιβλίων καί τήν ἀρετήνraquo64 ιδιότητες που αναγνώριζαν οι κάτοικοι της δυτικής Κρήτης στο πρόσωπο του Ζαννουβίου

Ο ίδιος ο Νίκανδρος απο την έρευνα του αρχειακού υλικού της εποχής εκείνης δεν φαίνεται να εξεδήλωσε καθ᾽ οιονδήποτε τρόπον το ενδιαφέρον του για την κατάληψη της συγκεκριμένης επισκοπικής θέσεως γεγονός που συμφωνεί και προς την διαπιστουμένη σιωπή του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Η μόνη του παρέμβαση έχει να κάνει με την απόφασή του να προβεί σε δήλωση laquoπερί ἀποποιήσεως εἰς τό καταλαβεῖν τόν ἐπισκοπικόν θρόνονraquo65 λόγω της αντίδρασης που εξεδηλώθη από μικρή μερίδα πιστών με εκτόξευση συκοφαντιών προς το πρόσωπό του66 Η ως άνω αντίδραση του Νικάνδρου θα μπορούσε να αποδοθεί είτε στον ιδιαίτερο εν πολλοίς αμφίθυμο και αντιφατικό χαρακτήρα του είτε και στις πολιτικο-ιδεολογικές συγκυρίες της εποχής δεδομένου ότι η αρχιερατική εκλογή της επισκοπής Κυδωνίας και Αποκορώνου έλαβε χώρα σε μία εποχή (1880) που κυριαρχούσε στον πολιτικό στίβο το φιλορωσικό κόμμα με Πρωθυπουργό τον Α Κουμουνδούρο γεγονός που δεν ευνοούσε την υποψηφιότητα του αγγλόφιλου Ζαννουβίου

Κατά την άποψή μας το γεγονός ότι ο πενηνταδιάχρονος ιεροδιάκονος67 προβαίνει στην ως άνω παρέμβαση θα πρέπει να συσχετισθεί προς την

62 Το γεγονός ότι η υποψηφιότητά του υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής στην περιοχή των Χανίων συνάγεται από την πληροφορία που διασώζει η τοπική εφημερίδα των Χανίων laquoΤά Ἄπτεραraquo (18η Οκτωβρίου 1880) ότι laquoΑἱ ἐξ Ἀποκορώνου καί Κυδωνίας άναφοραί ὑπογραφεῖσαι ὑπέρ τῆς προτιμήσεως τοῦ Κ Νικάνδρου εἰς τήν χηρεύουσαν ἐπισκοπικήν ἕδραν ἐπεδόθησαν εἰς τήν Α Ἐξ Τόν Γενικόν Διοικητήν φέρουσαι ὑπέρ τάς 6000 χιλιάδας ὑπογραφάςraquo Την ίδια πραγματικότητα επιβεβαιώνει και εμπιστευτικό έγγραφο μη δηλουμένης διπλωματικής αρχής προς τον Πρωθυπουργόν της Ελλάδος και υπουργόν Εξωτερικών Α Κουμουνδούρον με το οποίο ενημερώνεται η εν Αθήναις πολιτική εξουσία ότι laquoἐκ τοῦ ἀποτελέσματος τῆς ἐκλογῆς τῶν κατοίκων τῶν δύο τοῦτων Ἐπαρχιῶν ἀνεδείχθη ὁ λαοπρόβλητος διά πλειοψηφίας κος Νίκανδροςraquo Αρχεία Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ) 188099 αριθμ Πρωτ παραλαβής 10521 Ἐν Χανίοις τήν 7η Δεκεμβρίου 1880 laquoΠρός τήν Α Ἐξοχότητα Κύριον Α Κουμουνδρούρονraquo 63 Α Νανάκη Το επισκοπικό Ζήτημα οπ σ 177 64 Εφημ laquoΤά Ἄπτεραraquo 27 Σεπτεμβρίου 1880 65 Εφημ laquoΤά Ἄπτεραraquo 11 Οκτωβρίου 1880 66 Οι εν λόγω αντιφρονούντες τελούσαν υπό την καθοδήγηση κυβερνητικών υπαλλήλων της ρωσόφιλης Κυβέρνησης Κουμουνδούρου στρατευμένοι σε μία προσπάθεια να πληγεί η υποψηφιότητα του Νικάνδρου και να προωθηθεί έτερος συνυποψήφιος Ὰλλωστε μόνο ένα μέρος εκ του εθνικού κέντρου επιθυμούσε την επισκοπική προαγωγή του Νικάνδρου στα Χανιά Περισσότερα βλ Α Νανάκη Το επισκοπικό Ζήτημα οπ σ 86 67 Στο βrsquo μισό του 19ου αιώνα το φαινόμενο της υποψηφιότητας ιεροδιακόνων για την κατάληψη κάποιου επισκοπικού θρόνου που τελούσε εν χηρεία στην Εκκλησία της Κρήτης δεν ήταν σπάνιο Χαρακτηριστική περίπτωση απετέλεσε εκείνη του ιεροδιακόνου Τιμοθέου Καστρινογιαννάκη για την επισκοπή Χερρονήσου Θ Τζεδάκη laquoὉ προσφάτως ἀνευρεθείς ἐπίσημος κῶδιξ τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως Κρήτης (τοῦ ΙΘ αἰῶνος) καί τό περιεχόμενον αὐτοῦraquo στα Πεπραγμένα του Γrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου 1971 τ Γrsquo Αθήνα 1975 σ 339 Ετέρα περίπτωση αποτελεί η ανεπιτυχής υποψηφιότητα του ιεροδιακόνου Ευμενίου Ξηρουδάκη να διαδεχθεί τον Επισκόπο Κυδωνίας και Αποκορώνου Γαβριήλ Α Νανάκη Το Μητροπολιτικό ζήτημα και η εκκλησιαστική οργάνωση της Κρήτης 1897 - 1900 εκδ Επέκταση Κατερίνη 1995 σ 37 και εφημ laquoΤά Ἄπτεραraquo 19 Ιουλίου 1880

25

γενικότερη τοποθέτησή του έναντι της διοικούσης Εκκλησίας και την από πολλών ετών αποστασιοποίησή του από τα εκκλησιαστικά δρώμενα πράγμα που συνετέλεσε στην μονομερή ενασχόλησή του με το διδασκαλικό και συγγραφικό έργο Δεδομένου μάλιστα ότι ο Ζαννούβιος όπως θα δούμε παρακάτω υπήρξε οπαδός της φαρμακιδείου ιδεολογίας στα ζητήματα εκκλησιαστικής οργάνωσης και κατ᾽ επέκτασιν πολέμιος της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως η εκλογή του σε μία επαρχία του Οικουμενικού Θρόνου δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό εσωτερικό κίνητρο που θα ανέπαυε την συνείδηση και σύνολη την ύπαρξή του

Και μάλιστα σε μία εποχή που η εν γένει δραστηριότητα του κρητικού κληρικού παρουσιάζει σημεία κάμψεως δεν θα ήταν εκτός πραγματικότητος αν υποστηρίζαμε ότι ο Νίκανδρος είχε συμβιβαστεί τρόπον τινά με την ιδέα ότι θα ολοκλήρωνε την ζωή του ως απλώς διάκονος αφιερωμένος πλήρως στις προτεραιότητες και τα ενδιαφέροντα που επέβαλε στον εαυτό του όπως θα δούμε από το 1860 με αφορμή την σύγκρουσή του με την ΙΣΕΕ για την ποιότητα και την αποδοχή του συγγραφικού του έργου Οι ως άνω πτυχές της κληρικής ιδιότητας του Νικάνδρου και τα κενά που υπάρχουν αναφορικώς με αυτή αντανακλούν την τοποθέτηση του ιδίου εν σχέσει προς το ιερατικό λειτούργημα Η συνειδητή υποβάθμιση του ιερατικού και του επισκοπικού αξιώματος στην σκέψη του κρητικού κληρικού μαρτυρά την προτεραιότητα της ιδεολογικής-πολιτικής του συνείδησης έναντι της κληρικής ndash εκκλησιαστικής Πρόκειται δηλαδή για μία μικρογραφία των στοιχείων εκείνων που συγκροτούσαν την ιδεολογική ταυτότητα του Θεοκλήτου Φαρμακίδη68 ο οποίος laquoἐξεταζόμενος ψυχολογικῶς ἦτο πολιτική φύσιςraquo69 και στον οποίο laquoὑπερίσχυε τό αἴσθημα τοῦ πρός τήν πατρίδα καθήκοντοςraquo70 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι αμφότερα τα ως άνω πρόσωπα προσήλθαν στις τάξεις τις ιερωσύνης σε πολύ μικρή ηλικία (ο Φαρμακίδης 18 ετών71 και ο Νίκανδρος 19) χωρίς την απαραίτητη ηλικιακή ωρίμανση και ψυχοσωματική συνειδητοποίηση του λειτουργήματος που διακονούσαν γεγονός που συνδεόταν καθοριστικά με την απουσία εσωτερικού δεσμού αμφοτέρων με την εκκλησιαστική παράδοση72 13 Η εγκύκλια και η ανώτερη μόρφωση Η εγκύκλια μόρφωση73 του νεαρού διακόνου ξεκίνησε από τα Χανιά για να ολοκληρωθεί στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους όπου και μετοίκησε κατά το 1851 Ο Νίκανδρος αποφοιτώντας από το Σχολαρχείο της Κυδωνίας

68 Περί της βιογραφίας του Θεόκλητου Φαρμακίδου αναφέρεται χαρακτηριστικώς η κάτωθι βιβλιογραφία α) Κ Σαθά Νεοελληνική Φιλολογία Αθήνα 1868 σ 744 ndash 746 β) Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών τ Αrsquo εκ του Εθνικού Τυπογραφείου Αθήνα 1869 σ 205 ndash 244 γ) Δ Μπαλάνου Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784 ndash 1860) Αθήνα 1933 δ) Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσεις στην ιδεολογική ταυτότητα του Θ Φαρμακίδηraquo Απόστολος Βαρνάβας (επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Κύπρου) περ Γrsquo τ ΜΘrsquo Ιανουάριος 1988 τ Ι σ 13 ndash 22 και ε) laquoΦαρμακίδης Θεόκλητοςraquo Πάπυρος Λαρούς τ ΙΒrsquo εκδ Επιστημονικής Εταιρείας των ελληνικών γραμμάτων laquoΠάπυροςraquo 1964 σ 686 69 Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών οπ σ 92 70 Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος τ Αrsquo εκδ Π Πετράκου Αθήνα 1920 σ 377 71 Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος τ ΙΗrsquo εκδ Ήλιος Αθήνα σ 152 72 Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσειςraquo οπ σ 14 73 Περί της έννοιας της εγκυκλίου παιδείας βλ Κ Φράγκου Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη ndash Αθήνα 1997 σ 46ndash 49

26

Κρήτης και επιθυμώντας να ολοκληρώσει τον κύκλο των εγκύκλιων σπουδών του ενεγράφη στην Ριζάρειο εκκλησιατική Σχολή74 των Αθηνών το 1851

Η επιθυμία του ωστόσο για μάθηση προσέκρουσε όπως ισχυρίζεται ο ίδιος χωρίς να δίνει κάποια εξήγηση στην διάλυση της Σχολής το 1852 εξέλιξη για την οποία ο Νίκανδρος θεωρούσε υπεύθυνο τον Κωνσταντίνο Οικονόμο75 Τυγχάνει δυσερμήνευτο και απροσδιόριστο τι ακριβώς εννοούσε ο Νίκανδρος μεμφόμενος τον Κ Οικονόμο εν προκειμένω Και τούτο διότι ο θεσσαλός κληρικός ως γνωστόν υπήρξε εκείνος που θεωρούσε αναγκαία την ίδρυση εκκλησιαστικής σχολής στην Ελλάδα ανέκαθεν Ὴδη μάλιστα από την αρχή της ελληνικής επανάστασης είχε προτείνει στον Μάνθο Ριζάρη την ελευθερούμενη πρωτεύουσα της Ελλάδος ως τόπο για την ίδρυση εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αν και δεν κατέστη δυνατόν ο Μάνθος Ριζάρης να εκπληρώσει το όνειρό του λόγω του επελθόντος θανάτου αυτού ο Οικονόμος επανήλθε επί του θέματος στον Γεώργιο Ριζάρη αδελφό του εκλιπόντος και επέτυχε την ίδρυση της Ριζαρείου εκκλησιαστικής σχολής76 Το ενδιαφέρον του Οικονόμου για την εκκλησιαστική εκπαίδευση ήταν τέτοιο ώστε προσεπάθησε με αλλεπάλληλες παρεμβάσεις του να δώσει σάρκα και οστά στο όνειρό του για ίδρυση της εκκλησιαστικής Ακαδημίας στο Ὰγιο Ὸρος ή στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου77 Η ως άνω απορία επιτείνεται έτι περαιτέρω εκ του γεγονός ότι η λειτουργία της Ριζαρείου ανεστάλη για πρώτη φορά πολύ αργότερα τριάντα έτη μετά από την σχετική νύξη του Ζαννουβίου μεταξύ 6ης Νοεμβρίου 1881 και 15ης Αυγούστου 188278

Σε κάθε περίπτωση η φράση του Νικάνδρου laquoτῇ ραδιουργίᾳ τοῦ ἀνθελληνικῶς φρονοῦντος Οἰκονόμου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων ἡ ῥιζάρειος Σχολή κατ᾽ ἐκείνο τό ἔτος διελύθηraquo79 δεν είναι δηλωτική απλώς και μόνον της στάσης του απέναντι στον μεγάλο διδάσκαλο του Γένους σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή καί με αφορμή ένα μεμονωμένο γεγονός Αντιθέτως αποτελεί την πρώτη αρνητική εκδήλωση του Νικάνδρου για το πρόσωπο και την δράση του Οικονόμου ως απόρροια της ιδεολογικής αντίθεσης και αντιπαράθεσης των δύο ανδρών που εκπροσωπούσαν δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινισθεί ότι η ως άνω κριτική του Νικάνδρου προς τον Οικονόμο δεν ευρίσκεται στο επίκεντρο των προθέσεών του αλλά αποτελεί μία

74 Περί της ιστορίας της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής βλ α) Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής επί τη εβδομηκονταετηρίδι αυτής Αθήνα 1919 β) Γ Κονιδάρη Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Αθήνα 1969 γ) Π Ριζόπουλου laquoΡιζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών 165 χρόνια προσφοράς στην Ορθόδοξη παιδεία (1844-2007)raquo την 29122007 στην ιστοσελίδα httpwwworthodoxiagrshowcfmid=1146ampobcatid=3 δ) Μεγάλη Ελληνική εγκυκλοπαίδεια τ ΚΑrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1933 σ 146 και ε) Ι Κογκούλη laquoΕκκλησιαστική Εκπαίδευση Προοπτικές αναβάθμισης και ανάπτυξής τηςraquo την 01102009 στην επίσημη ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Ελλάδος httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteeseducationchurch_educationhtm 75 Περί της βιογραφίας του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων βλ α) Κ Σιβίνη Υπόμνημα αυτοσχέδιον περί του αιδεσιμωτάτου πρεσβυτέρου και Οικονόμου Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων Τεργέστη 1857 β) Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 169 ndash 206 γ) Δ Μπαλάνου Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Αθήνα 1932 δ) Σαθά Κωνσταντίνου Νεοελληνική Φιλολογία οπ σ 731 ndash 736 και ε) laquoΟικονόμος Κωνσταντίνος ο εξ Οικονόμωνraquo Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια εκδ Πυρσός Αθήνα 1932 σ 759 ndash 761 Περί δε της ιστορίας του Μεγάλου Σπηλαίου βλ Π Υφαντή Μέγα Σπήλαιο Ιστορία εθνική και πνευματική μαρτυρία εκδ ΙΜ Αιγιαλείας και Καλαβρύτων Αθήνα 1999 2002 (Βραβείο Τάξεως Γραμμάτων και Τεχνών της Ακαδημίας Αθηνών) 76 Εμ Κωνσταντινίδη Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική (επί τη 200τηρίδι από της γεννήσεώς του 1776 ndash 1976) Αθήνα 1996 σ 71 ndash 72 77 laquoΙερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίουraquo οπ 78 Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω οπ σ 151 ndash 152 79 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 3

27

περιφερειακή πτυχή των συναφών προς τον θεσσαλό κληρικό θεμάτων που θίγονται στον Κώδικα Παράλληλα προς την εκπλήρωση των διακονικών του υποχρεώσεων στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων και παρά την ατυχή προσπάθειά του να φοιτήσει στην Ριζάρειο ο Ζαννούβιος δεν θα αποστεί της προσπαθείας να καταρτισθεί έτι περαιτέρω Σύμφωνα με την πληροφόρηση που έχουμε από τον Κώδικα ο φιλομαθής διάκονος παρακολούθησε μαθήματα σε κάποιο από τα Γυμνάσια των Αθηνών από το οποίο και απεφοίτησε αριστούχος80 Η απόκτηση του απολυτηρίου ως πιστοποιητικού ολοκλήρωσης του κύκλου της εγκυκλίου μορφώσεως θα πρέπει να τοποθετηθεί περί τον Ιούνιο του 1852 Απετέλεσε δε μία διαδικασία παράλληλη προς τις διακονικές του υποχρεώσεις στον ως άνω ι ναό γεγονός που δεν έκαμψε το σταθερό φρόνημα του Νικάνδρου για περαιτέρω μόρφωση Η σύσταση και οργάνωση ως γνωστόν των πρώτων ελληνικών ανώτατων σχολών του Πανεπιστημίου της Αθήνας δεν προέβλεπε την υποβολή των μαθητών σε οποιαδήποτε απαραίτητη εξεταστική δοκιμασία για την είσοδό τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση Στον Νόμο του 1836 ορίζεται με σαφήνεια ότι ο σκοπός του γυμνασίου είναι laquoκυρίως ἡ προπαρασκευή τῶν μαθητῶν ὅσοι μέλλουν νά σπουδάσωσιν ἀνωτέρας ἐπιστήμας εἰς τό πανεπιστήμιονraquo81 Αλλά και το ΒΔ laquoΠερί προσωρινοῦ κανονισμοῦ τοῦ ἐν Ἀθήναις συστηθησομένου Πανεπιστημίουraquo που εδημοσιεύθη το 1837 στην laquoἘφημερίδα τῆς Κυβερνήσεωςraquo ορίζει ως μοναδική προϋπόθεση για την εγγραφή στα Ανώτατα Ιδρύματα την κατοχή απολυτηρίου δημόσιου Γυμνασίου82

Εκμεταλλευόμενος ο Ζαννούβιος την ευχέρεια πρόσβασης στο Πανεπιστήμιο που του έδινε η κατοχή απολυτηρίου γυμνασίου έσπευσε να εγγραφεί την 1η Σεπτεμβρίου 1852 στην Φιλοσοφική Σχολή του Καπποδιστριακού Πανεπιστημίου laquoσυνακροαζόμενος τοῖς τῆς θεολογικῆς μαθήμασιraquo83 Το γεγονός αυτό της άνευ καθυστερήσεων εγγραφής του σε Πανεπιστημιακή Σχολή το οποίο πραγματοποιείται αμέσως μετά την αποφοίτησή του εκ του Γυμνασίου84 αποτελεί μία ακόμη πιστοποίηση της έφεσής του για την απόκτηση τελειοτέρας γνώσεως Η επιλογή του αυτή να σπουδάσει ταυτοχρόνως μαθήματα της θύραθεν και της εκκλησιαστικής παιδείας όντας εγγεγραμμένος εις τας δέλτους των φοιτητών της Φιλοσοφικής ίσως δεν είναι τυχαία Μάλλον αποτελεί τρόπον τινα μία πρώτη έκφραση της προτίμησης του προς την θύραθεν γνώση προς την οποία θα στραφεί ολοτελώς σε μεταγενέστερο όπως θα δούμε χρόνο εξ αφορμής της αντιπαραθέσεώς του με την ΙΣΕΕ

Η γνωριμία του Ζαννουβίου με τον νέο επίτροπο του ι ναού των Αγίων Θεοδώρων Κοντογόνη το 1854 υπήρξε γεγονός λίαν σημαντικό για την

80 Οπ σ 4 Δεν δηλώνεται στον Κώδικα από ποιό Γυμνάσιο των Αθηνών απεφοίτησε ο Νίκανδρος 81 Α Δημαρά laquoΕκπαίδευσηraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους οπ σ 486 82 ΒΔ laquoΠερί προσωρινού κανονισμού του εν Αθήναις συστηθησομένου Πανεπιστημίουraquo laquoἘφημερίς τῆς Κυβερνήσεωςraquo αριθ12 1426 Απριλίου 1837 άρθρο 11 83 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ 84 Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα απαιτούνταν μόνο η κατοχή απολυτηρίου Γυμνασίου για την εισαγωγή στις ανώτατες σχολές Η καθιέρωση των εισαγωγικών εξετάσεων για την είσοδο στην τριτοβάθμια εκπαίδευση καθιερώθηκε το 1932 από την κυβέρνηση Ι Μεταξά Σύντομη ανασκόπηση της εκπαιδευτικής κατάστασης από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι και την δεκαετία του 1990 στο άρθρο της Μ Πολυχρονάκη με τίτλο laquoΦροντιστήριο ένας αλώβητος θεσμός υπέρβασης των συστημάτων εισαγωγής στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευσηraquo την 06102009 στην ιστοσελίδα httpwwwelemeduupatrasgreriandesynedriasynedrio4praktika1polyxronakihtm

28

μετέπειτα ζωή του νεαρού κληρικού καθ᾽ ην στιγμήν μάλιστα ο Κοντογόνης εκτελούσε χρέη Πρυτάνεως του Καπποδιστριακού Πανεπιστημίου Η επίδραση μάλιστα του Πρύτανη στις επιλογές και προτεραιότητες του Ζαννουβίου υπήρξε τέτοια ώστε το ίδιο έτος της γνωριμίας των δύο ανδρών ο νεαρός διάκονος θα επιχειρήσει επιτυχώς τη μεταγγραφή του από την Φιλοσοφική Σχολή εις την οποία εφοίτησε για δύο περίπου έτη στην Θεολογική επιδιδόμενοςπλέον στην μελέτη των εκκλησιαστικών μαθημάτων Η συναναστροφή των δύο ανδρών υπήρξε καθοριστικής σημασίας όχι μόνον για την κατεύθυνση των σπουδών του Ζαννουβίου αλλά και για την μετέπειτα αναζήτηση επαγγελματικών διεξόδων στον χώρο της εκπαίδευσης Πάνω απ᾽ όλα όμως ο Νίκανδρος στο πρόσωπο του Κοντογόνη ανεκάλυψε τον άνθρωπο εκείνο που με την καθηγητική του αυθεντία και την υψηλή κοινωνική απήχηση θα ανακούφιζε τρόπον τινά την ενδότερη υπαρξιακή ανάγκη του νεαρού διακόνου για αποδοχή και αναγνώριση εξασφαλίζοντας την πολυπόθητη συμπαράσταση που ο κρητικός κληρικός χρειαζόταν στον ανηφορικό δρόμο που επιθυμούσε να διανύσει για να καθιερωθεί στο εκπαιδευτικό και συγγραφικό γίγνεσθαι

Ο Ζαννούβιος ολοκλήρωσε τον κύκλο της ανώτερης μόρφωσής του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αποφοιτώντας από την Θεολογική Σχολή85 το 1856 Το Αποφοιτήριο86 του από την Πρυτανεία του Καπποδιστριακού Πανεπιστημίου με ημερομηνία 5η Απριλίου 1856 αναφέρεται λεπτομερώς στο σύνολο των μαθημάτων τα οποία διήκουσε ο νεαρός διάκονος Εντυπωσιάζει πέραν πάσης αμφιβολίας το μεγάλο εύρος των γνωστικών αντικειμένων που επικάλυπτε το πρόγραμμα σπουδών της Σχολής πέραν των θεολογικών μαθημάτων υπήρχαν μαθήματα φιλοσοφικής θετικής87 και θεωρητικής88 κατεύθυνσης με ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία των αρχαιοελληνικών μαθημάτων Σημαντική ωστόσο τυγχάνει και η αναφορά του ως άνω Αποφοιτηρίου σχετικά με τον χαρακτήρα και την επιμέλεια του διακόνου Νικάνδρου Βεβαίως κάθε έγγραφο αναλόγου περιεχομένου φέρει εξ ανάγκης την γνωστή τυποποιημένη και πολλές φορές πομπώδη γλωσσική έκφραση και μορφή που αρμόζει στην περίσταση Παρά ταύτα το περιεχόμενο του ότι δηλ ο περί ου ο λόγος απόφοιτος laquoοὐ μόνον σπουδῆς πρός τά μαθήματα τῆς προσηκούσης ἐχρήσατο ἀλλά καί τόν τρόπον ἑαυτόν κόσμιον καί ἐπιεικῆ καί τά ἤθη χρηστά

85 Η διαπίστωση ότι η εν Αθήναις Θεολογική Σχολή laquoἱδρύθη καί ἀνεπτύχθη κατά τά πρότυπα τῶν γερμανικῶν πανεπιστημίων χωρίς νά σημειωθῇ καμία οὐσιαστική ἀλλαγή οὔτε στήν ὀργανωτική διάρθρωση οὔτε στίς θεολογικές ἀντιλήψεις πάνω στίς ὁποῖες ἔθεσε τίς βάσεις λειτουργίας τηςraquo (Φανουργάκη Βασιλείου Εισαγωγή στην Θεολογία εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1991 σ 59) είναι καθοριστική στην κατανόηση της ιδεολογικό ndash εκκλησιαστικής ταυτότητας του Νικάνδρου όπως αυτή θα αναλυθεί σε επόμενα κεφάλαια Ανάλογη υπήρξε και η εκτίμηση του καθηγητή Νίκου Ματσούκα ο οποίος επεξέτεινε το ως άνω φαινόμενο και στις δύο εν Ελλάδι Θεολογικές Σχολές επισημαίνοντας την laquoκαταθλιπτικήraquo εξάρτηση τους από τα αναλυτικά προγράμματα και την εν γένει οργάνωση και νοοτροπία των δυτικών θεολογικών σχολών Ν Ματσούκα laquoΠροσφορά καί προοπτικές τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκηςraquo Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας (πανεπιστημιακές παραδόσεις καθ Δήμητρας Κούκουρα) Θεσσαλονίκη 2000 σ 143 ndash 151 86 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 6 87 Στο Αποφοιτήριό του αναφέρονται τά κάτωθι μαθήματα θετικής κατεύθυνσης ορυκτολογία γεωλογία ζωολογία φυσική γενική πειραματική χημεία άλγεβρα Οπ 88 Στα θεωρητικά μαθήματα απαριθμυύνται μεταξύ άλλων τα εξής laquoἙβραϊκή Ἀρχαιολογία Ἐκκλησιαστική Ἱστορία ἐξήγησις εἰς τούς ψαλμούς τοῦ Δαυΐδ εἰς τήν πρός Τιμόθεον Αrsquo ἐπιστολήν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου εἰς τάς τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου Καθολικάς δύο ἐπιστολάς καί εἰς τό κατά Ματθαῖον Ἱερόν Εὐαγγέλιον ἑρμηνεία τῶν ἁγίων Γραφῶν εἰσαγωγή εἰς τάς ἁγίας Γραφάς Δογματική καί εἰδική Δογματική Θεολογία Φιλοσοφία Γενική Ἱστορία Ἀρχαιολογίαraquo Οπ

29

παρασχῶν τοῖς κειμένοις νόμοις ἀεί πειθόμενος διετέλεσενraquo89 αποτελεί άλλη μία μαρτυρία προερχόμενη μάλιστα αυτή τη φορά από ένα ανώτατο εκπαιδευτικό καθίδρυμα για το ήθος και τον χαρακτήρα του Ζαννουβίου η οποία διόλου δεν αφίσταται προς τις ως άνω (δύο) σχετικές αναφορές των εκκλησιαστικών παραγόντων (Κοντογόνη κα) του ι ναού των Αγίων Θεοδώρων Τα ανωτέρω τρία έγγραφα (Αποφοιτήριο και οι δύο προμνημονευθείσες αναφορές) που αφορούν το πρόσωπο του Ζαννουβίου δίνουν την εικόνα ενός άκρως επιμελούς φοιτητή ο οποίος διακρίνεται από ζωηρή διάθεση προς μάθηση Πέραν από την πανθομολογούμενη φιλομάθειά του επισημαίνεται η τακτική και υπεύθυνη εξάσκηση των διακονικών του καθηκόντων αλλά και η σεμνή και μετρημένη βιοτή του Ξενίζει μάλιστα το γεγονός ότι σε αντίθεση προς την εσωτερική χαρακτηριολογική αστάθεια που τον διέκρινε κατά την ολιγόχρονη διαμονή του στην Μονή Γωνιάς αλλά και την εκδηλούμενη αδυναμία συνεργασίας που παρουσίαζε στις σχέσεις του με το εγγύς σε αυτόν περιβάλλον στην φοιτητική περίοδο της ζωής του ο Νίκανδρος σκιαγραφείται ως ανεπίληπτος συγκαταβατικός και καταδεκτικός προς τους άλλους Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται εκ του γεγονότος ότι κατά την περίοδο αυτή (1852-1856) δεν αναφέρεται κανένα απολύτως πρόβλημα ή σύγκρουση τόσο στο χώρο εργασίας με τους συνεφημερίους του και τους εκκλησιαστικούς επιτρόπους όσο και στο πανεπιστημιακό περιβάλλον με τους καθηγητές και τους συμφοιτητές του Αν όντως υπήρχε κάποια εμπλοκή στις σχέσεις του προς τους άλλους είναι βέβαιον ότι ο Νίκανδρος δεν θα προσπαθούσε να το αποσιωπήσει στις σελίδες του Κώδικα της Αυτοβιογραφίας του όπως άλλωστε έπραξε προηγουμένως περιγράφοντας το ξεκίνημά του από τα Χανιά και όπως θα δούμε ότι θα πράξει και πάλι στη συνέχεια Η κατά την ίδια περίοδο ξενίζουσα λόγω της άκρως συγκαταβατικής και μετριοπαθούς για τα χαρακτηριολογικά δεδομένα του νεαρού διακόνου στάσης συμπεριφορά του επιβεβαιώνεται και διrsquo άλλης οδού έχοντας δρομολογηθεί η μετάβασή του στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης για να διδάξει ο Νίκανδρος αισθάνεται την ανάγκη να συντάξει και να απευθύνει δύο αποχαιρετιστήριους λόγους τον μεν πρώτο προς τους ομογάλακτους συμφοιτητές του της Θεολογικής Σχολής τον δε δεύτερο προς την ενορία των Αγίων Θεοδώρων που επί τετραετίαν διηκόνησε Και στα δύο σύντομα αυτά κείμενα ο διάκονος θα ζητήσει συγγνώμη από όσους ενδεχομένως λύπησε μη παραλείποντας να απευθύνει και τις πρέπουσες στην περίσταση ευχαριστίες προς όσους του συμπαραστάθηκαν ποικιλοτρόπως Ιδιαιτέρως στην αποχαιρετιστήρια προσφώνηση του προς τους συμφοιτητές του ο Νίκανδρος εμφανίζεται περισσότερο συγκινημένος και εξωστρεφής εξωτερικεύοντας τα συναισθήματα που κατέκλυζαν την ύπαρξή του Τα λεγόμενά του ότι δηλ laquoχωριζόμενος δέ νῦν τῆς φίλης μοι ταύτης ὁμηγύρεως ἔρχομαι τελευταῖον τό δίκαιον εἰλικρινοῦς φιλίας νrsquo ἀποδώσω αἰτούμενος ἅμα τήν ἐκ ψυχῆς παρά πάντων ἀμοιβαίαν συγχώρησινraquo90 δηλώνουν άνθρωπο αναπαυμένο εσωτερικά και ισορροπημένο τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που βρίσκεται σε αρμονική συνύπαρξη με το πανεπιστημιακό περιβάλλον τους συναδέλφους και τους προϊσταμένους του και που ετοιμάζεται να ανοίξει τις πτέρυγές του σε ένα νέο επαγγελματικό αυτή τη φορά στίβο που

89 Οπ 90 Οπ σ 5

30

αφορά την άσκηση του διδασκαλικού λειτουργήματος στην Κωνσταντινούπολη εκτός δηλαδή των γεωγραφικών ορίων του τότε ελληνικού Βασιλείου Το 1882 και σε ηλικία πενήντα τεσσάρων ετών ο Ζαννούβιος θα ζητήσει να λάβει από τη Θεολογική Σχολή Αθηνών τον τίτλο του Διδάκτορα αυτής Αφορμή για την υποβολή του αιτήματός του υπήρξε η αναγόρευση κατά την ίδια περίοδο του Σωκράτη Κολιάτσου91 σε επίτιμο διδάκτορα της ως άνω Σχολής Η αναφορά του Νικάνδρου στο πρόσωπο του Κολιάτσου δεν ήταν τυχαία Αποτελούσε την συνέχεια της επικριτικής στάσεως του κρητικού κληρικού προς τον εν λόγω συνάδελφό του η οποία εξεδηλώθη δημοσίως διά της δημοσιεύσεως στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo σχετικού άρθρου92 είκοσι χρόνια νωρίτερα το 1862 Και η εν λόγω μομφή του Ζαννουβίου όπως και στην περίπτωση του Μισαήλ Αποστολίδη είχει πολιτικά κίνητρα και ερείσματα καθώς ο Σωκράτης Κολιάτσος κατέστη στόχος κριτικής λόγω επιδείξεως κατά τον επικριτή του πνεύματος κολακείας προς την βαυαρική εξουσία του Ὸθωνα ως και για την προσπάθειά του να συνταυτιστεί προς τους εκάστοτε κρατούντες αναιρώντας τις ιδεολογικές και αξιολογικές του αρχές και πεποιθήσεις Πλέον συγκεκριμένως η μομφή του Νικάνδρου για την ασυνέπεια στάσεως του Σωκράτη Κολιάτσου έχει ως αφετηρία το ότι ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Κορινθίας ενώ ήσκησε κριτική προς την από 8ης Φεβρουαρίου 1862 εγκύκλιον της ΙΣΕΕ η οποία εξεδόθη επί της προεδρείας του Μισαήλ Αποστολίδη περί των σχέσεων υποταγής της Εκκλησίας εις την Πολιτείαν λίγους μήνες αργότερα περί μήνα Οκτώβριον όχι μόνον δεν ενήργησε τοιουτοτρόπως σε άλλη σχετικού περιεχομένου εγκύκλιο του Αθηνών Θεοφίλου προς τον ιερόν κλήρον αλλά και ανέγνωσε αυτήν laquoμεγαλοφώνως ἐν τῷ Ναῷraquo93 επιδεικνύοντας πνεύμα κολακείας προς την τότε πολιτική εξουσία Με την ως άνω εγκύκλιο ο Αθηνών Θεόφιλος μεταξύ άλλων συνεβούλευε του κληρικούς ως εξής laquoκρατύνατε εἰς τάς καρδίας τοῦ ποιμνίου ὑμῶν τήν ἁγνήν καί τελείαν ἀφοσίωσιν καί πίστιν πρός τόν θεόπεμπτον ἀρχηγόν τόν Σεβαστόν ἡμῶν Βασιλέα καί τήν σεπτήν ἡμῶν Ἄνασσανmiddot οὕτω θέλει περικοσμηθῆ καί τό ὄνομα καί ἡ μνήμη ὑμῶν μέ τήν ὑπόληψιν τοῦ ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ περιποιουμένου τήν πατρίδα καί διά πάσης προθυμίας ὑπέρ τῆς εὐδαιμονίας τοῦ Πανελληνίου γένους μεριμνοῦντος θεοφιλεστάτου καί ἡμῶν Πατρός καί Βασιλέωςraquo94 Ο Νίκανδρος κατακλείοντας το άρθρο θα συμπεράνει τα εξής laquoΔόξα λοιπόν καί τιμή εἰς τό ἔθνος τῶν ἑλλήνων οἶκτος δέ καί περιφρόνησις εἰς τούς κόλακαςraquo95 91 Πρόκειται για διακεκριμένο κληρικό του βrsquo μισού του 19 αιώνος ο οποίος έζησε μεταξύ των ετών 1834 ndash 1889 και διετέλεσε Σχολάρχης της Ριζαρίου Εκκλησιαστικής Σχολής Εξελέγη δε Αρχιεπίσκοπος Κορινθίας Συνέγραψε ικανό αριθμό επιμνημόσυνων λόγων σε διάφορες περιστάσεις Τα πλέον σημαντικά από τα συγγράμματά του τιτλοφορούνται ως εξής Ἀπάντησις πρός τάς ἐρεσχελίας τοῦ κ Εἰρηναίου Ἀσωπίου τύποις Διονυσίου Κορομηλᾶ Αθήνα 1860 και Βραχέα τινά περί τῆς παρούσης καταστάσεως τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας τύποις Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1876 Πλήρη κατάλογο των συγγραμμάτων του εν λόγω προσώπου στην ιστοσελίδα httpenopenarchivesgrcontributor70539 Πρβλ το σχετικό λήμμα στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΑrsquo Αθήνα 1967 σ 625 ndash 626 Το 1882 εκτός του Σωκράτη Κολιάτσου ο τίτλος του επιτίμου διδάκτορος της Θεολογικής Σχολής Αθηνών απεδόθη σε άλλα δύο πρόσωπα τον διακεκριμένο κληρικό και καθηγητή Νικηφόρο Καλογερά και τον καθηγητή Νικηφόρο Δαμαλά Σχετική λίστα των επιτίμων διδακτόρων ευρίσκεται αναρτημένη στην επίσημη ιστοσελίδα της Θεολογικής Σχολής Αθηνών στο κείμενο laquoΟδηγός Σπουδών 2009 - 2010raquo την 22122009 στην ηλεκτρονική διεύθυνση httpwwwsoctheoluoagrgrdocsodigos1pdf 92 Το εν λόγω άρθρο λόγω ενδεχομένως του επικριτικού περιεχομένου του αποτελεί ένα από τα πολλά ανάλογα που εδημοσιεύθησαν υπό του Νικάνδρου στον αθηναϊκό τύπο της εποχής ανυπόγραφα 93 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 (Πέμπτη) Νοεμβρίου 1862 αρ 3093 έτος ΛΑrsquo σ 4 94 Οπ 95 Οπ

31

Η κριτική του Ζαννουβίου ωστόσο εστιαζόταν στο γεγονός ότι κατ᾽ αυτόν ο Κολιάτσος αμέσως μετά από τα γεγονότα της 11ης Οκτωβρίου 1862 που οδήγησαν στην έξωση του βαυαρού Μονάρχη από την Ελλάδα από υπερασπιστής και κόλακας της βασιλικής εξουσίας μετεβλήθη σε πολέμιον των οθωνιστών Δεν θα διστάσει μάλιστα ο αρθρογράφος να αφήσει ηθικού περιεχομένου υπονοούμενα και για την πνευματική σχέση του Κολιάτσου με τον Επίσκοπο Παλαιών Πατρών Γερμανό laquoΚαί ὅμως ἔπειτα παρελθούσης τῆς ἐθνικῆς ὀργῆς ἐτόλμησεν ὁ ἀσυνείδητος νά προφέρῃ ἐν τῷ Ναῷ τοῦ Θεοῦ τάς λέξεις lsquorsquoἐπαναστάτης εἰμίmiddot ἐξολοθρευθήτωσαν οἱ ὀθωνισταίrsquorsquo Καί διατί οὗτος διεσώθη Διότι ὑπῆρξεν παρά τῷ Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανῷ τῷ ὑψώσαντι τῇ 25 Μαρτίου 1821 τήν σημαίαν τῆς ἐλευθερίας Διάκονος ἤ μάλλον Γανυμίδης Διότι ἧν Πατρεύς τήν πατρίδα διότι ἧν Πελοποννήσιοςraquo96 Με έγγραφό του από 6ης Αυγούστου 1882 προς την Κοσμητεία της Θεολογικής Σχολής ο Ζαννούβιος θα διατυπώσει το αίτημά του για την απόκτηση του τίτλου του διδάκτορος ως εξής laquoἈφ᾽ οὗ ἡ Θεολογική Σχολή ἀπέδοτο τόν τοῦ Διδάκτορος βαθμόν εἰς τόν κ Σ Κολιάτσον δικαιοῦμαι τῆς αὐτῆς χάριτος τυχεῖνraquo97 Ως επιχειρήματα υπέρ της ικανοποιήσεως τούτου αναφέρει α) την διδασκαλική του παρουσία σε διάφορα σχολεία των Αθηνών ως καθηγητού της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo και της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo β) την συγγραφική του δραστηριότητα και γ) την τακτική του αρθρογραφία σε διάφορες εφημερίδες της πρωτεύουσας υπέρ του ι κλήρου και της Εκκλησίας Δεδομένου ότι α) στον Κώδικα δεν παρέχονται περαιτέρω πληροφορίες για την αντιμετώπιση του αιτήματός του υπό των διευθυνάντων την Σχολή αλλά και β) ο ίδιος ο Νίκανδρος δεν δίνει συνέχεια σε αυτό ούτε αναφέρει τι περί αίσιας έκβασης του εγχειρήματος του δικαιούμαστε να συμπεράνουμε ότι εν τέλει δεν κατόρθωσε να επιτύχει τον προσδοκώμενο σκοπό του Σημειωτέον ότι η απόκτηση του διδακτορικού τίτλου κατά την περίοδο ζωής και δράσης του κρητικού κληρικού δεν αποτελούσε όπως στις μέρες μας το πρώτο στάδιο που θα οδηγούσε τα διδασκαλικά βήματα του Ζαννουβίου από τον χώρο της μέσης σε εκείνον της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παρέχοντάς του την ευκαιρία για μία ακαδημαϊκή καριέρα98 Τούτο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Ζαννούβιος μέσα από την αίσια έκβαση του αιτήματός του επιζητούσε απλώς και μόνον μία μορφή αναγνώρισης του συγγραφικού αρθρογραφικού και διδασκαλικού του έργου από την επιστημονική κοινότητα και τίποτα περαιτέρω 96 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 71 Η ως άνω μομφή που αποτελεί και την πεμπτουσία της κατηγορίας του Νικάνδρου εναντίον του Κολιάτσου αποσιωπάται από το ως άνω άρθρο και παρουσιάζεται με την μορφή υποσημειώσεως στο αντίστοιχο άρθρο που διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού Η βαρύτατη ηθική μομφή του Νικάνδρου περί του προσώπου του Κολιάτσου συνοψίζεται στον χαρακτηρισμό του ως γανυμήδη όπερ παραπέμπει στον γνωστό αρχαιοελληνικό μύθο για την ερωτική σχέση του Δία με τον Γανυμήδη ο οποίος κατέστη έκφραση και πρότυπο της εξιδανικευμένης παιδεραστίας Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Ηrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1929 σ 138 ndash 139 97 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 29 98 Όπως μας πληροφορεί σχετικώς ο καθηγητής Βασίλειος Φανουργάκης μέχρι το 1907 οι πτυχιούχοι της θεολογίας στην Ελλάδα ονομάζονταν laquoπρολύται της θεολογίαςraquo ενώ ο τίτλος του διδάκτορος είχε απλώς τιμητικό χαρακτήρα Μόλις από το 1912 και εντεύθεν ο ως άνω τίτλος εθεωρήθη ως το πρώτο στάδιο στην ακαδημαϊκή εξέλιξη και απενέμετο με ειδικές εξετάσεις που ξεκινούσαν με την υποβολή ειδικής διδακτορικής διατριβής Β Φανουργάκη Εισαγωγή στην Θεολογία οπ

32

14 Η παρουσία στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης Η προοπτική για τον Νίκανδρο της διδασκαλίας των ιερών μαθημάτων στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης99 προέκυψε αμέσως μετά την αποφοίτησή του από την Θεολογική Σχολή Αθηνών το 1856 Σημαντικό ρόλο στην πρόσκληση του Ζαννουβίου έπαιξε ο καθηγητής Κοντογόνης ο οποίος και συνέστησε τον νεαρό διάκονο για το έργο του διδασκάλου των ιερών μαθημάτων στον Γρηγόριο Παπαδόπουλο100 Διευθυντή του Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου των Αθηνών Η κίνηση του Κοντογόνη από μόνη της υποδηλώνει εκτίμηση και εμπιστοσύνη στις διδακτικές ικανότητες του Νικάνδρου συμβάλλοντας στο άνοιγμα νέων οδών με στόχο την είσοδο του νεαρού πεπαιδευμένου κληρικού στην ελληνόφωνη εκπαιδευτική πραγματικότητα Ο ίδιος ο Ζαννούβιος αναφέρεται επιγραμματικά στα γεγονότα της μετάβασής του στην Χάλκη Η άφιξή του στην Κωνσταντινούπολη πραγματοποιήθηκε την 23η Απριλίου 1856 Η παραμονή του στην Χάλκη όλως αναπάντεχα υπήρξε ολιγόμηνος καθώς στις αρχές Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους αναγκάζεται να επιστρέψει στην Αθήνα Το ζήτημα ωστόσο του ακριβούς χρόνου της επιστροφής του στην Ελλάδα έχει και άλλη παράμετρο ο Τωμαδάκης στο άρθρο του laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo101 κάνει λόγο για διετή παραμονή του Νικάνδρου στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης άποψη την οποία ασπάζεται και η laquoΝέα Εφημερίςraquo102 στο φύλλο της 12ης Μαΐου 1888 που φιλοξενεί την προμνημονευθείσα νεκρολογία για τον Νίκανδρο Ως επικρατέστερη άποψη στο θέμα τούτο θα πρέπει να θεωρηθεί εκείνη που μας παρέχει ο Ζαννούβιος στον Κώδικά του Και τούτο διότι ο ίδιος

99 Η Εμπορική Σχολή της Χάλκης ιδρύθηκε το 1831 και λειτούργησε μέχρι το 1916 στον χώρο όπου στεγάζονταν οι κτιριακές εγκαταστάσεις της Μονής της Παναγίας της Καμαριώτισσας χάρη στη χορηγία δεκαπέντε πλουσίων παραγόντων της Ρωμαίικης κοινότητας Πρώτος Σχολάρχης αυτής διετέλεσε ο λόγιος κληρικός Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός Περισσότερα βλ Δ Φραγκόπουλου laquoΤο ζωτικό ενδιαφέρον του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την παιδεία του Γένους και η συμβολή των ευεργετών στην ανάπτυξή τηςraquo στο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 378 Μεταξύ των διδασκάλων της Σχολής επισημαίνεται η διδασκαλική παρουσία του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Μιχαήλ Κωνσταντινίδη (1949 ndash 1958) ο οποίος δίδαξε το μάθημα της ελληνικής γλώσσας στις δύο πρώτες τάξεις αυτής Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Ηrsquo Αθήνα 1966 σ 1213 Περί της ιστορίας και της προσφοράς της Εμπορικής Σχολής Χάλκης βλ α) Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου Υπόμνημα Ιστορικόν της κατά Χάλκην Μονής της Θεοτόκου Κωνσταντινούπολη 1846 β) Ν Βέη laquoΣημειώματα περί της Μονής της Θεοτόκου Χάλκηςraquo Θρακικά 1 (1928) σ 365 ndash 373 γ) Ξ Μογέ Η εν Χάλκη Ελληνεμπορική Σχολή εκδ Βουτυρά Κωνσταντινούπολη 1875 δ) Α Πασαδαίου Η εν Χάλκη Μονή Παναγίας Καμαριωτίσσης Αθήνα 1971 ε) Β Σταυρίδη Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης 2 τόμοι εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1988 2001 στ) του ιδίου Η Ιερά Μητρόπολις Πριγκηποννήσων 2 τόμοι εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2003 2007 ζ) Ι Μπέτσα laquoΗ Μέση εκπαίδευση των Ελληνικών Ορθοδόξων Κοινοτήτων του Οθωμανικού Κράτους (1873-1908)raquo την 02102009 στην ιστοσελίδα httpwwwelemeduupatrasgreriandesynedria synedrio3praltika2011mpetsashtm η) Στ Ροΐδη laquoΕυεργέτες του Μικρασιατικού Ελληνισμούraquo στην εφημερίδα laquoΚαθημερινήraquo της 12022006 και θ) Κ Χολέβα laquoΠαραδοσιακές αξίες και Τεχνολογίαraquo την 02102009 στην ιστοσελίδα της Χριστιανικής Φοιτητικής Εστίας httpwwwxfegr 100 Ο Γρηγόριος Παπαδόπουλος (1819-1873) με σπουδές στο Montpellier και στη Sorbonne (φιλολογία) υπήρξε σημαντική προσωπικότητα στο χώρο της παιδείας και της εκπαίδευσης Το 1844 διορίσθη καθηγητής της ιστορίας στο γυμνάσιο Αθηνών και της ιστορίας της καλλιτεχνίας στο Πολυτεχνείο Το 1849 ίδρυσε το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο το οποίο ολοκλήρωσε τις υπηρεσίες του το 1870 Το ίδιο έτος διορίσθη τμηματάρχης στο υπουργείο Εξωτερικών Για τον θάνατό του (1873) υπήρχαν υπόνοιες ότι laquoἐδηλητηριάσθη ὑπό πανσλαυϊστῶνraquo Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια εκδ Πυρσός Αθήνα 1932 σ 584 Περισσότερα βλ άρθρον laquoΤο Ελληνικό Εκπαιδευτήριο του Γρ Γ Παπαδόπουλουraquo την 02102009 στην ιστοσελίδα wwwarxaiologiagrassetsmediaPDFmigrated524pdf 101 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo οπ σ 31 102 Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ Πρβλ Α Νανάκη Το επισκοπικό ζήτημα οπ σ 72

33

αρθρογραφώντας στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo103 (με ημερομηνία σύνταξης του άρθρου 5η Σεπτεμβρίου 1856) αναφέρεται χωρίς πολλές λεπτομέρειες στα γεγονότα της τετράμηνης παραμονής του στην Χάλκη

Η πρόσκληση για την μετάβασή του στην Χάλκη προήλθε από την Εφορεία της Εμπορικής Σχολής104 Ο Ζαννούβιος ερχόμενος στα Πριγκηπόννησα τον Απρίλιο του 1856 έρχεται αντιμέτωπος με την εξής πραγματικότητα ευρίσκει την θέση του γνωστικού αντικειμένου που επρόκειτο να διδάξει ήδη κατειλημμένη από τον Αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Αγαθόβουλο η θητεία του οποίου με πρόταση της Διεύθυνσης της Σχολής παρετάθη από την Εφορεία μέχρι και την διεξαγωγή των εξετάσεων του εκπαιδευτικού έτους 1855 ndash 1856 γεγονός που αυτομάτως έθετε τον Ζαννούβιο σε κατάσταση διαθεσιμότητας και αναμονής Το γεγονός αυτό τον αναγκάζει να κάνει λόγο για laquoἄκαιρη πρόσκλησήraquo105 του

Αξιοσημείωτον τυγχάνει επίσης το γεγονός ότι ο Νίκανδρος εκλήθη να διδάξει σε μία περίοδο ακμής για την Εμπορική Σχολή Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το έτος 1851 ότε και ανέλαβε την διεύθυνση της Σχολής το πρώτον (1851 ndash 1855) ο Ὰνθιμος Μαζαράκης106 Αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Θρόνου laquoἡ τῆς Σχολῆς οἰκονομική κατάστασις ἦτο δυσάρεστος μόλις ἠρίθμει 60 μαθητάς ἐξ ὧν 10 ὑπότροφοιraquo107 ενώ ολίγους μήνες πριν από την έλευση του Ζαννούβιου (1855) αριθμούσε από 185 έως 204 μαθητές108 Στο διάστημα της εκεί παραμονής του (Απρίλιος ndash Σεπτέμβριος 1856) ο Νίκανδρος εξ αφορμής της απροσδόκητης κατ᾽ αυτόν αλλαγής στη Διεύθυνση της Σχολής ήλθε σε σύγκρουση με τον νέο Διευθυντή109 Ὰνθιμο Μαζαράκη ο οποίος κατά τον συγγραφέα του Κώδικα θεώρησε τον κρητικό κληρικό ως πρόσκομμα στις laquoκενές επιδιώξειςraquo110 του και μεθόδευσε την απόλυσή του από την Εφορεία της Σχολής Η έλευση του Νικάνδρου στην Χάλκη συμπίπτει χρονικά με ένα μεταβατικό στάδιο της ζωής του Πατριαρχείου και της Ορθόδοξης Ρωμαίικης Κοινότητας στην Πόλη που σηματοδοτείται με το τέλος της περιόδου του

103 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo (ημερομηνία δυσανάγνωστη) 1856 αριθ 2163 έτος ΚΕrsquo σ 4 104 Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι τα διαλαμβανόμενα σχετικώς με την μετάβαση του Ζαννουβίου στην Χάλκη αρύονται μονομερώς από τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού Η πρόσβαση ωστόσο στο αρχείο της Εμπορικής Σχολής Χάλκης δεν είναι εφικτή ούτως ώστε να εξακριβωθούν οι ισχυρισμοί του Νικάνδρου Και τούτο καθώς κατά δήλωσιν του διακεκριμένου καθηγητού της Εκκλησιαστικής Ιστορίας κ Βασιλείου Σταυρίδη μετά την αναστολή της λειτουργίας της Σχολής μόνον η βιβλιοθήκη αυτής μετεφέρθη στην παρακείμενη Θεολογική Σχολή της Χάλκης χωρίς σε αυτή να περιλαμβάνεται το αρχειακό υλικό της Σχολικής Εφορείας της Εμπορικής Σχολής 105 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 7 106 Ο Ὰνθιμος Μαζαράκης διετέλεσε διευθυντής της Εμπορικής Σχολής Χάλκης μεταξύ των ετών 1851 ndash 1855 και 1856 ndash 1868 Αργότερον εξελέγη Μητροπολίτης Σελευκείας Διεκρίνετο για την ευσέβεια την ταπεινοφροσύνη του και την μεθοδικότητα στην διδασκαλία του Προέβη στην έκδοση βίων των ενδόξων ανδρών Κεφαλληνίας και των διδαχών του Μηνιάτου κατέλιπε δε πολλά ανέκδοτα κείμενα Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 416 Πρβλ Ξ Μογέ Η εν Χάλκη Ελληνεμπορική Σχολή οπ σ 87 ndash 98 107 Οπ σ 89 108 Οπ σ 90 109 Πράγματι το έτος 1856 σημαδεύτηκε από την αιφνίδια παραίτηση του τότε διευθυντού της Εμπορικής Σχολή Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου (1855 ndash 1856) κατόπιν της αρνήσεως της σχολικής Εφορείας να ικανοποιήσει μία σειρά από αιτήματά του που στόχευαν στην αναδιοργάνωση του Κανονισμού Λειτουργίας και την πραγματοποίηση έργων ανασκευής στις εκείσε εγκαταστάσεις Κατόπιν σχετικής αποφάσεως (7η Ιουλίου 1856) χρέη διευθυντού ανετέθησαν εκ νέου στον Ὰνθιμο Μαζαράκη μέχρι και το 1868 ότε και εξεδήμησε αιφνιδίως Οπ σ 93 ndash 96 110 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo (ημερομηνία δυσανάγνωστη) 1856 οπ

34

Γεροντισμού111 και την απαρχή της διαδικασίας συγκρότησης και εφαρμογής των Γενικών Κανονισμών (1860-1862)112 και στα εκπαιδευτικά δρώμενα της Ομογένειας113 Στη νέα πραγματικότητα του βrsquo μισού του 19ου αιώνα οι σχολικές Εφορείες των κατά τόπους εκπαιδευτικών ιδρυμάτων αποκτούσαν σταδιακά όλο και μεγαλύτερη επιρροή και λόγο στην επιλογή και παύση των διδασκόντων Ο Ζαννούβιος ευρισκόμενος εντός ενός νέου πλαισίου λειτουργίας των ομογενειακών σχολείων φαίνεται πως αδυνατούσε να εξοικειωθεί με την νέα υπό εξέλιξη πραγματικότητα Επιπλέον φέροντας τις χαρακτηριολογικές του ιδιαιτερότητες που είδαμε ανωτέρω ως και τον αυθορμητισμό και το ευέξαπτον ενός νέου 28 ετών ήταν ζήτημα χρόνου να εμπλακεί σε μία νέα σύγκρουση αυτή τη φορά με αφορμή την παρουσία του στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης Παρεκτός της ως άνω αναφοράς του στον νέο Διευθυντή της Σχολής Άνθιμο Μαζαράκη ο Ζαννούβιος παραδόξως πως δεν προβαίνει σε εκτενείς χαρακτηρισμούς και κρίσεις για τα λοιπά πρόσωπα που στελέχωναν το εκπαιδευτικό δυναμικό της Σχολής ή εξήσκησαν διευθυντικό ρόλο σ᾽ αυτήν αλλά ούτε και για την γενικότερη εκπαιδευτική πραγματικότητα της ομογένειας Δείχνει σαν να επιθυμεί να λησμονήσει το γεγονός της ανεπιτυχούς διδασκαλικής του απόπειρας στην Χάλκη επιχειρώντας κατ᾽ ουσίαν ένα άλμα προς τα πίσω και αναζητώντας καταφύγιο στην laquoἔνδοξον τῶν Μουσῶν ἑστίανraquo114 όπως χαρακτηρίζει στο σχετικό άρθρο του την Αθήνα όπου και θα επιστρέψει στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1856

Η παρασιώπηση αυτή δεν είναι άσχετη προς την γενικότερη ιδεολογική τοποθέτηση του Ζαννουβίου ενός όπως θα φανεί κατωτέρω οπαδού του ελληνικού διαφωτισμού και της εθνικής ιδεολογίας που κατά συνέπειαν πολύ δύσκολα θα μπορούσε να βρει στέγη και ανάπαυση στο κέντρο της εθναρχικής ιδεολογίας κάτω από τις πτέρυγες της Εθναρχούσας Εκκλησίας του

111 Περί του συστήματος διοικήσεως του Γεροντισμού στα Πατριαρχεία βλ Α Νανάκη Το Μητροπολιτικό Ζήτημα οπ σ 50 - 62 όπου και η σχετική βιβλιογραφία 112 Για περισσότερες πληροφορίες βλ Του ιδίου Οι Γενικοί Κανονισμοί του Οικουμενικού Πατριαρχείου 1862 (σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα) Θεσσαλονίκη 2003 ndash 2004 β) του ιδίου άρθρο με τίτλο laquoΟικουμενικό Πατριαρχείο από τον Γεροντισμό στους Γενικούς Κανονισμούςraquo στο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους οπ σ 115 ndash 124 γ) Δ Σταματόπουλου Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση (Προς μία ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ον αιώνα) εκδ Αλεξάνδρεια Αθήνα 2003 δ) του ιδίου άρθρο με τίτλο laquoΟ νόμος του Μιλλέτ ο ρόλος του Διαρκούς Εθνικού Μικτού Συμβουλίου στην διαχείρηση των υλικών υποθέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1860 ndash 1922)raquo στο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους οπ σ 135 ndash 153 ε) Χ Παπαστάθη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτraquo στο Ορθοδοξία και Οικουμένη Αθήνα 2000 σ 439 ndash 453 και στ) Σ Αναγνωστοπούλου Μικρά Ασία 19ος αι ndash 1919 οι ελληνορθόδοξες κοινότητες από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Γένος εκδ (βrsquo) Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 1998 σ 19 ndash 32 271 ndash 283 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ζαννούβιος σε ολόκληρο τον Κώδικά του δεν ασχολείται καθόλου με το σύγχρονο προς αυτόν ζήτημα των Γενικών Κανονισμών Τούτο θα πρέπει να αποδοθεί στην εν γένει ιδεολογική του στάση η οποία όπως θα φανεί κατωτέρω προσδιορίζεται πλήρως από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του ελληνικού εθνικισμού που αντέκειτο στην προοπτική του laquoελληνοθωμανισμούraquo Η μη ενασχόλησή του με το θέμα αποτελεί έκφραση αδιαφορίας προς τα τεκταινόμενα στην Εθναρχούσα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως 113 Άκρως κατατοπιστική εν προκειμένω τυγχάνει η διδακτορική διατριβή του Ι Μπέτσα (υποβλήθηκε στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Θεσμικές και Λειτουργικές όψεις της Εκπαίδευσης των Ελληνορθοδόξων Κοινοτήτων στο Οθωμανικό Κράτος από την έναρξη των Μεταρρυθμίσεων των Τανζιμάτ έως την Επανάσταση των Νεοτούρκων Θεσσαλονίκη 2003 η οποία ευρίσκεται σε ηλεκτρονική μορφή με τον ίδιο τίτλο την 02102009 στην ιστοσελίδα httpinveniolibauthgrrecord4008filesgri-2004-183pdf 114 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo (ημερομηνία δυσανάγνωστη) 1856 οπ

35

Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως115 Και τούτο καθώς ο Ζαννούβιος εμφορούμενος από αρνητική προδιάθεση για την αυτοκρατορική παράδοση της Κωνσταντινούπολης τον βυζαντινό πολιτισμό και το Οικουμενικό Πατριαρχείο προσέβλεπε μετrsquo εμπιστοσύνης στον νέο κόσμο των εθνοκρατικών οντοτήτων και των εθνικών κέντρων του 19ου αιώνα 15 Η απόκτηση της άδειας του διδασκάλου των ιερών μαθημάτων και οι σχέσεις του Ζαννουβίου προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης

Η επάνοδος του Νικάνδρου στο εθνικό κέντρο (Αθήνα) σημαδοτεί την αφετηρία μίας νέας μονόπλευρης προσπάθειας για ανέλιξη και καταξίωση στον διδασκαλικό στίβο της αθηναϊκής κοινωνίας Τούτο προκύπτει εκ του ότι το πρώτο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας αναλώνεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στην παροχή πληροφοριών που σχετίζονται αποκλειστικά και μόνο με δύο ζήτηματα α) εκείνο της επαγγελματικής αποκατάστασης του κρήτα κληρικού διά του διορισμού σε κάποια δημόσια ή ιδιωτική εκπαιδευτική θέση και β) το συγγραφικό του έργο και την αποδοχή του από τις αρμόδιες εκκλησιαστικές και κρατικές αρχές Η πρώτη έγγραφη κρούση του Νικάνδρου προς το ΥΕΔΕ με σκοπό τον διορισμό του σε κάποια δημόσια εκπαιδευτική θέση λαμβάνει χώρα την 8η Αυγούστου 1857 ένα σχεδόν έτος μετά από την επιστροφή του εκ της Χάλκης εις τα ίδια Η αναφορά116 του αυτή όμως δεν θα βρει θετική ανταπόκριση καθώς ο φαναριώτικης καταγωγής τμηματάρχης του Υπουργείου Δημήτριος Μαυροκορδάτος117 φρονούσε ότι ο Ζαννούβιος δεν ετύγχανε κάτοχος των κατά νόμον προσόντων laquoτῶν τοῦ αὐτόχθονοςraquo118 Οι διατάξεις του τότε ισχύοντος Συντάγματος του 1844119 που αφορούσαν μεταξύ άλλων και το γενικότερον θέμα του διορισμού προσώπων

115 Βασική ενημέρωση για την ιδεολογική διαπάλη μεταξύ Εθναρχούσας και Εθνικής Εκκλησίας στο ομώνυμο βιβλίο του Α Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική εκδ (βrsquo) Βάνια Θεσσαλονίκη 2007 116 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 8 117 Ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος διετέλεσε κατά σειράν υπουργός Εξωτερικών (1863) Νομάρχης Κέρκυρας (1865) μέλος της επταμελούς Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επιτροπής (1866) διορισμένος από την Γενική Συνέλευση των Κρητών Κυβερνήτης της μεγαλονήσου θέση την οποία εν τέλει δεν κατέλαβε (1867) και υπουργός Παιδείας (1872) Περισσότερα βλ στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓ΄ οπ σ 224 251 256 266 Πρβλ Ι Μαμαλάκη Το ζήτημα της αποστολής του Δ Μαυροκορδάτου ως Κυβερνήτου της Κρήτης το 1867 (από τα παρασκήνια του αγώνα του 1866 ndash 1869) εκδ Α Γ Καλοκαιρινού Ηράκλειο Κρήτης 1949 118 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ Για την απάντηση του Ζαννουβίου εν προκειμένω αλλά για την συνολική στάση του επί του θέματος βλ κεφάλαιο Δrsquo της παρούσης εργασίας σ 176 ndash 181 Κατατοπιστική μελέτη για το θέμα της εισδοχής των ετεροχθόνων στον εθνικό κορμό του ελληνικού Βασιλείου στο έργο της Ε Βόγλη Ὲλληνες το Γένος (η ιθαγένεια και η ταυτότητα στο εθνικό κράτος των Ελλήνων 1821 ndash 1844) εκδ (βrsquo) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2008 119 Ν Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo οπ σ 111 Σημειωτέον ότι ο πρώτος νόμος περί ελληνικής ιθαγένειας στο ελληνικό κράτος (1835) προέβλεπε την διάκριση των ελλαδιτών από τους έξω ομογενείς Η εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Ὸθωνα σχετίζεται με την ανάγκη της νεοσύστατης χώρας για διασφάλιση της πολιτικής κυριαρχίας του ελεύθερου έθνους στην επικράτειά του laquoεπιδίωξη που προϋπέθετε με τη σειρά της τον δραστικό περιορισμό τυχόν παρεμβάσεων εκ μέρους εξωελλαδικών ή άλλων ενδεχόμενων παραγόντων επιρροής που δεν συνδέονταν με την νεοπαγή εξουσία του κράτουςraquo Με τον ως άνω νόμο επεβλήθη ο δραστικός περιορισμός των επαναστατικών κριτηρίων της ελληνικότητας και προβλήθηκαν ως κριτήρια για την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας οι δεσμοί εντοπιότητας και της κληρονομικής διαδοχής στην απολαβή των ελληνικών δικαιωμάτων Επιπλέον προεβλέπετο η παραχώρηση με ευνοϊκούς όρους της ελληνικής ιθαγένειας στους έλληνες το γένος που διέμεναν στο εξωτερικό μετά την επάνοδό τους στη χώρα Δεν απουσίαζε τέλος και η

36

στην δημόσια κρατική μηχανή αποτελούσαν το απόσταγμα της διενέξεως της διαπάλης και εν τέλει του συμβιβασμού που ακολούθησε μεταξύ των δύο τάσεων των μετριοπαθών και των ακραίων φιλελευθέρων κατά την διάρκεια των εργασιών της Εθνοσυνέλευσης του ιδίου έτους120 Τελικά απεφασίσθη όπως η ελληνική ιθαγένεια αποδωθεί σε όσους εκ των ετεροχθόνων α) είχαν λάβει μέρος σε επαναστατικές ενέργειες σε οποιοδήποτε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και β) είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα μέχρι το 1827121 Ὸσον αφορά το θέμα του διορισμού στο δημόσιο προσφέρονταν η προς τούτο ευκαιρία σε όσους από τους ετερόχθονες υπηρέτησαν στον στρατό σε προξενικές υπηρεσίες και στην εκπαίδευση ή ανάλογα με τον χρόνο εγκαταστάσεώς τους στην Ελλάδα122 Ο Ζαννούβιος εξ όσων πληροφορούμαστε από τον Κώδικα του ποτέ δεν υπηρέτησε στις ένοπλες δυνάμεις εκπληρώνοντας την στρατιωτική του θητεία καθώς από πολύ μικρή ηλικία εισήχθη στον κλήρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας Επιπλέον η εγκατάστασή του σε τμήμα της ελληνικής επικράτειας (1851) πραγματοποιήθηκε σε μία εποχή την οποία το συνταγματικό πλαίσιο αδυνατούσε να καλύψει επεκτεινόμενο μόνο στις περιπτώσεις όσων μετοίκησαν μόνιμα στο ελληνικό κράτος μέχρι και το 1843123 Περαιτέρω ο ίδιος ο Νίκανδρος δεν φαίνεται να συμμετείχε σε ουδεμία επαναστατική εξέγερση εναντίον των οθωμανών στην Κρήτη καθώς από πολύ μικρή ηλικία έγινε μόνιμος κάτοικος Αθηνών και αποτελεί ζητούμενο εάν ποτέ επέστρεψε στην μεγαλόνησο για να επισκεφθεί τα πατρώα χώματα της γενέτειράς του μετά το 1851 Η μόνη περίπτωση από τις εξαιρέσεις που προέβλεπε το Σύνταγμα του 1844 και θα μπορούσε ενδεχομένως να εφαρμοστεί στην περίπτωση του Ζαννουβίου αφορούσε την εκπαιδευτική του προϋπηρεσία στο χωριό Σπηλιά της Κρήτης όπου το πρώτον άσκησε το εκπαιδευτικό λειτούργημα για λιγότερο από δύο έτη Και εδώ όμως η συγκυρία για τον Νίκανδρο δεν ήταν ιδιαιτέρως ευνοϊκή Οι κατά καιρούς ελληνικές κυβερνήσεις για καθαρά διπλωματικούς ndash

περίπτωση της τιμητικής πολιτογράφησης των αλλοεθνών αλλοδαπών που προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην Ελλάδα Ε Βόγλη Ὲλληνες το Γένος οπ σ 352 ndash 360 120 Με το Σύνταγμα του 1844 εισήχθη στην ελληνική πολιτική σκηνή το πολίτευμα της κοινοβουλευτικής μοναρχίας με κοινοβουλευτικούς θεσμούς που κατά τον Douglas Dakin ήταν οι δημοκρατικότεροι της Ευρώπης Ωστόσο κατά την άποψη του ιδίου τούτο δεν μπρόρεσε να εμπνεύσει την ιδέα της πειθαρχίας και της συνοχής παρά σε πολύ περιορισμένο βαθμό ευνοώντας το κύμα της ρουσφετολογίας και καθιστώντας έτι πολυπλοκότερο τον κομματικό ανταγωνισμό D Dakin Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770 ndash 1923 μφρ A Ξανθόπουλος εκδ Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1984 σ 129 Περί των φάσεων της κοινοβουλευτικής μοναρχίας στην Ελλάδα βλ Α Φλεριανού laquoΤο κτήριο της Βουλής και τα ιστορικά γεγονότα - Χρονολόγιοraquo στο Το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων Αθήνα 2009 σ 14 ndash 58 121 D Dakin Η ενοποίησηhellip οπ σ 127 ndash 128 122 Η πλέον πρόσφορη προς τον Νίκανδρο κατηγορία αφορούσε όσους είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα μεταξύ των ετών 1837 ndash 1843 και προέβλεπε τον διορισμό τους στο δημόσιο μετά την πάροδο τεσσάρων ετών από τον χρόνο εγκατάστασής τους N Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo οπ Κατά την ερμηνεία της Ελπίδας Βόγλη οι περιορισμοί που επεβλήθησαν με το συνταγματικό πλαίσιο του 1844 στον διορισμό ετεροχθόνων σε δημόσιες θέσεις δεν αφορούσαν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Ανατολή) αλλά θεσπίσθηκαν για τους λοιπούς ετερόχθονες (της Δύσεως) E Βόγλη Ὲλληνες το Γένος οπ σ 338 123 Θα πρέπει να λεχθεί ωστόσο ότι με τον αναθεωρημένο Αστικό νόμο περί ελληνικής ιθαγένειας του 1856 επεκράτησε το κριτήριο της εθνικής καταγωγής έναντι της εντοπιότητας ενώ η εξαιρετική πρόνοια για την άμεση πολιτογράφηση που προβλεπόταν σχετικώς δεν εφαρμόσθηκε εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων Η εν λόγω νομοθετική ρύθμιση υπήρξε laquoη κατάληξη μιας μακράς μεταβατικής διαδικασίας που ανεδείκνυε το πολιτικό έθνος σε μια κοινότητα Ελλήνων διά της εθνικής καταγωγής τους σε μία κοινότητα ομογενών δηλαδή χωρίς άλλες διακρίσεις και μεταβίβαζε άμεσα πια στο κράτος το χρέος της απελευθέρωσης και των άλλων αλυτρώτων αδελφώνraquo Οπ σ 347 ndash 348 364

37

πολιτικούς λόγους και στο πλαίσιο της διακριτικής πολιτικής των ανάμειξης στο θέμα της Κρητικής Επανάστασης δεν θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν εύκολα την προϋπηρεσία του κρήτα κληρικού σε μία γεωγραφική περιοχή που τελούσε υπό εξέγερση καθ᾽ όλη σχεδόν τη διάρκεια του 19ου αιώνα Αρνητικά στην όλη υπόθεση ενδεχομένως να επέδρασε και το γεγονός ότι λόγω της εμπεριστάτου καταστάσεως της Κρήτης δεν υπήρχε δυνατότητα για πιστοποίηση της παρασχεθείσας εκπαιδευτικής προϋπηρεσίας όλων εκείνων των προσώπων που διαβιούσαν εκτός της ελληνικής επικράτειας ως επίσης και το ελάχιστο χρονικό διάστημα που ο Νίκανδρος υπηρέτησε στην Κρήτη ως δάσκαλος Παρά τις ανωτέρω δυσκολίες που συνήντησε ο ετερόχθων Ζαννούβιος η πολυπόθητη γι᾽ αυτόν άδεια ασκήσεως του διδασκαλικού λειτουργήματος εδόθη την 29η Ιουλίου 1858 Με το υπ αριθ πρωτ 40922047 έγγραφο124 το ΥΕΔΕ θα αναγνωρίσει στον τριακονταετή πλέον Νίκανδρο το δικαίωμα της διδασκαλίας των μαθημάτων της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo καί της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo στα ελληνικά (δημόσια) και ιδιωτικά σχολεία πράγμα που αποτελεί οπωσδήποτε ένα είδος κρατικής πιστοποιήσεως και αναγνωρίσεως της αξιοσύνης και ικανότητας του Νικάνδρου να ασχοληθεί επιτυχώς με το αντικείμενο στο οποίο ειδικεύθηκε κατά τα χρόνια των φοιτητικών σπουδών του

Δεν πρέπει ωστόσο να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι η ως άνω υπουργική απόφαση βασίστηκε σε σχετική προς το Υπουργείο αναφορά του καθηγητή Κοντογόνη ο οποίος επίσης πιστοποιούσε αναλόγως για τις δυνατότητες του μαθητή του Σε άλλη μία πτυχή της ζωής του Ζαννουβίου η παρουσία του καθηγητή του υπήρξε ευεργετική και εν προκειμένω όσον αφορά την διάνοιξη νέων προοπτικών στον χώρο της εκπαιδευτικής διδασκαλίας αυτή τη φορά εντός της ελληνικής επικράτειας

Η απόκτηση της ιδιότητας του διδασκάλου για τον Ζαννούβιο έρχεται κατά πλάγιο τρόπο να ρίξει φως στους λόγους της απόλυσής του από την Εμπορική Σχολή της Χάλκης δύο χρόνια νωτρίτερα Και τούτο διότι αποτελεί έμμεση μαρτυρία ότι τα γεγονότα που προηγήθηκαν τότε στα Πριγκηπόννησα δεν είχαν σχέση με την διδακτική ικανότητα και επάρκεια ή μη του κρητικού διακόνου Αν υπήρχε η παραμικρή υπόνοια ότι τα πράγματα είχαν ούτως το ΥΕΔΕ βεβαίως θα είχε απορρίψει την προοπτική πιστοποιήσεως του Νικάνδρου ως διδασκάλου των ιερών Μαθημάτων Αλλά και ο Κοντογόνης αν δεν είχε ξεκάθαρη άποψη για το θέμα δύσκολα θα διακινδύνευε την καθηγητική του υπόληψη και τιμή προβάλοντας τον μαθητή του προς τον αρμόδιο κρατικό φορέα ως άξιον μίας τέτοιας αναγνώρισης

Ο Νίκανδρος εκμεταλλευόμενος την ευνοϊκή για το πρόσωπό του περίσταση θα επανέλθει διά νέου γράμματός125 του προς το ως άνω Υπουργείο την 14η Αυγούστου 1858 ζητώντας εκ νέου τον διορισμό του σε δημόσια θέση Ὲνα χρόνο μετά την πρώτη ανεπιτυχή κρούση του θα δοκιμάσει την ίδια απογοήτευση βλέποντας τους υπόλοιπους συμφοιτητές του που προτάθηκαν μαζί με αυτόν να διορίζονται σε αντίθεση προς το αντίστοιχο αίτημά του που δεν έτυχε της ίδιας αντιμετωπίσεως Αν και ο Ζαννούβιος δεν αναφέρεται αυτή τη φορά ευθέως στους λόγους που ο διορισμός του δεν επετεύχθη αφήνει ωστόσο από τα συμφραζόμενα να εννοηθεί πως αυτοί είχαν να κάνουν και πάλι

124 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 9 125 Οπ

38

με το γεγονός ότι εξακολουθούσε να θεωρείται laquoξένοςraquo126 από τους υπεύθυνους για την επιλογή των προσώπων που θα στελέχωναν τις δημόσιες θέσεις 16 Η είσοδος του κρητικού κληρικού στην ιδιωτική εκπαίδευση

Μία αγγελία127 του Ζαννουβίου την 18η Μαρτίου 1863 με την οποία

αναγγέλει την έκδοση laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo για τις διδακτικές ανάγκες των ελλήνων μαθητών έρχεται να ρίξει φως στο θέμα της εξάσκησης υπό του ιδίου του διδακτικού επαγγέλματος στην αθηναϊκή πρωτεύουσα Επικαλούμενος την διδακτική του πείρα ως βάση για την συγγραφή του ως άνω εγχειριδίου ο Νίκανδρος δίνει την πληροφορία ότι από το 1858 εξήσκησε το διδασκαλικό λειτούργημα στα εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου Η παρουσία του αυτή στον χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης128 αποτελεί την πρώτη του παρουσία στο σχολικό εκπαιδευτικό γίγνεσθαι της Αθήνας Τυγχάνει δε σχετικώς μακρά δεδομένου ότι παρέμεινε στην συγκεκριμένη θέση τουλάχιστον επί πενταετίαν (1858-1863)

Η επιλογή του Ζαννουβίου να διδάξει στην ιδιωτική εκπαίδευση εχει να κα νει με δυ ο λο γους αφ ενός μεν με τη διπλή ανεπιτυχή του προσπάθεια να διορισθεί ως δημόσιος εκπαιδευτικός λειτουργός σε κάποια θέση η αρνητική έκβαση της οποίας όπως είναι εύλογο του προξένησε πικρία και απογοήτευση και οδήγησε τα βήματά του στην αναζήτηση επαγγελματικής διεξόδου που να σχετίζεται με το διδακτικό επάγγελμα στο χώρο των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων αφ᾽ ετέρου δε με την εκπαιδευτική πραγματικότητα της δεκαετίας 1860-1870 κατά την οποία παρατηρείται αύξηση του ρυθμού ίδρυσης ιδιωτικών σχολείων τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη μέση εκπαίδευση129

Σε κάθε δε περίπτωση η ανάληψη της διδασκαλικής υπηρεσίας από τον νεαρό διάκονο χρονικά αλλά και ουσιαστικά σχετίζεται με την λήψη της αντίστοιχης αδείας πιστοποιήσεως από το αρμόδιο Υπουργείο η οποία όπως ελέχθη προηγουμένως παρεσχέθη στα τέλη Ιουλίου 1858 Η ολοκλήρωση της θητείας του κρήτα κληρικού στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου (για την οποία σημειωτέον δεν γίνεται κάποια νύξη ούτε ως προς το πότε συνέβη ούτε για τους λόγους που την προκάλεσαν) θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ των ετών 1863 και 1864

Η συνάφεια ωστόσο του Κώδικα και η διατηρούμενη σε αυτόν αλληλουχία των παρατιθέμενων γεγονότων μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι οι λόγοι συνδέονται με την επιθυμία του Ζαννουβίου να πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό Πράγματι το 1863 (10η Μαΐου) ο Ζαννούβιος θα επιχειρήσει να λάβει σχετική υποτροφία απευθυνόμενος στον κρητικής καταγωγής μεγάλο ευεργέτη του ελληνικού έθνους Δημήτριο

126 Οπ 127 Οπ 128 Στο άρθρο laquoΦροντιστήριο ένας αλώβητος θεσμόςraquo οπ πληροφορούμαστε σχετικώς ότι laquoη ελευθερία της ιδιωτικής εκπαίδευσης εμφανίστηκε και αναγνωρίστηκε όχι μόνο από τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του ελληνικού κράτους (Διάταγμα 1834 άρθρο 63) αλλά ήδη από τα χρόνια που σχεδιαζόταν η απελευθέρωσή του (Σύνταγμα Τροιζήνας 1827 άρθρο 20) Το δικαίωμα της ιδιωτικής εκπαίδευσης απέκτησε ουσιαστική και επίσημη αναγνώριση με το άρθρο 11 του Συντάγματος του 1844 το οποίο αναγνώριζε απεριόριστη ελευθερία στην άσκηση του δικαιώματος αυτού για τη σύσταση εκπαιδευτικών καταστημάτωνraquo 129 Περισσότερες πληροφορίες για τα εκπαιδευτικά δρώμενα της εποχής βλ Α Ανδρέου Θέματα Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1993

39

Βερναδάκη ή Μπερναδάκη130 ο οποίος ως ομογενής από τη Ρωσία έδρευε στην Αγία Πετρούπολη Στην σχετική έκθεσή του ο Ζαννούβιος δηλώνει την πρόθεσή του να ειδικευθεί laquoπερί τά ἱστορικάraquo131 αναμένοντας την προς τούτο οικονομική αρωγή του Βερναδάκη

Άξιον λόγου τυγχάνει το γεγονός ότι σε άλλη μία σημαντική στιγμή της ζωής του ο Ζαννούβιος θα έχει ως ένθερμο συμπαραστάτη τον καθηγητή Κοντογόνη ο οποίος για ακόμη μία φορά δεν θα διστάσει να συστήσει εγγράφως τον φοιτητή του προς τον Βερναδάκη Στην συστατική του επιστολή ο Κοντογόνης αφού εξαίρει την επιμέλεια και την σεμνότητα του Νικάνδρου εκφράζει την ακράδαντη πεποίθηση ότι laquoἐάν ἀπαιτήσῃ τελειοτέραν παιδείαν τά μάλιστα θέλει γίνει χρήσιμος εἴς τε τήν ἐκκλησία καί τήν πατρίδαraquo132 Το εγχείρημα ωστόσο του Ζαννουβίου δεν ευοδόθηκε Η ευθύνη για την αρνητική τροπή αποδίδεται από τον ενδιαφερόμενο σε κακόβουλο χειρισμό της υπόθεσης από τον Βασίλειο Ψιλάκη133 ανηψιό του Υπουργού των Στρατιωτικών Χαράλαμπου Ζυμβρακάκη134 χωρίς να παρατίθενται περαιτέρω πληροφορίες για το θέμα Η επόμενη παρουσία του κρητικού κληρικού στον χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης συνδέεται με τον παράλληλο διορισμό του ως διδασκάλου των ιερών μαθημάτων στο Βαρβάκειο Λύκειο135 και το εrsquo ελληνικό σχολείο Αθηνών Ο ως άνω διορισμός αποτελεί και το κύκνειο άσμα του Νικάνδρου στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των Αθηνών αφού προηγουμένως διετέλεσε για αρκετά χρόνια καθηγητής και στη δημόσια

130 Πρόκειται για τον Μεγάλο Ευεργέτη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ο οποίος διά της καταβολής μεγάλου χρηματικού ποσού συνέβαλε αποφασιστικά στην ανέγερσή του Περισσότερα στοιχεία στην αναφορά περί του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της ιστοσελίδας wwwlefobserverblogspotcom την 04102009 Ο ίδιος συνέβαλε με την καταβολή των 45 του ποσού των 145000 δραχμών που απαιτήθηκε για τις ανάγκες της εσωτερικής και εξωτερικής διασκευής και διακοσμήσεως του Πανεπιστημίου Αθηνών Βλ σχετικά το άρθρο laquoΜιά πρωτεύουσα γεννιέταιraquo την 25092008 στην ιστοσελίδα httpcultureportalwebuoigrcultureportalwebarticlephparticle_id=1103amptopic_id=191amplevel=3ampbelongs=167amparea_id=18amplang=gr Γεννημένος στην Ρωσία συνέβαλε τα μέγιστα στον αγώνα των κρητών εναντίον των οθωμανών το 1866 διά της αποστολής όπλων πολεμοφοδίων και τροφίμων Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Ζrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1931 σ 615 131 N Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 19 132 Οπ 133 Πρόκειται για τον συγγραφέα του ομώνυμου κλασικού έργου για την Ιστορία της Κρήτης ο οποίος διετέλεσε και διευθυντής του Γυμνασίου Χανίων Κρητικός ιστορικός (1829 ndash 1918) σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα και επί μία τριετία (1863 ndash 1866) στην Γερμανία και την Ελβετία Περισσότερες πληροφορίες α) στο άρθρο του Δ Μαραγκουδάκη laquoΝικολάος Παλιεράκηςraquo την 02012008 στην ιστοσελίδα httpnpalierakisblogspotcom200801blog-posthtml και β) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Δrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1934 σ 852 134 Πρόκειται για τον κρητικής καταγωγής διατελέσαντα υπουργό Στρατιωτικών μεταξύ των ετών 1864 - 1866 ως και κατά το 1877 στην οικουμενική Κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Κανάρη Ως ανώτατος στρατιωτικός του ελληνικού στρατού και πριν από την εμπλοκή του στην πολιτική ο Ζυμβρακάκης κατηγορήθηκε από το Παλάτι ως συνωμότης επειδή επέκρινε μαζί με άλλους αξιωματικούς τον πρώτο Βασιλέα της Ελλάδος Ὸθωνα για παραβίαση του Συντάγματος Περισσότερα βλ στην Ιστορία του Ελληνικού Εθνους τ ΙΓʹ οπ σ 189 193 232 252 255 258 296 135 Σε σχετικό άρθρο της Α Ηλιάδη με τίτλο laquoΣυνοπτική ιστορία της ελληνικής παιδείας από τον 15ο ως τον 19ο αιώναraquo την 27012006 στην ιστοσελίδα httpe-roostergr012006228 αναφέρονται τα κάτωθι για την ιστορία του λυκείου laquoΤο 1834 με τα χρήματα του κληροδοτήματος του Ιωάννη Βαρβάκη ιδρύεται -χωρίς να λειτουργήσει- το Βαρβάκειο Λύκειο Από το 1860 που άρχισε να λειτουργεί ακολούθησε το πρόγραμμα των άλλων σχολείων της Μέσης Εκπαίδευσης δηλαδή αφομοιώθηκε Το 1886 με άλλο διάταγμα ιδρύθηκε επτατάξιο Λύκειο Το Βαρβάκειο έγινε προπαρασκευαστικό σχολείο για το πολυτεχνείο και τις στρατιωτικές σχολές Το 1887 λειτούργησε μια ακόμη τάξη όπου διδάσκονταν σε επαναληπτική μορφή κυρίως φυσικομαθηματικά και σχέδιο Το 1920 μεταρρυθμίστηκε σε τετρατάξιο πρότυπο Λύκειο και προσαρτήθηκε στο ιδρυμένο από το 1910 Διδασκαλείο Μ Εκπαίδευσης στο οποίο μετεκπαιδεύονταν οι καθηγητές της Μ Εκπαίδευσηςraquo Για τον Ιωάννη Βαρβάκη ιδρυτή του εν λόγω σχολείου βλ Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΣΤrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1928 σ 670

40

εκπαίδευση όπως θα δούμε κατωτέρω Η ένταξή του στο διδακτικό προσωπικό του Βαρβακείου Λυκείου προκύπτει από έγγραφο136 του ΥΕΔΕ προς τον ενδιαφερόμενο το οποίο φέρει την υπογραφή του Υπουργού Α Ζυγομαλά137 και ημερομηνία 26η Σεπτεμβρίου 1885 Ο πεντηκονταεπταετής Νίκανδρος θα προσφέρει τις υπηρεσίες του μόνο για ενάμιση περίπου χρόνο Αξίζει να λεχθεί ότι η διδασκαλική παρουσία του Νικάνδρου στο Βαρβάκειο Λύκειο σχετίζεται με την διδασκαλία μαθημάτων θεωρητικής κατεύθυνσης σε ένα σχολικό ίδρυμα που laquoκατά τό σχετικό κληροδότημα ἔπρεπε νά ἔχει προσανατολισμό πρός τίς θετικές ἐπιστήμεςraquo138 Η εν λόγω παρουσία του Νικάνδρου είναι μία ακόμη ένδειξη πως το προσφερόμενο πρόγραμμα σπουδών στο ως άνω Λύκειο από το 1860 όταν και ξεκίνησαν τα μαθήματα δεν διέφερε ριζικά από εκείνο που ακολουθούσαν τα υπόλοιπα κλασικά γυμνάσια του ελληνικού κράτους Με νέο έγγραφο139 του αρμόδιου Υπουργείου από 25ης Φεβρουαρίου 1887 θα ανακοινωθεί στον Ζαννούβιο η απόλυση του σηματοδοτώντας τη λήξη της πλέον σύντομης παρουσίας του σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα της αθηναϊκής πρωτεύουσας Αυτή υπήρξε και το κύκνειο άσμα της διδασκαλικής παρουσίας του Νικάνδρου στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση καθώς μετά από ένα περίπου χρόνο θα πεθάνει σε ηλικία εξήντα χρονών 17 O Nίκανδρος Ζαννούβιος στην δημόσια εκπαίδευση

Ενδιάμεσος σταθμός στην ως άνω διδασκαλική πορεία του Νικάνδρου

απετέλεσε η είσοδός του στην δημόσια εκπαίδευση καί πλέον συγκεκριμένως η πρόσληψή του δύο μάλιστα φορές στο διδακτικό προσωπικό της εν Αθήναις Στρατιωτικής Σχολής140 Με αναφορά141 του προς το ΥΣ την 6η Αυγούστου 1864 ο τριανταεξάχρονος Ζαννούβιος αιτείται τον διορισμό του στην θέση του διδασκάλου των μαθημάτων των ελληνικών της Αrsquo και Βrsquo Κλάσεως Την επιτυχή έκβαση του αιτήματός του την αποδίδει στην συνδρομή του τμηματάρχη του Υπουργείου και συμπολίτη του Κακαναράκη

Ο ως άνω διορισμός του Νικάνδρου έγινε πράξη με ΒΔ142 του Γεωργίου Αrsquo143 την 21η Αυγούστου 1864 Σ᾽ αυτό διασαφηνίζεται επακριβώς το διδακτικό αντικείμενο του Ζαννουβίου στην Στρατιωτική Σχολή που αφορά την διδασκαλία των ελληνικών και της γεωγραφίας Ὲξι μήνες αργότερα την 26η Ιανουαρίου 1865 με νέο ΒΔ144 ο Ζαννούβιος θα επιτύχει τον διορισμό του και

136 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 29 - 30 137 Ο Αντώνιος Ζυγομαλάς υπήρξε νομικός βουλευτής Αττικής και Βοιωτίας και υπουργός Παιδείας επί Κυβερνήσεως Θ Δεληγιάννη Με δική του παρέμβαση και οικονομική αρωγή εξασφαλίστηκε η χρήση κτημάτων του Ανδρέα Συγγρού προς όφελος των αγροτών της Αττικής Περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο της Α Νικηφορίδου με τίτλο laquoΜουσείο ΖυγομαλάΑυλώνα Αττικής θέμα περιεχόμενο δομή της έκθεσηςraquo Τεχνολογία (ενημερωτικό δελτίο Πολιτιστικού Τεχνολογικού Ιδρύματος Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Αναπτύξεως) τ 7 1994 σ 40 - 42 138 Α Δημαρά laquoΕκπαίδευσηraquo οπ 139 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 31 140 Πρόκειται για την ΣΣΕ όπως μας πληροφορεί σχετικά ο Σπύρος Λάμπρου στην περιγραφική του αναφορά περί του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου στο περιοδικό σύγγραμμα Νέος Ἑλληνομνήμων οπ Για την ιστορία και προσφορά της ΣΣΕ βλ την μονογραφία Ιστορία της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων 1828 ndash 1962 ΣΣΕ εκ του Στρατιωτικού Τυπογραφείου Αθήνα 1962 141 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 20 142 Οπ 143 Περί του Γεωργίου Αrsquo βλστην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Ηrsquo οπ σ 318 ndash 322 144 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 21

41

στη θέση του έκτακτου καθηγητή της Χριστιανικής Ηθικής στην ίδια Σχολή Το γεγονός αυτό μαρτυρείται και από σχετικό άρθρο του κρητικού κληρικού προς τον αθηναϊκό τύπο τον Φεβρουάριο του 1865 το οποίο και επιγράφεται laquoΛόγος Εἰσαγωγικός τῇ 21 φθίνοντος ἐν τῇ στρατιωτικῇ σχολῇ ὑπό Ν Ζαννουβίου ἐκφωνηθείςraquo145

Η πρώτη παρουσία του Νικάνδρου στο εκπαιδευτικό προσωπικό της ΣΣΕ συμπίπτει χρονικά με τις διαδικασίες για την αλλαγή του Οργανισμού της Σχολής το 1864 που δρομολογήθηκαν μετά την άφιξη του Βασιλέα Γεωργίου146 το 1863 στην Ελλάδα εις διαδοχήν του βαυαρού μονάρχη Ὸθωνα Με τον νέο Οργανισμό147 καθιερώθηκε για πρώτη φορά σύστημα εισαγωγικών εξετάσεων με το ένα εκ των δύο μαθημάτων που εκλήθη να διδάξει ο Ζαννούβιος εκείνο δηλαδή της ελληνικής γλώσσας να συμπεριλαμβάνεται στο πρόγραμμα των εισιτηρίων εξετάσεων Ο δε κρητικός κληρικός κατέλαβε μία από τις δεκατρείς έδρες που προβλέπονταν στο διδακτικό πρόγραμμα της Σχολής

Ο Νίκανδρος στην ΣΣΕ εδίδαξε και μαθήματα που δεν σχετίζονταν ευθέως με την θεολογική επιστήμη παρεκτός φυσικά του μαθήματος της Χριστιανικής Ηθικής Το γεγονός ότι ούτος εκλήθη να διδάξει τόσο το μάθημα των ελληνικών που σαφώς προσιδίαζε προς τις σπουδές του στην Φιλοσοφική Σχολή όσο και εκείνο της γεωγραφίας το οποίο εδιδάχθη στην Θεολογική μαρτυρεί εμμέσως πλην σαφώς άνθρωπο με πλατειά μόρφωση πολύπλευρη κατάρτιση και ευρύτητα γνωστικών ενδιαφερόντων που ξεπερνούσε το συμβατικό πλαίσιο της τυπικής εκκλησιαστικής εκπαίδευσης των ορθοδόξων κληρικών

Το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος εδίδαξε τόσο ετερογενή μεταξύ των γνωστικά αντικείμενα εκκλησιαστικά και θύραθεν ίσως να αποτελεί και την ερμηνευτική κλείδα διατί ούτος στις πλείστες των περιπτώσεων που επεχείρησε τον διορισμό του σε διάφορες εκπαιδευτικές θέσεις διά των αρμοδίων κρατικών αρχών (αίτηση στο ΥΕΔΕ) είχε άμεσο και θετικό αποτέλεσμα όπως συνέβη στις περιπτώσεις που αφορούσαν την ΣΣΕ το Βαρβακείο Λύκειο και το εrsquo ελληνικό σχολείο

Παρά ταύτα η παρουσία του Νικάνδρου στην ΣΣΕ δεν υπήρξε ανέφελη και άμοιρη προβλημάτων γεγονός που θα τον οδηγήσει στην απομάκρυνσή του από αυτήν Προοίμιον της άδοξης αυτής κατάληξης υπήρξε η από 14ης Σεπτεμβρίου 1866 αναφορά148 του Υπουργού Στρατιωτικών Χ Ζυμβρακάκη προς τη Διεύθυνση της Σχολής με την οποία παραγγέλλει στους υπεύθυνους να εφιστήσουν την προσοχή στον Νίκανδρο ο οποίος κατά τα εκτιθέμενα σ᾽ αυτή διέσυρε και δυσφημούσε δημόσια τον ως άνω υπουργό Ο Ζαννούβιος ποτέ δεν

145 Στο εν λόγο άρθρο ο Ζαννούβιος απευθυνόμενος προς τους μαθητάς της Σχολής αναπτύσσει με συντομία την σχέση μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού αποκαλώντας αμφοτέρους ως laquoκασιγνήτους ἀδελφάς καί ψυχάς τοῦ ἐξευγενισμοῦ τῆς ἀνθρωπότητοςraquo και προτρέποντας τους μαθητές του να εντρυφήσουν στις πηγές των προγονικών συγγραμμάτων και του ιερού Ευαγγελίου Εφημ laquoΠαλιγγενεσίαraquo 26 (Παρασκευή) Φεβρουαρίου 1865 αρ 600 έτος Γrsquo σ 4 Η ως άνω τοποθέτηση του Νικάνδρου θα αναπτυχθεί περισσότερον στο Δrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας 146 Τα περί της αφίξεως του Βασιλέα Γεωργίου και τα περί της πολιτικής καταστάσεως της εποχής στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ ΙΓʹ οπ σ 230 ndash 233 147 Ο Οργανισμός της Σχολής του 1864 ο οποίος διατηρήθηκε σε ισχύ μόνο για δύο χρόνια προτού αντικατασταθεί από εκείνον του 1866 προέβλεπε έξι τάξεις για όσους προορίζονταν για τα τεχνικά όπλα (Πυροβολικό και Μηχανικό) και τέσσερεις γιά οσους επέλέγονταν να στελεχώσουν το Πεζικό Οι τρεις πρώτες τάξεις ως προπαρασκευαστικές ήταν κοινές για όλους ανεξαιρέτως τους Ευέλπιδες Περισσότερα βλ στο άρθρο του Ταξιάρχου εα Α Καστάνη Αναπληρωτή Καθηγητή ΣΣΕ με τίτλο laquoΙστορία Σχολήςraquo την 30102009 στην επίσημη ιστοσελίδα της Σχολής httpwwwssegristorikaistoriaphp 148 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

42

απεδέχθη την κατηγορία εγκέφαλο και ενορχηστρωτή της οποίας θεωρούσε εκ νέου τον Βασίλειο Ψιλάκη Μάλιστα θα υποβάλλει την παραίτησή του για λόγους ευθιξίας από την διδασκαλική του θέση την οποία όμως σύντομα θα ανεκαλέσει υπακούοντας σε σχετική προτροπή φιλικών του προσώπων

Δύο χρόνια μετά την πρώτη ο Ζαννούβιος θα υποστεί και δεύτερη διαβολή αυτή τη φορά από τον κερκυραίο Διοικητή της Σχολής Πέτρο Γονατά η οποία και θα επιφέρει την απόλυσή του από τα διδακτικά καθήκοντά του στην ΣΣΕ με το ΒΔ της 12ης Μαρτίου 1868 Η συνολική παρουσία του Ζαννουβίου στην Σχολή διήρκησε 35 έτη (Αύγουστος 1864 ndash Μάρτιος 1868) και έληξε άδοξα για τον ίδιο

Ο Ζαννούβιος εκτός των ως άνω δυσκολιών που αντιμετώπισε αποφεύγει να εκθέσει τις εμπειρίες του από τη διδασκαλική του παρουσία σε μία Στρατιωτική Σχολή Οπως συνέβη στο θέμα της επιστροφής του από την Χάλκη αλλά και της απομακρύνσεώς του από τα Εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου έτσι και τώρα ο Νίκανδρος δεν αναλύεται σε λεπτομερείς περιγραφές που σχετίζονται με την παιδευτική πράξη και την κατάσταση λειτουργίας των ως άνω εκπαιδευτικών ιδρυμάτων Το μόνο που τον ενδιαφέρει να καταγράψει στον Κώδικά του είναι όσες πληροφορίες σχετίζονται με πρόσωπα που κατά την κρίση του είτε τον έβλαψαν είτε συνέβαλαν στην απώλεια των κατά καιρούς διδακτικών θέσεών του

Η περίπτωση όμως της απόλυσής του από την ΣΣΕ το 1868 φαίνεται να τον επηρέασε ψυχολογικά και συναισθηματικά περισσότερο από τις άλλες Το συμπέρασμα αυτό εξάγεται από μία πληροφορία που μας διασώζει ο ίδιος και είναι ενδεικτική της εσωτερικής ψυχικής του κατάστασης και του τρόπου αντίδρασης του στα γενόμενα laquoἀπελύθην τῆς παρ᾽ αὐτῇ διδασκαλίας καί οὕτως ἐπληρώθη τό ποτήριον μέχρι στεφάνης καί ἡ έλπίς μου τῇ θείᾳ προνοίᾳ ἐξελελοίπει ηὐτοχειριζόμην ἄν ἀλλά καί πάλιν εἰς ταύτην τάς ἐλπίδας μου ἀνατίθεμαιraquo149 Ο Ζαννούβιος εξαιτίας της ιδιότυπης ιδιοσυγκρασίας του ανέκαθεν αντιμετώπιζε ισχυρό εσωτερικό πρόβλημα κάθε φορά που η έκβαση των περί αυτόν πραγμάτων εξελισσόταν κατά τρόπο μη επιθυμητό γι᾽ αυτόν Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να κατανοήσουμε τους βαρείς χαρακτηρισμούς που κατά τρόπο πανομοιότυπο και κατά τακτά χρονικά διαστήματα εκτόξευε εναντίον όσων θεωρούσε ότι τον έθλιψαν ή τον πολέμησαν όπως πχ εναντίον του Π Γεννατά τον οποίον αποκαλεί laquoΦαρισαῖονraquo150

Στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως για πρώτη και τελευταία φορά στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του η εσωτερική του αντίδραση έχει τέτοια ένταση ώστε να σκέφτεται την προοπτική της αυτοκτονίας ως διεξόδου από το προσωπικό και επαγγελματικό αδιέξοδο που βίωνε Ανάχωμα στην διάπραξη της τραγικής αυτής ομολογίας του Νικάνδρου απετέλεσε η ελπίδα του στην Θεία Πρόνοια γεγονός ενδεικτικό της εσωτερικής του πάλης για λύτρωση από τα αδιέξοδα που τον ταλάνιζαν

Ωστόσο η απομάκρυνση του Ζαννουβίου από το διδακτικό προσωπικό της ΣΣΕ έμελλε να είναι παροδική και πρόσκαιρη Και τούτο γιατί ο Νίκανδρος με τη βοήθεια και πάλι του συμπολίτη του Κακαναράκη θα επιτύχει να διορισθεί εκ νέου στη Σχολή αυτή τη φορά όμως ως διδάσκαλος των θρησκευτικών και των ελληνικών151 Η δεύτερη αυτή θητεία του ξεκίνησε την 6η

149 Οπ σ 22 150 Οπ 151 Οπ σ 25

43

Νοεμβρίου 1870 όταν δηλαδή ο Νίκανδρος διήνυε το τεσσαρακοστό δεύτερο έτος της ηλικίας του Με την (αθροιστική) συμπλήρωση πέντε ετών διδασκαλικής παρουσίας στην Σχολή ο Ζαννούβιος με γράμμα152 του προς τη Διοίκηση αυτής θα ζητήσει την νενομισμένη μισθολογική αύξηση που προβλεπόταν σε ανάλογες περιπτώσεις153 χωρίς να μας πληροφορεί αν το μισθολογικό αίτημά του ικανοποιήθηκε εντέλει Όπως συνέβη κατά την πρώτη θητεία του Νικάνδρου στην ΣΣΕ τοιουτοτρόπως και εν προκειμένω η επανένταξή του στο διδασκαλικό σώμα της συνέπεσε χρονικά με την έκδοση νέου Οργανισμού που προέβλεπε την αύξηση των προβλεπομένων τάξεων σε επτά154

Και η δεύτερη θητεία του στη Σχολή είχε την ίδια κατάληξη με την πρώτη Τούτη τη φορά ως υπαίτιος της νέας σύγκρουσης παρουσιάζεται ο Διευθυντής των σπουδών Μ Μουνδάκης ο οποίος κατά τον Ζαννούβιο υπέσκαπτε την θέση του Από μία πρώτη αναφορά155 του Νικάνδρου με ημερομηνία 27η Ιουνίου 1872 προς το ΥΣ πληροφορούμαστε ότι αφορμή για την επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ των δύο ανδρών υπήρξε η ακολουθητέα μεδοθολογία διδασκαλίας των μαθημάτων της Σχολής

Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση και ανάλυση της αναφοράς αυτής οφείλουμε να τονίσουμε προκαταβολικά πως η εν προκειμένω διαπάλη και σύγκρουση ενεργοποίησε τον Νίκανδρο σε τέτοιο βαθμό ώστε να απευθύνει συνολικά τρεις αναφορές του προς το ΥΣ και μία τέταρτη προς τη Διοίκηση της ΣΣΕ Σε σύγκριση μάλιστα προς όλες τις αντίστοιχες περιπτώσεις του παρελθόντος είναι ίσως η μοναδική στιγμή που ο Ζαννούβιος γίνεται τόσο αναλυτικός και εκτενής αναφερόμενος σε ζητήματα που άπτονται της εκπαιδευτικής πράξεως της εποχής του Ο Νίκανδρος στην αρχή του σχολικού έτους το 1871 ευρέθη αντιμέτωπος με την απαίτηση της Διεθύνσεως Σπουδών της Σχολής ώστε η διδασκαλία των ελληνικών να ακολουθεί την εξής μεθοδολογία laquoὁ Διδάσκαλος ἀναγινώσκει ἐκ τοῦ κειμένου 25 τουλάχιστον γραμμάς ἐξηγεῖ ταύτας καί μετά τοῦτο διά κλήρου προσκαλεῖ τούς μαθητάς ἵνα ἐπαναλάβωσι τό ἴδιον καί μετά τήν ἐξήγησιν τοῦ μαθητοῦ ἐξετάζει αὐτούς εἰς τά τῆς Γραμματικῆς καί τοῦ Συντακτικοῦraquo156 Αντικρούοντας την ως άνω μεθοδολογία ο Νίκανδρος μέσα απο την α΄ αναφορα του προς το ΥΣ από 27ης Ιουνίου 1872 θεωρεί πως ο

152 Οπ σ 26 153 Η θεσμοθέτηση μισθολογικής αύξησης για τους διδάσκοντες που συνεπλήρωναν πενταετία στον εκπαιδευτικό στίβο έλαβε χώρα ήδη από την 20ής Ιουνίου 1858 με σχετικό ΒΔ το οποίο υπέγραψε αντί του Ὸθωνα η βασίλισσα Αμαλία Το Αrsquo άρθρο διαλαμβάνει τά εξής laquoἈπό τῆς Αης τοῦ παρελθόντος Ἰανουαρίου τρέχοντος ἔτους ὁ μισθός τῶν ἐν τῷ παρόντι διατάγματι σεσημειωμένων Γυμνασιαρχῶν καθηγητῶν σχολαρχῶν καί διδασκάλων τῶν πέραν πενταετίας ὑπηρετησάντων αὐξάνει κατά τό πέμπτονraquo Το δέ Εrsquo άρθρο προέβλεπε ότι laquoἝκαστος καθηγητής ἤ διδάσκαλος ὅστις συμπληρώσας τήν κατά τά ἄρθρα 41 και 107 τοῦ νόμου ὡρισμένην πενταετίαν ἐν τῇ ὑπηρεσίᾳ ἀπό τοῦ διορισμοῦ ἤ τοῦ τελευταίου προβιβασμοῦ αὐτοῦ νομίζει ὅτι ἔχει δικαίωμα πρός αὔξησιν τῆς μισθοδοσίας του ὀφείλει περί τά τέλη τοῦ Δεκεμβρίου μηνός τοῦ ἔτους ἐκείνου καθ᾽ ὅ συνεπλήρωνε τήν πενταετίαν του νά διευθύνῃ πρός τό Ὑπουργεῖον τήν περί τούτου ἀναφοράν ἔχουσαν ἐπισυνημμένα τά δικαιολογητικά τῶν ἀξιώσεων αὐτοῦ ἔγγραφαraquo laquoἘφημερίς τῶν Φιλομαθῶνraquo 25 Ιουνίου 1858 αρ 265 έτος ΣΤrsquo σ 523 154 Σύμφωνα με τον νέο Οργανισμό του 1870 laquoοι πρώτες πέντε (τάξεις) αφορούσαν στη διδασκαλία των φυσικομαθηματικών μαθημάτων μετά το πέρας των οποίων προβλεπόταν απολυτήριες εξετάσεις ώστε οι επιτυχόντες να λαμβάνουν εάν το επιθυμούσαν δίπλωμα φυσικομαθηματικών σπουδών με δικαίωμα άσκησης του επαγγέλματος του καθηγητή ή του πολιτικού γεωμέτρη (πιθανόν να πρόκειται για τοπογράφους) Αυτοί που θα συνέχιζαν στις άλλες δυο τάξεις θα διδάσκονταν στρατιωτικά μαθήματαraquo Α Καστάνη laquoΙστορία Σχολήςraquo οπ 155 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 156 Οπ σ 26 ndash 27

44

τρόπος διδασκαλίας157 που προτείνεται είναι αναχρονιστικός παρωχημένος και αντιπαιδαγωγικός καθώς κατ᾽ αυτόν άρμοζε στην εποχή πριν από την Επανάσταση του 1821 όπου η τότε πραγματικότητα λόγω της ελλείψεως διδακτικών εγχειριδίων (λεξικών και κειμένου) επέβαλε τη διδασκαλία των μαθημάτων σύμφωνα με το δασκαλοκεντρικό μοντέλο158 διδαχής και μετάδοσης της γνώσης Ο κρητικός κληρικός θα αποκαλέσει μάλιστα τον ως άνω τρόπο διδασκαλίας159 ως laquoΜηχανισμόraquo160 που υπηρετούσε μία ιστορική αναγκαιότητα πλέον ξεπερασμένη Οι απόψεις του Ζαννούβιου που απηχούν ένα μάλλον μαθητοκεντρικού προσανατολισμού μοντέλο διδασκαλίας161 συμπυκνώνονται στο εξής χαρακτηριστικό απόσπασμα της αναφοράς του laquoἐν ᾧ κατά τόν νῦν παρ᾽ ἡμῖν ὁ μαθητής κατά τήν Αrsquo μάλιστα τοῦ Γυμνασίου ἐν ᾗ ἀναλογεῖ καί ἡ τῆς Σχολῆς πρῶτος ἀναγινώσκει ὁ μαθητής ἀναλύει τό ἀναγνωσθέν ὁ μαθητής ἑρμηνεύει˙ ὁ δέ διδάσκαλος διορθοῖ τάς ἐλλείψεις αὐτοῦ Κατά τοῦτον τόν τρόπον διδαχθείς κατ᾽ αὐτόν ὥσπερ καί οἱ πάντες διδάσκαλοι τῆς Ἑλλάδος ἐπί πέντε ἤδη ἔτη ἐν τῇ Σχολῇ διδάσκωraquo162

157 Περί των μεθόδων αγωγής και διδασκαλίας βλ Ι Κογκούλη Εισαγωγή στην Παιδαγωγική εκδ (εrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2003 σ 296 ndash 302 158 Οι δασκαλοκεντρικές μορφές διδασκαλίας προβάλλουν τον εκπαιδευτικό ως τον κυρίαρχο ενεργό παράγοντα της διδασκαλίας καθ᾽ ην στιγμήν laquoο ρόλος των μαθητών εξαντλείται στην προσεκτική παρακολούθηση και την ακριβή καταγραφή στην μνήμη τους των στοιχείων που παρουσιάζει ο εκπαιδευτικός Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό έργο του εκπαιδευτικού που εκλαμβάνεται ως απόλυτος κάτοχος της γνώσης είναι να καταθέσει στη lsquoσυνείδησηrsquo του μαθητή έτοιμη γνώση Η επικράτηση αυτής της αντίληψης δημιούργησε το παραδοσιακό σχολείο που ήταν δασκαλοκεντρικό στη λειτουργία του και εγκυκλοπαιδικό στην αποστολή τουraquo Η Ματσαγγούρα Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας οπ σ 390 ndash 398 Πρβλ και σχετικό άρθρο με τίτλο laquoΔιδακτικές μέθοδοιraquo την 05102009 στην ιστοσελίδα wwwunipigrfacultydghinistsdiaf14pdf 159 Ο αποκλειστικά μηχανικός τρόπος διδασκαλίας της μεθοδολογίας που επικρίνει ο Ζαννούβιος παραπέμπει στην αλληλοδιδακτική μέθοδο η οποία προσδιοριζόταν καίρια από τον laquoΜηχανισμόraquo Ο Ζαννούβιος με την κριτική που ασκεί κατ᾽ ουσίαν στρέφεται εναντίον της μεθόδου που και ο ίδιος εδοκίμασε κατά την διάρκεια της παιδικής του ηλικίας στα Χανιά Πράγματι η αμφισβήτηση της επάρκειας της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και η ταύτισή της με την αποτυχία του δημοτικού σχολείου να διαμορφώνει ηθικές συνειδήσεις και να εμπνέει πατριωτικά αισθήματα απεδόθη στην laquoμηχανικότητά της την ροπή προς την απομνημόνευση την αδυναμία της να συμβάλει στην συνειδητή αφομοίωση ηθικών κανόνων και αξιώνraquo Σημαντικό ρόλο στην αμφισβήτησή της διεδραμάτισαν τόσο ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων όσο και ο Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος Δύο τάσεις κυριάρχησαν αναφορικώς με το δέον γενέσθαι εν προκειμένω α) η πρώτη υπεστήριξε την άμεση και ολοκληρωτική αντικατάσταση της αλληλοδιδακτικής από την συνδιδακτική μέθοδο ενώ β) η δεύτερη την σταδιακή πραγματοποίηση της ως άνω αντικατάστασης Λ Παπαδάκη Η αλληλοδιδακτική μέθοδος οπ σ 187 ndash 188 160 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 161 laquoΣτις μαθητοκεντρικές μορφές διδασκαλίας οι σχέσεις των μαθητών και προς τον εκπαιδευτικό και προς το (διδακτικό) αντικείμενο αναβαθμίζονται και επιπλέον αναπτύσσονται και οι διαμαθητικές σχέσειςmiddot οι σχέσεις μαθητών προς τον εκπαιδευτικό αναβαθμίζονται και γίνονται από σχέσεις lsquoκατωτέρουrsquo προς lsquoανώτεροrsquo σχέσεις διαλεκτικής επικοινωνίας lsquoισοτίμωνrsquo ενώ οι σχέσεις προς το διδακτικό αντικείμενο μετατρέπονται από σχέσεις αναπαραγωγής της γνώσης σε σχέσεις παραγωγής της γνώσηςmiddot για να λειτουργήσουν όμως οι παραπάνω διαδικασίες πρέπει να υπάρχει η εσωτερική παρώθηση του μαθητή για ανακάλυψη και γνώση η κατοχή των διαδικασιών διερεύνησης και η εξασφάλιση καταλλήλων συνθηκών διερεύνησηςraquo Η Ματσαγγούρα Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας οπ σ 426 ndash 431 Πρβλ Α Παπά Μαθητοκεντρική διδασκαλία εκδ (βrsquo) Βιβλία για Ὸλους Αθήνα 1990 162 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 27 Η έμφαση που ο Νίκανδρος αποδίδει στον ρόλο του μαθητή κατά την εκπαιδευτική διαδικασία αποτελεί ιδιάζον γνώρισμα της laquoΝεότερης Διδακτικήςraquo που αντικατέστησε την laquoΠαραδοσιακή Διδακτικήraquo σύμφωνα προς την οποία το κέντρο βάρους τοποθετείται στην πορεία διδασκαλίας Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της τελευταίας υπήρξαν αρχικώς οι Ρατίχιος και Κομένιος (16 ndash 17 αι) και στη συνέχεια ο Ὲρβαρτος Η laquoΝεότερη Διδακτικήraquo αντικατεστάθη στις μέρες μας από την λεγόμενη laquoΣύγχρονη Διδακτικήraquo η οποία στηρίζεται κυρίως στις θεωρίες και τις έρευνες της Ψυχολογίας της μάθησης Ι Κογκούλη Διδακτική των Θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2005 σ 20

45

Εξετάζοντας τις ως άνω κατευθυντήριες γραμμές διδακτικής πρακτικής του Ζαννουβίου παρατηρούμε ότι βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τις παλαιές παραδοσιακές δασκαλοκεντρικές θεωρήσεις της μαθησιακής διαδικασίας και θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ανταποκρίνονται καλύτερα στα εκπαιδευτικά δρώμενα και τις ανάγκες τις εποχής του εκφράζοντας την ελπίδα για μία ευρύτερη αλλαγή στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Οι παρατηρήσεις του Νικάνδρου θα πρέπει να εκτιμηθούν υπό το πρίσμα της εποχής όπου οι φωνές διαμαρτυρίας της δεκαετίας του 1870163 δεν εξαντλούσαν την κριτική τους μόνο στη δομή και την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος αλλά προχωρούσαν έτι περαιτέρω αναφερόμενες στην ανάγκη για επαναθεώρηση και της τότε εφαρμοζόμενης διδακτικής μεθόδου στο σχολικό πρόγραμμα Και όλες συνέκλιναν στην ανάγκη σταδιακού παραμερισμού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διά του συνδιασμού της με την laquoσυνδιδακτικήraquo164 μέθοδο που εφαρμόζονταν στην δυτική Ευρώπη Σ᾽ αυτό το πλαίσιο πρέπει να ερμηνευθεί σε συνδυασμό με τον ιδιότροπο πάντοτε χαρακτήρα του και η ως άνω τοποθέτηση του Ζαννουβίου που ζητούσε ουσιαστικώς την αλλαγή της διδακτικής μεθόδου με σκοπό τη βελτίωση και προαγωγή των σκοπών του εκπαιδευτικού συστήματος Μία άλλη πτυχή της διαμάχης του Ζαννουβίου με τη Διευθύνση της Σχολής άπτεται της απόφασης της τελευταίας να αφαιρέσει το μάθημα των Θρησκευτικών από τον Νίκανδρο και να αναθέσει τη διδασκαλία του στον ιερέα της Σχολής Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αντίδραση του κρητικού κληρικού ο οποίος φρονούσε ότι η κίνηση αυτή εξυπηρετούσε μία διττή σκοπιμότητα α) την κατάργηση του μαθήματος από το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών της Σχολής και β) κατ᾽ επέκτασιν την απόλυσή του από το διδακτικό προσωπικό αυτής

Μία συνοπτική αναφορά στα προβλεπόμενα κατά τον Οργανισμό της Σχολής του 1870 μαθήματα διδασκαλίας έρχεται να ρίξει φως στην ανησυχία του Ζαννουβίου περί της τύχης του μαθήματος των Θρησκευτικών Στα μαθήματα που υποχρεούνταν να παρακολουθήσουν οι ευέλπιδες κατά το 1870 αναφέρονταν laquoη Αρχιτεκτονική Συνθέσεις Αρχιτεκτονικής Εφαρμοσμένη Μηχανική Γεφυροποιία Πυροβολική Πολεμική Τέχνη Οχυρωτική Οδοποιία καraquo165

Σε αντίθεση προς τα προβλεπόμενα στον Οργανισμό του 1864 όπου το μάθημα των Θρησκευτικών αναφέρονταν ρητώς μεταξύ των εισιτηρίων μάλιστα μαθημάτων της Σχολής στον παρόντα ως άνω Οργανισμό του 1870

163 Στην έκφραση της αγωνίας για τα εν Ελλάδι εκπαιδευτικά δρώμενα της εποχής συνέβαλαν δύο σύλλογοι α) ο laquoΣύλλογος πρός διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτωνraquo που μέσα από μια εμπεριστατωμένη έκθεση του 1872 συντάκτης της οποίας υπήρξε ο μετέπειτα υπουργός Παιδείας Δημήτριος Μαυροκορδάτος περιέγραφε με μελανά χρώματα την κατάσταση και στις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης και β) ο laquoΔιδασκαλικός Σύλλογοςraquo που ιδρύθηκε το 1872 από εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων και ο οποίος εξέφραζε την ανησυχία του laquoγιά τήν ὑπάρχουσαν οἰκτράν κατάστασιν τῶν σχολείων καί διδασκάλωνraquo Το ίδιο έτος ο εκπαιδευτικός Μιλτιάδης Βρατσάνος θα απευθύνει δημόσια έκκληση προς την ελληνική κυβέρνηση για αύξηση των κονδυλίων για την παιδεία με παράλληλο περιορισμό των αντιστοίχων που προορίζονταν για στρατιωτικούς σκοπούς Α Δημαρά laquoΕκπαίδευσηraquo οπ σ 490 164 Η συνδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας εφηρμόσθη από τους μοναχούς της laquoΑδελφότητος του Χριστιανικού Δόγματοςraquo στην Γαλλία κατά την οποία laquoτο μαθητικό δυναμικό χωριζόταν σε τρεις διαδοχικές τάξεις υπό την ευθύνη τριών δασκάλων Οι μαθητές κάθε τάξης είχαν όλοι το ίδιο επίπεδο γνώσεων σε όλα τα μαθήματα ενώ η διδασκαλία γινόταν πάντα απευθείας από το δάσκαλο Αυτή η lsquoδιδασκαλία όλων και κανενόςrsquo συνδύαζε αφενός την άμεση επαφή του δασκάλου με τα παιδιά και αφετέρου την μετάδοση των γνώσεων σε συλλογικό επίπεδοraquo Λ Παπαδάκη Η αλληλοδιδακτική μέθοδος οπ σ 51 165 Α Καστάνη laquoΙστορία Σχολήςraquo οπ

46

διαπιστώνεται ότι απουσιάζει οποιαδήποτε μνεία στο θρησκευτικό μάθημα γεγονός που υποδηλώνει κάποιου είδους στρατηγική μετατόπιση προς την κατεύθυνση της εμπέδωσης της διδασκαλίας των τεχνοκρατικών εκείνων μαθημάτων που σχετίζονταν με την ιδιοπροσωπία και τον παραγωγικό σκοπό της Σχολής Η διαπίστωση αυτή έρχεται να δικαιώσει τις ανησυχίες του Ζαννουβίου για προσπάθεια εξοβελισμού του μαθήματος από το εν λόγω πρόγραμμα σπουδών

Οι διαπιστώσεις του Νικάνδρου θα πρέπει ωστόσο να περιοριστούν στο πλαίσιο λειτουργίας της ΣΣΕ και της θέσης του μαθήματος των Θρησκευτικών σε αυτήν κατά την εν λόγω εποχή χωρίς να αντανακλούν τη θέση του μαθήματος στη δευτεροβάθμια εν γένει εκπαίδευση κατά την ίδια χρονική περίοδο Και τούτο διότι όπως παρατηρεί σχετικώς ο Σταύρος Γιαγκάζογλου (Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου) μετά την ανασύνδεση της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο (1850) laquoτο μάθημα των θρησκευτικών ανακτά μια οργανική πλέον σχέση προς τα αναλυτικά προγράμματα της Εκπαίδευσης ενώ με παρόμοιο Διάταγμα του 1867 ενισχύεται επιπλέον η διδασκαλία του θρησκευτικού μαθήματος στην τότε Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ὲκτοτε οι ώρες διδασκαλίας παραμένουν περίπου σταθερές ως τις μέρες μαςraquo 166

Η πλέον ξεκάθαρη τοποθέτηση του Νικάνδρου για τη θέση του μαθήματος των θρησκευτικών στην εκπαίδευση εν γένει εκφράζεται σε υποσημείωση του Κώδικα Αυτοβιογραφίας επί άρθρου του το οποίο αναφέρεται στη θρησκευτική κατάσταση στην Ελλάδα (εφημ laquoἈθηνᾶraquo 28η Απριλίου 1861) Ο κρητικός κληρικός θεωρεί υπεύθυνους για την απαξίωση του μαθήματος των Θρησκευτικών στην συνείδηση των μαθητών πρωτίστως του Γυμνασιάρχες των ελληνικών σχολείων εμμέσως δε πλήν σαφώς και την κρατική πολιτική επί του θέματος laquoΟἱ Γυμνασιάρχαι μέρος τῆς Κυβερνήσεως ἀποτελοῦντες συνιστῶσι τό μάθημα τό ἱερόν τοῖς μαθηταῖς δημοσίως ἐπουσιῶδες καί πολλάκις αὐτοί οὗτοι ἐμποδίζουσι τούς διδασκάλους λέγοντες ἄφες σήμερον τούς μαθητάς διότι καταγίνονται εἰς οὐσιωδέστερα μαθήματαraquo167 Στο ως άνω άρθρο θα υπογραμμισθεί και η ευθύνη των καθηγητών και των γονέων οι οποίοι όντας αδιάφοροι περί τα θρησκευτικά εμπεδώνουν στα παιδιά τους το αίσθημα αδιαφορίας περί της θρησκευτικής κατηχήσεως και διδασκαλίας Αντιτιθέμενος ο Νίκανδρος στην ως άνω σκοπιμότητα και προοπτική ιδίως εντός του πλαισίου λειτουργίας της ΣΣΕ θα δηλώσει την πεποίθησή του ότι το μάθημα των Θρησκευτικών πρέπει να έχει παντοτινή θέση στα αναλυτικά προγράμματα σπουδών που αφορούν τη μάθηση όλων εκείνων που στο μέλλον θα κληθούν να στελεχώσουν τις στρατιωτικές υπηρεσίες της Πατρίδας laquoδιότι πρό πάντων ὁ στρατιώτης ὀφείλει νά εἶναι χριστιανόςraquo168 Για τον Ζαννούβιο προφανώς δεν τίθεται κανένα θέμα ασυμβιβάστου μεταξύ της ιδιότητος του

166 Εισήγηση του Στ Γιαγκάζογλου με τίτλο laquoΗ φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας του Θρησκευτικού Μαθήματος Η Θρησκευτική αγωγή στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίεςraquo στο διήμερο εκπαιδευτικό σεμινάριο ελληνικής εκπαιδευτικής αποστολής που διοργανώθηκε με πρωτοβουλία του Υπουργείου Ὲθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στο Λονδίνο μεταξύ 11ης και 12ης Δεκεμβρίου 2006 Η εν λόγω εισήγηση είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα www helenic-education-ukeuropeschgr 167 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 55 - 56 168 Οπ σ 27

47

χριστιανού και εκείνης του στρατιώτου169 Τουναντίον στην σκέψη του κρητικού κληρικού η δεύτερη ιδιότητα πρέπει πάντοτε να συμπεριλαμβάνει και την πρώτη εις την οποία και επιβάλλεται Αυτή η σχέση απορρέει από την ιδιαιτέρως διαδεδομένη στοχοθεσία του ελληνικού σχολείου των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα κατά την οποία laquoη εκπαίδευση συνδέεται στενά με την εθνική διάσταση και ο ρόλος του σχολείου θεωρείται ιδιαίτερα κρίσιμοςraquo170 Ο ρόλος που ο Ζαννούβιος επιφυλάσσει στα Θρησκευτικά ως μέσου προπαρασκευής των στρατιωτών που θα υπηρετήσουν την Πατρίδα παραπέμπει εμμέσως στην χρησιμοθηρική αντίληψη περί της ιδεολογίας του ελληνοχριστιανικού ιδεώδους171 που κατά διαστήματα κυριάρχησε ως κατεύθυντήριος ιδεολογικός άξονας και πυξίδα πολιτικού προσανατολισμού του ελληνικού κράτους Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ έχουμε μία πρώτη αν και όχι αρκετά σαφή ένδειξη περί της εν γένει ιδεολογικής τοποθετήσεως του Ζαννουβίου που θεωρεί το θρησκευτικό μάθημα σαν ένα χρηστικό εργαλείο στην υπηρεσία των εθνικών εκπαιδευτικών και κοινωνικών επιδιώξεων του ελληνικού κράτους Σε κάθε περίπτωση η παραμονή του μαθήματος των Θρησκευτικών στα προγράμματα σπουδών172 ιδίως σε εκείνα των στρατιωτικών σχολών επιβάλλεται κατά τον κρητικό κληρικό λόγω της χρηστικότητάς του στην ανάδειξη και σφυρηλάτιση αξιόμαχου έμψυχου στρατιωτικού υλικού Μία δεύτερη αναφορά του Ζαννούβιου αυτή τη φορά προς την Διοίκηση της ΣΣΕ με ημερομηνία 15η Σεπτεμβρίου 1872 έρχεται να φωτίσει και άλλες πτυχές της σύγκρουσής του με την Διοίκηση της Σχολής Ὸπως πληροφορούμαστε στον Ζαννούβιο δεν επετράπη να βαθμολογήσει τα χειρόγραφα των μαθητών που αφορούσαν στις εισιτήριες εξατάσεις καθώς το έργο της αξιολόγησης των γραπτών ανετέθη σε ειδική εξεταστική Επιτροπή Η εξήγηση για τον αποκλεισμό του Νικάνδρου από το βαθμολογικό έργο ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι είχε διαμορφωθεί στους κόλπους των συναδέλφων του η εντύπωση ότι ο κρητικός κληρικός διευκόλυνε τρόπον τινά σε βαθμολογικό επίπεδο τους μαθητές και δεν ήταν αρκούντως αυστηρός και αντικειμενικός στις κρίσεις του Πρός τούτο και η σχετική προειδοποίηση που

169 Για την (α)συμβατότητα μεταξύ της χριστιανικής και της στρατιωτικής ιδιότητας βλ Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2003 σ 6 όπου επισημαίνεται η αρχική αρνητική στάση της Εκκλησίας των πρώτων χριαστιανικών αιώνων στο θέμα της στράτευσης των χριστιανών και η μετέπειτα διαλακτικότερη τοποθέτησή της επί του θέματος αμέσως μετά την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του Ρωμαϊκού Κράτους τον 4 μ Χ αιώνα 170 Α Γιαννοπούλου laquoΙστορία του εκπαιδευτικού ζητήματος Μεταρρύθμιση του 1964 43 χρόνια μετά Κατάργηση της δωρεάν παιδείαςraquo την 06102009 στην ιστοσελίδα wwwconf2007eduuoigrPraktika 97-151pdf 171 Την ανάγκη ιδεολογικού και πολιτικού αποφορτισμού του όρου λόγω της σύνδεσής του με ένα έντονο συντηρητισμό στην εκπαιδευτική πράξη αλλά και της συγκυριακής απαξίωσής του εξαιτίας της προπαγανδιστικής χρησιμοποίησής του κατά την διάρκεια της Επταετίας της Χούντας (1967 ndash 1974) ως εθνικιστικού συνθήματος με την ταυτόχρονη επανάκτηση του πρωτογενούς και ουσιαστικού εννοιολογικού και σημασιολογικού περιεχομένου του που είναι ή αναφορά στο δίπολο ελληνικότητας και χριστιανισμού κλασικού ελληνικού ορθολογισμού και Χριστιανικής Ορθοδοξίας υποστήριξε στην προσφώνηση κατά την Εορτή των Τριών Ιεραρχών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (30ή Ιανουαρίου 2002) ο τότε Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητής της Γλωσσολογίας Γ Μπαμπινιώτης Βλ την προσφώνησή του με τίτλο laquoΟι τρείς Ιεράρχες Θεμελιωτές της Ορθοδοξίαςraquo την 06102009 στην ιστοσελίδα wwwupatrasgrinaostreis_ierarxes_themelio_mpampiniotishtml 172 Για την κατοχύρωση του μαθήματος των Θρησκευτικών στην εκπαίδευση και τους γενικότερους εκπαιδευτικούς προβληματισμούς που κατά καιρούς αναδύονται βλ Ι Κογκούλη Διδακτική των Θρησκευτικών οπ σ 27 ndash 56

48

εδέχθη κατά την διάρκεια διεξαγωγής των ετήσιων εξετάσεων laquoνά μήν βοηθῇς τούς μαθητάς ἄλλως νά ἐξετάσῃ ὁ Κύριος Βενιζέλοςraquo173 Το δυσμενές για τον Ζαννούβιο κλίμα πιστοποιείται και από έτερο γράμμα174 του ιδίου προς το ΥΣ την 17η Οκτωβρίου 1872 Η διαδικασία ξηλώματός του είχε ήδη ξεκινήσει με καταγγελία του Διευθυντή των Σπουδών της Σχολής Μ Μουνδάκη προς το εν λόγω Υπουργείο Ο Ζαννούβιος προαισθανόμενος το άδοξο τέλος και της δεύτερης θητείας του στην Στρατιωτική Σχολή θα επικεντρώσει πλέον την προσπάθειά του στην πλήρη οικονομική του αποζημίωση σύμφωνα με όσα και προηγουμένως αξίωνε σε άλλη αναφορά του (21η Απριλίου 1872) Η απόλυσή του έλαβε χώρα τρεις μέρες αργότερα την 20η Οκτωβρίου Η δεύτερη θητεία του στην Σχολή διήρκησε περίπου δύο έτη και ήταν σαφώς συντομότερη από την πρώτη (3 έτη και 7 μήνες) Παρά ταύτα η συνολική του παρουσία στο διδακτικό προσωπικό της Σχολής για 5frac12 έτη δεν μπρορεί να θεωρηθεί ολιγόχρονη Τουναντίον από χρονικής πλευράς συναγωνίζεται σχεδόν ισάξια την μακροβιότερη διδασκαλική παρουσία του Ζαννουβίου στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου που πλησίασε τα 6 πλήρη ακαδημαϊκά έτη Ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στα γεγονότα της απόλυσής του από την ΣΣΕ αποδίδει ευθύνες πέραν από τον Διευθυντή Σπουδών και σε δύο άλλα πρόσωπα τον Χ Ζυμβρακάκη και τον Μ Μουσουδάκη Η ιστορία κυριολεκτικώς επαναλαμβάνεται Κατά τα γραφόμενα στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας και στις δύο θητείες του κρητικού κληρικού στην ΣΣΕ δύο πρόσωπα πρωτοστατούν κατά πανομοιότυπο τρόπο ο μεν Τμηματάρχης του ΥΣ Κακαναράκης συμβάλοντας τα μέγιστα τόσο στην πρόσληψή όσο και στην επαναπρόσληψη του Νικάνδρου ο δε υπουργός Στρατιωτικών Ζυμβακάκης υποσκάπτοντας και τις δύο φορές την παρουσία του Ζαννουβίου στη Σχολή όπερ οδήγησε τον τελευταίο στην απόλυσή του Τα αίτια της δεύτερης απόλυσής του από το διδακτικό προσωπικό της Σχολής αν και έχουν ως αφετηρία την διαμάχη του Ζαννουβίου κυρίως με τον Διευθυντή Σπουδών για το σχολικό πρόγραμμα και τις μεθόδους διδασκαλίας θα πρέπει να αναζητηθούν στον ιδιόρυθμο ψυχικό κόσμο του Νικάνδρου Η εν γένει διδασκαλική παρουσία του στην ΣΣΕ αποτελεί την πλέον απτή έκφραση της εσωτερικής δυσκολίας που ο κρητικός κληρικός αντιμετώπιζε στις σχέσεις προς τους συναδέλφους του Βεβαίως στον Κώδικά του η πραγματικότητα αυτή θεωρητικοποιείται και προβάλλεται ως μία σύγκρουση αμιγώς εκπαιδευτικού χαρακτήρα Ο πυρήνας της όμως ευρίσκεται στην ενγενή χαρακτηριολογική αδυναμία του Ζαννουβίου να συμβιώσει και να συνεργασθεί με τον περίγυρό του Η ευρέως παρατηρούμενη έλλειψη επικοινωνίας του Νικάνδρου με το εργασιακό του περιβάλλον λαμβάνει τις πλέον εκρηκτικές διαστάσεις κατά την παρουσία του στην δημόσια εκπαίδευση όντας καθηγητής στην ΣΣΕ Είναι δε παράδοξη και δυσερμήνευτη η διαπίστωσή μας ότι δηλαδή το ως άνω συμπέρασμα δεν φαίνεται να ισχύει για την παρουσία του Ζαννουβίου στους κόλπους της ιδιωτικής εκπαίδευσης από τις αναφορές του Κώδικα τόσο στα εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου όσο και στο Βαρβάκειο Λύκειο απουσιάζουν πληροφορίες που να σχετίζονται με την συμπεριφορά του Νικάνδρου τη συναναστροφή του με την λοιπή εκπαιδευτική κοινότητα και 173 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 174 Οπ σ 27 - 28

49

τους λόγους της απόλυσής του Η μόνη πιθανή υπόθεση που μπρορούμε να κάνουμε έχει να κάνει με τις πλέον προσιτές και ανεκτές προς αυτόν συνθήκες εργασίας που ενδεχομένως να συνήντησε στον χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης γεγονός που δεν άφησε πολλά περιθώρια στον ευέξαπτο Νίκανδρο να εκδηλωθεί αναλόγως Η τελευταία νύξη του Νικάνδρου σχετικά με το πέρασμά του από τη ΣΣΕ απαντάται σε νέα αναφορά175 του προς το ΥΣ με ημερομηνία 6η Νοεμβρίου 1872 Και πάλι μοναδικό αντικείμενό της ήταν η διευθέτηση των οικονομικών εκκρεμοτήτων της Διοικήσεως της Σχολής προς το πρόσωπό του που αφορούσε τους τελευταίους έξι μήνες της διδασκαλικής του παρουσίας σε αυτήν για την εξόφληση της οποίας αιτείται τη συνδρομή του Υπουργείου Η επιμονή του αυτή θα πρέπει να αποδοθεί στην δύσκολη οικονομική κατάσταση που αντιμετώπιζε καθ᾽ όλη σχεδόν τη διάρκεια της ζωής του και όχι ασφαλώς σε διάθεση προς πλουτισμό Παραδόξως οι πληροφορίες περί της ζωής και της δράσεως του Νικάνδρου μετά την απόλυσή του από τη Στρατιωτική Σχολή είναι πολύ περιορισμένες και εξαιρετικά σποραδικές δηλωτικές μίας λιγότερο εντατικής ενασχολήσεώς του με το διδασκαλικό λειτούργημα Παραλλήλως αποτελούν και ένα προμήνυμα ότι το βιολογικό τέλος του Ζαννουβίου δεν απήχε και πολύ 18 Ο θάνατος Το έγγραφο του ΥΕΔΕ της 25ης Φεβρουαρίου 1887 με το οποίο ανακοινώθηκε στον Νίκανδρο η απόλυσή του από το διδασκαλικό προσωπικό του Βαρβάκειου Λυκείου αλλά και από το διδακτικό επάγγελμα γενικότερα αποτελεί και την τελευταία πληροφορία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας για την επίγεια ζωή του Νικάνδρου Το γεγονός ότι μετά το 1887 παύει οποιαδήποτε ενημέρωση για τις δραστηριότητές του αποτελεί σαφή ένδειξη ότι ο θάνατός του πρέπει να ακολούθησε σχετικά σύντομα Αλλωστε η δύσκολη οικονομική κατάσταση που αντιμετώπιζε καθ᾽ όλη τη διάρκεια της ζωής του σε συνδυασμό με τις συχνές μετακινήσεις στον επαγγελματικό του χώρο τις περιπετειώδεις διακυμάνσεις στις σχέσεις του με την ΙΣΕΕ (όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο) και τις κρατικές αρχές αλλά και τις ταραγμένες σχέσεις του με τις εκάστοτε προϊστάμενες του αρχές οπωσδήποτε θα έφθειραν την υγεία του σε μικρή σχετικά ηλικία Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως σε ηλικία 25 ετών κινδύνευσε να χάσει τη ζωή του από επιδημία χολέρας που μάστιζε την Αθήνα το 1853176 Επιπλέον ο ίδιος ο Κώδικας παρέχει μία ισχυρή ένδειξη ότι το τέλος της επίγειας ζωής του ήταν κοντά από το 1872 και εφεξής οι παρεχόμενες στον Κώδικα πληροφορίες για την ζωή του Ζαννουβίου αισθητά λιγοστεύουν Μοναδικές πηγές πληροφορήσεως εν προκειμένω αποτελούν το άρθρο του Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo και η νεκρολογία του Νικάνδρου στην laquoΝέα Ἐφημερίδαraquo Ο Τωμαδάκης εντελώς επιγγραμματικώς αναφέρει ότι ο Ζαννούβιος laquoάπέθανε ἐξ ἀσιτίας (11 Μαΐου 1888) ἐν Ἀθήναις ἀφοῦ ἐπί ἔτος καί πλέον ἐστερεῖτο θέσεως και μέσων συντηρήσεωςraquo177 Η πληροφορία αυτή έρχεται να ενισχύσει την υπόνοια μας περί της μονομερούς

175 Οπ 176 Οπ σ 4 177 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποιraquo οπ

50

και μονόπλευρης ενασχολήσεως του Νικάνδρου με το διδασκαλικό επάγγελμα και το συγγραφικό έργο εις βάρος της ιερατικής του διακονίας178 Πρόκειται δηλαδή για μία έμμεση ένδειξη περί της επιλογής του Νικάνδρου όπως την εκθέσαμε ανωτέρω179 Και τούτο διότι η παύση εξασκήσεως του διδασκαλικού έργου από την στιγμή μάλιστα που δεν εκτελούσε εφημεριακά καθήκοντα σε κάποια ενορία της πόλης των Αθηνών σήμανε ταυτοχρόνως και την στέρηση των όποιων πόρων προς το ζην Σε κάθε περίπτωση το τέλος του Νικάνδρου υπήρξε θλιβερό και αξιολύπητο Σαφώς εκτενέστερες και άκρως διαφωτιστικές πληροφορίες για τον θάνατο του κρητικού κληρικού και διδασκάλου παρέχει η laquoΝέα Ἐφημερίςraquo Την επομένη του θανάτου του η προμνημονευθείσα αθηναϊκή εφημερίδα αφιερώνει μία στήλη στον κεκοιμημένο με τίτλο laquoΝίκανδρος Ζαννούβιοςraquo Το κείμενο με άκρως περιγραφικό τρόπο πληροφορεί ότι laquoΧθές περί τήν 1μμ εὑρέθη νεκρός ἐν τῷ δωματίῳ του ἐπί τῆς ὀδοῦ Σόλωνος ὕπτιος ἐπί τῆς κλίνης ὡς νά ἐκοιμᾶτο ὁ ἀνά τήν πόλιν ἡμῶν καί ἰδίως εἰς τόν κύκλον τῶν διδασκάλων γνωστότατος γηραιός διδάσκαλος Νίκανδρος Ζαννούβιος διδάσκαλος τῶν ἱερῶν μαθημάτων ἀπό τριαντακονταετίας Ὡς ἐξηκριβώθη δέ ὑπό τῶν ἀστυιάτρων ἀπέθανεν ὁ τάλας ἐξ ἀσιτίας διότι ἄνευ θέσεως πρό ἑνός καί ἐπέκεινα ἔτους οὐδένα πόρον εἶχε πρός ἐξοικονόμησιν τῆς τροφῆς του τουλάχιστονraquo180 Η πλέον εντυπωσιακή πληροφορία της νεκρολογίας έγκειται στο ότι επί της τραπέζης της οικείας του στην περιοχή του Κολωνακίου181 όπου και διέμενε κατά τα τελευταία τουλάχιστον έτη της ζωής του ο Νίκανδρος ευρέθη σφραγισμένος ιδιόχειρος φάκελος του θανόντος προς την διεύθυνση συντάξεως της laquoΝέας Ἐφημερίδοςraquo Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ασφαλώς ότι ο Ζαννούβιος είχε πλήρη επίγνωση περί του επερχομένου φυσικού του τέλους και προετοίμασε τρόπον τινά το υστερόγραφόν του δίνοντας μία συνοπτική εικόνα περί της βιογραφίας του από την οποία απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στον ιερατικό του βίο ακόμη και σε αυτό το γεγονός της παραμονής του στην Μονή Γωνιάς και της εις διάκονον χειροτονίας του Η πένα του περιεστράφη αποκλειστικώς στην έκθεση των σπουδών που πραγματοποίησε για να επεκταθεί σε πληροφορίες σχετικά με την εξάσκηση του διδασκαλικού επαγγέλματος182 από τις διάφορες θέσεις που πέρασε και να καταλήξει σε μία σύντομη απαρίθμηση του συγγραφικού του έργου Συνοψίζοντας και πάντοτε εν σχέσει προς τον χαρακτήρα του Νικάνδρου πρέπει να τονισθεί ότι αυτό που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη του αʹ μέρους του κώδικα Αυτοβιογραφίας είναι η πανομοιότυπη αντίδρασή του κάθε φορά που

178 Η πλέον εύηχη απόδειξη για τον παραμερισμό της ιερατικής του διακονίας τυγχάνει το γεγονός της παραμονής του Νικάνδρου στις τάξεις των διακόνων και η μη χειροτόνησή του στον βrsquo βαθμό της ιερωσύνης 179 Βλ Κεφα λαιο Α΄ της παρου σης εργασιας σ 14 ndash 25 180 Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ 181 Το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος πέρασε ένα μέρος της ζωής του στην περιοχή του Κολωνακίου δεν έρχεται σε αντίθεση προς την οικτρά οικονομική του κατάσταση που τον οδήγησε στον θάνατο δεδομένου ότι μέχρι το 1880 το Κολωνάκι ήταν μια αρκετά αραιοκατοικημένη περιοχή της αθηναϊκής πρωτεύουσας Η ως άνω περιοχή κατέστη μια laquoαριστοκρατούποληraquo μόλις κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (1923 ndash 1940) Περισσότερα βλ στο άρθρο του Β Φασούλα laquoΚολωνάκι η δημιουργία της πρώτης συνοικίας αριστοκρατών της σύγχρονης Ελλάδοςraquo την 07112009 στην ιστοσελίδα httpwwwkolonaki-presscomkolonaki-proti-sinoikia-aristokraton-elladoshtml 182 Η Νεκρολογία περί του Νικάνδρου τυγχάνει κατατοπιστική αναφορικώς με τις επαγγελματικές ενασχολήσεις των μαθητών που ο ίδιος εξεπαίδευσε διδάσκαντάς τους τα ιερά μαθήματα από τις διάφορες θέσεις που δίδαξε laquoδι᾽ ὅ ἔχαιρε βλέπων τούς μαθητάς αὐτοῦ βουλευτάς δικηγόρους δημοσιογράφους ταγματάρχας καί λοχαγούςraquo Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ

51

κάποιο φυσικό πρόσωπο ή θεσμικό σώμα (Σύνοδος Υπουργείο) υιοθετούν αρνητική στάση και αποφασίζουν να μην ικανοποιήσουν το οποιοδήποτε αίτημά του Σε κάθε ανάλογη περίπτωση ο πεπαιδευμένος κρητικός κληρικός προσφεύγει τόσο στην εκτόξευση βαρύτατων χαρακτηρισμών εναντίον των αμφισβητιών του (laquoΦαρισαίοιraquo183 laquoκακή μητρυιάraquo184) όσο και στην αντιμετώπιση αυτών με ειρωνικές επικλήσεις (οἱ καλοί οὗτοι ἄνθρωποιraquo185) Οι αντιδράσεις του αυτές προϊόν του ιδιαίτερου εσωτερικού ψυχολογικού του κόσμου δηλώνουν εγγενή αδυναμία να αποδεχτεί την αρνητική κρίση των άλλων προς το άτομό του και πολύ περισσότερο την απορριπτική και επικριτική αντιμετώπιση της παραγωγικής συγγραφικής και εκπαιδευτικής του εργασίας Χαρακτηριστικό δείγμα των αντιδράσεών του αποτελούν οι σχέσεις του προς την ΙΣΕΕ σε συνάρτηση πάντοτε προς το συγγραφικό του έργο όπως θα φανεί στο κεφάλαιο που ακολουθεί

183 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 22 184 Οπ σ 10 29 31 123 185 Οπ σ 28

52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Βrsquo

ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Η συστηματική ενασχόληση με το συγγραφικό έργο αποτελεί για τον Ζαννούβιο μία κεντρική επιλογή στην ζωή του η οποία συνυφαίνεται με τις επαγγελματικές του ενασχολήσεις στον χώρο της ελληνικής δημόσιας και ιδιωτικής εκπαίδευσης του βrsquo μισού του 19ου αιώνα Και τούτο συμβαίνει καθώς ο Ζαννούβιος συνιστά τον τύπο εκείνο του εκπαιδευτικού λειτουργού ο οποίος δεν συμμετέχει απλώς και μόνο στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι επειδή αυτό επιβάλλεται εκ της ιδιότητός του ως διδασκάλου Ο Νίκανδρος βλέπει την παρουσία του στην εκπαίδευση ως μία δυνατότητα προβληματισμού τόσο για το περιεχόμενο της ύλης των διδασκομένων μαθημάτων που τον αφορούν όσο και για την επικρατούσα μέθοδο διδασκαλίας του προσφερόμενου μορφωτικού αγαθού προς τους μαθητές Σ᾽ αυτό το πλαίσιο και υπό την οπτική γωνία της διπλής ιδιότητας του εκπαιδευτικού-συγγραφέα οφείλει ο ερευνητής να δει και να προσεγγίσει το συγγραφικό έργο του κρητικού κληρικού Ὲνα έργο που θα αποτελέσει τον πλέον μόνιμο σύντροφο και συνοδοιπόρο του Νικάνδρου κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του από την είσοδό του στο διδασκαλικό επάγγελμα μέχρι και τά πρόθυρα της τελευτής του

Η συγγραφική παραγωγή του Ζαννουβίου πρέπει να χωριστεί σε δύο ομάδες η πρώτη αφορά τα αυτοτελή του συγγράμματα που προήλθαν από την γραφίδα του και είδαν κατά καιρούς το φως της δημοσιότητας Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για τρία έργα186 του το πρώτο σύγγραμμα αμιγώς λειτουργικού περιεχομένου τιτλοφορείται laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo (αrsquo έκδοση 1858 βrsquo 1879) ενώ τα δύο επόμενα ήταν στενά συνδεδεμένα με την εκπαιδευτική του ειδίκευση και πείρα Αναφερόμαστε στην έκδοση α) της laquoἹεράς Ἱστορίαςraquo (αrsquo έκδοση 1870 βrsquo 1878 και γrsquo 1886) και της β) laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo (αrsquo έκδοση 1873 βrsquo 1887) που δημοσιεύθηκαν και επανεκδόθηκαν αμφότερα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και υπό δυσμενείς συνθήκες

Η συγγραφή των ως άνω έργων δίνει την αφορμή για την εξέταση ενός σημαντικού κεφαλαίου που σχετίζεται με τις σχέσεις του Νικάνδρου προς την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή του ελληνικού κράτους την ΙΣΕΕ Επιπλέον δι᾽ αυτών παρουσιάζονται οι θεολογικές θέσεις του κρητικού κληρικού σε

186 Η ενασχόληση του Ζαννούβιου με το περιεχόμενο των εν λόγω γνωστικών αντικειμένων από τον χώρο της Θεολογίας συνδέεται προφανώς με το γεγονός ότι τόσο η laquoἹερά Ἱστορίαraquo όσο και η laquoἹερά Κατήχησιςraquo αποτελούσαν ιδίως κατά την πρώτη δεκαετία μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους τα μοναδικά κανάλια παροχής θρησκευτικών γνώσεων στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Τούτο συνέβαινε κατά τον Κωνσταντίνο Οικονόμο λόγω της επικρατήσεως των θεολογικών απόψεων του Θεόκλητου Φαρμακίδη το 1833 που συμφωνούσαν και με τις επιδιώξεις της βαυαρικής Αντιβασιλείας γεγονός που είχε άμεσο και ορατό αντίκτυπο εκτός των άλλων και στον κανονισμό διδασκαλίας της εποχής laquoἀλλά καί αὐτός ὁ τῆς δημοσίου διδασκαλίας κανονισμός ἤ ὀργανισμός ὀλίγον συμμαχεῖ πρός τήν διδασκαλίαν τῆς εὐσεβείας Καί εἰς τά ἀλληλοδιδακτικά παιδαγωγεῖα καί εἰς τά Ἑλληνικά Σχολεῖα καί εἰς τά Γυμνάσια ὀλίγον μόνον καί ἐν παρέργῳ γίνεται λόγος τῆς ὀρθοδόξου πίστεως Μόνον διδάσκεται σύντομος κατήχησις καί ἱερᾶς ἱστορίας ἐπιτομή καί ταῦτα ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος Ἄλλο δέ μάθημα εὐσεβείας δεν παραδίδεταιraquo Η ως άνω κατάσταση κατά τον καθηγητή Βλάσιο Φειδά μετεβλήθη από το 1844 και εξής με την αναγνώριση της παραδοσιακής θεσμικής θέσεως της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ελληνική κοινωνία διά μέσου των διατάξεων του Συντάγματος της εποχής όπερ συνέβαλε στην ανάκτηση της παραδοσιακής οργανικότητας του θρησκευτικού μαθήματος στα αναλυτικά προγράμματα της εκπαίδευσης Βλ Φειδά laquoΤό πρόβλημα τοῦ σκοποῦ τῆς παιδείας στόν νεώτερο Ἑλληνισμόraquo Σύναξη 8 (Φθινόπωρο 1983) σ 20

53

ζητήματα που αφορούν την Δογματική και την Ηθική διδασκαλία της Εκκλησίας Ειρήσθω εν παρόδω ότι άπαντα τα ως άνω πονήματα δεν περιλαμβάνονται αυτούσια στον υπό εξέτασιν Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου παρά μόνον κάποιες αναφορές που σχετίζονται με την διαδικασία έκδοσής τους και την αποδοχή που αυτά έτυχαν από τις αρμόδιες κρατικές και εκκλησιαστικές αρχές

Η δεύτερη κατηγορία έργων187 αφορά α) τις συλλογές188 άρθρων (φυλλάδια) του Νικάνδρου για τις οποίες υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας και αλλαχού περί της εκδόσεώς των και β) την αρθρογραφία του Ζαννουβίου στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο189 της εποχής Πρόκειται για μία αρκετά εκτενή συλλογή άρθρων που άπτεται ποικίλων θεμάτων τα οποία απησχόλησαν την γραφίδα του Νικάνδρου (εκκλησιαστικά εκπαιδευτικά πολιτικά και κοινωνικά) Η κατηγορία αυτή των δημοσιευμάτων του Ζαννουβίου συνιστά και το βrsquo και τελευταίο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας190 του Αποτελεί δε και το σημαντικότερο τμήμα του Κώδικα

187 Η δεύτερη ομάδα των έργων του Ζαννουβίου θα αποτελέσει την βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί η πραγμάτευση του Δrsquo του Εrsquo και του ΣΤrsquo κεφαλαίου της παρούσης εργασίας σχετικώς προς την ιδεολογική σκέψη και την εκκλησιαστική κατεύθυνση του κρητικού κληρικού 188 Πρόκειται για τα κάτωθι φυλλάδια ndash συλλογές άρθρων του α) Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα εκδ Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1876 β) του ιδίου Ποικίλα εκδ Ιω Κουβέλου και Αναστ Τρίμη 15 Ιουνίου 1878 γ) του ιδίου Λόγος Ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 23 Ιουνίου ἐν τῷ Ναῷ lsquoἩ Ἁγία Εἰρήνη άνευ εκδοτικών στοιχείων (ευρέθη στην βιβλιοθήκη του Αγγέλου Παπακώστα που φυλάσσεται στο Πανεπιστήμιο Κρήτης) δ) του ιδίου Λόγος Ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 13 Ὀκτωβρίου ἐν τῷ Ναῷ lsquoἩ Ἁγία Εἰρήνηrsquo (εφημ laquoἈλήθειαraquo 21 (Δευτέρα) Οκτωβρίου 1868 αριθ 744 έτος Δrsquo σ 3 ndash 4) ε) του ιδίου Η αναμόρφωσις του κλήρου Αθήνα (20 Μαρτίου) 1872 και στ) του ιδίου Η Ρωσία και το Βουλγαρικό ζήτημα εκδ Ιω Κούβελου και Α Τρίμη Αθήνα 1878 189 Η μεγάλη πλειοψηφία των άρθρων του (29) εδημοσιεύθησαν στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo Τούτο αποτελεί από μόνο του απόδειξη ισχυρή περί της ιδεολογικο ndash εκκλησιαστικής ταυτότητάς του δεδομένου ότι laquoεἰς τούς περί τόν Φαρμακίδην κύκλους ἐγένετο ὄργανον ἡ ἐφημερίς lsquorsquoἈθηνᾶrsquorsquo εἰς δέ τούς περί τόν Οἰκονόμον κύκλους ἡ ἐφημερίς lsquorsquoΕὐαγγελική Σάλπιγξrsquorsquo καί κατόπιν ἡ ἐφημερίς lsquorsquoΑἰώνrsquorsquoraquo Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών οπ σ 100 Εκτός από τα ως άνω 29 άρθρα στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τα υπόλοιπα εδημοσιεύθησαν κατά την συχνότητα δημοσιεύσεως τούτων στον αθηναϊκό τύπο ως εξής εφημ laquoἈλήθειαraquo 12 άρθρα εφημ laquoἘλπίςraquo 3 άρθρα εφημ laquoΒουλήraquo 2 άρθρα εφημ laquoΑὐγήraquo 2 άρθρα εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 2 άρθρα εφημ laquoΠαλιγγενεσίαraquo 1 άρθρο εφημ laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo 1 άρθρο εφημ laquoΕὐαγγελισμόςraquo 1 άρθρο εφημ laquoΠρομηθεύςraquo 1 άρθρο εφημ laquoΜέριμναraquo 1 άρθρο εφημ laquoΠολίτηςraquo 1 άρθρο εφημ laquoἘφημερίς τῶν φιλομαθῶνraquo 1 άρθρο εφημ laquoἘθνοφύλαξraquo 1 άρθρο και εφημ laquoΝόμοςraquo 1 άρθρο Από χρονολογικής σκοπιάς η αρθρογραφική παραγωγή του Νικάνδρου ακολουθεί την εξής πορεία 1856 2 άρθρα 1857 8 άρθρα 1858 4 άρθρα 1860 3 άρθρα 1861 4 άρθρα 1862 9 άρθρα 1863 4 άρθρα 1865 1 άρθρο 1866 4 άρθρα 1868 4 άρθρα 1869 3 άρθρα 1870 1 άρθρο 1871 1 άρθρο 1872 3 άρθρα 1874 2 άρθρα και 1886 1 άρθρο Σημειωτέον ότι τα μισά σχεδόν (29) από τα άρθρα του δημοσιεύονται κατά την δεκαετία του 1860 ενώ από το 1870 η συχνότητα δημοσιεύσεώς των μειώνεται αισθητά Αξιοσημείωτον τυγχάνει και το κενό που εμφανίζεται εν προκειμένω μεταξύ των ετών 1874 ndash 1886 Τούτο θα πρέπει να αποδοθεί στην εντονότερη ενασχόληση του Ζαννουβίου με τη συγγραφή των αυτοτελών έργων του από το 1870 και εντεύθεν Ως προς την επιλογή συγκεκριμένων εντύπων για την έκφραση των απόψεών του ο κρητικός κληρικός δείχνει προτίμηση κατά τα αρχικά στάδια της αρθρογραφικής του παρουσίας προς τις εφημερίδες laquoἈθηνᾶraquo (1856 ndash 1863) laquoἘλπίςraquo (1857 ndash 1862) laquoΑὐγήraquo (1857 ndash 1858) laquoἘφημερίς τῶν φιλομαθῶνraquo (1858) laquoΤό μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo (1862) laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo (1862) και laquoΕὐαγγελισμόςraquo (1863) εν συνεχεία δε θα στραφεί προς τις εφημερίδες laquoΠαλιγγενεσίαraquo (1865) laquoἘθνοφύλαξraquo (1866) laquoἈλήθειαraquo (1868-1870) και laquoΠρομηθεύςraquo (1869) για να καταλήξει αρθρογραφώντας στις εφημερίδες laquoΜέριμναraquo (1872) laquoΠολίτηςraquo (1872) και laquoΒουλήraquo (1874) Ο Ζαννούβιος δηλαδή αρθρογράφησε κατά καιρούς σε δεκατέσσερεις διαφορετικές εφημερίδες οι οποίες ανήκαν στον κύκλο του αθηναϊκού ημερήσιου τύπου της εποχής Η πρώτη δημοσίευση έλαβε χώρα το 1856 και η τελευταία το 1886 δύο χρόνια πριν από την τελευτή του 190 Ως ελέχθη ήδη στο κεφάλαιο Αrsquo το πρώτο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας αποτελεί μία εκτενή εισαγωγή περί της ζωής του Νικάνδρου Ζαννουβίου Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινισθεί ότι ο Κώδικας δεν συμπεριελήφθη κατά την ως άνω άνω διαίρεση των έργων του κρητικού κληρικού στην πρώτη κατηγορία των αυτοτελών συγγραμμάτων του Νικάνδρου για λόγους θεματολογικής συνάφειας

54

καθώς σrsquo αυτό παρουσιάζονται οι προσωπικές απόψεις του Νικάνδρου για όλα τα θέματα της εποχής απόψεις που παρέχουν μία εύγλωττη εικόνα για την προσωπικότητα και την ιδεολογική ταυτότητα του συγγραφέα των σε σχέση πάντοτε με τους τότε προβληματισμούς και τα αιτούμενα της εποχής του

21 Το λειτουργικό σύγγραμμα laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo αrsquo έκδοση 1858 211 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος Εισαγωγικές παρατηρήσεις περί του συγγράμματος Το περιεχόμενο του έργου

Το εν λόγω έργο με τίτλο laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo ανήκει στην πρώτη κατηγορία των συγγραφικών πονημάτων του Νικάνδρου Η εξέτασή του προτάσσεται έναντι εκείνων της πρώτης ομάδος καθώς προηγείται χρονικά έναντι όλων των υπολοίπων αυτοτελών συγγραμμάτων του Η πρώτη αναφορά191 του Ζαννουβίου εν σχέσει προς την συγγραφή και έκδοση του εν λόγω έργου λαμβάνει χώρα την 20ή Ιανουαρίου 1858 Ο τριακονταετής κρητικός κληρικός με αγγελία του στην laquoἘφημερίδα τῶν Φιλομαθῶνraquo192 προανήγγειλε την έκδοση από το τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου193 του πρώτου συγγραφικού πονήματός του το οποίο είχε ακραιφνώς λειτουργικό περιεχόμενο και αφορούσε την τελετουργική ερμηνεία των τελουμένων στην Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου Ο

(ταυτότητας περιεχομένου) προς την δεύτερη κατηγορία εκείνη δηλαδή των άρθρων του στον τύπο της εποχής και των φυλλαδίων του που είδαν το φώς της δημοσιότητας την ίδια περίοδο 191 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 8 192 Το περί ου ο λόγος άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στην laquoἘφημερίδα τῶν Φιλομαθῶνraquo της 20ής Ιανουαρίου 1858 ούτε και στις πλησιέστερες προ και μετά ημερομηνίες προς την ως άνω Η μοναδική αγγελία όλου του έτους που προσιδιάζει στην εκκλησιαστική εκπαίδευση αφορά την σειρά εγκύκλιων μαθημάτων για τα Ιερατικά Σχολεία που ευρίσκεται στο φύλλο της εφημερίδας της 30ής Δεκεμβρίου 1858 αριθ 296 έτος ΣΤrsquo σ 769 ndash 770 Η εν λόγω Εφημερίδα αυτοπροσδιορίζεται ως laquoφιλολογική ἐκκλησιαστική καί τῆς δημοσίας ἐκπαιδεύσεωςraquo Το 1858 εκδίδεται άπαξ της εβδομάδος χρησιμοποιεί δε ως υπότιτλο της επικεφαλίδας δύο ρητά το πρώτο του Αρίστιππου (laquoΟὐχ οἱ πολλά ἀλλά οἱ χρήσιμα ἀναγιγνώσκοντες εἰσί σπουδαῖοιraquo) και το δεύτερο του Ισοκράτη (laquoἘάν ᾖς φιλομαθής ἔσῃ καί πολυμαθήςraquo) Κατά την πρώτη περίοδο εκδόσεως (1852 ndash 1876) η εφημερίδα ήταν εβδομαδιαία ενώ κατά την βrsquo περίοδο (από του 1889 και εντεύθεν ότε και υπεύθυνος ύλης ήταν ο Δημήτριος Πανταζής) κατέστη δεκαπενθήμερη Η ύλη της περιελάμβανε δημοσιεύσεις με σημαντικές πληροφορίες για τα οικονομικά ζητήματα της εποχής και την κατάσταση της δημόσιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα κατά το βrsquo μισό του 19ου αιώνα Οι δημοσιεύσεις εν προκειμένω περιελάμβαναν επίσης σημαντικό αριθμό ΒΔ του Ὸθωνα και του Γεωργίου Αrsquo καθώς και υπουργικών εγκυκλίων για θέματα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά Ν Κουτσούμπου laquoΑρχειακάraquo laquoΤο Βήμαraquo 23 Σεπτεμβρίου 2001 193 Για την έκδοση του εν λόγω συγγράμματος αναφορά κάνει ο Νίκανδρος και σε δικό του δεκαεξασέλιδο φυλλάδιο επιγραφόμενο laquoΠοικίλαraquo το οποίο εντοπίστηκε ως μέρος της βιβλιοθήκης Αγγέλου Παπακώστα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 1 Όπως μας πληροφορεί σχετικά ο συγγραφέας του φυλλαδίου σε αυτό συμπεριελήφθησαν τα πλεον σημαντικα κατ αυτόν από τα άρθρα του στον αθηναϊκό τύπο που αφορούσαν την laquoΜητρίδαraquo (Κυδωνία της Κρήτης) και την laquoΠατρίδαraquo (Αθήνα) τουτέστιν α) περί του άγγλου ναυάρχου Σπράτ και των εκτιμήσεών του για την Κρήτη (εφημερίδα laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo 1862 το άρθρο δεν ευρέθη καθώς η εφημερίς του εν λόγω έτους είναι κατεστραμμένη) β) laquoΤά δεινά τῶν Κρητῶν ὑπό τούς τουρκομάνους Πρός τούς Κρητικούς Τούρκουςraquo (δεν ευρέθη στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo την 15η Μαρτίου 1866 ούτε στις πλησιέστερες ημερομηνίες) γ) περί του ζητήματος της διαδοχής της εν Ελλάδι βασιλικής δυναστείας με αφορμή τη γέννηση του διαδόχου Κωνσταντίνου το 1868 (δεν ευρέθη στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo του αυτού έτους) δ) laquoἩ Κρήτη καί οἱ χριστιανοί Ἡγεμόνεςraquo (εφημερίδα laquoΑλήθειαraquo της 24 (Τρίτη) Ιουνίου 1869 αρ 913 έτος Δrsquo σ 1-2 ε) περί του Κωνσταντίνου Ρήγα του Φεραίου στην Εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo 7 (Παρασκευή) Μαΐου 1871 αρ 1373 έτος ΣΤrsquo σ 3 και στ) περί Γρηγορίου του Εrsquo στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo 14 (Τρίτη) Μαρτίου 1872 αρ 1591 έτος Ζrsquo σ 2

55

πλήρης τίτλος του έργου είχε ως εξής laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίανraquo194 Το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών περί του εν λόγω συγγραφικού έργου του Νικάνδρου προέρχεται από το πρώτο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του το οποίο πέραν της ως άνω αγγελίας στον τύπο περιλαμβάνει δύο αναφορές του Ζαννουβίου προς την ΙΣΕΕ μία συνοδική εγκύκλιο προς άπαντες τους Μητροπολίτες και επισκόπους της ελληνικής επικράτειας μία αναλυτική αναφορά-απάντηση του συγγραφέα προς την διοικούσα Εκκλησία ως και μία αναφορά του ιδίου προς το ΥΕΔΕ Η δεύτερη και τελευταία πηγή αντλήσεως υλικού εν προκειμένω τυγχάνει ο σχετικός φάκελος195 της αλληλογραφίας του συγγραφέα προς την ΙΣΕΕ που διασώζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Συνοδικού Μεγάρου της Ι Μονής Πετράκη εις Αθήνας Σε αυτόν διασώζεται το μοναδικό196 αντίγραφο του ως άνω λειτουργικού συγγράμματος του Νικάνδρου του 1858 ως και ανάτυπον του ιδίου με χρονολογία 1875197 Επιπλέον ο φάκελος διασώζει τη σχετική αλληλογραφία του Ζαννουβίου προς την ΙΣΕΕ και το αρμόδιο ΥΕΔΕ ως και την ανταλλαγή εγγράφων μεταξύ των ανωτέρω εκκλησιαστικών και πολιτικών αρχών εν προκειμένω

Η μόνη εξωτερική προς τον Κώδικα συναφής πληροφορία198 εντοπίζεται στη σχετική αναφορά του Ν Τωμαδάκη ο οποίος ομιλεί περί της συγγραφής υπό του Ζαννουβίου έργου που τιτλοφορείται ως laquoἙρμηνεία εἰς τήν θείαν Λειτουργίανraquo με χρονολογία αrsquo έκδοσης το 1858 και βrsquo το 1879 Ο διαφορετικός αυτός τίτλος θα μπορούσε να οδηγήσει στη σκέψη ότι ο Νίκανδρος έγραψε δύο ξεχωριστά έργα που αφορούν τη Θεία Λειτουργία ένα πρώτο έργο ακραιφνώς τελετουργικού περιεχομένου ωσάν αυτό που μνημονεύει στον Κωδικά του και ένα δεύτερο λειτουργικής υφής ακριβώς όπως το αναφέρει ο Τωμαδάκης Η προσωπική μας άποψη συγκλίνει προς το συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα και το αυτό έργο την οποία και βασίζουμε στις εξής τρεις παρατηρήσεις

α) Η χρονολογική ταύτιση των δύο πληροφοριών καθώς αμφότερα τα έργα εξεδόθησαν το ίδιο έτος δηλαδή το 1858 Το γεγονός αυτό θέτει αμφότερα στην ίδια εποχή και μάλιστα πριν από την έκδοση οποιουδήποτε άλλου έργου από τον Νίκανδρο

β) Η εννοιολογική συνάφεια των δύο έργων καθώς αμφότερα ασχολούνται με το μείζον μυστήριο που laquoδιενεργεῖ τήν ἑνότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματοςraquo199 τουτέστιν την Θεία Ευχαριστία και την τέλεσή

194 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 10 195 Ιστορικό Αρχείο Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (ΙΑΙΣΕΕ) Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίανraquo 196 Το εν λόγω λειτουργικό σύγγραμμα δεν ευρέθη σε κάποια βιβλιοθήκη αποτεθησαυρισμένο για λόγους που θα εξηγήσουμε παρακάτω Ωστόσο η παροχή των σχετικών πληροφοριών διά μέσου των ως άνω εγγράφων του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου και του σχετικού αρχειακού υλικού της ΙΣΕΕ δίνουν στον ερευνητή μία αρκούντος σαφή εικόνα τόσο για το περιεχόμενο όσο και για το γεγονότα που συνδέονται με την έκδοση και την αποδοχή που το λειτουργικό σύγγραμμα του Νικάνδρου έτυχε από την επίσημη εκκλησιαστική αρχή στην Ελλάδα 197 Πρόκειται για το ίδιο σύγγραμμα του 1858 με χειρόγραφες διορθώσεις του συγγραφέα Περισσότερα βλ κατωτέρω σ 77 - 79 198 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποιraquo οπ Ο Τωμαδάκης κάνει λόγο και για δεύτερη έκδοση του ίδιου έργου το 1879 Την ίδια πληροφορία ευρίσκουμε και στην Νεκρολογία του Ζαννουβίου στην laquoΝέα Ἐφημερίδαraquo οπ από την οποία και ο πρώτος αρρύεται προφανώς την πληροφορία 199 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo (έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τη δυτική χριστιανοσύνη) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2003 σ 484

56

της200 Καθ᾽ ην στιγμή μάλιστα το λειτουργικό σύγγραμμα του Νικάνδρου δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο τελετουργικό μέρος της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας αλλά όπως θα δούμε συμπεριλαμβάνει και στοιχεία της πατερικής ερμηνευτικής παράδοσης περί των λειτουργικών δρωμένων και νοουμένων εν αυτή και

γ) Η αποσιώπηση στον Κώδικα οποιαδήποτε αναφοράς για την συγγραφή υπό του συντάκτου αυτού κάποιου έργου που να τιτλοφορείται ως laquoἙρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίανraquo και να πραγματεύεται μόνο την ερμηνευτική θεολογική διάσταση του μυστηρίου τούτου Αν ο Ζαννούβιος είχε όντως συγγράψει ανάλογο έργο ασφαλώς και θα το εδήλωνε ρητά και ξεκάθαρα στον Κώδικά του

Επί τη βάσει των ανωτέρω δυνάμεθα να υποστηρίξουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα και μόνο λειτουργικό σύγγραμμα που προήλθε από τη γραφίδα του Νικάνδρου έστω και αν οι σχετικές πληροφορίες περί του τίτλου και του χρόνου έκδοσης δεν συγκλίνουν επακριβώς αφήνοντας περιθώρια για σύγχυση εν προκειμένω Στην πραγματικότητα οι δύο διάφοροι ως άνω τίτλοι περί του ιδίου συγγράμματος αποτελούν την προμετωπίδα των δύο εκδόσεων του ιδίου λειτουργικού έργου που έλαβαν χώρα με διαφορά είκοσι περίπου χρόνων η μεν αrsquo το 1858 η δε βrsquo το 1879

Η συγγραφή του έργου laquoἡ τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo (αrsquo έκδοση) συμπίπτει χρονικά με την εποχή εκείνη που ο Ζαννούβιος ευρίσκεται στην Αθήνα χωρίς να ασκεί κάποιο επάγγελμα στις αρχές του 1858 Πρόκειται δηλαδή για το μεταβατικό εκείνο στάδιο της προσαρμογής του στην ελλαδική πραγματικότητα μετά από την ανεπιτυχή προσπάθειά του να διδάξει σε χώρο εκτός της ελληνικής επικράτειας στη Χάλκη σχεδόν δύο έτη νωρίτερα το 1856 αλλά και την διπλή αποτυχημένη κρούση του προς το Υπουργείο Παιδείας για να διοριστεί στη δημόσια εκπαίδευση (1857 ndash 1858) Σε κάθε περίπτωση η συγγραφή του πρώτου αυτού έργου του πρέπει να τοποθετηθεί πριν από την είσοδό του στους κόλπους της ιδιωτικής εκπαίδευσης που έλαβε χώρα το 1858 έχοντας προφανώς ως χρονική αφετηρία την έναρξη του διδακτικού έτους 1858-1859 κατά μήνα Σεπτέμβριον στα εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου

Η υπαρξιακή ανάγκη του Νικάνδρου να πραγματοποιήσει ένα νέο δυναμικό ξεκίνημα στον χώρο της ελληνόφωνης εκπαιδεύσεως με το οποίο να δηλώνει την παρουσία του και στο συγγραφικό στίβο οδήγησε τον κάλαμό του στη συγγραφή και έκδοση του πρώτου του πονήματος με τίτλο laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo Το γεγονός ότι το περιεχόμενό του σχετιζόταν κατά τρόπο άμεσο και ευθύ με την κληρική ιδιότητα του συγγραφέα του ενδεχομένως εξηγεί τον λόγο της επικέντρωσης του συγγραφικού καλάμου του Νικάνδρου στο τελετουργικό περιεχόμενο της Θείας Λειτουργίας Δεν θα αφίστατο πολύ από την πραγματικότητα η υπόνοιά μας ότι η συλλογή του σχετικού υλικού θα πρέπει να έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της εξασκήσεως των διακονικών του υποχρεώσεων στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων (1852-1856) παράλληλα προς την εκπλήρωση των πανεπιστημιακών του υποχρεώσεων της παρακολούθησης δηλαδή των μαθημάτων της Θεολογικής Σχολής

200 Πλήρη κατάλογο ελληνόφωνης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας περί του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας στο βιβλίο του καθηγητή Λειτουργικής Π Σκαλτσή με τίτλο Τα διακονικά παραγγέλματα και η στάση των πιστών στην Θεία Λειτουργία εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1994 σ 53 ndash 95

57

Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνει και η πληροφορία που μας διασώζει ο Ζαννούβιος στην αναφορά του προς την ΙΣΕΕ ότι δηλαδή το περιεχόμενο του λειτουργικού συγγράμματός του εβασίσθη στο έργο του Ευστρατίου Αργέντη201 laquoΣύνταγμα κατά αζύμωνraquo (Ναύπλιο 1843)202 laquoκαί ὅσων ἐν τῇ τοῦ ὀθωνείου Πανεπιστημίου Θεολογικῇ Σχολῇ ἐκαρπωσάμην συλλέξαςraquo203 εννοώντας κατ᾽ εξοχήν τις σημειώσεις του καθηγητή Δογματικής Παναγιώτη Ρομπότη204 αλλά και των υπολοίπων καθηγητών του όπως θα μας αποκαλύψει στην νέα πλέον λεπτομερή απαντητική αναφορά205 του προς την ΙΣΕΕ Η δε επεξεργασία και συγγραφή του υλικού που συνέλεξε ο Νίκανδρος πρέπει να έλαβε χώρα αργότερα μετά την αποφοίτησή του από την Θεολογική Σχολή (1856) και τον επαναπατρισμό του από την Κωνσταντινούπολη (1856) και οπωσδήποτε κατά την διάρκεια των δύο ετών (1856 ndash 1858) που μεσολάβησαν μέχρι να λάβει την άδεια εξασκήσεως του εκπαιδευτικού επαγγέλματος προς εξεύρεση διδασκαλικής στέγης στα εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου

Ο Νίκανδρος συνέγραψε το εν λόγω λειτουργικό σύγγραμμά του υπό την ιδιότητα του ιεροδιακόνου όπως αναφέρεται στην από 9ης Ιανουαρίου 1859

201 Γεννημένος στην Χίο ο Ευστράτιος Αργέντης πραγματοποίησε σπουδές στην Σαξωνία (ιατρική) την Γερμανία και την Ιταλία έμεινε δε στην ιστορία γνωστός ως laquoἰατροφιλόσοφος καί θεολόγοςraquo Κατά την παραμονή του στην Αλεξάνδρεια ο Πατριάρχης Ματθαίος του ανέθεσε να αντικρούσει τους ρωμαιοκαθολικούς ιεραποστόλους Κύριλλο και Γαβριήλ τους οποίος απέστειλε η Δυτική Εκκλησία για να εισαγάγουν τη χρήση των αζύμων στην Ορθόδοξη Εκκλησία της περιοχής Ο Αργέντης διά της πολυμάθειας και της ευγλωττίας του ανάγκασε τους προμνημονευθέντες ιεραποστόλους να παύσουν τον προσηλυτισμό Στο πλαίσιο τούτο ο Πατριάρχης Ματθαίος παρεκάλεσε τον Αργέντη να συντάξει εκτενές έργο περί των αζύμων Πέθανε το 1759 αφού ετιμήθη για τις γνώσεις του από την Εκκλησία Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Εrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1928 σ 358 Πρβλ Κ Σαθά Νεοελληνική Φιλολογία οπ σ 469 ndash 470 202 Σημειούται ότι το εν λόγω έργο εξεδόθη υπό του Ευστρατίου Αργέντη περίπου εκατό χρόνια νωρίτερα από ότι δηλώνει ο Ζαννούβιος τουτέστιν κατά το 1760 Προφανώς ο Νίκανδρος είχε υπόψη του κάποια επανέκδοση του ίδιου έργου το οποίο επιγράφεται Σύνταγμα κατά αζύμων Εἰς τρία διαιρεθέν τμήματα Ὧν τό μέν πρῶτον ἐστί περί ὕλης τοῦ Μυστηρίου τῆς Ἁγίας Εὐχαριστίας Τό δέ δεύτερον περί ἁγιασμοῦ τοῦ Μυστηρίου Τό δέ τρίτον περί χρήσεως τοῦ Μυστηρίου (Λειψία 1760) Περισσότερα βλ την σχετική αναφορά την 13102009 στην ιστοσελίδα httpmopenarchivesgrcontributor70629 Περί του βίου του Ευστρατίου Αργέντη βλ Α Διομήδους ndash Κυριακού Δοκίμιον Εκκλησιαστικής Ιστορίας εκδ βrsquo Αθήνα 1878 σ 337 Τυγχάνει ωστόσο ζητούμενο γιατί ο Νίκανδρος επικαλείται το εν λόγω σύγγραμμα του Αργέντη καθrsquo ην στιγμήν δεν παραθέτει ουδεμία παραπομπή ή αναφορά σε αυτό Και τούτο εν αντιθέσει προς το πλήθος των παραπομπών από γραφικά και αγιοπατερικά χωρία που βρίθουν στο ίδιο κείμενο Προφανώς η ως άνω επίκληση εξυπηρετεί άλλες σκοπιμότητες όπως πχ την προσπάθεια του κρητικού κλήρικού για τη δόμηση ενός αντιρωμαιοκαθολικού προφίλ που θα του εξασφάλιζε την ανεμπόδιστη αποδοχή του συγγράμματός του από τον ορθόδοξο κόσμο 203 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 10 204 Ο πρεσβύτερος Παναγιώτης Ρομπότης με σπουδές στην Γερμανία και την Ρωσία διετέλεσε πρωτοπρεσβύτερος και ιερέας της βασίλισσας Αμαλίας και καθηγητής της Δογματικής στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Κατά τη διάρκεια της θητείας του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ο Ρομπότης ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα χρηματίζοντας πέντε φορές Κοσμήτωρ της Θεολογικής σχολής και μία Πρύτανης το ακαδημαϊκό έτος 1874-1875 Περισσότερα βλ α) Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 365 ndash 366 β) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΚΑrsquo οπ σ 221 και γ) λήμμα laquoΡομπότης Παναγιώτης (1830 ndash 1875)raquo την 09112009 στην ιστοσελίδα httpwwwchronologiouoagrnode20474 Δύο χρόνια πριν από την εκλογή του στην Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών (1874) ο Ρομπότης με την ψήφο των συναδέλφων του θα διεκδικήσει ανεπιτυχώς την εκλογή του στη θέση του Πρυτάνεως έχοντας ως ανθυποψηφίους τον καθηγητή της Ιστορίας Κ Παπαρηγόπουλο και τον καθηγητή της Ιατρικής Κ Μακά Εφημ laquoΜέριμναraquo 9 Ιουνίου 1872 αρ 1097 έτος ΙΖrsquo σ 3 Εξεφώνησε δε και επικήδειο λόγο κατά την κηδεία του Μητροπολίτη Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδη τον Ιούλιο του 1862 Εφημ laquoΦιλόπατριςraquo 24 Ιουλίου 1862 οπ σ 2 205 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ σ 17

58

σχετική Εγκύκλιο206 της ΙΣΕΕ προς τους αρχιερείς της Εκκλησίας της Ελλάδος περί της οποίας θα γίνει λόγος κατωτέρω Πρόκειται για μία σαφή ένδειξη περί της εκκλησιαστικής ιδιότητας του η οποία έρχεται να προστεθεί στην επιχειρηματολογία του Αrsquo κεφαλαίου περί του βαθμού ιερωσύνης του Νικάνδρου Αποτελεί δε μία από τις ελάχιστες εξωγενείς μαρτυρίες που ρίχνουν κάποιο φως στη σκοτεινή πτυχή της κληρικής του σταδιοδρομίας την οποία επιμελώς ο συντάκτης του Κώδικα επιχειρεί να κρατήσει στο περιθώριο μέχρι και το 1858 ο Ζαννούβιος χρησιμοποιούσε τον τίτλο του ιεροδιακόνου207

Κατακλείοντας την αγγελία στην laquoἘφημερίδα τῶν Φιλομαθῶνraquo περί της ειρημένης εκδόσεως του λειτουργικού του συγγράμματος208 ο Ζαννούβιος υπογράφει την 20η Ιανουαρίου 1858 ως laquoτελειόφοιτος τῆς τοῦ ὀθων Πανεπιστημίου Θεολ Σχολήςraquo209

Επικεντρώνοντας την προσοχή στο περιεχόμενο της ως άνω αγγελίας οφείλουμε εν πρώτοις να σημειώσουμε τον λόγο που εν είδει παρορμήσεως παρεκίνησε την συγγραφική πένα του Ζαννούβιου να ασχοληθεί με την laquoτελετή τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίαςraquo αλλά και την μεθοδολογία που ακολούθησε στην ενασχόλησή του με το θέμα Κατά τα λεγόμενα του ιδίου ο λόγος συνδέεται με την laquoσύγχυσηraquo210 που κατά την διάρκεια της οθωμανικής δουλείας επήλθε στην τάξη της τελέσεως του μυστηρίου laquoἀπνευστί πολάκις καί νυξί τελούμενονraquo211 Η διαπίστωσή του αυτή τον οδήγησε σε ανάληψη συγγραφικής δράσεως με σαφή και συγκεκριμένη μεθοδολογία και στοχοθεσία laquoὅθεν πρός τάς τοῦ Πρεσβυτέρου ἐκφωνήσεις καί τάς τοῦ διακόνου αἰτήσεις τάς τοῦ χοροῦ ἀναλόγους ἀπαντήσεις διακεκριμένως ἀντιπαραθέσας καί Γραφικαῖς ῥήσεσι καί τῶν Πατέρων ἑρμηνείας τόν νοῦν αὐτῶν ἐν σημειώμασι διασαφήσας τόν δέ χρόνον τῆς τελετῆς ὁρίσας καί τό τῶν μυστικῶν εὐχῶν περιεχόμενον πρός κατάληψιν τοῦ ὕψους τούτων ἐκθέσαςraquo212 Ο Νίκανδρος δεν μένει απλώς και μόνον στην ως άνω διαπίστωσή του περί της τελετουργικής αταξίας και συγχύσεως αλλά αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την θεραπεία της καταστάσεως Την προσπάθειά του αυτή θα την στηρίξει σε αγιογραφικές ρήσεις213 και αγιοπατερικές ερμηνείες214 για την

206 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου οπ laquoἘγκύκλιος τῆς ΙΣΕΕ (ἀρ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 2 207 Το γεγονός τούτο επισημαίνεται δεδομένου ότι σε χρονικώς μεταγενέστερα συγγράμματα και άρθρα του απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά περί της κληρικής ιδιότητας του Ζαννουβίου 208 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 8 209 Ως συνάγεται από την έρευνα στο αρχειακό υλικό της εποχής ο κρητικός κληρικός χρησιμοποιεί τον ίδιο τίτλο του laquoτελειοφοίτουraquo και στην από 23ης Ιουλίου 1863 έγγραφη αναφορά του προς το ΥΕΔΕ περί του λειτουργικού συγγράμματός του ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου οπ laquoΤῷ Σ Ὑπουργείῳ τῶν Ἐκκλησιαστικῶνraquo 210 Η διαπίστωση του Νικάνδρου δεν επαληθεύεται ρητώς από τα πορίσματα της λειτουργικής επιστήμης Ο καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης περιγράφοντας τη λειτουργική πρακτική στην περίοδο της Τουρκοκρατίας αναφέρεται στις εξής παρεκτροπές της ως άνω περιόδου την τέλεση του βαπτίσματος και του γάμου στις οικείες και εκτός του φυσικού των πλαισίου της Θείας Λειτουργίας και τη μεταφορά των εσπερινών ακολουθιών και των προηγιασμένων από το εσπέρας στο πρωΐ Δεν ομιλεί δηλαδή για αλλαγή του χρόνου τέλεσης της Θ Ευχαριστίας κατά τις εσπερινές ώρες όπως ισχυρίζεται ο Νίκανδρος Ι Φουντούλη Λειτουργική Αrsquo Εισαγωγή στην Θεία Λατρεία Θεσσαλονίκη 1995 σ 33 211 Ν ΖαννουβίουΤά καθrsquo ἑαυτόνοπ Πρβλ ΠΣκαλτσήΛειτουργικές Μελέτες ΙΙ εκδΠουρναρά Θεσκη2006 σ59ndash74 212 Ν Ζαννουβίου Τά καθrsquo ἑαυτόν οπ 213 Αναφορικώς προς τις αγιογραφικές ρήσεις ο Ζαννούβιος παραθέτει συναφή προς το υπό εξέτασιν θέμα χωρία από α) τους ι ευαγγελιστές Ματθαίον Λουκάν και Ιωάννην β) τις Πράξεις των Αποστόλων γ) τις επιστολές προς Ρωμαίους Εφεσίους Κορινθίους Αrsquo Βrsquo και Δrsquo Φιλιππησίους Βrsquo Τίτον Αrsquo Τιμοθέον Αrsquo Καθολικήν Ιούδα και δ) την Παλαιά Διαθήκη (Ιεζεκιήλ Ησαΐα) ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo οπ

59

ερμηνεία του περιεχομένου των διακονικών αιτήσεων των ιερατικών εκφωνήσεων και των ιεροψαλτικών απαντήσεων Βασικός στόχος του Νικάνδρου υπήρχε ο ορισμός του χρόνου της τελέσεως του μυστηρίου215 αλλά και η ερμηνεία της έννοιας των μυστικών ευχών της Θ Λειτουργίας Το υπό εξέτασιν λειτουργικό σύγγραμμα (αrsquo έκδοση) του Νικάνδρου αφιερωμένο laquoτῆ πνευματικῇ ἡμῶν μητρί τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδοςraquo216 έχει ως πρώτο μέρος μία εννεασέλιδη εισαγωγή η οποία επιγράφεται ως laquoσυνοπτική ἔκθεσις τῆς τελετῆςraquo217 Σε αυτήν εκτίθενται τα της συστάσεως του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ο δέ τριπλός218 σκοπός του μυστηρίου κατά τον συγγραφέα καθορίζεται εντός ενός αυστηρά υπαρξιακού πλαισίου κοινωνίας του πιστού ως εξατομικευμένης οντότητος με τον Χριστό Επιπλέον περιγράφεται εν συντομία η πράξη της Αποστολικής και της Καθολικής Εκκλησίας επί του ζητήματος της τελέσεως του Μυστηρίου ως και η συν τω χρόνω εξέλιξη που επήλθε στην διαμόρφωση της τελετουργικής πράξεως Το κύριον μέρος του έργου αποτελούμενον από 35 σελίδες (πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για φυλλάδιο) επιγράφεται ως laquoΠροσευχήraquo και φέρει 3 υποενότητες οι οποίες τιτλοφορούνται ως α) laquoἩ Προσκομιδή τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνουraquo219 β) laquoἩ Προσφορά τῶν Δώρωνraquo220 και γ) laquoἩ ἀνέκφραστος τοῦ Μυστηρίου τελετήraquo221 212 Η υποδοχή του έργου από την Ιερά Σύνοδο Λόγοι κατασχέσεως του έργου Η αντίδραση του Νικάνδρου

Το λειτουργικό σύγγραμμα του Ζαννουβίου περί της τελετής του

μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας είδε το φως της δημοσιότητας την 6η Δεκεμβρίου 1858 Η υποδοχή του όμως από μέρους της ελληνικής Πολιτείας και της Διοικούσας Εκκλησίας υπήρξε τέτοια που προξένησε έκπληξη και αρνητικά συναισθήματα στον Ζαννούβιο Και τούτο καθώς το έργο του κατεσχέθη σχεδόν πάραυτα από την ΙΣΕΕ με παρέμβαση του τότε Υπουργού

214 Οι αγιοπατερικές παραπομπές αρύονται από τα κάτωθι πατερικά και εκκλησιαστικά συγγράμματα α) Ιουστίνου Απολογία Βrsquo β) Βαρλαάμ Περί της αρχής του Πάπα γ) Τετρυλιανού Περί προσευχής δ) Μεγάλου Βασιλείου 1) Επιστολή Σζrsquo και 2) Περί Αγίου Πνεύματος ε) Ιωάννου Χρυσοστόμου 1) Ομιλία Βrsquo εις την προς Κορινθίους Βrsquo 2) Ομιλία Δrsquo περί Ακαταλήπτων 3) Ομιλία ΠΑrsquo εις το όνομα του κοιμητηρίου και 4) Λόγος ΛΔrsquo εις την προς Κορινθίους Αrsquo στ) Κλήμεντος Ρώμης Α Δ Η ζ) Κυρίλλου Ιεροσολύμων Κατήχηση μυσταγωγική εrsquo η) Γρηγορίου Πάπα Διαλόγου θ) Αυγουστίνου Ιππώνος Περί γνωμών Οπ 215 Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι ο Ζαννούβιος δεν απαντάει στο ζήτημα τούτο 216 Περί της σημασίας της εν λόγω αφιερώσεως βλ κεφάλαιο Δrsquo της παρούσης εργασίας σ 157 - 160 217 Ζαννουβίου Νικάνδρου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ εrsquo 218 laquoΤρισσόν δέ τό τέλος τοῦ Μυστηρίου ὁ Θεάνθρωπος ἔθετο α) τόν κοινωνόν τούτου ἀμέτοχον θανάτου κατέστησε β) τήν μετάληψιν τούτου ἀῤῥαβῶνα τῆς μελλούσης ἐν σώματι ἀναστάσεως εἶπεν εἶναι γ) τόν μέτοχον τούτου πνεύματι μεθ᾽ ἑαυτοῦ ἥνωσεraquo Οπ σ ζrsquo Περί της εξελίξεως της εκκλησιολογικής σκέψεως του Ζανννουβίου εν προκειμένω βλ κεφάλαιο Γrsquo της παρούσης εργασίας σ 138 219 Στην εν λόγω υποενότητα εντάσσονται κατά τον συγγραφέα τα τελούμενα κατά την Θεία Λειτουργία του Ιεροῦ Χρυσοστόμου από την προσκομιδή του άρτου και του οίνου κατά τη διάρκεια του Χερουβικού Ὺμνου έως και την προφορά των ιδρυτικών του Μυστηρίου Λόγων Ζαννουβίου Νικάνδρου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 26 ndash 32 220 Η εν λόγω υποενότητα αναφέρεται αποκλειστικώς και μόνον στην προσφορά των τιμίων δώρων Οπ σ 32 221 Στην τελευταία υποενότητα περιλαμβάνονται τα διαλαμβανόμενα κατά τη μεταβολή των τιμίων δώρων μέχρι την απόλυση της Θείας Λειτουργίας Οπ σ 33 ndash 47

60

των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως Χαράλαμπου Χριστόπουλου222 Τα κίνητρα της κατασχέσεως κατά τον Νίκανδρο ήταν αμιγώς πολιτικά καθώς σχετίζονταν με την ένδειξη του προλόγου του έργου του laquoἔγραφον τῇ Γrsquo Σεπτεμβρίουraquo223 την οποία όπως ο ίδιος σε αναφορά224 του προς το ΥΕΔΕ το 1863 παρεδέχεται έγραψε με κεφαλαία γράμματα Η μνεία της ημέρας αυτής δεν ήταν διόλου τυχαία για τον Ζαννούβιο αλλά υπήρξε μία απολύτως σκόπιμη επιλογή του κρητικού κληρικού συμβατή με την πολιτική του ταυτότητα225

Με την ως άνω παρατήρηση περί του πολιτικού λόγου της κατασχέσεως του λειτουργικού συγγράμματός του ο Ζαννούβιος έστω και άθελά του επισημαίνει τις αγκυλώσεις που με την έλευση της βαυαρικής Αντιβασιλειας επεβλήθησαν στις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας ως απόρροια μίας άκρατης πολιτειοκρατείας226 γεγονός που επέτρεπε την άνευ όρων και ορίων και οπωσδήποτε κατά βούλησιν επέμβαση της κοσμικής εξουσίας σε ζητήματα καθαρώς εκκλησιαστικής υφής Αποτελεί δε τραγική ειρωνεία για τον Νίκανδρο το γεγονός ότι ο ίδιος αν και υποστηρικτής όπως θα φανεί σε επόμενο κεφάλαιο της φαρμακιδείου γραμμής στο θέμα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου έπεσε κατ᾽ αυτόν θύμα της ιδεολογίας που πρέσβευε

222 Ο πληρεξούσιος Κυνουρίας Χαράλαμπος Χριστόπουλος διετέλεσε υπουργός των Εκκλησιαστικών και της Δημοσιας Εκπαίδευσης (1857-1859) ως και των Εσωτερικών (1862) επί των ημερών της Μοναρχίας του Ὸθωνα Υπήρξε επίσης μέλος της Επταμελούς υπέρ των Κρητών Επιτροπής του 1866 μαζί με τον Δημήτριο Μαυροκορδάτο και άλλους Επανήλθε στο Υπουργείο Εσωτερικών επί Κυβερνήσεως Κουμουνδούρου το 1865 Περισσότερες πληροφορίες στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo οπ σ 172 191 246 256 223 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ ιγrsquo 224 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 20 225 Το συμπέρασμα αυτό εξάγεται τόσο από την ξεκάθαρη τοποθέτησή του στο ζήτημα η οποία απαντάται στην ως άνω αναφορά που απέστελε προς τις αρμόδιες πολιτικές αρχές παρέχοντας ούτως ακλόνητη μαρτυρία για την πολιτική του τοποθέτηση όσο και από το γεγονός ότι αναφέρεται σε ένα συμβάν του παρελθόντος το οποίο έλαβε χώρα 15 χρόνια πριν από τη συγγραφή του λειτουργικού συγγράμματος του Σε κάθε περίπτωση συνδέεεται με την εν γένει αρνητική τοποθέτησή του έναντι του βαυαρού Μονάρχη Ὸθωνα όπως θα φανεί στο κεφάλαιο Δrsquo της παρούσης εργασίας σ 186 ndash 194 226 Οι σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας κατά την περίοδο που μας αφορά προσδιορίζονταν από τον Καταστατικό Νόμο διοικήσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων του 1852 τον οποίο αποτελούσαν οι Νόμοι Σrsquo (Περί Ἐπισκοπῶν καί Ἐπισκόπων καί περί τοῦ ὑπό τούς Ἐπισκόπους τελοῦντος Κλήρου) και ΣΑrsquo (Νόμος Καταστατικός τῆς ΙΣΕΕ) Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 251 ndash 267 Ο Μητροπολίτης Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος αναφερόμενος στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την περίοδο 1852 ndash 1923 όπως αυτές προσδιορίζονταν από τους ως άνω νόμους τόνιζε τα κάτωθι laquo1) παρατηροῦμεν ὅτι στηρίζεται μέν αὕτη (ἡ σχέσις) ἐπί τοῦ συστήματος τῆς νόμῳ κρατούσης Πολιτείας καθ᾽ ὅ ἀναγνωρίζουσα τήν Ἐκκλησίαν ὡς νομικόν πρόσωπον τοῦ Δημοσίου Δικαίου ἡ Πολιτεία ἐποπτεύει αὐτῆς ὡς πρός τήν ἐξωτερικήν διοίκησιν μή ἀναμειγνυομένη εἰς τά ἐσωτερικά τῆς Ἐκκλησίας προστατεύει καί ὑποστηρίζει αὐτήν 2) ἀλλ᾽ ἐν τισι διατάξεσι τό ὑπό τῶν εἰρημένων νόμων καθοριζόμενον σύστημα καθίσταται πολιτειοκρατικόν διότι δι᾽ αὐτῶν ἡ μέν Πολιτεία ὑπεισέρχεται καί εἰς τά ἐσωτερικά μετατρέπουσα τήν ἐποπτείαν αὐτῆς εἰς ἐξουσίαν ἡ δέ Ἐκκλησία στερεῖται αὐτοτελείας καί αὐτενεργείας ἐν αὐτῇ τῇ καθαρῶς ἐκκλησιαστικῇ αὐτῆς δράσει ἐν δογματικοῖς ἔτι ζητήμασινraquo Η μεταγενέστερη επιστημονική έρευνα απέδειξε ότι ο ως άνω Καταστατικός Νόμος του 1852 υπήρξε κατά το πλείστον μέρος αυτού αντίγραφον του ΒΔ της Διακηρύξεως του αντικανονικού Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1833 Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 406 413 Την ίδια τοποθέτηση επί του θέματος εξέφρασε και ο καθηγητής Γ Κονιδάρης στο σύγγραμμά του Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος τ Βrsquo έκδ βrsquo Αθήνα 1970 σ 262 Η κριτική που μέχρι σήμερα ασκείται για τα εκκλησιαστικά τεκταινόμενα υπό της Βαυαρικής Αντιβασιλείας κατά την περίοδο της οργανώσεως και συγκροτήσεως του ελεύθερου ελληνικού κράτους μεταξύ άλλων επικεντρώνεται και στο ότι η Εκκλησία laquoὑπετάγη στὴν πολιτεία καὶ ἡ ἀσφυκτικὴ πολιτειοκρατία ἀλλοίωσε τὶς ἐκκλησιαστικὲς δομὲς καὶ ἀρχὲς καὶ ὅτι ἡ ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ καὶ διοίκησι ἐπηρεάσθηκε ἀπὸ τὸν Προτεσταντισμὸraquo Περισσότερα στο άρθρο του Δ Πουρτσουκλή (Μητροπολίτου Καισαριανής Βύρωνος και Υμηττού) με τίτλο laquoΣχέσεις Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείουraquo την 29122009 στην ιστοσελίδα της ως άνω Ι Μητροπόλεως httpwwwimkbygrgreekmetropolitespeechspeech_1_7htm

61

Εντός του ως άνω πλαισίου ευρισκόμενος ο Ζαννούβιος δικαιολογείται έν τινι μέτρω να υποπτεύεται κάποιου είδους πολιτική σκοπιμότητα στο θέμα της κατασχέσεως του λειτουργικού πονήμματός του Καθ᾽ ην στιγμήν μάλιστα τέτοιου είδους πολιτικές παρεμβάσεις δεν απουσίαζαν από τη ζωή της Εκκλησίας227 Το βάσιμον ή μη της προσωπικής εκδοχής του Νικάνδρου για τους λόγους που οδήγησαν την ΙΣΕΕ στην κατάχεση του ως άνω συγγράμματός του ότι δηλαδή laquoοὐ δογματικά λάθη ἀλλά διά τόν πολιτικόν λόγον κατεσχέθηraquo228 οφείλει να εξετασθεί εν πρώτοις εν σχέσει με την αυτεπάγγελτη αρμοδιότητα της ΙΣΕΕ να επιληφθεί του θέματος και εν συνεχεία κατ᾽ αντιπαράστασιν προς το σκεπτικό που υιοθέτησε εν προκειμένω η εν Ελλάδι ανώτατη εκκλησιαστική αρχή Και είναι προς τιμήν του Ζαννουβίου το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνει στον Κώδικά του άπασαν την υπrsquo αριθ πρωτ 9230 και ημερομηνία 9η Ιανουαρίου 1859 εγκύκλιον της ΙΣΕΕ laquoπρός τούς κατά τήν ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo229

Πριν αναλύσουμε το περιεχόμενο της ως άνω εκκλησιαστικής αποφάσεως οφείλουμε να επισημάνουμε το πλαίσιο λειτουργίας της Ι ΣΕΕ ως οργάνου laquoλογοκρισίαςraquo των θρησκευτικών βιβλίων που κατέκλυζαν τον ελληνικό χώρο από της συστάσεως του ελληνικού κράτους Και τούτο διότι ο Ζαννούβιος δηλώνει σαφέστατα πως στην περίπτωση του λειτουργικού έργου του η Εκκλησία χρησιμοποιήθηκε από την πολιτική εξουσία με σκοπό τη δίωξη ενός έργου ο συγγραφέας του οποίου αντέκειτο ιδεολογικά στην κατεστημένη πολιτική τάξη Ο έλεγχος του περιεχομένου των θρησκευτικών βιβλίων αποτελούσε μία αμιγώς εκκλησιαστική αρμοδιότητα που προβλέπονταν σε όλα ανεξαιρέτως τα νομοθετήματα της περιόδου από την Βαυαρική αντιεκκλησιαστική laquoΔιακήρυξιν περί τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίαςraquo230 του 1833 (άρθρα 10 και 11) μέχρι και τον laquoΚαταστατικόν Νόμον ΣΑrsquo τῆς ΙΣΕΕraquo231 που εξεδόθη την 9η Ιουλίου 1852 δύο έτη μετά την έκδοση του Συνοδικού Τόμου232(1850) από την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως 227 Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε η παύση του Γραμματέα της ΙΣΕΕ Αρχ Αβερκίου Λαμπίρη τον Οκτώβριο του 1872 κατόπιν σχετικής πολιτικής παρεμβάσεως Η περιγραφή του γεγονότος από τον ημερήσιο τύπο της εποχής είναι αρκούντως χαρακτηριστική laquoἈλγηνοτάτην τῇ ἀληθείᾳ ἐντύπωσιν εἰς ἅπαν τό κοινόν ἐνεποίησεν ἡ παῦσις τοῦ Γραμματέως τῆς Συνόδου Ἀβερκίου Λαμπίρη τόσω δέ μᾶλλον ὅσω διότι πανταχόθεν βεβαιοῦται ὅτι ὁ λόγος τῆς παύσεως αὐτοῦ προῆλθεν ἐκ τοῦ ἐν τῷ ἱερῷ ναῷ τῆς Μητροπόλεως κατά τήν ἡμέραν τῆς ἀναγνώσεως τοῦ ὅρου τοῦ σχίσματος ἐκφωνηθέντος λογιδρίου τουmiddot ἐν ᾧ ἐμπεριέχεται ἡ ἔκφρασις ὅτι laquoἡ ἐρινύς ἡ τά σπλάχνα τῆς ἐκκλησίας κατασπαράττουσα κατέρχεται ἐκ Βορρᾶraquo ἡ ἔκφρασις αὕτη τοῦ πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμανδρίτου Ἀβερκίου λέγεται ὅτι ἐπίεσε τόν γηραιόν Ὑπουργόν Κυρ Δρόσον ὅπως προβῇ εἰς τό πραξικόπημα τοῦτο κατά τοῦ εὐπαιδεύτου καί ἀνεξαρτήτου Ἀρχιμανδρίτουraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 7 (Τρίτη) Νοεμβρίου 1872 αρ 151 έτος Βrsquo σ 2 228 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 10 229 Οπ σ 10 - 12 Η εν λόγω συνοδική εγκύκλιος ευρίσκεται και στον προμνημονευθέντα σχετικό φάκελο του ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου οπ 230 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 60 - 61 231 Ο ΣΑrsquo Νόμος ο οποίος ευρίσκετο σε ισχύ την εποχή που ο Ζαννούβιος εξέδωσε το λειτουργικό έργο του προέβλεπε ότι laquoἩ Ἱερά Σύνοδος ἐπαγρυπνεῖ β) Εἰς τό περιεχόμενον τῶν εἰς χρῆσιν τῆς νεολαίας καί τοῦ Κλήρου εἴτε ἔξωθεν τοῦ Βασιλείου εἰσαγομένων εἴτε ἐν τῇ Ἑλλάδι δημοσιευομένων βιβλίων ἅτινα πραγματεύονται περί ἀντικειμένων θρησκευτικῶν καί ὁσάκις πληροφορηθῇ ὅτι τά τοιαῦτα περιέχουσι τι ἐναντίον ἤ καθ᾽ οἱονδήποτε τρόπον εἶναι βλαπτικά ἐκ τῆς χρήσεώς των ὡς πρός τά θεῖα δόγματα τά ἱερά μυστήρια τούς Ἐκκλησιαστικούς Κανόνας τήν ἱεράν διδασκαλίαν τάς ἱεράς παραδόσεις τάς ἱεράς τελετάς καί τά ἔθιμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικής Ἐκκλησίας ζητεῖ τήν σύμπραξιν τῆς Κυβερνήσεως εἰς ἀπαγόρευσιν τῆς χρήσεως αὐτῶν κληρικοί (οἱ συγγραφείς) δέ ὄντες ἐπιτιμῶνται ὑπό τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς καί καταγγέλονται εἰς τήν Κυβέρνησιν ὅπως αὕτη ἐνεργήσῃ καί κατ᾽ αὐτῶν τά παρά τῶν πολιτικῶν νόμων ὁριζόμεναraquo Οπ σ 261 Κριτική για την αποτελεσματικότητα των σχετικών προβλέψεων όσον αφορά τον περιορισμό της ανεξέλεγκτης κυκλοφορίας θρησκευτικών βιβλίων στον ελληνικό χώρο αλλά και για το εύρος των αρμοδιοτήτων που αποδίδονταν στην ΙΣΕΕ ασκεί ο Κωνσταντίνος Οικονόμος Ο εκ

62

Κατά συνέπεια η εμπλοκή της ΙΣΕΕ στην εξέταση και θεώρηση του ως άνω συγγράμματος του Νικάνδρου ήταν καθ᾽ όλα σύννομη θεμελιωμένη και νομιμοποιούμενη στις υφιστάμενες διατάξεις του εν ενεργεία τότε Καταστατικού Νόμου που περιέγραφε ρητά και με πάσα σαφήνεια τις αρμοδιότητες της ανώτατης εν Ελλάδι εκκλησιαστικής αρχής Τουναντίον η μη ενασχόλησή της με το έργο του κρητικού κληρικού θα αποτελούσε γι᾽ αυτήν σοβαρή παράλειψη των καθηκόντων της σε μία εποχή μάλιστα που η συγγραφή και η έκδοση ποικιλώνυμων θρησκευτικών βιβλίων και φυλλαδίων κατέκλυζε κυριολεκτικά κάθε μέρος της ελληνικής επικράτειας233 Δεν χωράει βεβαίως συζήτηση το γεγονός ότι η ως άνω συνοδική αρμοδιότητα ασκούνταν μέσα στο πλαίσιο των πολιτειοκρατικών σχέσεων συμπλεύσεως μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας που επεβλήθησαν επί των ημερών της βαυαρικής Αντιβασιλείας χωρίς τούτο να αλλοιώνει την ουσία της ευθύνης της ΙΣΕΕ για την προάσπιση της ορθοδόξου πίστεως στην ελληνική επικράτεια

Ωστόσο η συνοδική κινητοποίηση φαίνεται ότι υπήρξε προϊόν συγκεκριμένης πολιτικής παρεμβάσεως εναντίον των ιδεολογικών πεποιθήσεων του Ζαννουβίου όπως διατείνονταν άλλωστε ο τελευταίος δηλώνοντας ότι ο υπουργός των Εκκλησιαστικών Χαράλαμπος Χριστόπουλος laquoδιέτεξε την Σύνοδον εἰς κατάσχεσιν τοῦ φυλλαδίουraquo234 Τούτο επιβεβαιώνεται από σχετικό γράμμα του ως άνω Υπουργού των Εκκλησιαστικών προς την ΙΣΕΕ (ημερ 11η Δεκεμβρίου 1858 αριθ Πρωτ 7544) διά του οποίου επισημαίνεται μεταξύ άλλων η ανατρεπτική για την καθιερωθείσα τάξη πρόταση του Νικάνδρου στο ζήτημα της μνημονεύσεως της κοσμικής αρχής μετά από την εκκλησιαστική235 κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας

Κατακλείοντας ο υπουργός Χαράλαμπος Χριστόπουλος επισημαίνει την ευθύνη της ΙΣΕΕ να λάβει θέση καταδικάζοντας το λειτουργικό έργο του κρητικού κληρικού laquoἘπειδή τό βιβλίον εἶν᾽ ἀφιερωμένον εἰς τήν Ἱεράν Σύνοδον ὡς ἐκ τῆς σελίδος γrsquo φαίνεται διά τοῦτο ἡμέτερον χρέος εἶναι νά καταδείξωμεν εἰς αὐτόν τrsquo ἀνωτέρω καί νά προκαλέσωμεν δι᾽ αὐτῆς τήν ταχεῖαν διόρθωσιν πρίν ἤ τό βιβλίον ἐξασπαρέν περιέλθῃ εἰς γνῶσιν πολλῶν ἐντός καί ἐκτός τῆς Ἑλλάδος ἤ καί αὐτῆς τῆς Εἰσαγγελίας ἥτις κατά τό καθῆκον της δύναται νά καταδιώξῃ τόν ἐκδότηνraquo236 Η από χρονολογικής σκοπιάς θεώρηση του ζητήματος μαρτυρεί την συνοδική ανακίνηση τούτου κατόπιν του ως άνω υπουργικού γράμματος της 11ης Δεκεμβρίου 1858 καθώς η τοποθέτηση της ΙΣΕΕ εν προκειμένω επακολούθησε μετά την πάροδο ενός περίπου μήνα (9η Ιανουαρίου 1859)

Τσαριτσάνης Θεσσαλίας ορμώμενος κληρικός και Διδάσκαλος του Γένους ετόνιζε χαρακτηριστικά ότι με τον Νόμο του 1852 laquoεἰς μόνα τά περί θρησκευτικῶν ἀντικειμένων πραγματευόμενα βιβλία καθείργνυται ἡ τῆς Συνόδου ἐπιτήρησις ἄνετος δAacute ἀπολύεται ἡ τῆς ἀθέου ψευδοσοφίας περισόβησις ὥσπερ καί τῶν δημοσίᾳ βλασφημουσῶν ἐφημερίδων καί ὅσα τοιαῦτα ἐκτρώματα τῆς ἀκολάστου ἐλευθεροτυπίαςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1864 σ 628 232 Με τον Συνοδικό Τόμο του 1850 ανακηρύχθηκε διά της κανονικής οδού Αυτοκέφαλος η Εκκλησία της Ελλάδος Το πλήρες κείμενο του Τόμου στο έργο του Γ Αποστολάκη Βασικαί Διατάξεις Εκκλησιαστικού ndash Κανονικού Δικαίου και Νομολογία (Ελλάδος Κρήτης Δωδεκανήσου Αγίου Ὸρους Κύπρου Αλλοδαπής κλ) εκδ Γραφικές Τέχνες laquoΤυποκρέταraquo Ηράκλειο Κρήτης 2006 σ 545 - 549 233 Η περί ου ο λόγος κατάσταση είχε σε τέτοιο βαθμό κινητοποιήσει τα μέλη της ΙΣΕΕ ήδη από το 1834 όταν με συνοδικό γράμμα από 4ης Σεπτεμβρίου που απεστάλη προς την Γραμματεία επί των Εκκλησιαστικών εζητήθη η άμεση θεσμοθέτηση αυστηρού ελέγχου για την έγκριση επί παντός βιβλίου που διεδίδετο στην ελληνική επικράτεια και εδιδάσκετο στα σχολεία Περισσότερα βλ στο σύγγραμμα Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 301 - 305 234 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 235 Το εν λόγω ζήτημα αναπτύσσεται κατωτέρω στο ίδιο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας σ 67 ndash 68 236 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τοῦ ΥΕΔΕ (ημερ 11η Δεκεμβρίου 1858 αριθ Πρωτ 7544) πρός τήν ΙΣΕΕraquo

63

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η ΙΣΕΕ απήντησε στο ως άνω υπουργικό γράμμα σχετικώς σύντομα μετά την παρέλευση τριών εβδομάδων περίπου διά της υπ᾽ ημερ 31η Δεκεμβρίου και αριθ Πρωτ 9190 ndash 9230838 σχετικής απαντητικής αναφοράς237 της προς το ΥΕΔΕ Το σημαντικό της υποθέσεως αφορά το περιεχόμενο αυτής όπερ τυγχάνει πανομοιότυπο προς τη μεταγενέστερη κατά μία εβδομάδα (9η Ιανουαρίου 1859) προμνημονευθείσα συνοδική εγκύκλιο με αποδέκτες το σύνολο της εν Ελλάδι Ιεραρχίας Η ανταλλαγή της ως άνω αλληλογραφίας υποδηλώνει την εκ των προτέρων επικοινωνία μεταξύ εκκλησιαστικής και πολιτικής αρχής επί του ζητήματος γεγονός που επέτρεπε στον Ζαννούβιο να ομιλεί για πολιτικής υφής σκευωρία εις βάρος του

Βεβαίως η ως άνω ενεργοποίηση της ανώτατης εκκλησιαστικής αρχής θα πρέπει να κατανοηθεί μέσα α) από την οπτική της όλης περιρρέουσας ατμόσφαιρας της εποχής εκείνης για την ποιμαντική ευθύνη της Διοικούσας Εκκλησίας όπως αυτή απεικονίζεται ανωτέρω β) υπό το πρίσμα των τότε σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας αλλά και γ) εντός του πλαισίου της επαναλαμβανόμενης τακτικής του Νικάνδρου να εφευρίσκει και να στοχοποιεί αντιπάλους ndash διώκτες οι οποίοι υπέβλεπαν το έργο και την εν γένει παρουσία του Ὰλλωστε ο Ζαννούβιος αν και κληρικός της Ορθόδοξης Εκκλησίας προέβη στην έκδοση του λειτουργικού συγγράμματός του το οποίο μάλιστα αφιέρωσε σ᾽ αυτήν χωρίς να ζητήσει εξ αρχής την έγκριση της ΙΣΕΕ ή έστω να ενημερώσει σχετικώς τήν αρμόδια εκκλησιαστική του αρχή ως εκ της ιδιότητός του θα όφειλε να πράξει γεγονός που συνιστά οπωσδήποτε πράξη παραθεωρήσεως και παρακάμψεως του ανώτατου συνοδικού θεσμού της εν Ελλάδι Εκκλησίας Και δεν είναι διόλου τυχαίο το ότι η ΙΣΕΕ στην αρχή της ως άνω εγκυκλίου (31η Δεκεμβρίου 1858) προς το ΥΕΔΕ επισημαίνει εισαγωγικώς την παράλειψη αυτή238

Προς επίρρωσιν τούτων επισημαίνεται ότι η πρώτη γραπτή επαφή του Ζαννούβιου προς την ΙΣΕΕ αναφορικά με την έκδοση του υπό εξέτασιν έργου έλαβε χώρα μόλις την 15η Δεκεμβρίου 1858 ένδεκα μήνες μετά την προαναγγελία και δέκα μέρες μετά από την κυκλοφορία του πονήματός του Αφορμή προς τούτο απετέλεσε η κλήση του να καταθέσει όλα τα αντίγραφα του ειρημένου έργου στα Συνοδικά Γραφεία πράγμα το οποίο και έπραξε πάραυτα Με αναφορά του προς την ΙΣΕΕ θα ζητήσει την επιστροφή του κατασχεθέντος έργου του laquoπρός ἀπότισιν τῶν τυπικῶν ἐξόδωνraquo239 σε διαφορετική δε περίπτωση την έγγραφη διακοίνωση προς αυτόν των λόγων που οδήγησαν την Σύνοδο στην απόφαση της κατάσχεσης laquoπρός ἀπαλλαγήν ἠθικῆς προσβολῆςraquo240

Δεν θα πρέπει ωστόσο να διαλάθει της προσοχής ότι το πρώτο αίτημα του Ζαννουβίου σχετίζεται προς την οικτρά οικονομική του κατάσταση την οποία δεν θα διστάσει να παραδεχθεί στην ως άνω αναφορά χαρακτηρίζοντας τον εαυτό του ως laquoἄπορον παῖδα τῆς Ἐκκλησίαςraquo241 Αλλά και το δεύτερο εναλλακτικό αίτημά του δεν είναι ήσσονος σημασίας καθώς για τον Νίκανδρο το ζήτημα της ηθικής προσβολής της προσωπικότητάς του κατείχει τέτοια σημασία και προτεραιότητα στην ιδιαίτερη χαρακτηριολογία του και τον

237 Οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 31η Δεκεμβρίου 1858 ἀριθ Πρωτ 9190 ndash 9230838) πρός τό ΥΕΔΕraquo 238 Οπ σ 1 239 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 240 Οπ 241 Οπ

64

κώδικα συμπεριφοράς του ώστε θα αποτελέσει το απόλυτο και μοναδικό κριτήριο των σχέσεών του προς τις εκκλησιαστικές και πολιτικές αρχές του ελληνικού κράτους που άπτονται του συγγραφικού και εκπαιδευτικού του έργου αλλά και τον γνώμονα των εκδηλώσεων συμπεριφοράς του προς τα πρόσωπα που κατά καιρούς τον περιέβαλαν

Μία άλλη πτυχή της όλης υποθέσεως που χρήζει ιδιαιτέρας προσοχής αποτελεί το γεγονός ότι ο Νίκανδρος απευθύνεται προς την ΙΣΕΕ σχεδόν ένα μήνα νωρίτερα από την ημέρα της επίσημης συνοδικής αποφάσεως για το περιεχόμενο του συγγράμματός του Εμφανίζεται δε σαν να προσπαθεί δια της σε κάθε περίπτωση ετεροχρονισμένης αναφοράς του προς την ανώτατη εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχή να προλάβει τα γεγονότα ανατρέποντας τη ροή των Και εδώ ακριβώς τίθεται το ερώτημα Πώς εγνώριζε ο Ζαννούβιος για την κατάσχεση του έργου του περί τα μέσα Δεκεμβρίου 1858 από την στιγμή που η ΙΣΕΕ απεφάνθη επίσημα κατά τας αρχάς του επομένου έτους (Ιανουάριος 1859)

Δύο τινά μπρορούμε να εικάσουμε εν προκειμένω πρώτον το γεγονός ότι του εζητήθη ήδη αμέσως μετά από την κυκλοφορία του συγγράμματός του (αρχές Δεκεμβρίου) η κατάθεση όλων των αντιγράφων στα Συνοδικά Γραφεία να εκίνησε υποψίες προς τον συγγραφέα του έργου για ενδεχόμενη αρνητική υποδοχή του κειμένου από πλευράς της Διοικούσης Εκκλησίας ή δεύτερον ο Ζαννούβιος ενδεχομένως να είχε κάποιας μορφής πρόσβαση στα εν Ελλάδι εκκλησιαστικά και πολιτικά κέντρα εξουσίας και να επληροφορήθη εκ των έσω για τις προθέσεις των Συνοδικών αρχιερέων Προς αυτή την εκδοχή συνηγορεί τόσο ο διληματικός τρόπος με τον οποίο θέτει το θέμα του στην αναφορά του (15η Δεκεμβρίου 1858) προς την ΙΣΕΕ όσο και η προσπάθειά του να εξαντλήσει κάθε δυνατό περιθώριο εξεύρεσης συμβιβαστικής λύσεως ώστε να μην θιγεί σε προσωπικό επίπεδο γεγονός που υποδηλώνει ότι ο Νίκανδρος μάλλον είχε αξιόπιστη και σαφή πληροφόρηση εκ των έσω για τα τεκταινόμενα που τον αφορούσαν άμεσα

Η απόφαση της ΙΣΕΕ αν και του αναγνωρίζει ορισμένα ελαφρυντικά που αφορούν την απουσία οποιασδήποτε κακής ή βλάσφημης προθέσεως εκ μέρους του υπήρξε κόλαφος για τον Νίκανδρο Στη σχετική συνοδική εγκύκλιο (9η Ιανουαρίου 1859) τονίζεται ότι το κείμενο τυγχάνει laquoπλημμελές κακῶς μεταβάλλον καί διαστέφων ἐν πολλοῖς ἅπασαν τήν θείαν λειτουργίαν τοῦ ἐν Ἁγίοις πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου περιέχει ὅμως οὐ μόνον πολλά ἐν πολλοῖς τυπογραφικά λάθη πολλήν καταδηλοῦντα τοῦ ἐκδότου ἀπερισκεψίαν ἀλλά καί ἑρμηνείας πλημμελεῖς καί σημειώσεις ἀκαταλλήλους καί μεταθέσεις τῶν ἐν τοῖς εἰρηνικοῖς δεήσεων ἀσυγχωρήτους καί ἄλλα πολλά σόλοικα ἀνορθόγραφα καί λογικῆς καί γραμματικῆς ἀμοιροῦντα καί καινοτομίας οὐ μικράς ἐμφαίνονταraquo242 Βασισθείσα στις ως άνω παρατηρήσεις της που συνοδεύονταν και από σχετικά παραδείγματα η ΙΣΕΕ απεφάσισε α) την αποδοκιμασία του έργου β) την απαγόρευση της χρήσης του ως επιβλαβούς και γ) την κατάσχεση κάθε αντιτύπου243

242 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπος καί Ἐπισκόπους σ 1 243 laquoδιά ταῦτα ἡ Σύνοδος γνωστοποιεῖ πρός ὑμᾶς ὅτι ἀποδοκιμάσασα καί κατακρίνασα αὐτό ὡς ἡμαρτημένον ἀπαγορεύει μέν πᾶσαν χρῆσιν αὐτοῦ ὡς ἐπιβλαβοῦς προσκαλεῖ δέ πάντας ὑμᾶς ἵνα ἐπιστήσαντες τήν προσοχήν ὑμῶν ἐπί τῆς χρήσεως αὐτοῦ συλλαμβάνητε ὅπου ἄν εὑρίσκητε ἀντίτυπον καί ἀποστέλλητε αὐτό πάραυτα πρός τήν Σύνοδον διά τά περαιτέρωraquo Οπ σ 2

65

Στο σημείο αυτό κρύπεται και ο λόγος της μη εύρεσης του υπό εξέτασιν λειτουργικού συγγράμματος σε κάποια από τις βιβλιοθήκες της αθηναϊκής κυρίως πρωτεύουσας γεγονός που καθιστά τις περί ου ο λόγος πληροφορίες που μας παρέχει τόσο ο Κώδικας Αυτοβιογραφίας όσο και το σχετικό αρχειακό υλικό της ΙΣΕΕ ως μοναδική πηγή για την προσέγγιση και εξέταση της συγγραφικής προσπάθειας του Νικάνδρου που συνδέονταν με την λειτουργική επιστήμη

Η αντίδραση του Ζαννουβίου στις ως άνω αιτιάσεις της ΙΣΕΕ υπήρξε άμεση και οξεία Χρησιμοποιώντας τη γνωστή και από το παρελθόν δηκτική ορολογία θα χαρακτηρίσει την μεν ΙΣΕΕ ως laquoκακή μητρυιάraquo244 την δε εγκύκλιο ως laquoμεσαιωνικόν λίβελονraquo245 και το περιεχόμενό της ως laquoὕβρεις τοῦ μέσου αἰῶνοςraquo246 Η αρνητική τοποθέτηση της Διοικούσας Εκκλησίας έναντι του εν λόγω συγγραφικού του έργου και της προσωπικότητάς του θα οδηγήσει τον Ζαννούβιο στην υιοθέτηση επικριτικής και επιθετικής στάσεως απέναντί της

Η πρώτη άμεση αντίδρασή του υπήρξε η επικοινωνία του με τον επίσκοπο Καρυστίας Μακάριο μέλος της Συνόδου247 ο οποίος υπέδειξε στον Νίκανδρο ως υπαίτιο για την σύνταξη της εγκυκλίου τον Γραμματέα της ΙΣΕΕ Ζαχαρία Μαθά248 Οι βαρείς χαρακτηρισμοί που ο Νίκανδρος χρησιμοποιεί για τον Γραμματέα της Συνόδου αποκαλώντας τον laquoΦαρισαίονraquo249 εντάσσονται στην συνήθη τακτική του κρήτα κληρικού να χαρακτηρίζει τους αντικείμενούς του με ανάλογους χαρακτηρισμούς όπως άλλωστε έπραξε και για τους συμμοναστές του στην Μονή της μετανοίας του πριν αναχωρήσει για την Αθήνα Δεν υπάρχουν δηλαδή επαρκείς ενδείξεις που να υποδηλώνουν οποιοδήποτε χάσμα σε προσωπικό επίπεδο μεταξύ των δύο ανδρών κατά το παρελθόν και μέχρι τη δεδομένη χρονική στιγμή250 δεδομένου ότι η αίτηση του Νικάνδρου για την κατάληψη της θέσης του γραφέα της ΙΣΕΕ υπήρξε μεταγενέστερη κατά 4 έτη (1862) από την εγκύκλιο της ΙΣΕΕ που αφορούσε το λειτουργικό σύγγραμμά του (1858)

244 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 245 Οπ σ 12 246 Οπ 247 Η εν λόγω συνοδική απόφανση φέρει τις υπογραφές των Αθηνών Νεοφύτου Μονεμβασίας και Σπάρτης Διονυσίου Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως Φιλοθέου Γυθείου Ιεροθέου Καρυστείας Μακαρίου και Ζαχαρίου Μαθά Γραμματέως της ΙΣΕΕ 248 Ο τέταρτος κατά σειράν Αrsquo Γραμματέας της ΙΣΕΕ από της αντικανονικής ανακήρυξεως του Αυτοκεφάλου αυτής το 1833 Ζαχαρίας Μαθάς παρέμεινε στα συνοδικά σέκρετα για οκτώ συναπτά έτη (1852ndash1860) διαδεχθείς στην θέση της Αρχιγραμματείας τον Μισαήλ Αποστολίδη Αξιοσημείωτον ότι η διακονία του Μαθά στα Συνοδικά Γραφεία εταυτίσθη ευθύς εξαρχής με την κατάληψη της θέσεως του Αrsquo Γραμματέως της ΙΣΕΕ καθώς δεν διετέλεσε προηγουμένως Βrsquo Γραμματέας αυτής Πρόκειται για ένα εκ των μακροβιοτέρων Αρχιγραμματέων της σύγχρονης εκκλησιαστικής ιστορίας της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας Εξελέγη επίσκοπος Θήρας τον Απρίλιο του 1860 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 614 Υπήρξε μάλιστα ένας από τους βιογράφους του Πατριάρχου Γρηγορίου Εrsquo συγγράφοντας το έργο laquoΚατάλογος ιστορικός των πρώτων επισκόπων και των εφεξής Πατριαρχών της εν Κωνλει Αγίας και Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίαςraquo Αθήνα 1884 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι αμφιβολίες περί της πατρότητος του εν λόγω έργου εξέφρασαν οι σύγχρονοι του Μαθά α) Κωνσταντίνος Σαθάς υποστηρίζοντας ότι laquoτοῦτο εἰ καί φέρον τό ὄνομα Ζ Μαθᾶ εἶναι σύγγραμμα τοῦ Οἰκονόμουraquo (Σαθά Κωνσταντίνου Νεοελληνική φιλολογία οπ σ 735 ndash 736) και β) Αναστάσιος Διομήδης ndash Κυριακός στο έργο του Εκκλησιαστική Ιστορία (οπ σ 363) 249 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 250 Σε μεταγενέστερο χρόνο περί τα 1862 παρατηρείται μία σύγκρουση μεταξύ των δύο ανδρών η οποία όμως έχει πρωτίστως θεολογικό και εκκλησιαστικό και δευτερευόντως ιδεολογικό υπόβαθρο καθώς αφορά το ζήτημα του μεταθετού των επισκόπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας Ο Ζαννούβιος σε αντίθεση με τον Ζαχαρία Μαθά υπήρξε αντίθετος με την προοπτική των μεταθέσεων Η εν λόγω σύγκρουση είναι γνωστή από την κατ᾽ αντιπαράθεση αρθρογραφία των ως άνω κληρικών στον τύπο της εποχής περί του εν λόγω ζητήματος για την οποία θα γίνει λόγος στο ΣΤrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 282 - 289

66

Η πλέον σημαντική αντίδραση251 του Ζαννουβίου υπήρξε η σύνταξη και αποστολή προς την ΙΣΕΕ πολυσέλιδου απαντητικού απολογητικού υπομνήματος252 με το οποίο αντέκρουε ένα προς ένα τα επιχειρήματα της Εκκλησίας Η σύνταξή του έλαβε χώρα την 22α Νοεμβρίου 1860 δύο έτη μετά από την σχετική απόφαση της Συνόδου γεγονός που μαρτυρεί τον διακαή πόθο του Νικάνδρου να υπερασπισθεί μέχρις εσχάτων την πληγωμένη τιμή και υπόληψή του έναντι κάθε κόστους Εν τινι μέτρω η αντίδρασή του αυτή θα μπορούσε να δικαιολογηθεί δεδομένου ότι μία αρνητική κρίση ενός επίσημου εκκλησιαστικού οργάνου περί των απαρχών του συγγραφικού του έργου θα μπρορούσε να στιγματίσει ανεπανόρθωτα τη μετέπειτα πορεία και έξέλιξη του φιλόδοξου κρήτα κληρικού στο συγγραφικό και τον εκπαιδευτικό στίβο

Η ανωριμότητα ωστόσο της ηλικίας και του χαρακτήρα του οδήγησε τον Νίκανδρο σε ευθεία και μετωπική σύγκρουση και τελικά σε ρήξη με την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας Το γεγονός αυτό πιστεύουμε ότι εξέθεσε ανεπανόρθωτα τον Ζαννούβιο στα όμματα και τις συνειδήσεις των συνοδικών μελών γεγονός που θα επιβεβαιωθεί μόλις μετά από την πάροδο δύο ετών (1862) όταν και θα αποτύχει να καταλάβει τη θέση του γραφέα της ΙΣΕΕ αλλά και αργότερα με την αδυναμία του να αποσπάσει την θετική γραπτή συνοδική έγκριση και για τα υπόλοιπα συγγράμματά του

213 Τα σημεία αντιπαράθεσης μεταξύ της Ιεράς Συνόδου και του Νικάνδρου Ζαννουβίου περί του λειτουργικού συγγράμματος του κρητικού κληρικού

Για την πλέον αντικειμενική αποτίμηση της αξίας του λειτουργικού έργου

αλλά και των ισχυρισμών του Ζαννουβίου περί πολιτικής διώξεως κρίνεται σκόπιμη η παρουσίαση των πλέον σημαντικών απαντήσεών του προς την ΙΣΕΕ όπως αυτές εκτίθενται στο απολογητικό υπόμνημά του και η εξέτασή τους υπό το πρίσμα των πορισμάτων της λειτουργικής επιστήμης επί των κυριοτέρων σημείων αυτών Και τούτο διότι διαμέσου της αναλύσεως που ακολουθεί θα διαφανούν κάποια στοιχεία της ιδεολογικής ταυτότητας του Νικάνδρου αλλά και ό βαθμός της λειτουργικής καταρτίσεώς του

Εν πρώτοις ο Ζαννούβιος θα απαντήσει στις αιτιάσεις της ΙΣΕΕ περί μεταθέσεως της σειράς των ειρηνικών στην Μεγάλη Συναπτή της Θείας Λειτουργίας και πλέον συγκεκριμένως για την πρόταξη253 της μνημόνευσης της οικείας εκκλησιαστικής αρχής έναντι του ονόματος του Βασιλέως Εισαγωγικώς θα πρέπει να λεχθεί ότι ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στη μνημόνευση της εκκλησιαστικής αρχής τόσο στα ειρηνικά όσο και στα δίπτυχα μνημονεύει αποκλειστικώς και μόνον τον αρχιερατικό τύπο μνημονεύσεως που αφορά την Ιερά Σύνοδο ως την ανωτάτη εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχή χωρίς να

251 Προοίμον τρόπον τινά της επακολουθησάσης αντίδράσεως του Ζαννούβιου (σύνταξη απαντητικού υπομνήματος) δύναται να θεωρηθεί η από 30ής Σεπτεμβρίου 1859 γραπτή αίτησή του προς την ΙΣΕΕ για την αποστολή σε αυτόν αντιγράφου της προαναφερθείσης εγκυκλίου της 9ης Ιανουαρίου 1859 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου (30ή Σεπτεμβρίου 1859) πρός τήν Ἱεράν Σύνοδονraquo 252 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 12 - 17 Σημειωτέον ότι το εν λόγω απαντητικό υπόμνημα απουσιάζει από τον σχετικό συνοδικό φάκελο της ΙΣΕΕ 253 Του ιδίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 17

67

παραθέτει και τον ιερατικόν τοιούτον που αφορά τον οικείο επίσκοπο εκάστης επαρχίας254

Η απάντηση που δίνει έχει ως αφετηρία την τετράχρονη διακονική του παρουσία στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων και τη λειτουργική πράξη που εφηρμόζετο εκεί σύμφωνα με την οποία μόνο στις Βασιλικές τελετές προηγείται η αναφορά του ονόματος του Βασιλέως έναντι του οικείου επισκόπου ή της Ιεράς Συνόδου Επικαλείται μάλιστα και τις σχετικές διατάξεις που προβλέπονταν στις έντυπες λειτουργικές εκδόσεις της Θείας Λειτουργίας του ιερού Χρυσοστόμου της εποχής που είχαν λάβει προφανώς εκκλησιαστική έγκριση χωρίς ωστόσο να τις κατονομάζει Σημειωτέον ότι από σχετική έρευνα στις έντυπες εκδόσεις της Θείας Λειτουργίας του Ιερού Χρυσοστόμου του βrsquo μισού του 18ου και του 19ου αιώνα προκύπτει ότι η αίτηση υπέρ της εκκλησιαστικής αρχής επροηγείτο σταθερά και αταλάντευτα έναντι εκείνης υπέρ της κοσμικής εξουσίας η οποία και ακολουθούσε πάντοτε την πρώτη255

Με την ως άνω τοποθέτησή του ο Ζαννούβιος φαίνεται να παρακάμπτει σκοπίμως τα προβλεπόμενα στο άρθρο ΚΖ του ΣΑrsquo Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1852 το οποίο ρητώς και άνευ εξαιρέσεων προέβλεπε την καθολική εφαρμογή της ίδιας τελετουργικής τάξεως από το σύνολο του εν Ελλάδι ιερού κλήρου laquoἍπας ὁ κατά τό Βασίλειον ἱερός Κλῆρος ἐν ταῖς θείαις ἱερουργίαις καί τελεταῖς μνημονεύει πρῶτον μέν τοῦ Βασιλέως καί τῆς Βασιλίσσης εἶτα δέ τῆς Ἱ Συνόδουraquo256

Το πλέον σημαντικό όμως της υποθέσεως είναι η διαπίστωση ότι στην ίδια γραμμή σκέψης με τον κρητικό κληρικό εκινήθη και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος Ο θεσσαλός κληρικός και διδάσκαλος του Γένους επικρίνοντας τα προβλεπόμενα στο ΙΒrsquo Ὰρθρο του Σχεδίου Κανονισμού ή Συντάγματος Εκκλησιαστικού του Βασιλείου της Ελλάδος που εξεπονήθη υπό της επταμελούς Επιτροπής το 1833 προς διοργάνωση των εκκλησιαστικών εν Ελλάδι πραγμάτων θα τονίσει το ανάρμοστον προς την αρχαία εκκλησιαστική διάταξη της πρτάξεως του μνημοσύνου του Βασιλέως έναντι της οικείας εκκλησιαστικής αρχής κατά την διάρκεια της τέλεσης της Θ Λειτουργίας Επιπλέον ο Οικονόμος θα θεωρήσει την εν λόγω πρόνοια ως μία ακόμη έκφραση της υποδουλώσεως της Εκκλησίας στην βαυαρική πολιτική εξουσία laquoΠάντα ὑπετάγησαν ὑπό τούς πόδας τῆς ἐγκοσμίου ἀρχῆςraquo257

Φως στην επικρατούσα λειτουργική πράξη της εποχής εκείνης έρχεται να ρίξει η λεπτομερής τυπική διάταξη της πανηγυρικής Δοξολογίας που ετελέσθη

254 Οπ σ 17 36 ndash 37 255 Βλ α) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου Βενετία 1760 σ 4 β) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1820 σ 4 γ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου εκδ Φοίνικος Βενετία 1852 σ 4 δ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου (μετετυπώθησαν ἐκ τῶν κατά τό 1835 μετατυπωθεισῶν ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος καί συνδρομῇ τῶν τότε Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν καί Ἐπισκόπων τοῦ Κράτους) εκδ Ν Αγγελίδου Αθήνα 1856 σ 2 και ε) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων μετά τοῦ Λυχνικοῦ Ὄρθρου καί τοῦ Ἱεροδιακόνου (ἀκριβῶς ἐπιθεωρηθεῖσαι καί πλουτισθεῖσαι δι᾽ ὑποσημειώσεων περιέργων παρά τοῦ Παναγιωτάτου καί Σεβασμιωτάτου Πατριάρχου Π Κωνσταντινουπόλεως κκ Κωνσταντίου του Αrsquo) εκδ Πέτρου Μωραϊτίνη Αθήνα 1877 σ 4 256 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 266 257 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1866 σ 81

68

στις αρχές του 1858 με αφορμή τη συμπλήρωση εικοσιπέντε ετών από την έλευση του βασιλέα Ὸθωνα στην Ελλάδα Σύμφωνα προς τις σχετικές πληροφορίες του ημερησίου τύπου της Αθήνας258 η μνημόνευση του βασιλικού ονόματος στα ειρηνικά προηγήθη της αντιστοίχου μνημονεύσεως της ανώτατης εν Ελλάδι εκκλησιαστικής αρχής δηλαδή της ΙΣΕΕ όπερ επιβεβαιώνει την ισχύ του ως άνω Καταστατικού Νόμου και κατά το έτος όπου εξεδόθη το λειτουργικό σύγγραμμα του Νικάνδρου

Αλλά και η σύγχρονη επιστήμη της Λειτουργικής πιστοποιεί ότι η αίτηση υπέρ του Βασιλέως σε πλείστα όσα χειρόγραφα προηγείτο της αντίστοιχης υπέρ της οικείας εκκλησιαστικής αρχής259 Ωστόσο ο καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης σχολιάζοντας την σειρά των αιτήσεων δεν παραλείπει να παρατηρήσει ότι laquoΜετά τήν ἀπελευθέρωση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους τό αἴτημα ὑπέρ τῶν βασιλέων ἐπανῆλθε ὄχι ὅμως πρό τῆς δεήσεως ὑπέρ τοῦ ἀρχιεπισκόπου ὅπου ἦταν ἡ ἀρχική της θέση ἀλλά μετά ἀπό αὐτήνraquo260 Προφανώς η ως άνω λειτουργική πρόταση του Ζαννουβίου επηρεασμένη ενδεχομένως και εκ της πολιτικής του αντιπάθειας προς τον βαυαρό Μονάρχη εκφράζει αυτή την νέα ρευστή πραγματικότητα που διαμορφώθηκε στην λειτουργική σειρά των ειρηνικών ακριβώς μετά από την εκ νέου εισαγωγή του αιτήματος υπέρ των βασιλέων στην Μεγάλη Συναπτή κατά την περίοδο της συγκροτήσεως του ελεύθερου ελληνικού κράτους

Ὸσον αφορά τις επισημάνσεις της Διοικούσας Εκκλησίας περί ορθογραφικών λαθών καί σόλοικων εκφράσεων που βρίθουν από γραμματικές και λογικές ανακρίβειες ο Ζαννούβιος θα απαντήσει με τον ίδιο νόμισμα κρίνοντας τους κριτές του διά της παραθέσεως λέξεων από συνοδικές εγκυκλίους που εγράφησαν κατ᾽ αυτόν κατά τρόπον ανορθόγραφον και γραμματικώς ανακριβή Χαρακτηριστική δε περίπτωση κατά τόν Νίκανδρο αποτελεί η λέξη laquoφιλόχρειστοςraquo261 η οποία παρατίθεται τέσσερεις φορές σε συνοδική εγκύκλιο του 1853

Εξάλλου έντονη κριτική δέχθηκε το σύγγραμμα του Νικάνδρου εκ του γεγονότος ότι ο συγγραφέας αποκαλεί το μυστήριον της Θείας Λειτουργίας ως laquoΠροσευχήraquo262 Ο Ζαννούβιος στην απάντησή του επικαλείται την ερμηνευτική προσέγγιση περί της Θείας Ευχαριστίας των Αγίων Ιουστίνου του Φιλοσόφου (Απολογία Βrsquo) και Συμεών Θεσσαλονίκης Επιπλέον παρέχει διευκρινιστικές πληροφορίες κάνοντας λόγο για μεθοδολογική διαίρεση του μυστηρίου σε τρία μέρη έκαστον εκ των οποίων επιγράφεται διά των κάτωθι τίτλων laquoΑ) laquoΠροσευχήraquo Β) laquoΠροσκομιδή τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνουraquo και Γ) laquoἈνέκφραστος τοῦ Μυστηρίου τελετήraquo263

Η διαίρεση αυτή θεωρούμε ότι εντάσσεται στο πλαίσιο μίας προσπάθειας του Ζαννουβίου για αναδίπλωση και προσαρμογή σε πλέον ορθόδοξα λειτουργικά πλαίσια Τούτο συνάγεται εκ του ότι ο Ζαννούβιος επιχειρεί δια της απαντήσεώς του να μετριάσει τις αιτιάσεις της ΙΣΕΕ για την επίκληση 258 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 25 Ιανουαρίου 1858 σ 2 259 Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βacute εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας 2006 σ 264 260 Του ιδίου Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Εacute εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας 2003 σ 334 - 335 261 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 13 262 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 1 263 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 13 ndash 14

69

σύνολης της Θείας Λειτουργίας ως laquoΠροσευχήςraquo αποδίδοντας τον ως άνω τίτλο σε ένα και μόνο τμήμα της Θείας Λειτουργίας Ὰλλωστε ο όρος laquoΠροσευχήraquo θα μπορούσε πολύ εύκολα να δημιουργήσει υπόνοιες για προτεστανικές επιρροές του συγγραφέα σε μία εποχή μάλιστα που ο κατακλυσμός της ελληνικής επικράτειας από τους δυτικούς μισσιοναρίους και η ελεύθερη διάδοση των θρησκευτικών εντύπων τους είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο με την ανοχή της βαυαρικής Αντιβασιλείας264

Απεναντίας η Λειτουργική Επιστήμη κάνει λόγο για διμερή διαίρεση της Θείας Λειτουργίας χρησιμοποιώντας μία εντελώς διαφορετική ορολογία α) laquoΛειτουργία του λόγουraquo που αφορά το διδακτικό μέρος της Θ Λειτουργίας και β) laquoΛειτουργία του μυστηρίουraquo ή απλώς laquoευχαριστίαraquo265 Η διαπίστωση αυτή μας επιτρέπει να συμπεράνουμε πως η απορριπτική στάση της ΙΣΕΕ έναντι του πρώτου κατά χρονολογική σειρά πονήματος του Ζαννουβίου σχετίζεται με την καινοφανή προσπάθεια του τελευταίου να εισάγει μία παράτερη δομή περί της Θείας Ευχαριστίας αλλά και λειτουργικούς όρους παντελώς αδόκιμους και άγνωστους στην τελετουργική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Μία άλλη πτυχή των επικρίσεων της ΙΣΕΕ για το σύγγραμμα του Νικάνδρου σχετίζεται με τις παραλήψεις μεταθέσεις και συντμήσεις που κατ᾽ αυτήν παρατηρούνται σε όλες τις ευχές που αναγιγνώσκει μυστικώς ο ιερέας κατά την διάρκεια της Θείας Λειτουργίας266 Εισαγωγικώς οφείλουμε να επισημάνουμε ότι με τον όρο laquoμυστικαί εὐχαί τοῦ Ἱερέωςraquo θα πρέπει να εννοήσουμε το σύνολο των ιερατικών ευχών της Λειτουργίας μυστικών ή μη δεδομένου ότι ήδη από την εποχή του Ιουστινιανού κατά τον ΣΤrsquo αιώνα ξεκίνησε η προοδευτικώς γενικευθείσα τάση της μυστικής αναγνώσεως των η οποία και επεκράτησε ολοκληρωτικά267

Η εξέταση του λειτουργικού πονήματος του Νικάνδρου αποδεικνύει το ορθό της εν προκειμένω συνοδικής παρατηρήσεως καθώς παρατηρείται μία επαναλαμβανόμενη τάση του συγγραφέα να συντέμνει τις ευχές Μία τέτοια πρακτική αφορά τις ευχές α) των τριών Αντιφώνων στην αρχή της Θείας 264 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος άσκησε δριμεία κριτική προς την βαυαρική Μοναρχία για την κώφευση που αυτή συστηματικά επεδείκνυε προς στις σχετικές συστάσεις της Διοικούσας Εκκλησίας γεγονός που επέτρεπε στους δυτικούς μισσιοναρίους να κινούνται ελεύθερα και ακώλυτα εντός του Βασιλείου και να διαδίδουν τις ιδέες και τα βιβλία τους Μάλιστα ο θεσσαλός κληρικός έκανε λόγο για διακριτική μεταχείριση της Αντιβασιλείας υπέρ των μισσιοναρίων και κατά των εκπροσώπων της Ορθόδοξης Εκκλησίας στηλιτεύοντας την ως άνω πολιτική laquoπόσον ἡ Ἀντιβασιλεία ἐφάνη δικαία πρός τήν ἐθνικήν Ἐκκλησίαν ἥτις μόνη πασῶν τῶν κατά τήν Οἰκουμένην Ἐκκλησιῶν ὁμωνυμεῖ πρός τήν ἑλληνικήν πολιτείαν Ὁλιγάριθμοι Δυτικοί τούτων τήν προτέραν ἐκκλησιαστικήν ἐλευθερίαν διετήρησεν ἄθικτον καί ἀκέραιον ἀλλά πράττουσι τά ἑαυτῶν ἄνετοι καί ἐλεύθεροι ὡς καί πρότερον Διδάσκουσιν ὅτι θέλουσιν ἐν τοῖς ἰδίοις αὐτῶν σχολείοις προσκαλοῦσιν εἰς τάς θρησκευτικάς αὐτῶν συνάξεις καί κατηχοῦσιν ὅσους τῶν Ὀρθοδόξων δυνηθῶσι Διανέμουσι ἀκωλύτως πάντα καί παντοῖα συγγράμματα τῆς Ὀρθοδοξίας πολέμιαraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 68 292 ndash 293 Απεναντίας ο Θεόκλητος Φαρμακίδης θεωρούσε εντελώς προσχηματική την επίκληση του κινδύνου εκ της παρουσίας και δραστηριοποιήσεως των δυτικών ιεραποστόλων στην ελληνική επικράτεια θεωρώντας ότι πίσω από την εκστρατεία συκοφαντήσεως του εκπαιδευτικού και λοιπού έργου των βρίσκονταν όσοι επιβουλεύονταν την αυτονομία και ανεξαρτησία της Ελλάδος οι οποίοι ήγειραν θέμα απειλής της θρησκευτικής αυτοσυνειδησίας και της καθαρότητας της ορθόδοξης πίστεως υπό των μισσιοναρίων με σκοπό να επιτύχουν στόχους πολιτικούς δηλ laquoνά ἴδωσι πάλιν τήν Ἑλλάδαν εἰς Τουρκίαν μεταβεβλημμένηνraquo Διέβλεπε δηλαδή ο Φαρμακίδης θέμα υψίστης εθνικής σημασίας πίσω από την στάση των επικριτών της παρουσίας μισσιοναρίων στην Ελλάδα Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σσ 177 - 179 265 Ι Φουντούλη Λειτουργική Αrsquo οπ σ 190 - 191 266 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 1 - 2 267 Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Δacute εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας Αθήνα 1994 σ 28

70

Λειτουργίας268 β) του Ευαγγελίου269 γ) της εκτενούς ικεσίας270 δ) των πιστών (αrsquo και βrsquo)271 ε) της προσκομιδής272 στ) της αγίας αναφοράς273 ζ) μετά την θυμίαση των καθαγιασθέντων τιμίων δώρων274 η) προ της θείας κοινωνίας (laquoΣοί παρακατατιθέμεθαraquo και laquoΕὐχαριστούμεν σοι βασιλεῦ ἀόρατεraquo)275 και θ) της ευχαριστίας μετά την Θεία Μετάληψη276 Ετέρα πρακτική του κρητικού κληρικού αφορά στην απάλειψη ευχών ως συμβαίνει με εκείνες της μικράς εισόδου277 του τρισαγίου ύμνου278 την ευλόγηση του ευαγγελιστού279 τα κατηχούμενα280 εν γένει την ευχή προ του καθαγιασμού των τιμίων δώρων laquoΜεμνημένοι τοίνυνraquo281 την ευχή μετά τον καθαγιασμό laquoὭστε γενέσθαιraquo282 και την απόλυση283 η οποία ολοκληρώνεται με τον ευχαριστήριο ύμνο laquoΕἴη τό ὄνομαraquo Περιπτώσεις μεταθέσεως ευχών από τη συνήθη θέση των εντοπίσαμε στην περίπτωση της ευχής του χερουβικού ύμνου284 Ετέρα περίπτωση αποτελεί η παρεμβολή των ευχών προ της θείας μεταλήψεως laquoΠιστεύω Κύριε καί ὁμολογῶraquo προ του laquoἘξαιρέτως τῆς παναγίαςraquo ως και η προσφορά του θυμιάματος εν προκειμένω προ της ευχής laquoἔτι προσφέρομέν σοι τήν λογικήνraquo285 Παραλείπτεται ωσαύτως και η ευχή που ακολουθεί την μνημόνευση της οικείας εκκλησιαστικής αρχής laquoΜνήσθητι Κύριεraquo286 ως και τμήμα των διακονικών αιτήσεων που ακολουθούν287 Η μοναδική φορά που ο Ζαννούβιος παραθέτει πλήρη ευχή συναντάται προς το τέλος της Θείας Λειτουργίας πριν από τον μελισμό των αγιασμάτων laquoΠρόσχες Κύριε Ἰησοῦraquo288

Η πρόθεση του Νικάνδρου να διατηρήσει τον εσωτερικό σύνδεσμο που ανέκαθεν υπήρχε μεταξύ των λειτουργικών ευχών των αντιστοίχων διακονικών αιτήσεων και των σχετικών ιερατικών εκφωνήσεων κρίνεται ορθή από λειτουργικής σκοπιάς289 Το πρόβλημα ανακύπτει από τη στιγμή που ο

268 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 18 ndash 20 269 Οπ σ 22 270 Οπ σ 24 271 Οπ σ 24 ndash 25 272 Οπ σ 27 273 Οπ σ 31 274 Οπ σ 35 ndash 36 275 Οπ σ 40 ndash 41 276 Οπ σ 46 277 Οπ σ 21 278 Οπ σ 22 279 Οπ 280 Οπ σ 24 ndash 25 281 Οπ σ 32 282 Οπ σ 34 ndash 35 283 Οπ σ 47 284 Κατά τη διάταξη του λειτουργικού έργου του Ζαννουβίου παρατηρείται αντιστροφή της τελετουργικής πράξεως εν προκειμένω καθώς ο χερουβικός ύμνος προηγείται της σχετικής ευχής laquoΟὐδείς ἄξιοςraquo η δέ τελευταία επισυνάπτεται ως τμήμα της προσκομιδής των τιμίων δώρων Οπ σ 25 ndash 26 285 Οπ σ 35 286 Οπ σ 37 287 Πρόκειται για τις αιτήσεις α) laquoὙπέρ τῶν προσκομισθέντωνraquo και β) laquoὍπως ὁ φιλάνθρωπος Θεόςraquo Σημειωτέον ότι στην ίδια συνάφεια ο Νίκανδρος διατηρεί αυτούσιες τις αιτήσεις που ακολουθούν έστω και αν ελέχθησαν ήδη κατά τα πληρωτικά 288 Οπ σ 42 289 Την σύνδεση μεταξύ ευχής και εκφωνήσεως επιβεβαιώνει τόσο η τάξη των αρχαίων λειτουργιών (των Αποστολικών Διαταγών του αγίου Ιακώβου του αγίου Μάρκου του αγίου Γρηγορίου κα) όσο και τα πιο παλαιά χειρόγραφα των βυζαντινών λειτουργιών (Μ Βασιλείου Ι Χρυσοστόμου Προηγιασμένων) Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Δacute οπ Πρβλ Γ Φίλια Ό τρόπος αναγνώσεως των ευχών στη λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Γρηγόρη Αθήνα 1996

71

Ζαννούβιος επιχειρεί να επισυνάψει σε κάθε εκφώνηση και μια μικρή περίληψη της αντίστοιχης ευχής που προηγείται290 Η επαναλαμβανόμενη αυτή επέμβαση στη δομή του κειμένου είναι που προκαλεί την αντίδραση της ΙΣΕΕ παρέχοντάς της το δικαίωμα να ομιλεί για σύντμηση και μετάθεση των μυστικών ιερατικών ευχών

Για να κατανοήσει κανείς την εν λόγω διένεξη μεταξύ της Διοικούσας Εκκλησίας και του Ζαννουβίου θα πρέπει να αναλογιστεί και το γεγονός ότι τα πρώτα διακονικά και ιερατικά βιβλία που άρχισαν να συναρμολογούν τις ευχές και τις διακονικές προτροπές κατά τρόπο ορθό προς αποκατάσταση της εφθαρμένης παραδόσεως των νεωτέρων χειρογράφων περί της δομής της Θείας Λειτουργίας ενεφανίσθησαν μόλις περί τα τέλη της δεκαετίας του 1970291 Συνεπώς στο προγενέστερο χρονικό διάστημα αρκετές από τις πραγματοποιηθείσες λειτουργικές εκδόσεις ακολουθούσαν την ως άνω εφθαρμένη παράδοση Μέσα στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να κατανοηθεί και η προσπάθεια του Νικάνδρου να ασχοληθεί με την δομή και την σύνταξη της Θείας Λειτουργίας του ιερού Χρυστοστόμου

Η παρατήρηση της Ιεράς Συνόδου292 για την ονομασία της πρώτης (μικρής) εισόδου κατά την Θ Λειτουργία ως laquoἔνδειξις τοῦ Ἱεροῦ Εὐαγγελίουraquo293 από τον Ζαννούβιο παρέχει στον κρήτα κληρικό την ευκαιρία να διασαφηνήσει την οπτική γωνία με την οποία ερμηνεύει τα τελούμενα εν αυτή Ο Νίκανδρος απαντώντας σχετικώς δηλώνει την αποστροφή του στην αναγωγική ερμηνεία των λειτουργικών δρωμένων294 και την ταυτόχρονη προτίμησή του στην κατά κυριολεξία προσέγγισή των Ο καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης αναφερόμενος στην μικρή είσοδο επισημαίνει ότι τα χειρόγραφα μέχρι και τον ΙΓrsquo αιώνα laquoχρησιμοποιούν τούς ὅρους εἴσοδος εἴσοδος τοῦ Πατριάρχου ἤ τοῦ ἀρχιερέως εἴσοδος μετά τοῦ Εὐαγγελίου εἰσοδεύειν ποιεῖν εἴσοδον κλπraquo295 Από την ως άνω απαρίθμηση απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στη μικρή είσοδο διά της ορολογίας laquoἔνδειξις τοῦ Ἱεροῦ Εὐαγγελίουraquo η οποία αποδοκιμάσθηκε από την ΙΣΕΕ καθώς αποτελούσε αδόκιμο όρο για την περιγραφή των τελετουργικών δρωμένων της πρώτης εισόδου296

Η έγκληση του Ζαννουβίου υπό της Διοικούσης Εκκλησίας για την ερμηνεία που αυτός έδιδε στο laquoἈλληλούιαraquo μετα την ανάγνωση του

290 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 291 Πρόκειται για την έκδοση του Ιερατικού του 1977 του Μικρού Ιερατικού και του Αρχιερατικού της ίδιας περιόδου Περισσότερα στο έργο του Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Δrsquo οπ σ 29 ndash 30 292 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 2 293 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 21 294 Για τη συμβολική ερμηνεία της μικρής εισόδου αλλά και όλης της Θείας Λειτουργίας βλ το έργο των Ι Κογκούλη Χρ Οικονόμου και Π Σκαλτσή Θεία Λατρεία και Παιδεία 1 Η Θεία Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου εκδ ΟΑΧ laquoΛυδίαraquo Θεσσαλονίκη 1995 295 Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βrsquo οπ σ 47 296 Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την μικρή είσοδο στην μελέτη του J Μateos H μικρά είσοδος της Θείας Λειτουργίας Γρηγόριος Παλαμάς τ 56 (1973) σ 365 - 381 O εν λόγω λειτουργιολόγος ακολουθώντας τις επί του θέματος παρατηρήσεις του καθηγητή Ι Φουντούλη θα προσδιορίσει ως χρόνο χρησιμοποιήσεως της ορολογίας laquoμικρά εἴσοδοςraquo τον ΙΔrsquo αιώνα παραπέμποντας στην Διάταξη του Φιλοθέου I Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βrsquo οπ σ 365

72

αποστολικού αναγνώσματος297 σχετίζεται προς το γεγονός ότι ο Νίκανδρος συνδέει την ως άνω εβραϊκή λέξη προς τα τελετουργικά δρώμενα που σχετίζονται με την μεγάλη είσοδο και την τελετουργική υποδοχή του Χριστού ως Βασιλέως των ουρανών laquoὑπό τά εἴδη τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνουraquo298 Η λειτουργική επιστήμη αντιθέτως ως και τα λειτουργικά ndash κατηχητικά βιβλία299 της εποχής του Νικάνδρου κατανοούν το Αλληλουάριον ως το προκείμενον του Ευαγγελίου που συνδέεται οργανικά μόνο με αυτό και εκτελεί μία πρακτικής υφής λειτουργικότητα καλύπτει τον χρόνο που απαιτείται για να τελεσθούν οι τελετουργικές εκείνες προπαρασκευαστικές πράξεις για την ανάγνωση του Ευαγγελίου όπως είναι laquoἡ προσφορά τοῦ θυμιάματος ἡ ἀνάγνωσις τῆς εὐχῆς πρό τοῦ Εὐαγγελίου ἡ εὐλογία τοῦ εὐαγγελιστοῦ-διακόνου καί ἡ μετάβασίς του στόν ἄμβωναraquo300

Αναφορικά προς τις τελετουργικές πράξεις που ακολουθούν την εκφώνηση laquoτά σά ἐκ τῶν σῶνraquo ο Ζαννούβιος πρεσβεύει την ύψωση αμφότερων των τιμίων δώρων από τον λειτουργό ιερέα επικαλούμενος την πατερική ερμηνευτική προσέγγιση ιδίως του Μ Βασιλείου και υπομιμνήσκοντας τον κανονικό τύπο καθαγιασμού των τιμίων δώρων301 Φαίνεται ωστόσο να συνιστά παραδοξότητα το γεγονός ότι η ΙΣΕΕ μέμφεται τον συγγραφέα ότι laquoπαρεννοεῖ καινοτόμωςraquo ενάντια στα όσα προστάζει η ιερή Παράδοση της Εκκλησίας εν προκειμένω Προφανώς η καθιερωμένη την εποχή εκείνη τάξη προέβλεπε κάποια άλλη πρακτική την οποία υπαινείσσεται και ο Νίκανδρος κάνοντας λόγο για laquoπαραλειφθεῖσαν ὑπό θεοβλαβείας πρᾶξινraquo302 Και πράγματι τα λειτουργικά βιβλία της εποχής στο σύνολό τους δεν αναφέρονται καθόλου στο τελετουργικό μέρος του καθαγιασμού των τιμίων δώρων καθώς περιορίζονται στην παράθεση της στιχομυθίας μεταξύ των λειτουργούντων αρχιερέως ή ιερέως και διακόνου δίδοντας την εντύπωση ότι καμία τελετουργική πράξη (ύψωση των τιμίων δώρων) δεν τελείται στο εν λόγω σημείο303 Η λειτουργική επιστήμη συμφωνεί με την άποψη του Ζαννουβίου περί υψώσεως και αναδείξεως αμφοτέρων των ευχαριστιακών δώρων κατά την διάρκεια της ως άνω εκφωνήσεως ανεξαρτήτως του εάν ο διάκονος ή ο πρώτος

297 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 2 298 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 15 299 laquoΤό Ἀλληλούϊα ψάλλεται μεταξύ τῆς Ἐπιστολῆς καί τοῦ Ἱεροῦ Εὐαγγελίου διότι καθώς εἴπομεν αὐτά προφέρουσι τήν ἐπιφάνειαν τοῦ Θεοῦ καί Λόγου καί τό Εὐαγγελικόν αὐτοῦ Κήρυγμα καί οὕτως εὐκαίρως ὁ Χορός μελῳδεῖ Ἔρχεται ἐφάνη ὁ Θεός ἔστω τό ὄνομά του δεδοξασμένονraquo N Βουλγάρεως Ιερά Κατήχησις ήτοι εξήγησις της Θείας και Ιεράς Λειτουργίας εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1861 σ 144 300 I Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βrsquo οπ σ 330 301 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ Ο Νίκανδρος για να στηρίξει την άποψή του εν προκειμένω παραπέμπει από το έργο του Μεγάλου Βασιλείου laquoΠερί τοῦ ἁγίου Πνεύματοςraquo Του ιδίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 32 302 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 303 Βλ α) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαιhellip 1760 οπ σ 14 - 15 β) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαιhellip 1820 οπ σ 19 - 20 γ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαιhellip 1852 οπ σ 19 δ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1856 οπ σ 21 - 22 ε) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1877 οπ σ 23 ndash 24 στ) Ἀρχιερατικόν περιέχον τάς Θείας καί ἱεράς Λειτουργίας Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου ἤτοι τῶν Προηγιασμένων Βενετία 1714 σ 8 και ζ) Ἀρχιερατικόν περιέχον τάς Θείας καί ἱεράς Λειτουργίας Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου ἤτοι τῶν Προηγιασμένων εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1820 σ 7

73

των πρεσβύτερων ή ο προεξάρχων της ευχαριστιακής συνάξεως επίσκοπος ποιεί τούτο304

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ορολογία που ο συγγραφέας του λειτουργικού φυλλαδίου χρησιμοποιεί στο ζήτημα του καθαγιασμού των αγιασμάτων κάνοντας λόγο για laquoμετουσίωσιν τῶν δώρωνraquo305 Ως γνωστόν η παραδοσιακή δογματική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφέρεται στο μυστηριακό γεγονός του καθαγιασμού των τιμίων δώρων κάνοντας λόγο για μεταβολή (metabole)306 και όχι για μετουσίωση (transubstantiation) Η προτίμηση που ο Ζαννούβιος δείχνει σε ένα δυτικής επινόησης θεολογικό όρο307 ασφαλώς και υποδηλώνει κάποιου είδους επιρροή του από τη δυτική θεολογική σκέψη με την οποία ήρθε προφανώς σε επαφή κατά την διάρκεια των σπουδών του στο Καπποδιστριακό Πανεπιστήμιο Τυγχάνει ωστόσο παράδοξο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος δεν εγκαλείται εν προκειμένω από την ΙΣΕΕ Τούτο ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι ο κρητικός κληρικός αν και χρησιμοποιούσε 304 I Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βrsquo οπ σ 256 305 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 16 306 Για την Ορθόδοξη άποψη περί μεταβολής των τιμίων δώρων μέσα από το πλαίσιο της διπλής μεθοδολογίας των ορθοδόξων πατέρων βλ N Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 486 ndash 489 Η μόνη από τις Ορθόδοξες Αυτοκέφαλες Εκκλησίες που εξακολουθεί να μην δέχεται τον όρο μεταβολή προτιμώντας τον δυτικότροπο εκείνο της μετουσιώσεως είναι το Πατριαρχείον Μόσχας το οποίο ήσκησε δριμεία κριτική στο κείμενο που εξέδωσε η Ολομέλεια επί του Θεολογικού Διαλόγου μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας και της Παγκόσμιας Λουθηρανικής Ομοσπονδίας στην Βρατισλάβα Σλοβακίας τον Νοέμβριο του 2006 Στο επίμαχο κείμενο μεταξύ άλλων τονίζεται ότι laquoOrthodox profess a real change (metabole) of the bread and the wine into the body and blood of Christ by the Words of Institution and the act of the Holy Spirit in the eucharistic anaphoraThis does not mean a ldquotranssubstantiationrdquo of the substance of the bread and the wine into the substance of the deified humanity of Christ but a union with it ldquoThe bread of communion isnrsquot an ordinary bread but united with divinityrdquo (John of Damascus) This union amounts to a communication of the deifying properties of the humanity of Christ and of the deifying grace of his divinity to the eucharistic gifts The bread and the wine are no longer understood with respect to their natural properties but with respect to Christrsquos deified human body in which they have been assumed through the action of the Holy SpiritAs in Christology the two natures are united hypostatically so in the Eucharist Christrsquos exalted human body and the ldquoantitypesrdquo (St Basil Anaphora) of bread and wine are united sacramentally through the act of the Holy Spiritraquo Common Statement of 13th Session of the Lutheran ndash Orthodox Joint Commission 2-9 November 2006 Bratislava Slovak Republic (unpublished) Παρά ταύτα η κατωτέρω αποστροφή της Συνοδικής Θεολογικής Επιτροπής του Πατριαρχείου Μόσχας επί του ως άνω σημείου είναι ενδεικτική της διαφορετικής προσεγγίσεως του θέματος της υπό την επίδραση του σχολαστικισμού εισέτι τελούσης ρωσικής θεολογικής σκέψης laquoDuring the time of polemics with the Protestants the whole of the Orthodox Church accepted use of the term transubstantiation That happened at the Council of Jerusalem 1672 and the Council of Constantinople 1691 The latter Council in particular imposed severe canonical penalties on those who would oppose the term transubstantiation The Councilrsquos canons were accepted in the Russian Orthodox Church and included into the Dogmatic Letter of the Patriarch Hadrian of Moscow and All Russia Since then the term transubstantiation became usual in the Orthodox eucharistology in spite of some Orthodox divines avoided to use it However the introduction of the term transubstantiation into the Orthodox theology is not an attempt to present the eucharistic mystery in rational termsraquo The conclusion of the Synodal Theological Commission of the Patriarchate of Russia on the agreed statement lsquoThe Mystery of the Church the Holy Eucharist in the Life of the Churchrsquo received by the International Lutheran-Orthodox Joint Commission 2-9 November 2006 Bratislava (unpublished) 307 Πρόκειται για όρο που χρησιμοποιεί τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ο οποίος αποτελεί επινόηση της σχολαστικής θεολογικής σκέψης που είχε ως βάση την Αριστοτέλεια φιλοσοφία περί διακρίσεως ουσίας και συμβεβηκότων Περισσότερα στα συγγράμματα α) Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής εξ επόψεως ορθοδόξου εκδ Δ Γ Ευστρατίου Αθήνα 1901 σ 284 ndash 286 και β) Α Θεοδώρου Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος 1977 σ 165 - 172 Για την απορριπτική στάση του Λουθήρου έναντι του όρου laquoμετουσίωσιςraquo βλ Δ Τσελεγγίδη Η σωτηριολογία του Λουθήρου (συμβολή στη μελέτη της Θεολογίας του Λουθήρου από ορθόδοξη άποψη) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 σ 120 Στην Ορθόδοξη Ανατολή όπως μας πληροφορεί σχετικώς ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ο δυτικός όρος καταπολεμήθηκε κατά τον 17ο αιώνα από τον Θεόφιλο Κορυδαλέα και τόν Ιωάννη Καρυοφύλλη επεκράτησε δε εν τέλει χάριν στον Μελέτιο Συρίγο και τον Δοσίθεο Ιεροσολύμων χωρίς να εισέλθει ωστόσο στην λειτουργική πράξη Χρ Παπαδόπουλου Η Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία (γενική ιστορική επισκόπησις) εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 1954 σ 173

74

ένα δυτικόφερτο όρο συνέδεε την επιτέλεση της πράξεως του καθαγιασμού των τιμίων δώρων όχι με τα ιδρυτικά λόγια (ρωμαιοκαθολική πρακτική) αλλά με την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος (ορθόδοξη ερμηνεία)308

Το γεγονός αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στην επίδραση της σχολαστικής θεολογίας309 της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας επί της ελληνόφωνης θεολογικής σκέψης κατά τα μέσα του 19ου αιώνα για να επιβεβαιωθεί και εν προκειμένω η άποψη του π Ιωάννη Ρωμανίδη ο οποίος υπεστήριζε ότι laquoΜέ τήν ἵδρυσιν τοῦ Ἑλληνικοῦ κρατιδίου μετά τήν ἐπανάστασιν τοῦ 1821 εἰσέβαλεν ἐν αὐτῷ ἡ ἱσχυρά ἐπιρροή τῆς Ρωσσίας καί τῆς Φραγκιᾶς μέσω κυρίως τοῦ Πανεπιστημίου τῶν Ἀθηνῶν μέ ὁλέθρια ἀποτελέσματα διά τήν Ρωμαιοσύνην ἐφ᾽ ὅσον ἡ Ἱεραρχία τῆς Ἑλλάδος καί ἡ πνευματική ἡγεσία τῶν Νεοελλήνων ἐμορφώθη μέ τό πνεῦμα τῆς Φραγκιᾶς (Εὐρώπης) καί τῆς Ρωσσίαςraquo310

Αξίζει στην ίδια συνάφεια να τονισθεί η επαναλαμβανόμενη προσπάθεια του Νικάνδρου να επισημάνει τον χρόνο καθαγιασμού των τιμίων δώρων Συστοιχισμένος με την ορθόδοξη παράδοση που τοποθετεί τούτον όχι στα ιδρυτικά του μυστηρίου λόγια όπως θεωρεί σχετικώς η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αλλά στην επίκληση του Αγίου Πνεύματος μετά την εκφώνηση laquoΤά σά ἐκ τῶν σῶνraquo ο Ζαννούβιος θα επεξηγήσει ότι laquoἡ ἐκφώνησις τῶν γραφικῶν ῥήσεων (Λάβετε φάγετεΠίετε ἐκ αύτοῦ) οὐχί πρός ἁγιασμόν τοῦ μυστηρίου ἀλλά πρός ἔνδειξιν τῆς συστάσεως αὐτοῦ ἐκφωνεῖταιraquo311 Προς ενίσχυση της θέσεώς του μάλιστα ο κρητικός κληρικός θα αντλήσει σχετικό υλικό από την Βrsquo Απολογία του Ιουστίνου του Φιλοσόφου την laquoΠΑrsquo Ὁμιλίαraquo του Ιεροῦ Χρυσοστόμου laquoεἰς τό ὄνομα τοῦ κοιμητηρίουraquo ως και από την σχετική τοποθέτηση του Γρηγορίου Πάπα του Διαλόγου312

308 Πρβλ Β Δαμοδού Θεολογία Δογματική κατά Συντομίαν ἤ τε Συνταγμάτιον Θεολογικόν (εισαγωγή - κριτική έκδοση ndash σχόλια υπό π Γ Δ Μεταλληνού) εκδ Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου 2008 σ 161 ndash 167 309 Για μία ορθόδοξη προσέγγιση της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας και της δυτικής Σχολαστικής Θεολογίας βλ Ι Ρωμανίδη Πατερική Θεολογία εκδ Παρακαταθήκη Θεσσαλονίκη 2004 σ 231 - 238 310 Του ιδίου Ρωμαίοι ή Ρωμηοί Πατέρες της Εκκλησίας τ Ιrsquo Θεσσαλονίκη 1984 σ 75 Στην ίδια γραμμή ο Χρήστος Γιανναράς θα τονίσει τον αρνητικό ρόλο που διεδραμάτισε η Θεολογική Σχολή Αθηνών για την αποσύνδεση και ολοκληρωτική απομάκρυνση της Θεολογικής επιστήμης από το εκκλησιαστικό βίωμα κατά τα δυτικά πρότυπα Χρ Γιανναρά Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα εκδ Δόμος Αθήνα 1992 σ 304 Μο λις κατα την δεκαετια του 60 και χάρη στην θεολογική γενιά που τότε ανεδείχθη κατέστη εφικτή laquoἡ ἔξοδος τῆς θεολογίας ἀπό τήν σχολαστική αἰχμαλωσία στήν ὁποία εἶχαν ὁδηγήσει τήν θεολογία οἱ δυτικές ἐξαρτήσεις καί ἡ ἀπομάκρυνσή της ἀπό τήν Ἐκκλησίαraquo με την παράλληλη στροφή προς τον πλούτο της πατερικής Θεολογίας Χρ Σταμούλη Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη Θεολογία εκδ Ὶνδικτος Αθήνα 2008 σ 47 Πρβλ συναφή άρθρα για την πορεία της Ορθόδοξης Θεολογίας α) Ι Πέτρου laquoΑλλαγή παραδείγματος στην Ορθόδοξη Θεολογίαraquo Καθ᾽ οδόν τ 13 Δεκέμβριος 1997 σ 13 ndash 22 και β) Π Βασιλειάδη laquoΟἱ προοπτικές τῆς Ἑλλαδικῆς θεολογίαςraquo Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας (πανεπιστημιακές παραδόσεις καθ Δήμητρας Κούκουρα) οπ σ 82 ndash 94 311 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 31 312 Οπ σ 33 Σημειωτέον ότι ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στον τύπο της ευλογίας κατά την μεταβολή των τιμίων δώρων εν προκειμένω θεωρεί ως μεταγενέστερες προσθήκες φράσεις όπως laquoὁ Θεός ἰλάσθητί μοιΚύριε ὁ τό πανάγιόν σου Πνεῦμαraquo Επιπλέον φρονεί ότι διά της παρέμβλητης εισαγωγής τούτων η τελεστική ευχή διηρέθη πλέον εις τρία μέρη όπερ κατ᾽ αυτόν συνετέλεσε στην προσθήκη της φράσεως laquoμεταβαλῶν τῷ πνεύματί σου τῷ ἁγίῳraquo μεταγενεστέρως Κατακλείοντας επισημαίνει ότι laquoπάντα δέ ταῦτα οὐ μόνον τήν συνοχήν τῶν εὐχῶν παραλύουσιν ἀλλά καί τήν ἔννοιαν αὐτῶν συγχέουσιmiddot δι᾽ ὁ κατά συνέχειαν ταύτας ἀναγνωστέονraquo Οπ σ 34 Ανάλογη με τον Ζαννούβιο άποψη επί του θέματος συναντούμε στο σύγχρονο έργο του Ν Βουλγάρεως Ιερά Κατήχησις οπ σ 209 ndash 211 Την προσθήκη των ως άνω παρέμβλητων ευχών επισημαίνουμε στις κάτωθι λειτουργικές εκδόσεις της εποχής α) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1760 οπ σ 14 - 15 β) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1820 οπ σ 19 γ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1852 οπ σ 19 δ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1856 οπ σ 21 ε) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1877 οπ σ 23 και στ) Ἀρχιερατικόν 1714 οπ σ 8 Μόνον στο Αρχιερατικόν του 1820 δεν παρεμβάλλονται οι ως άνω ευχές Ἀρχιερατικόν1820οπ σ 7

75

Ένα άλλο σημείο τριβής με την Ιερά Σύνοδο313 το οποίο χρήζει διερευνήσεως τυγχάνει η λειτουργική υπόδειξη του Ζαννουβίου περί υψώσεως αμφοτέρων των τιμίων δώρων λίγο πριν από τη Θεία Κοινωνία κατά την εκφώνηση laquoτά ἅγια τοῖς ἁγίοιςraquo314 Ο Νίκανδρος προτείνει την ανωτέρω πράξη κινούμενος σε δύο επάλληλα επίπεδα α) στο πλαίσιο μίας ορθολογιστικής συλλογιστικής αφού η λέξη laquoἅγιαraquo πληθυντικού αριθμού αναφέρεται και στα δύο ευχαριστιακά είδη από τα οποία κοινωνούν οι πιστοί θα πρέπει για λόγους λογικής και γραμματικής συνέπειας να ακολουθείται ισότιμη αντιμετώπισή των κατά την διάρκεια της υψώσεώς των και β) στην προσπάθειά του να αποσείσει από πάνω του οποιαδήποτε υπόνοια για στήριξη δυτικών λειτουργικών και θεολογικών θέσεων αποκαθαίροντας το εκκλησιαστικό προφίλ του καθώς φρονεί ότι laquoἐάν μόνον τοῦ σώματος τήν ὕψωσιν ἐσημείουν καί εἰς τόν Δυτικισμόν ἤθελον δώσει ἱκανόν στήριγμα πρός τήν δόξαν αὐτοῦraquo315

Τυγχάνει όμως ζητούμενο τι ακριβώς εννοεί ο Ζαννούβιος εν προκειμένω καθώς δεν μας παρέχει περισσότερες σχετικές πληροφορίες τόσο στο λειτουργικό φυλλάδιό του όσο και στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Λαμβάνοντας υπ᾽ όψιν ωστόσο τόσο το γενικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η υπό εξέταση ιερατική εκφώνηση λίγο πριν από την μετάληψη των αγιασμάτων όσο και την ειδική σύνδεση που επιχειρεί ο κρητικός κληρικός στο πλαίσιο της ως άνω προτεινόμενης εξορθολογισμένης διορθώσεως μεταξύ της υψώσεως αμφοτέρων των ευχαριστιακών δώρων και του τελικού σκοπού της μεταλήψεώς των δυνάμεθα να εικάσουμε ότι η αναφορά περί Δυτικισμού σχετίζεται με την ισχύουσα μέχρι και την Βrsquo Βατικάνεια Σύνοδο316 πράξη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να μεταλαμβάνει τους πιστούς της μόνο από τον αγιασμένο άρτο (ostia)317 ως και με την πρακτική της υψώσεως και επιδείξεως μόνον του αγίου άρτου εν προκειμένω

Η ασθενής επιχειρηματολογία που επικαλείται ο Νίκανδρος για να στηρίξει την εν λόγω θέση του γίνεται αντιληπτή και μόνο από το γεγονός ότι σε αντίθεση προς τις περισσότερες από τις παραπάνω περιπτώσεις στην συγκεκριμένη αδυνατεί να προσκομίσει σχετικά πατερικά ερμηνευτικά χωρία Η λειτουργική επιστήμη επισημαίνει ότι κάθε σχετική άποψη ωσάν αυτή του Ζαννουβίου τυγχάνει αδικαιολόγητος νεωτερισμός που βρίσκεται σε πλήρη

313 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 2 314 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 42 315 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 316 Η Βrsquo Βατικάνεια Σύνοδος (1962ndash1965) τροποποίησε στο πλαίσιο της εκτεταμένης λειτουργικής ανανεώσεως που επιχειρήθηκε στον χώρο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τη σχετική πράξη επιβάλλοντας τη μετάληψη των πιστών και από τα δύο ευχαριστιακά είδη Η εν λόγω τροποποίηση εμπεριέχεται στο σχετικό Διάταγμα Constittition Su la Sainte Liturgie lsquorsquoSacrosanctum Conciliumrsquorsquo Concile Oecumeacutenique Vatical II Constitutions Deacutecrets Deacuteclaration Messages ecircd centurion Paris 1967 σ 174 ndash 175 317 Ο Νίκανδρος μεμφόμενος την πρακτική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας εν προκειμένω αναφέρεται στην θεωρία της συνακολουθίας (concomitantia) η οποία διετυπώθη από τον Θωμά Ακινάτη Ο Ακινάτης θεωρώντας ότι όπου υπάρχει σώμα εκεί πρέπει να είναι και το αίμα που περιέχεται σε αυτό πρέσβευε ότι ο πιστός κοινωνώντας του άρτου κοινωνεί ταυτοχρόνως και του αίματος καθιστώντας την κοινωνία του τελευταίου περιττή Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία ndash Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά εκδ (γrsquo) Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2006 σ 169 ndash 170 Σημειωτέον ότι ο Ζαννούβιος σε υποσημειωσή του περί του τρόπου μεταλήψεως των λαϊκών προβάλλει τον αρχαίο τρόπο της κοινωνίας τούτων υπό των δύο ευχαριστιακών ειδών κεχωρισμένως όπως δηλαδή μεταλαμβάνουν και οι κληρικοί Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 45

76

αναντιστοιχία προς την παραδεδεγμένη λειτουργική πράξη318 και την διαχρονική πατερική ερμηνευτική παράδοση Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για προσπάθεια νοθεύσεως της λειτουργικής πρακτικής που οφείλεται laquoσέ ἕνα εἴδος λειτουργικοῦ προτεσταντισμοῦ ξένου πρός τό πνεῦμα τῆς ὀρθοδόξου λατρείαςraquo319 Και τούτο διότι η ύψωση του άρτου ως πρώτη πράξη της κλάσεως και του τεμαχισμού του σε τέσσερα μέρη έχει αφετηρία και λόγο υπάρξεως τον αμιγώς πρακτικό σκοπό που υπηρετεί Είναι άλλωστε εξακριβωμένο πως ουδέποτε στην λειτουργική ιστορία της Εκκλησίας συνέβαινε ύψωση και του ποτηρίου παράλληλη προς εκείνη του αγιασμένου άρτου320

Το τελευταίο σημείο τριβής μεταξύ της ΙΣΕΕ321 και του Ζαννουβίου υπήρξε η υπό του κρητικοῦ κληρικού αφαίρεση της λέξεως laquoἀγάπηraquo από την εκφώνηση laquoμετά φόβου Θεοῦ πίστεως καί ἀγάπης προσέλθετεraquo322 επειδή αυτή εθεωρήθη ως μεταγενέστερη προσθήκη Μάλιστα ο Ζαννούβιος για να δικαιολογήσει την απόφασή του θα επικαλεσθεί την πράξη της Εκκλησίας της Ρωσίας όπως αυτή θεσμοθετήθηκε διά μέσου της γενικευμένης αναθεωρήσεως των ρωσικών λειτουργικών βιβλίων που επεχειρήθη επί Πατριαρχίας Νίκωνος το 1655323 Τούτο το γεγονός από μόνο του υποδηλώνει πιθανή έμμεση αυτή τη φορά επίδραση της δυτικής θεολογικής σκέψης στο σύγγραμμα του Νικάνδρου τη στιγμή κατά την οποία η ρωσική θεολογία και λειτουργική πράξη τελούσε ήδη υπό τον ζυγό και την αιχμαλωσία του δυτικού Σχολαστικισμού324

Η ΙΣΕΕ όπως ήταν αναμενόμενο δεν έδωσε συνέχεια στο οξύτατο αυτό απολογητικό υπόμνημα του Ζαννουβίου το οποίο μάλιστα απουσιάζει από τον οικείο φάκελο στα συνοδικά αρχεία Για τον Ζαννούβιο όμως το ζήτημα παρέμενε ανοικτό δεδομένου ότι δεν θα μπορούσε για λόγους που σχετίζονταν με την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεσή του να υποφέρει μια τέτοια laquoἠθική προσβολήraquo325 χωρίς να αναζητήσει τρόπο για να δικαιωθεί Το οδυνηρό γεγονός της μη εγκρίσεως του πρώτου του πονήματος απετέλεσε οπωσδήποτε πλήγμα για το πρόσωπο του Νικάνδρου γεγονός που δεν μπόρεσε να υπερβεί έστω και μετά

318 Από τα λειτουργικά βιβλία της εποχής μόνον δύο αναφέρονται στην πρακτική της υψώσεως του άρτου εν προκειμένω α) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1820 οπ σ 14 και β) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1877 οπ σ 25 Τα υπόλοιπα βιβλία δεν αναφέρονται στο τελετουργικό μέρος του υπό εξέταση σημείου 319 Ι Φουντούλη Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βrsquo οπ σ 226 - 228 320 Η ανέκαθεν ισχύουσα πράξη της υψώσεως μόνον του αγίου άρτου μαρτυρείται και στα λειτουργικά βιβλία της εποχής του Νικάνδρου και πλέον συγκεκριμένως στην Ιερά Κατήχηση του Νικολάου Βουλγάρεως όπου παρατίθεται και η θεολογική ερμηνεία του Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως εν προκειμένω Ν Βουλγάρεως Ιερά Κατήχησις οπ σ 244 321 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα τῆς ΙΣΕΕ (ἡμερ 9 Ἰανουαρίου 1859 ἀριθ πρωτ 92302) πρός τούς κατά τήν Ἐπικράτειαν Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτας Ἀρχιεπισκόπους καί Ἐπισκόπουςraquo σ 2 322 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 17 Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι όλα ανεξαιρέτως τα λειτουργικά βιβλία της εποχής ήτοι α) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1760 οπ σ 19 β) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1820 οπ σ 27 γ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1852 οπ σ 25 δ) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1856 οπ σ 25 και ε) Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι 1877 οπ σ 26 διασώζουν τον τύπο της εκφωνήσεως όπως αυτός εκφωνείται μέχρι σήμερον συμπεριλαμβανομένης και της λέξεως laquoἀγάπηςraquo 323 Το θέμα της διόρθωσης των λειτουργικών βιβλίων εντάσσεται στο κεφάλαιο εκείνο της ρωσικής εκκλησιαστικής Ιστορίας που αφορά τις μεταρρυθμίσεις που προσπάθησε να επιβάλει στον ρωσικό λαό ο Πατριάρχης Νήφων προκαλώντας το σχίσμα των Παλαιοπίστων Περισότερα βλ στο απόσπασμα από τήν ανέκδοτη εργασία του Αντ Μάρκου Ἡ Ρωσική Ἐκκλησία τῶν κατακομβῶν καί οἱ Ρώσοι Νεομάρτυρες με τίτλο laquoΙστορικόν περί Παλαιοπίστωνraquo την 13112008 στην ιστοσελίδα httpkirykoslivejournalcom59912html 324 Για την υποδούλωση της ρωσικής θεολογικής σκέψεως και εκκλησιαστικής πρακτικής στο πνεύμα της Σχολαστικής Θεολογίας βλ το βιβλίο του καθηγητή Ι Φούντα (Μητροπολίτη Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως) Σύγκρουση Ορθοδόξου Πατερικής Θεολογίας και Αυγουστινείου Φραγκολατινικής Παραδόσεως εκδ Ιεράς Μητρόπολης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως Μεγαλόπολη 2007 325 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

77

από την πάροδο ικανού χρονικού διαστήματος Πέραν τούτου συνετέλεσε στην αλλαγή των μαθησιακών ενδιαφερόντων του Ζαννουβίου προς τον χώρο της ελληνικής φιλολογίας ενδεικτική των ψυχικών διεργασιών που έλαβαν χώρα στον ευαίσθητο και ιδιαίτερο εσωτερικό του κόσμο laquoἩ πρώτη αὐτή ἠθική προσβολή ἐνήργησεν ἐπ᾽ ἐμέ ὥστε ἔασον χαίρειν τῇ θεολογίᾳ καί πρός τήν ἑτέραν ἐπεδόθην τήν φιλολογίανmiddot διά τοῦτο καί πρός ἐξετάσεις δέν προσῆλθον ἀλλά τούς Ἕλληνας συγγραφείς ἀναγινώσκων εὗρον τήν πηγήν τοῦ Χριστιανισμοῦraquo326

Η στροφή αυτή υπήρξε καθοριστική για την σφυρηλάτηση της ιδεολογικής ταυτότητας του Ζαννουβίου και θα αφήσει ανεξίτηλη την σφραγίδα της στο μεταγενέστερο συγγραφικό του έργο Αλλά πάνω από όλα απετέλεσε μία σημαντική αφορμή για την ουσιαστική αποστασιοποίησή του από το ιερατικό λειτούργημα και την εγκατάλειψη της όποιας διαθέσεως για ενεργή συμμετοχή στα τεκταινόμενα εντός του χώρου της εν Ελλάδι εκκλησιαστικής διοίκησης Ο Νίκανδρος θα αναζητήσει πλέον διέξοδο στον χώρο της φιλολογικής μελέτης και της συγγραφικής παραγωγής Και δεν θα παραλείψει να είναι καυστικός στις αναφορές του προς τα εκκλησιαστικά δρώμενα της εποχής εντός του ελληνικού Βασιλείου

214 Το ανασκευασμένο λειτουργικό σύγγραμμα (1875)

Πριν καν παρέλθει πενταετία με έγγραφό327 του προς το ΥΕΔΕ την 23η

Ιουλίου 1863 ο Ζαννούβιος θα επανέλθει επί του ζητήματος του λειτουργικού του συγγράμματος αιτούμενος την επιστροφή του Η σημασία της εν λόγω γραπτής αναφοράς έγκειται στο γεγονός ότι πέραν από την ερμηνεία που όπως είδαμε παραπάνω δίνει στα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ο κρητικός κληρικός αναφέρεται και στα συμβάντα της 11ης Οκτωβρίου 1862 που οδήγησαν στην έξωση του Ὸθωνα από τον θρόνο του ελληνικού Βασιλείου328

Η τελευταία νύξη του Κώδικα Αυτοβιογραφίας περί του εν λόγω λειτουργικού έργου συνδέεται με μία νέα αναφορά329 του Νικάνδρου προς την ΙΣΕΕ με ημερομηνία 17η Μαΐου 1875 Επανερχόμενος στο θέμα της εγκρίσεως του εν λόγω έργου υποβάλλει εκ νέου το 1875 ανασκευασμένο λειτουργικό κείμενο (βιβλίο) εκ σαράντα επτά και πάλιν σελίδων προσβλέποντας στην απαλλαγή του έστω και μετά από 17 χρόνια από την ηθική προσβολή που υπέστη από την τότε απορριπτική απόφαση της Εκκλησίας Οι ελπίδες του για θετική ανταπόκριση της Συνόδου όμως σύντομα θα διαψευσθούν καθώς laquoἡ κακή μητρυιά πάλιν ἐκώφευσε ἀλόγως ἐμείνασα εἰς τά προαποφασισθένταraquo330

Ἔχοντας υπ᾽ όψιν το συμπέρασμα στο οποίο καταλήξαμε ανωτέρω περί ενός και μοναδικού έργου λειτουργικού περιεχομένου που προήλθε από την γραφίδα του Ζαννουβίου θα μπορούσαμε να προεκτείνουμε την σκέψη μας έτι περαιτέρω θεωρώντας το εν λόγω διορθωμένο έργο του Νικάνδρου του 1875 ως το προοίμιο της βrsquo εκδόσεως με τίτλο laquoἙρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίανraquo

326 Οπ 327 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετήraquo οπ laquoΓράμμα του Νικάνδρου Ζαννουβίου (23 Ἰουλίου 1863) πρός τό Ὑπουργεῖον τῶν Ἐκκλησιαστικῶνraquo 328 Περισσότερα βλ στο Δrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 187 329 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 29 Η εν λόγω αναφορά παραδόξως πως δεν ευρέθη στον σχετικό συνοδικό φάκελο περί του Νικάνδρου Ζαννουβίου το δε περιεχόμενο αυτής αρύεται εκ του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού 330 Οπ

78

του 1879 για την οποία κάνει λόγο τόσο ο Ν Τωμαδάκης331 όσο και η Νεκρολογία332 του Νικάνδρου

Το μοναδικό αντίτυπο του ανασκευασμένου λειτουργικού έργου του Ζαννουβίου του 1875 το οποίο διατηρεί επακριβώς τον τίτλο της αrsquo εκδόσεως ευρίσκεται στο σχετικό φάκελο που φυλάσσεται στο αρχειακόν τμήμα της ΙΣΕΕ333 Φέρει δε ικανό αριθμό χειρογράφων σημειώσεων του συγγραφέα επισυναπτομένων στο κείμενο εν είδει εξωτερικών παρατηρήσεων ως και πλήθος διορθώσεων επί του κειμένου

Η πρώτη κατά σειρά παρέμβαση-διόρθωση του Νικάνδρου επί του κειμένου του 1875 αφορά την αφιέρωση του λειτουργικού έργου του Αντικαθιστώντας την αρχική (laquoτῇ πνευματικῇ ἡμῶν μητρί τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἀνατίθεταιraquo) με την εν προκειμένω laquoΤῇ Ἀποστολικῇ καί Καθολικῇ ἑλληνικῇ Ἐκκκλησίᾳ ἀνατίθεταιraquo334 ο συγγραφέας αποφασίζει να υιοθετήσει μία πλέον ουδέτερη εξ απόψεως συναισθηματικής-πατριωτικής σχέσεως διατύπωση η οποία ενδεχομένως να υποδηλώνει α) την απογοήτευσή του από την αρνητική έκβαση των κατά καιρούς σχέσεών του με την Εκκλησία της Ελλάδος και β) την ωρίμανση της εκκλησιολογικής του σκέψης μέσα από την χρήση ορολογίας που αρμόζει περισσότερο προς αυτή την κατεύθυνση

Οι διορθώσεις επί της εισαγωγής του συγγράμματος του 1875 άρχονται από τον τίτλο αυτής όπου λαμβάνει την μορφή laquoΣυνοπτική ἔκθεσις τῆς ἱερᾶς τελετῆςraquo335 με την προσθήκη της λέξεως laquoἱερᾶςraquo Παρατηρείται μία εκτεταμένη προσθήκη νέων στοιχείων με την μορφή της συρραφής τούτων στο περιθώριο του κειμένου που αφορούν είτε την εξέλιξη της τελετής είτε την ετυμολογική ερμηνεία λέξεων (πχ laquoμυστήριονraquo) Η εισαγωγή κατακλείεται με την χρονολογική ένδειξη laquoἜγγραφον ἐν Ἀθήναις τήν1875raquo336 ενώ η προγενέστερη ένδειξη της έκδοσης του 1858 με το πολιτικόν υπονοούμενον περί της 3ης Σεπτεμβρίου έχει διαγραφεί από τον συντάκτη

Το κύριο σώμα του ανασκευασμένου λειτουργικού έργου (1875) φέρει διορθώσεις και τροποποιήσεις οι οποίες κινούνται προς την κατεύθυνση υλοποιήσεως των ως άνω επισημάνσεων της ΙΣΕΕ περί των κακώς κειμένων εις την αrsquo έκδοση τούτου (1858) Εν πρώτοις ο Ζαννούβιος επιχειρεί μία αναδιάταξη των ενοτήτων α) το κύριο σώμα επιγράφεται πλέον ως laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίαςraquo337 αντί του αμφισβητήσιμου όρου laquoΠροσευχήraquo β) ο τελευταίος όρος πλέον προσδιορίζει το πρώτο τμήμα της Θείας Λειτουργίας (αrsquo υποενότητα) από την έναρξη έως και τον χερουβικό ύμνο γ) οι υπόλοιπες τρεις υποενότητες διατηρούνται ως έχει και στην αrsquo έκδοση (laquoἡ προσκομιδή τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνουraquo laquoἡ προσφορά τῶν Δώρωνraquo laquoἡ ἀνέκφραστη τοῦ Μυστηρίου τελετήraquo)

Το σημαντικό της υποθέσεως εν προκειμένω τυγχάνει η συστηματική προσπάθεια του κρητικού κληρικού να συμμορφωθεί τρόπον τινα προς τις συνοδικές υποδείξεις και παρατηρήσεις του 1859 Τούτο πιστοποιείται εκ του

331 Ν Τωμαδάκη laquoΕπισκοπή και επίσκοποιraquo οπ 332 Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ Σημειωτέον ότι η εν λόγω έκδοση (βrsquo) διασώζεται μόνο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη απουσιάζει δε από το σχετικό φάκελο της ΙΣΕΕ 333 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (διορθωμένον φυλλάδιον του 1875 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) 334 Οπ (εσώφυλλο) 335 Οπ σ εrsquo 336 Οπ σ ιγrsquo 337 Οπ σ 15

79

γεγονός ότι απαλείφονται τα κάτωθι σημεία α) ο προσδιορισμός της μικράς εισόδου ως laquoἡ ἔνδειξις τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίουraquo338 β) η χαρμόσυνη ερμηνεία του laquoἀλληλούιαraquo339 γ) η σημείωση ότι κατά την προσφορά των τιμίων δώρων ο ιερεύς laquoὑψοῖ ταῦταraquo340 και δ) η υπόδειξη ότι κατά την εκφώνηση laquoΤά ἅγια τοῖς ἁγίοιςraquo ο ιερέας υψώνει το σώμα και το αίμα ταυτοχρόνως341 Η αναθεωρητική αυτή στάση του συγγραφέα θα πρέπει να θεωρηθεί ως απόρροια της ιδιαίτερης ψυχοσυνθέσεώς του και της πιεστικής εσωτερικής ανάγκης που ένοιωθε για να αποκαταστήσει την τρωθείσα τιμήν και υπόληψή του

Στο ζήτημα της τεκμηριώσεως των λεγομένων στο λειτουργικό έργο (1875) με παραπομπές εντοπίζονται νέα βιβλία342 τα οποία εχρησιμοποιήθησαν για πρώτη φορά υπό του συντάκτου εν προκειμένω Σημειωτέον ότι στο υπό εξέτασιν σύγγραμμα ο Ζαννούβιος μόνο μία φορά παραπέμπει από το προμνημονευθέν έργο του Ευστρατίου Αργέντη laquoΚατά Ἀζύμωνraquo343 Το λειτουργικό κείμενο κατακλείεται με ένα σύντομο επίμετρο που αναφέρεται στην υποχρέωση των πιστών να παραμένουν ευσχημόνως στον ναό κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας μέχρι της απολύσεως αυτής ανεξαρτήτως εάν πρόκειται να μεταλάβουν ή όχι επισυνάπτοντας και τον σχετικό Αποστολικό Κανόνα344

Από τα στοιχεία που γνωρίζουμε απουσιάζει οποιαδήποτε αντίδραση θετική ή αρνητική της ΙΣΕΕ στο ως άνω ανασκευασθέν λειτουργικό έργο Τόσον ο Κώδικας Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου όσον και ο σχετικός συνοδικός φάκελος δεν παρέχουν πληροφορίες εν προκειμένω πόσο μάλλον για την βrsquo έκδοση του έργου που έλαβε χώρα τέσσερα έτη αργότερα (1879)

215 Η βrsquo έκδοση (1879) του έργου με τίτλο laquoἙρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίανraquo Συμπεράσματα

Το επόμενο συνεπώς στάδιο της βrsquo εκδόσεως του λειτουργικού έργου με τίτλο laquoἙρμηνεία τῆς Θείας Λειτουργίαςraquo θα πρέπει να αναζητηθεί στην ίδια την έκδοση που έλαβε χώρα το 1879 Το μοναδικό αντίτυπο αυτής το οποίο αποτελείται από 96 μικροσκοπικές σελίδες κατέστη δυνατό να εντοπισθεί μόνο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη345 Στο εξώφυλλο του έργου ο κρητικός κληρικός επικαλείται την προαναφερθείσα υπ᾽ αριθ 9230 εγκύκλιο της ΙΣΕΕ την οποία και ερμηνεύει ως έγκριση επί του λειτουργικού πονήματός του Πρόκειται ασφαλώς για μία διασταλτική εκ μέρους του Νικάνδρου ερμηνεία της ως άνω συνοδικής αποφάσεως του 1859 Το σκεπτικό μίας τέτοιας προσεγγίσεως έγκειται στη λογικοφανή διαπίστωση ότι παρέχεται αυτοδικαίως η ως άνω έγκριση αφ᾽ ης στιγμής ο συγγραφέας ακολουθεί τις συνοδικές υποδείξεις της 338 Οπ σ 21 339 Οπ σ 27 340 Οπ σ 32 341 Οπ σ 42 342 Πρόκειται για τα κάτωθι έργα α) laquoἈποστολικαί Διαταγαίraquo β) Μ Βασιλείου laquoἘπιστολή προς Καισάρειονraquo γ) Ι Χρυσοστόμου 1) laquoὉμιλία ιζrsquo εἰς τήν πρός Ἑβραίουςraquo και 2) laquoὉμιλία εἰς τήν παραβολήν τοῦ Ἀσώτουraquo δ) Ι Δαμασκηνού laquoἘκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου πίστεωςraquo ε) Ν Καβάσιλα laquoἘξήγησις Θείας Λειτουργίαςraquo στ) Ε Βουλγάρεως Ἑκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντοςraquo ζ) Ε Αργέντη Κατά Ἀζύμων και η) Κ Κοντογόνη Εκκλησιαστική Ιστορία 343 Ν Ζαννουβίου Ἡ ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (διορθωμένον φυλλάδιον του 1875 ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ 27 344 Οπ σ 47 Πρόκειται για τον Αποστολικόν Κανόνα που αναφέρεται στον αφορισμό των πιστών που δεν παραμένουν στην Εκκλησία την ώρα της προσευχής και της μεταλήψεως 345 Του ιδίου Ἑρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν εκδ (βrsquo) Ιω Κουβέλου ndash Α Τρίμη Αθήνα 1879

80

ως άνω εγκυκλίου διορθώνοντας αναλόγως τα κακώς κείμενα του περιεχομένου της αrsquo εκδόσεώς του (1858) Η περί ου ο λόγος εκτίμηση του Ζαννουβίου δεν επαληθεύεται από την ιστορική έρευνα δεδομένου ότι ουδεμία σχετική πληροφορία διασώζεται τόσο στον οικείο συνοδικό φάκελο όσο και στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του

Μία πρώτη βασική διαπίστωση εκ της αντιπαραβολής των δύο προαναφερθεισών μορφών του εν λόγω συγγράμματος (αrsquo έκδοση του 1858 και αναθεωρημένο έργο του 1875) με την παρούσα βrsquo έκδοση (1879) συνίσταται εις το γεγονός ότι ο συντάκτης καταβάλλει μεγαλύτερη προσπάθεια επανεντροχιασμού του προς τις συνοδικές υποδείξεις του 1859 Προς τούτο στην βrsquo έκδοση (1879) εμπεριέχονται όλες οι διορθωτικές κινήσεις που επισημάνθηκαν ανωτέρω στο υπό διόρθωση λειτουργικό κείμενο του 1875 Επιπλέον επισημαίνεται η υιοθέτηση του πλήρους τύπου της εκφωνήσεως laquoΜετά φόβου Θεοῦraquo με την προσθήκη και της λέξεως laquoἀγάπηςraquo346 Στο ζήτημα της τελετουργικής κινήσεως κατά την εκφώνηση laquoΤά ἅγια τοῖς ἁγίοιςraquo ο κρητικός κληρικός υπαναχωρεί έτι περαιτέρω εν σχέσει προς το ως άνω διορθωμένο λειτουργικό έργο του 1875 επισημαίνοντας ρητώς ότι ο ιερέας laquoὑψοῖ τόν ζωοποιόν ἄρτονraquo347 Βεβαίως ο Ζαννούβιος ως προς το ζήτημα της προτάξεως της μνημονεύσεως της εκκλησιαστικής αρχής έναντι της πολιτικής επιχειρεί ένα άλμα μεταβαίνοντας από το βrsquo αίτημα της Μεγάλης Συναπτής στο τελευταίο348 και αποφεύγοντας τοιουτοτρόπως να πάρει ξεκάθαρη θέση εν προκειμένω

Εξ ετέρου παρατηρείται μία πλέον εντατική προσπάθεια εκ μέρους του Νικάνδρου ώστε το παρατιθέμενο υλικό να τύχει μεγαλύτερης και εκτενέστερης βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης349 Η προσπάθεια αυτή είναι εντυπωσιακή όσον αφορά την πληθώρα των νέων συγγραμμάτων πατερικών και εκκλησιαστικών που χρησιμοποιούνται εν προκειμένω Τούτο ασφαλώς και καθιστά την βrsquo έκδοση (1879) σαφώς πληρέστερη από την αrsquo (1858) κατά πάντα Επιπλέον επειχειρείται ο εμπλουτισμός της ύλης με παράθεση πληροφοριών σχετικά με την ναοδομία (πχ περί άμβωνος350 σωλέα351 ι ναού εν γένει352 κα) Αξιοσημείωτη τυγχάνει και η παροχή ετυμολογικών επεξηγήσεων σχετικά με λέξεις όπως laquoἀλληλούιαraquo353 laquoἀμήνraquo354 laquoΣοφίαmiddot ὀρθοίraquo355 κα ως και η παροχή 346 Οπ σ 86 347 Οπ σ 82 348 Οπ σ 24 ndash 25 349 Η βιβλιογραφία που αναφέρεται για πρώτη φορά στην εν λόγω έκδοση είναι η κάτωθι α) Ιουστίνου laquoἈπολογία Αrsquoraquo β) Ι Χρυσοστόμου 1) laquoὉμιλία ζrsquo εἰς Κορινθίους Αrsquoraquo 2) laquoΕἰς τούς Ψαλμούςraquo 3) laquoὉμιλία γrsquo εἰς τήν πρός Κολασσαείςraquo 4) laquoὉμιλία ΙΒrsquo εἰς τήν πρός Κορινθίους Βrsquoraquo και 5) laquoὉμιλία Γrsquo προς Φιλιππησίουςraquo γ) Μ Βασιλείου laquoἘπιστολή 93 πρός Καισαρείας Πατρίκιον περί κοινωνίαςraquo δ) Ι Δαμασκηνού laquoἹερά Παράλληλαraquo ε) Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως laquoΠερί παραδόσεως τῆς Θείας Λειτουργίαςraquo στ) Χρυσοστόμου Ὰπαντα (Παρίσι 1860 τ ιβrsquo) ζ) Κυρίλλου Αλεξανδρείας (άνευ λοιπών στοιχείων) η) Ευσεβίου laquoἘκκλησιαστική Ἱστορίαraquo θ) Κυπριανού laquoΠερί Κυριακῆς Προσευχῆςraquo ι) Ιερωνύμου laquoΕἰς τήν πρός Γαλάταςraquo ια) Αμφιλοχίου Ικονίου laquoΕἰς τόν βίον Βασιλείουraquo ιβ) Βαλαάμ laquoΣημείωσις εἰς τόν ψθrsquo κανόνα τῆς ΣΤrsquo Οἰκουμενικῆς Συνόδουraquo ιγ) Καντακουζηνού Ιωάννου Αrsquo (άνευ λοιπών στοιχείων) ιδ) Κουροπαλάτου laquoΠερί τῶν ὀφφικιάλων τοῦ παλατίου Κωνσταντινουπόλεωςraquo (Βόννη 1839) ιε) Ν Καλλίστου laquoΕκκλησιαστική Ιστορίαraquo ιστ) Αρμενοπούλου Κωνσταντίνου laquoἘπιτομή τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνωνraquo ιζ) Κ Κοντογόνη 1) laquoἙβραϊκή Ἀρχαιολογίαraquo (Αθήνα 1844) και 2) laquoἙὐαγγελικός Κήρυξraquo (ετ Ηrsquo και Θrsquo) ιη) Ν Βουλγάρεως laquoἙξήγησις τῆς ἱ Λειτουργίαςraquo (Κωνσταντινούπολη 1861) και ιθ) Λειτουργία Ιακώβου (Παρίσι 1560) 350 Ν Ζαννουβίου Ἑρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν οπ σ 35 ndash 36 351 Οπ σ 34 352 Οπ σ 19 ndash 21 353 Οπ σ 31 ndash 32 354 Οπ σ 22 ndash 23 355 Οπ σ 31

81

ιστορικών στοιχείων σχετιζομένων προς την υμνολογία της Εκκλησίας (πχ οι ύμνοι laquoὉ μονογενής υἱόςraquo356 το χερουβικό357) Δεν απουσιάζουν τέλος επεξηγήσεις και αναφορές περί της τάξεως των κατηχουμένων358 της εγκαθιδρύσεως του Βυζαντινού Αυτοκράτορα από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως κατά τη διάρκεια του τρισαγίου ύμνου359 της προσκομιδής των τιμίων δώρων υπό του λαού360 των Διπτύχων361 του τρόπου μεταλήψεως του Αυτοκράτορα υπό του Πατριάρχου362 της σημασίας της διανομής του αντιδώρου363 κα

Συνοψίζοντας επισημαίνουμε ότι η εν γένει απολογητική γραμμή του Ζαννουβίου προς τη διοικούσα Εκκλησία εν σχέσει πάντοτε προς το λειτουργικό σύγγραμμα του κρητικού κληρικού (αrsquo και βrsquo έκδοση) κινείται σε ένα διπλό άξονα αφ᾽ ενός μεν μέμφεται την ΙΣΕΕ ότι δεν επέδειξε τη δέουσα προσοχή ώστε να αναγνώσει προσεκτικά και να κατανοήσει βαθύτερα και πλήρως τα εκτιθέμενα στο λειτουργικό σύγγραμμά του θεωρώντας τις παρατηρήσεις των υποσημειώσεών του ως άκρως επαρκείς και διαφωτιστικές για να αποσαφηνισθούν οι απορίες των μελών της ΙΣΕΕ περί των αμφιλεγομένων σημείων για τα οποία και τελικώς κατηγορήθηκε αφ᾽ ετέρου δε προσφεύγει στην χρήση πατερικών κειμένων αλλά και στην πράξη της Εκκλησίας της Ρωσίας για να υποστηρίξει την ερμηνευτική του προσέγγιση περί της ορθής τελετουργικής πράξης του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας

Η σταθερά αρνητική στάση της ΙΣΕΕ έναντι του λειτουργικού συγγράμματος του Ζαννουβίου δεν ήταν μόνο απόροια κάποιας πολιτικής πιέσεως ή παρεμβάσεως με σκοπό να πληγεί ο Νίκανδρος Τουναντίον εδραζόταν σε καθαρά λειτουργικές και θεολογικές βάσεις Και τούτο διότι τα πλείστα αμφιλεγόμενα σημεία τα οποία υποστήριζε ο Ζαννούβιος εντάσσονταν στο πλαίσιο ενός λειτουργικού νεωτερισμού συνιστώντας προτάσεις που δεν εύρισκαν ικανά ερείσματα στην δυσχιλιετή τελετουργική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Εις τα ανωτέρω αν συνυπολογιστούν και τα κάτωθι α) η μικρή λειτουργική πείρα του κρητικού διακόνου ndash συγγραφέα κατά την στιγμή που για πρώτη φορά εξεδόθη το υπό εξέταση σύγγραμμά του (1858) β) το γεγονός ότι οι όποιες λειτουργικές γνώσεις του περιορίζονταν στα όσα εδιδάχθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών συν γ) το ότι εστερείτο διδακτικής πείρας στον τομέα της Λειτουργικής δ) το νεαρό της ηλικίας του (ιδίως στην περίπτωση της αrsquo έκδοσης του 1858) ε) οι εν πολλοίς παράδοξες τελετουργικές του παρατηρήσεις αλλά και στ) η θεσμική παράκαμψη της επίσημης εκκλησιαστικής αρχής για τη λήψη της σχετικής έγκρισης τότε τυγχάνει ευεξήγητο γιατί η ΙΣΕΕ προέβη στην απόρριψη και κατάσχεση του πρώτου συγγραφικού πονήματος του Νικάνδρου περί της laquoτελετῆς τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίαςraquo

356 Οπ σ 29 ndash 30 357 Οπ σ 44 358 Οπ σ 41 359 Οπ σ 32 ndash 33 360 Οπ σ 49 361 Ο Ζαννούβιος αφού αναφέρεται στην ετυμολογία εν προκειμένω τονίζει ότι laquoἀλλά νῦν ἐν τῇ ἀνωτέρῳ μυστικῇ εὐχῇ ταῦτα μνημονεύεται καί μόνον τά τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν Κωνσταντινουπόλεως Ἀλεξανδρείας Ἀντιοχείας Ἱεροσολύμων τά ὀνόματα καί τῶν ἱερῶν Συνόδων Ῥωσίας τε καί ἐλευθέρας Ἑλλάδος ἐκφωνοῦνταιraquo Οπ σ 73 ndash 74 362 Οπ σ 87 ndash 88 363 Οπ σ 94 ndash 95

82

22 laquoἹερά Ἱστορίαraquo 221 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο και το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης Η πρώτη σχετική πληροφορία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας για την εν προκειμένω αλληλογραφία του Ζαννουβίου εν σχέσει προς το δεύτερο κατά χρονολογική σειρά συγγραφικό του έργο αφορά μία αγγελία364 του με ημερομηνία 18η Μαρτίου 1863 διά της οποίας αναγγέλεται η έκδοση ενός νέου συγγράμματος το οποίο επιγράφεται laquoἩ Ἱερά Ἱστορία ἐν περιλήψειraquo Ο συγγραφέας του έργου στην προσπάθειά του να αποδείξει τη σχέση του προς το εν λόγω γνωστικό αντικείμενο θα επικαλεσθεί την από πενταετίας εκπαιδευτική του εμπειρία περί της διδασκαλίας των ιερών μαθημάτων την οποία απέκτησε κατά την εργασία του από το 1858 στα εκπαιδευτήρια των Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου ως και το γεγονός της υπουργικής άδειας για την εξάσκηση του διδασκαλικού επαγγέλματος στα σχολεία της ελληνικής επικράτειας Η ως άνω αγγελία παρέχει πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία συλλογής του υλικού και τη μεθοδολογία που ακολούθησε ο Νίκανδρος στην παρουσίασή του Η πρώτη διαδικασία έχει ως χρονική αφετηρία το 1858 έτος κατά το οποίο ο Ζαννούβιος προσελήφθη ως διδάσκαλος στην ιδιωτική εκπαίδευση Το εγχείρημα αυτό εβασίσθη στη συλλογή ύλης από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και διήρκησε για πέντε ολόκληρα χρόνια για να έλθει σε αίσιο πέρας μόλις το 1863 όταν ο τριακονταπενταετής Νίκανδρος θα ολοκληρώσει την συνεργασία του με τα ως άνω εκπαιδευτήρια Περί της μεθοδολογίας που σχετίζεται με την κατάταξη και την επεξεργασία της ύλης ο Νίκανδρος δίνει τις εξής πληροφορίες ότι δηλαδή ούτος α) θεώρησε σκόπιμο να διατηρήσει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του την βιβλική ορολογία λόγω του ευμνημονεύτου των εκφράσεων του ιερού κειμένου και της καθαρότητας της γλώσσας με απώτερο σκοπό laquoτήν ἐγχάραξιν δῆλον ὅτι εἰς τάς ἁπαλάς αὐτῶν (τῶν μαθητῶν) καρδίας τοῦ τε Ἑλληνισμοῦ καί τοῦ Χριστιανισμοῦ τῶν δύο τούτων πηγῶν πρός ἐξευγενισμόν τῆς ἀνθρωπότητοςraquo365 και β) προσέθεσε ποικίλες σημειώσεις ούτως ώστε να συμβάλλει στην ορθή κατανόηση των εκτιθεμένων στην laquoἹερά Ἱστορίαraquo από πλευράς των μαθητών Αναζητώντας τα κίνητρα που οδήγησαν τον Νίκανδρο στην ανάληψη του εγχειρήματος της συγγραφής laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo και μάλιστα αμέσως μετά την ως άνω αποτυχημένη προσπάθειά του με το πρώτο λειτουργικού περιεχομένου πόνημα του καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο κρητικός κληρικός α) εβασίσθη στο ηθικό έρεισμα που του παρείχε η εκπαιδευτικής φύσεως εγγύτητά του προς το γνωστικό αντικείμενο β) θέλησε διά της συγγραφής ενός νέου έργου να επιφερει ανατροπη του αρνητικου δι αυτόν κλίματος περί της ποιότητας της συγγραφικής του παραγωγής ιδίως εντός των κόλπων της ΙΣΕΕ με στόχο την επίτευξη της συνοδικής αποδοχής και γ) εκινήθη εντός του ανωτέρω μνηνονευθέντος πλαισίου της διπλής ιδιότητάς του ως εκπαιδευτικού και συγγραφέα κυρίως διδακτικών εγχειριδίων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στον χώρο της διδασκαλίας

364 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 18 365 Οπ

83

Η συνάφεια ωστόσο του Κώδικα Αυτοβιογραφίας μας επιτρέπει να εννοήσουμε και μία άλλη τέταρτη παράμετρο Η προσωρινή αποχώρηση του Νικάνδρου από τον χώρο της ελληνικής ιδιωτικής εκπαίδευσης το 1863 όπως είδαμε στο Αrsquo κεφάλαιο συνδέεται με την επιθυμία του για την πραγματοποίηση μεταπτυχιακών σπουδών στην αλλοδαπή στον γνωστικό αντικείμενο της ιστορικής επιστήμης Θα ήτο επομένως εύλογο να υποθέσουμε ότι ο Ζαννούβιος θέλοντας να επιτύχει την εξασφάλιση υποτροφίας366 για την πραγμάτωση του ως άνω σκοπού θεώρησε καλό να επιχειρήσει τη συγγραφή ενός ιστορικού έργου έστω και στην ηλικία των τριάντα πέντε ετών ούτως ώστε αυτό να αποτελέσει πρόκριμα για τη θετική έκβαση της υποθέσεώς του

Μία δεύτερη πληροφορία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας σχετίζεται με μία αναφορά του Ζαννουβίου προς την ΙΣΕΕ με ημερομηνία 15η Μαρτίου 1868 Πρόκειται για την απαρχή της εν προκειμένω αλληλογραφίας του Νικάνδρου προς την εν Ελλάδι ανωτάτη εκκλησιαστική αρχή με την οποία υποβάλλει προς αυτήν laquoἑτέραν Συλλογήν Ἱερᾶς Ἱστορίαςraquo367 Η πληροφορία αυτή είναι παράδοξη δεδομένου ότι αφήνει περιθώρια ερμηνείας για ύπαρξη νέας δεύτερης έκδοσης του ίδου έργου Δεδομένου όμως ότι ο τίτλος και αυτής της Συλλογής είναι ο αυτός και μάλιστα απαράλλακτος με εκείνον της προηγούμενης συν το ότι καμία άλλη πληροφορία δεν δίδεται εν τω μεταξύ περί της τύχης της πρώτης του αγγελίας πέντε χρόνια νωρίτερα (1863) δυνάμεθα να θεωρήσουμε τη δεύτερη αυτή αναφορά ως συνέχεια της πρώτης368

Η απάντηση της ΙΣΕΕ προς το αίτημα του κρητικού κληρικού για την έγκριση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του αν και υπήρξε σχετικά άμεση ωστόσο δεν ικανοποίησε τον Νίκανδρο καθώς για άλλη μία φορά η Διοικούσα Εκκλησία δεν παρέσχε την γραπτή της έγκριση γεγονός που θα αναγκάσει τον συγγραφέα να ομιλήσει για εκ νέου παραμερισμό του369 Βεβαίως στην απάντηση της ΙΣΕΕ η οποία διεβιβάσθη στον Νίκανδρο διά του Τμηματάρχου του ΥΕΔΕ Δημητρίου Πανταζή370 επισημαίνεται ότι το σύγγραμμά του ηδύνατο να δει το φως της

366 Περί του ζητήματος της υποτροφίας βλ όσα ανεφέρθησαν ανωτέρω στο Αrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 38 - 39 367 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 22 368 Προς αυτήν άλλώστε την κατεύθυνση συνηγορεί και η πληροφορία της Νεκρολογίας του Νικάνδρου στη laquoΝέα Ἐφημερίδαraquo (12 Μαΐου 1888) στην οποία αναφέρεται ως ημερομηνία για την αrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo το έτος 1870 γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το εξώφυλλο αυτής 369 Στην περίπτωση αυτή όπως και στην επόμενη που συνδέεται με την έκδοση υπό του Νικάνδρου του τρίτου αυτοτελούς συγγράμματός του περί της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo καταλυτικό ρόλο στην άρνηση της ΙΣΕΕ να δώσει την επίσημη γραπτή έγκρισή της πιστεύουμε ότι έπαιξαν τα όσα αρνητικά έλαβαν χώρα σε σχέση με το πρώτο λειτουργικού περιεχομένου σύγγραμμα του Ζαννουβίου Η αρνητική περιρέουσα ατμόσφαιρα για τον κρητικό κληρικό δύσκολα θα μπορούσε να μεταβληθεί καθ᾽ ην στιγμή μάλιστα είχε αρχίσει να διαφαίνεται το άστατον του χαρακτήρος και της ιδιοσυγκρασίας του Νικάνδρου γεγονός που πολύ σύντομα θα τον οδηγούσε σε συχνές μετακινήσεις και σε αυτόν τον επαγγελματικό του χώρο 370 Έλληνας λόγιος (1814 ndash 1884) εδημοσίευσε περί τις 150 διατριβές σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες μετέφρασε τον αρχαιολογικό οδηγό του Σμιθ και συνέγραψε αρχαιολογικό οδηγό των Αθηνών και πλείστα διδακτικά βιβλία Διετέλεσε επί 28 έτη συντάκτης της laquoἘφημερίδος τῶν φιλομαθῶνraquo Μεγάλη Εληλνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΘrsquo οπ σ 548 Ο Δημήτριος Πανταζής συνέγραψε το 1868 laquoἹερά Ἱστορία κατ᾽ ἐπιτομήν πρός διδασκαλίαν τῶν μαθητῶν τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων μετά πίνακος τῆς Χαναάν τῆς Αἰγύπτου τῆς Σιναϊτικῆς Χερσονήσου δοκιμασίᾳ καί συστάσει τῆς ΙΣΕΕ καί ἐγκρίσει τοῦ ΥΕΔΕraquo Δεδομένου ότι απουσιάζει από την αξιολόγηση του αντίστοιχου έργου του Νικάνδρου ο τύπος της συνοδικής εγκρίσεως και επιδοκιμασίας για το έργο του Δ Πανταζή νομίζουμε ότι αξίζει η αυτολεξεί παράθεσή του Σε έγγραφο του Μ Ποτλή Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης από 10ης Απριλίου 1861 αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι laquoἜχοντες ὑπ᾽ ὄψιν 2 Τήν πρός ὑμᾶς ὑπ᾽ ἀριθ 11901 5 μηνός ἱσταμένου ἀπάντησιν τῆς ΙΣΕΕ δι᾽ ἧς αὕτη συνιστᾷ τό ὑμέτερον πόνημα ὡς χρήσιμον διδακτικόν βιβλίον ὅπως εἰσαχθῇ εἰς τά ἑλληνικά σχολεία lsquorsquoὡς κείμενον τῆς διδασκαλίας τῆς Ἱερᾶς Ἱστορίαςrsquorsquoraquo Αντίγραφο της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo φυλάσσεται στην βιβλιοθήκη του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπόλεως και φέρει τις σφραγίδες του εν Βάρνῃ Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου και του εν Βάρνῃ Αναγνωστηρίου Οδησιτών Τέλος

84

δημοσιότητος καθώς δεν ευρέθη σε αυτό τι το μεμπτόν εκ δογματικής σκοπιάς Η λεπτομέρεια αυτή θα αποτελέσει όπως θα δούμε παρακάτω την βάση για να προχωρήσει ο Ζαννούβιος στην έκδοση του έργου του κάνοντας λόγο για της laquoέγκρισηraquo τούτου υπό της ΙΣΕΕ

Μετά την ως άνω εξέλιξη ο Νίκανδρος θα στρέψει την προσοχή του προς το ΥΕΔΕ με σκοπό να αποσπάσει την πολυπόθητη γραπτή έγκριση της ΙΣΕΕ δια της μεσολαβήσεως των αρμόδιων πολιτικών αρχών Με αναφορά371 του προς το εν λόγω Υπουργείο από 15ης Νοεμβρίου 1868 θα διατυπώσει επισήμως το αίτημά του αφού προηγουμένως επικαλεσθεί την εκτίμηση της ΙΣΕΕ περί της δογματικής καθαρότητος του πονήματός του Ωστόσο η πρώτη αυτή αναφορά δεν θα έχει θετικό αποτέλεσμα και η αρνητική αυτή εξέλιξη θα αποδοθεί στον Δ Πανταζή372 τον οποίο ο Ζαννούβιος θα χαρακτηρίσει ως laquoγραμματοφάγονraquo373

Δύο χρόνια αργότερα (1870) και με αφορμή την αrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo για την οποία θα γίνει λόγος ευθύς αμέσως ο Νίκανδρος θα απευθυνθεί εκ νέου προς το αρμόδιο Υπουργείο με αναφορά του προς αυτό από 23 Μαΐου 1870 με σκοπό να αποσπάσει την πολυπόθητη επιδοκιμασία του έργου του επικαλούμενος και πάλιν την διδασκαλική του εμπειρία Η ιδιαιτερότητα της εν λόγω αναφοράς έγκειται στο γεγονός ότι ο Νίκανδρος για πρώτη ίσως φορά αποκαλύπτει ξεκάθαρα τον σκοπό που εξυπηρετούσε η εν λόγω συγγραφική του δραστηριότητα laquoπρός διδασκαλίαν τῶν ἐν τοῖς Γυμνασίοις ἱερῶνraquo374

Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορεί ένα σχόλιο της εφημερίδας laquoΝόμοςraquo που όλως παραδόξως φέρει ημερομηνία 23 Μαΐου 1870 την ίδια δηλαδή ημέρα που ο Νίκανδρος προέβη στην ως άνω αναφορά του προς το ΥΕΔΕ Στον σχολιασμό της η εφημερίδα αναφέρεται με λίαν κολακευτικό τρόπο στο υπό εξέταση σύγγραμμα του κρητικού κληρικού τόσο από μεθοδολογικής πλευράς όσο και εξ απόψεως περιεχομένου λέγοντας επί λέξει

υπάρχει κτητορικό σημείωμα laquoΤερψιθέα Κ Γιακουμοπούλου τῇ 23 Αὐγούστου ἔτος 1872raquo Πανταζή Δημητρίου Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν εκδ (ζʹ) εκ του τυπογραφείου Σ Αθ Μαυρομάτη Αθήνα 1868 σ 4 Ο Δ Πανταζής εμπνεόμενος από την αρχαιότητα ανήκε στην κατηγορία εκείνη των ελλήνων πεζογράφων που εξέφρασαν τον νεοελληνικό ρομαντισμό laquoανάμικτο με αρχαϊστικές ροπές και νεοκλασικό γούστοraquo Π Μουλλά laquoΗ Λογοτεχνία από τον Αγώνα ως τη γενιά του 1880raquo στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ ΙΓʹ οπ σ 509 371 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 372 Δεδομένου ότι ο Δ Πανταζής συνέγραψε laquoΙερά Ιστορίαraquo περίπου την ίδια εποχή δυνάμεθα να υποθέσουμε ότι ο ίδιος είχε προσωπικό συμφέρον να μεριμνήσει για την αποτυχία του εγχειρήματος του Ζαννουβίου κάνοντας χρήση της επιτελικής θέσεώς του στο ΥΕΔΕ Το γεγονός αυτό ενισχύει τον ισχυρισμό του Νικάνδρου για τον καθοριστικά αρνητικό ρόλο του Τμηματάρχη του Υπουργείου στην εξέλιξη της πρώτης κρούσεως του κρήτα κληρικού προς το εν λόγω Υπουργείο Η κριτική του Νικάνδρου εναντίον του Δ Πανταζή αλλά και εναντίον του Ανδρέα Μάμουκα (βλ κατωτέρω στα περί της Ιεράς Κατηχήσεως) εστιάζεται και σε ένα άλλο σημείο ο κρητικός κληρικός θεωρούσε ότι οι προμνημονευθέντες είχαν από κοινού συστήσει εντός του ΥΕΔΕ κύκλωμα εμπορίου με σκοπό την αποκλειστική προώθηση των συγγραμμάτων τους τόσο στα ελληνικά σχολεία όσο και στο αναγνωστικό κοινό Λέγει χαρακτητριστικά ο Ζαννούβιος laquoοἱ κάπηλοι οὗτοι τῶν γραμμάτων μεταβαλόντες τόν οἶκον τοῦ ὑπουργείου εἰς οἶκον ἐμπορίου ὁ μέν κύριος Μάμουκας πρός ὄφελος τοῦ ταμείου τῶν ἱερατικῶν Σχολείων οὗ ἔφορος διατελῶν τυγχάνει αὐτούς μεταδίδωσιν αἴθουσαν τινά τοῦ ὑπουργείου εἰς βιβλιοπωλεῖον μεταβαλόμενοςmiddot ὁ δέ Πανταζής ἐν ἑνί καί μόνῳ καπηλείῳ τά βιβλία αὐτοῦ πιπράσκονται ἀλλAacute ὁποίᾳ ἀπληστίᾳ δέν ἀρκεῖ αὐτοῖς ὁ σφετερισμός τῶν ἀληθῶς συγγραφέων ἀλλά μετέρχονται καί τό ἔργον τοῦ βιβλιοπώλου ἀποστεροῦντες τόν ἐπιούσιον ἄρτον τοσούτων οἰκογενειῶν ἀλλά τοιοῦτον ἧν τό σύστημαraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 17 (Σάββατο) Νοεμβρίου 1862 αρ 3098 έτος ΛΑrsquo σ 4 Επισημαίνεται ότι το εν λόγο άρθρο του Ζαννουβίου δεν φέρει κάποιο αναγνωριστικό στοιχείο της ταυτότητας του κρητικού κληρικού στην υπογραφή με την οποία τούτο κατακλείεται παρά μόνο το σύμβολο laquoΩraquo 373 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 374 Οπ σ 23 - 24

85

τα εξής laquoὁ κ Ν Ζαννούβιος ἐρανισάμενος ἐκ τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Νέας Διαθήκης συνέταξεν ἱεράν ἱστορίαν μεταχειρισθείς αὐτάς τάς τῆς ἁγίας Γραφῆς λέξεις συντόμους εὐλήπτους καί εὐμνημονεύτους διά τῆς μεθόδου ταύτης ὁ κ Ζαννούβιος παρέσχε πρός τούς μαθητάς οὐ μόνον τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων ἀλλά καί αὐτῶν τῶν Γυμνασίων ἱερόν δίδαγμα ἀξιόλογον ὅπερ ἐκτός ὅτι καθαρεύει πάσης λέξεως μή συνᾳδούσης πρός τήν ἡλικίαν καί τάς γνώσεις τῶν παίδων περιέχει τήν εὐκολίαν εἰς πάντας τούς προβάντας κατά τήν ἡλικίαν νά ἐννοῶσιν εὐχερῶς τήν Παλαιάν ἀναγινώσκοντες καί νά κατανοῶσι τήν Νέαν Διαθήκην ἐν ταῖς ἐκκλησίαις ἀναγινωσκομένην Δι᾽ ὅ πεποίθαμεν ὅτι τό εὐληπτον τό σύντομον καί τό εὐμνημόνευτον τοῦ Ἱεροῦ τούτου βιβλίου θέλει πείσει τούς Διδασκάλους τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων καί τῶν Γυμνασίων νά ἐξάγωσιν αὐτήν πρός διδασκαλίαν τῶν παίδων τῶν Ἑλλήνωνraquo375

Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να συνεκτιμηθεί και μία άλλη επισήμανση του Ζαννουβίου η συγγραφή της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo προηγείται χρονικά του τρίτου αυτοτελούς συγγράμματός περί της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo που θα συγγράψει λίγα χρόνια μετά καθώς η πρώτη εκλαμβάνεται ότι επέχει θέση προκαταρκτικού και εισαγωγικού τμήματος για την εκμάθηση της τελευταίας Ο Νίκανδρος δεν παραλείπει στην ως άνω αναφορά να δώσει αναλυτικές πληροφορίες για την μεθοδολογία κατατάξεως της ύλης της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του η οποία εκινήθη σε τέσσερεις άξονες376 α) την προσαρμογή του γλωσσικού και ουσιαστικού περιεχομένου του έργου προς τη διανοητική ανάπτυξη των αναγνωστών αυτού β) τη χρήση βιβλικής ορολογίας για τους λόγους που εξέθεσε και ανωτέρω γ) τη διαίρεση του περιεχομένου σε τμήματα περιόδους και εποχές προς διευκόλυνσιν της απομνημονεύσεως και δ) την οχύρωση των λεγομένων με παραπομπές από τις πηγές

Αν και η νέα απόφαση377 της ΙΣΕΕ (8η Ιουνίου 1870) εκινήθη στο ίδιο πλαίσιο με την προηγούμενη (αρνούμενη δηλαδή η Σύνοδος να δώσει την αιτηθείσα γραπτή έγκρισή της για την laquoἹεράν Ἱστορίανraquo) το ΥΕΔΕ378 ενέκρινε το εν λόγω σύγγραμμα του Ζαννουβίου επικαλούμενο μάλιστα τη συλλογιστική της ΙΣΕΕ σύμφωνα προς την οποία η Σύνοδος laquoεὗρεν αὐτό καλῶς ἔχον κατά τά δόγματα τῆς Πίστεως καί συνᾴδον ταῖς θείαις Γραφαῖς καί κατά συνέπειαν ἀπεφήνατο περί τῆς ὀρθότητος τῆς περί δογμάτων και λ διδασκαλίαςraquo379 Η υπουργική απόφαση380 μάλιστα συνοδεύτηκε και από μία

375 Του ιδίου Ποικίλα οπ σ 13 Το εν λόγω σχόλιο στο φύλλο της εφημερίδας laquoΝόμοςraquo της 23 Μαΐου 1870 (έτος Ζrsquo αριθ 291) δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί καθώς δεν διασώζεται σε μικροφίλμς το αρχειακό υλικό της εν λόγω εφημερίδος 376 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 377 laquoτῇ 8 Ἰουνίου ἐπεδόθη μοι τό χειρόγραφον ἄνευ ἐγκρίσεως καί οὕτω διά παντός ἐπαυσάμην τῆς μετά τῆς Ι Συνόδου σχέσεώς μουraquo Οπ 378 Η εν λόγω υπουργική απόφαση υπεγράφη από τον υπουργό Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Μιχαήλ Αντωνόπουλο ο οποίος υπό την ιδιότητα του Τμηματάρχου του Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος το 1866 ανέλαβε να διεκπαιρεώσει την δεύτερη απόπειρα συνεργασίας της ελληνικής Κυβερνήσεως με τον αντιπρόσωπο της Σερβίας στην Πόλη επί τη βάσει σχεδίου για την προώθηση της ελληνοσερβικής συμμαχίας με σκοπό να πληγεί η Υψηλή Πύλη διά της απελευθερώσεως των χριστιανικών πληθυσμών της σημερινής Ευρωπαϊκής Τουρκίας Σε περίπτωση επιτυχίας το σχέδιο προέβλεπε την κυριαρχία της Ελλάδος επί των εδαφών της Θεσσαλίας της Μακεδονίας της Θράκης και των νησιών του Αιγαίου ενώ η Σερβία θα αποκτούσε τον έλεγχο επί της Βοσνίας της Ερζεγοβίνης και της Βόρειας Αλβανίας έως το Δυρράχιο Οι διμερείς διαπραγματεύσεις κατέληξαν στην υπογραφή συνθήκης συμμαχίας μεταξύ των δύο κρατών αποτελούμενης από 17 άρθρα την 14η Αυγούστου 1867 Η συνθήκη δεν εφαρμόστηκε ποτέ λόγω πολιτικών ανακατατάξεων στην Σερβία Γρ Δαφνή laquoἩ στάση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἀπέναντι στήν Κρητική ἐπανάσταση καί ἡ κατάσταση τῆς χώρας ὥς τό 1869raquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τΙΓʹ οπ σ 278 ndash 280 Πρβλ D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 138 ndash 139 379 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

86

απτή κίνηση επιδοκιμασίας πρωτοφανή και ανεπανάληπτη για την συνολική συγγραφική δραστηριότητα του Νικάνδρου την έκδοση υπουργικής εγκυκλίου (υπ αριθ 9399 και ημερομηνία 4η Δεκεμβρίου 1871) με την οποία συστηνόταν προς τους Γυμνασιάρχες η laquoἹερά Ἱστορίαraquo του Νικάνδρου ως χρήσιμο διδακτικό εγχειρίδιο για τη διδασκαλία τω ιερών μαθημάτων Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι στο εν λόγω υπουργικό γράμμα γίνεται λόγος για την laquoὑπό τοῦ κ Ν Ζαννουβίου ἐκδοθεῖσαν καί ὑπό τῆς ΙΣΕΕ ἐγκριθεῖσαν Ἱεράν Ἱστορίανraquo381 τη στιγμή κατά την οποία από την έρευνα δεν επιβεβαιώνεται η ύπαρξη τοιαύτης γραπτής απόφανσης της διοικούσης Εκκλησίας Είναι αξοιμνημόνευτο το γεγονός ότι παρά ταύτα ο τρόπος προσεγγίσεως της ως άνω εκκλησιαστικής αποφάσεως τόσο για τον συγγραφέα όσο και για τους υπεύθυνους του Υπουργείου εκείνης της εποχής είναι κοινός και ταυτόσημος καθώς αμφότεροι ερμηνεύουν τη συνοδική απόφαση ως έγκριση

Η τελευταία αναφορά382 του Κώδικα Αυτοβιογραφίας περί της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo αφορά την γrsquo έκδοση το 1886 Αυτή τη φορά το περί ου ο λόγος σύγγραμμα από μονότομο κατέστη δίτομο καθώς αποτελούνταν από δύο τομίδια ένα για την Ιστορία της Παλαιάς και έτερον για την Ιστορία της Καινής Διαθήκης Ως εξάγεται απουσιάζει από τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με τη διαδικασία που ο Νίκανδρος ακολούθησε αναφορικά με την βrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo η οποία έλαβε χώρα το 1878 Το γεγονός αυτό τυγχάνει δυσερμήνευτο ίσως δε οι σχετικές πληροφορίες να παρέπεσαν εκ παραδρομής από την εξιστόρηση των γεγονότων στον Κώδικά του 222 Η αrsquo έκδοση (1870) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo

Προοίμιο τρόπον τινα της αrsquo εκδόσεως της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του

Ζαννουβίου δύναται να αποτελέσει η εκτενής κριτική που ο κρητικός κληρικός σε άρθρο του στον αθηναϊκό τύπο ήσκησε σε έτερο συναφές σύγγραμμα την laquoἹερά Ἱστορίαraquo383 δηλαδή που συνέγραψε ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιότης Ρομπότης384 το 1859 Το εν λόγω

380 Η εν λόγω υπουργική απόφαση με αριθ Πρωτ 4482 και ημερομηνία 3η Αυγούστου 1870 επικαλείται σχετική συνοδική απόφαση με αριθ Πρωτ 1792 και ημερομηνία 13η Ιουλίου όπου διατυπώνεται και η προμνημονευθείσα συλλογιστική της ΙΣΕΕΟπ Από την έρευνα ωστόσο στο συνοδικό αρχείο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί η ως άνω συνοδική γνώμη 381 Οπ σ 26 Η υπουργική εγκύκλιος εξεδόθη κατά το διάστημα που τα καθήκοντα του υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως εκτελούσε ο Φίλων Φίλων Με σπουδές στο Εξωτερικό ο βοιωτός πολιτικός διετέλεσε Δήμαρχος Λεβαδέων (1847) Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων (4η Οκτωβρίου 1861 ndash Μάϊος 1862) και Πρόεδρος της Επιτροπής Ολυμπίων κληροδοτημάτων Περισσότερα βλ το άρθρο laquoΒοιωτοί Πρόεδροι της Βουλής των Ελλήνων Φίλων Φίλωνοςraquo την 15012009 στην ιστοσελίδα httpviotiastoryblogspotcom200901blog-post_15html 382 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 30 Η γrsquo έκδοση της laquoΙεράς Ιστορίαςraquo επραγματοποιήθη από το τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου όπως άλλωστε συνέβη και με την αrsquo έκδοση για την οποία θα γίνει λόγος ευθύς αμέσως Σημειωτέον ότι η γrsquo έκδοση δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί σε κάποια βιβλιοθήκη 383 Ο πρεσβύτερος Παναγιώτης Ρομπότης καθηγητής της Δογματικής της Χριστιανικής Ηθικής και της Λειτουργικής (1858ndash1875) δημοσίευσε laquoἹεράν Ἱστορίαν κατ᾽ ἔκτασινraquo το 1859 Περισσότερα βλ στο άρθρο της Κ Παπαδημητρίου που ανεγνώσθη σε Σεμινάριο Ορθοδόξου Ερμηνευτικής Θεολογίας με τίτλο laquoΟἱ καινοδιαθηκικές σπουδές στήν Ἑλλάδα ἀπό τήν Ἀπελευθέρωση ἕως σήμερα οἱ Θεολογικές Σχολές και οἱ Θεολογικές τάσειςraquo την 17122009 στην ιστοσελίδα httpwwwpastauthgrseminarpapademetriouhtm 384 Δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής το γεγονός ότι ο εν λόγω κληρικός διετέλεσε καθηγητής του Νικάνδρου στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Οπως μάλιστα εδήλωσε ο ίδιος ο κρητικός κληρικός στο περί λειτουργικής σύγγραμμά του οι σημειώσεις του καθηγητή του απετέλεσαν μία από τις πηγές στις οποίες εβασίσθη για την συγγραφή της ερμηνείας στην Θεία Λειτουργία Μάλιστα κατά την περίοδο που αποφασίζει ο Νίκανδρος να ασκήσει δημόσια κριτική στον καθηγητή του και πλέον

87

σύγγραμμα αποτελώντας τον έκτο τόμο της laquoΣειρᾶς ἐγκυκλίων μαθημάτων πρός χρῆσιν τῶν ἱερατικῶν σχολείωνraquo που είδαν το φως της δημοσιότητος το 1857 με πρωτοβουλία της ηγεσίας του ΥΕΔΕ για την κάλυψη των διδακτικών αναγκών ήταν ογκωδέστατο συγκείμενον εκ τετρακοσίων τριάντα σελίδων

Πέραν από την ως άνω επισήμανση του Ζαννουβίου περί του όγκου του ως άνω βιβλίου η κριτική385 του κρητικού κληρικού εστιάζεται στην παρείσφρυση σε αυτό περιεχομένων που αρμόζουν στο γνωστικό αντικείμενο της Δογματικής όπως πχ τα περί του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος διαλαμβανόμενα σε αυτή Συνεχίζοντας την επίθεση κατά της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του Ρομπότη ο Νίκανδρος κάνει λόγο για σημειώσεις οι οποίες αποτελούν απόρροια της σκέψεως και της φαντασίας του συγγραφέα ως προϊόν ελλιπούς γνώσεως της Αγίας Γραφής και παραθεωρήσεως των Πατέρων της Εκκλησίας Καταλήγει δε επικρίνοντας την αλληγορική και ηθική ερμηνεία που χρησιμοποιεί ο καθηγητής Ρομπότης για να προσεγγίσει τις πράξεις και τα γεγονότα των Εβραίων της Παλαιάς Διαθήκης

Η laquoἹερά Ἱστορίαraquo του Ζαννουβίου συγκείμενη εξ 88 σελίδων εξεδόθη το πρώτον το 1870 από το τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου το οποίο 3 χρόνια αργότερα θα αναλάβει και την αrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεώςraquo του Στο εξώφυλλο του έργου ο Νίκανδρος επικαλείται την υπ᾽ αριθ 8749 παρασχεθείσα laquoέγκρισηraquo της ΙΣΕΕ386 Έχοντας υπ᾽ όψιν ότι ποτέ δεν υπήρξε τέτοιου είδους γραπτή συγκατάθεση εκ μέρους της Διοικούσας Εκκλησίας περί της αrsquo εκδόσεως της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo νομίζουμε ότι ο Νίκανδρος προβαίνει και εν προκειμένω σε μία διασταλτική ερμηνεία της κρίσεως που εξεδήλωσε εν έτει 1868 η ανώτατη εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχή σύμφωνα προς την οποία παρεχόταν η δυνατότητα στον συγγραφέα να προβεί σε έκδοση του ως άνω έργου του καθώς τούτο ευρέθη άμοιρον δογματικών λαθών

Το αντίτυπο του έργου387 που έχουμε στα χέρια μας φέρει στις εσωτερικές σελίδες που ακολουθούν εκείνη του εξωφύλλου δύο προσωπικές χειρόγραφες αφιερώσεις του συγγραφέα προς τους αποδέκτες αυτού οι οποίες φέρουν την υπογραφή του κρητικού κληρικού ολογράφως388 Στην πρώτη με ημερομηνία 8η Απριλίου 1870 ο Νίκανδρος απευθύνεται προς τον Ν Σχοινά ανθυπολοχαγό του Μηχανικού με πολύ οικείο ύφος laquoἈδελφέ λάβε ἕν ἀντίτυπον

συγκεκριμένως κατα τα έτη 1860 ndash 1861 και 1863 ndash 1864 ο Ρομπότης κατείχε την θέση του Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Περισσότερα βλ άρθρο με τίτλο laquoΙστορία της Θεολογικής Σχολής και Κοσμήτορεςraquo την 17122009 στην επίσημη ιστοσελίδα της Θεολογικής Σχολής Αθηνών httpdeantheoluoagrgrhistoryhtml Είναι ωστόσο ζητούμενο εάν πίσω από την κριτική του δυτικόφιλου Νικάνδρου προς τον Ρομπότη υποκρύπτεται κάποια ιδεολογικής μορφής διαφοροποίηση μεταξύ των δύο ανδρών Και τούτο διότι ως γνωστόν ο Ρομπότης πραγματοποίησε μαζί με τον Μισαήλ Αποστολίδη θεολογικές σπουδές στην Θεολογική Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης ανακηρυχθείς το 1855 διδάκτωρ αυτής Βεβαίως ο Ρομπότης μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και την προσέλευσή του στις τάξεις του ι κλήρου της Ορθοδόξου Εκκλησίας το 1870 διετέλεσε εφημέριος και πνευματικός της βασίλισσας Ὸλγας Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Ιrsquo Αθήνα 1960 σ 830 385 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 17 Νοεμβρίου 1862 οπ σ 4 Η επικριτική στάση του Ζαννουβίου εν προκειμένω είναι αρκούντως σκληρή και προσιδιάζει στον εν γένει ευέξαπτο και τραχύ χαρακτήρα του 386 Από την έρευνα στο ΙΑΙΣΕΕ δεν επαληθεύεται η ύπαρξη συνοδικής έγκρισης της εγκυκλίου όπως ισχυρίζεται ο Ζαννούβιος 387 Τούτο φυλάσσεται στην Βιβλιοθήκη της Βουλής από το 1925 και με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 1805 όπως μας πληροφορεί το έξώφυλλο αυτού Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία εκδ (αrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1870 388 Το γεγονός αυτό είναι σπάνιο δεδομένου ότι συναντάται ελάχιστες μόνον φορές στα άρθρα του τα περισσότερα από τα οποία είναι ανυπόγραφα ή φέρουν τα αρχικά του ονόματός του Στην περίπτωση προφανώς της αrsquo εκδόσεως της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo τούτο συνδέεται με την οικειότητα που αισθανόταν ο Ζαννούβιος προς την οικογένεια Σχοινά η οποία τον συνέδραμε καθοριστικά κατά τα πρώτα δύσκολα έτη της προσαρμογής του στα δεδομένα της αθηναϊκής κοινωνίας

88

τῆς Ἱστορίας μου ὅπερ προσφέρω τῇ ἀδελφῇ ἡμῶν τῇ Σοφίᾳ ἴσον πατρικῆς ἀγάπης τεκμήριονraquo389 ενώ στην δεύτερη προς την Σοφία Σχοινά Το γεγονός της αφιερώσεως τουλάχιστον ενός αντιτύπου εκ των κατά καιρούς συγγραφικών πονημάτων του Νικάνδρου προς την ως άνω οικογένεια αλλά και η ορολογία των ως άνω αφιερώσεων υποδηλώνουν τις άριστες διαπροσωπικές σχέσεις που διατηρούσε ο Νίκανδρος με το σύνολο των μελών της οικογένειας Σχοινά δεκαεπτά ολόκληρα έτη μετά την κοίμηση του επιτρόπου του ι ναού των Αγίων Θεοδώρων και ευεργέτη του κρήτα κληρικού Θεολόγου Σχοινά Την αμφίδρομη αυτή σχέση αγάπης και αλληλεκτιμήσεως έρχεται να ενισχύσει άλλη μία πληροφορία του εξωφύλλου της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo Στην σχετική σφραγίδα της Βιβλιοθήκης της Βουλής που πιστοποιούσε την δωρεά του εν λόγω συγγράμματος αναγράφεται το όνομα Ν Σχοινάς Μέσω της ως άνω δωρεάς εξασφαλίσθηκε η διατήρηση του εν λόγω συγγράμματος στην περί ου ο λόγος Βιβλιοθήκη και η παράδοσή του στις επόμενες γενεές

Το προλογικό σημείωμα του έργου φέρει ημερομηνία 25η Μαρτίου 1870 Η επιλογή της συγκεκριμένης ημερομηνίας δεν είναι τυχαία αλλά απηχεί στις ιδεολογικές φορτίσεις του Νικάνδρου σχετικά με τα γεγονότα που συνδέονταν με την εθνική απελευθέρωση του ελληνικού λαού και την παλιγγενεσία του 1821390 Επαναλάμβάνονται δε κατά λέξη στον πρόλογο τα όσα στην από 18ης Μαρτίου 1863 αγγελία περί της εκδόσεως του έργου εξέθεσε ο Νίκανδρος σχετικά με την μεθοδολογία κατατάξεως και χρήσεως της ύλης της εν λόγω Ιστορίας

Το εν λόγω σύγγραμμα του Νικάνδρου ξεκινά με ένα λίαν σύντομο ορισμό της Ιεράς Ιστορίας391 και ακολουθεί η έκθεση των πηγών392 αυτής Διευκρινιστέον εξ αρχής ότι ο Ζαννούβιος χρησιμοποιεί τον όρο laquoΠαλαιά Ἱερά Ἱστορίαraquo στο αrsquo μέρος της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo που αναφέρεται στα γεγονότα που σχετίζονται με την Παλαιά Διαθήκη ενώ για τα συμβάντα της Καινής που αποτελούν το βrsquo μέρος κάνει χρήση της ορολογίας laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo Πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε ότι ο Νίκανδρος εξειδικεύοντας την αναφορά του περί των πηγών της laquoΠαλαιάς Ἱερᾶς Ἱστορίαςraquo συμπεριλαμβάνει σε αυτές το σύνολο σχεδόν των ιστορικών βιβλίων του Αλεξανδρινού Κανόνα393 της Παλαιάς Διαθήκης κάνοντας χρήση ακόμη και κάποιων από τα βιβλία εκείνα 389 Οπ επόμενη σελίδα μετά το εξώφυλλο 390 Η ιδεολογική φόρτιση του Νικάνδρου θα εκδηλωθεί πλέον ξεκάθαρα το 1873 με την αφιέρωση του κατηχητικού πονήματός του laquoτῇ τῶν πατέρων ἡμῶν μεγαλουργῷ γενεᾷ τοῦ ΑΩΚΑrsquoraquo Του ιδίου Ιερά Κατήχησις εκδ (αrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1873 391 laquoἹερά Ἱστορία καλεῖται ἡ ἔκθεσις τῆς θείας ἀποκαλύψεωςraquo Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 1 Σε αντίθεση με τον λακωνικό αυτό ορισμό του Νικάνδρου ο Δ Πανταζής στο δικό του σύγγραμμα παρέχει τον κάτωθι ορισμό περί της Ιεράς Ιστορίας ο οποίος αποτελεῖ τρόπον τινά συμπύκνωση του θεματικού περιεχομένου αυτής laquoἹερά Ἱστορία λέγεται ἡ ἔκθεσις τῶν ἐν τῇ Παλαιᾷ καί τῇ Καινῇ Διαθήκῃ ἀναφερομένων γεγονότων δι᾽ ὧν καταδεικνύεται ἡ δημιουργία τοῦ κόσμου ἡ πτῶσις τοῦ ἀνθρώπου διά τῆς παρακοῆς του εἰς τήν διαταγήν τοῦ Θεοῦ ἡ μέχρι τῆς ἐλεύσεως τοῦ Μεσσίου ἱστορία τοῦ ἐκλεκτοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἡ παρασκευή τῆς ἀπολυτρώσεως τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας καί ἡ τελείωσις τῆς ἀπολυτρώσεως ταύτης διά τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦraquo Δ Πανταζή Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν οπ σ 12 392 Ως πηγές της Ιεράς Ιστορίας ορίζονται η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη Απουσιάζει δε οποιαδήποτε αναφορά στην Ιερά Παράδοση ως πλαισίου εκδηλώσεως των ιερών Γραφών Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ Βεβαίως η προσέγγιση αυτή αποτελεί κοινό γνώρισμα και άλλων αναλόγων συγγραμμάτων της εποχής Στην laquoἹερά Ἱστορίαraquo του Δ Πανταζή αναφέρεται ότι laquoἩ ἱερά αὕτη Ἱστορία εἶναι ὅλη σχεδόν εἰλημμένη περιληπτικῶς ἐκ τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Νέας Διαθήκης ἤτοι τῆς Ἁγίας Γραφῆς τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦraquo Δ Πανταζή Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν οπ 393 Για τον Αλεξανδρινό Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης βλ Δ Δόϊκου Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη (γεγική εισαγωγή) εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1984 σ 87 ndash 89

89

που όπως θα δούμε παρακάτω και πιο συγκεκριμένα στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του χαρακτηρίζει ως αναγιγνωσκόμενα και εκτός του Κανόνα αυτής394

Ο Ζαννούβιος αφιστάμενος πως από την διαίρεση του καθηγητή του Κοντογόνη395 χωρίζει την Ιερά Ιστορία σε τρεις περιόδους396 όπου οι δύο πρώτες αφορούν την περίοδο της Παλαιάς Διαθήκης και η τελευταία αυτή της Καινής Η πρώτη περίοδος εξιστορεί τα γεγονότα από τον Αδάμ μέχρι και την περίοδο του Μωυσή και υποδιαιρείται σε τρεις εποχές έχοντας ως ενδιάμεσα ορόσημα την ιστορική παρουσία του Πατριάρχη Αβραάμ και την μετοικεσία των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο Η δεύτερη άρχεται από του Μωυσέως και ολοκληρώνεται μέχρι την εμφάνιση του Ιησού Χριστού στον κόσμο υποδιαιρούμενη σε έξι εποχές με πέντε ενδιάμεσους σταθμούς που προσδιορίζονται από την κάθοδο των Ισραηλιτών στην γη Χαναάν την ανάδειξη του Σαούλ σε πρώτο βασιλέα των Εβραίων την κυριαρχία των Περσών επί των Ισραηλιτών την Ελληνική κυριαρχία και τέλος την Ρωμαϊκή τοιαύτη Η δε τρίτη περίοδος εκτείνεται χρονικά και θεματολογικά από την σάρκωση του Ιησού Χριστού μέχρι και την ανάληψή Του

Ωστόσο η σύγχρονη παλαιοδιαθηκική επιστήμη στο ζήτημα των ιστορικών περιόδων του ισραηλιτικού λαού (Παλαιά Δαθήκη) κάνει λόγο για τρεις ιστορικές περιόδους η πρώτη (plusmn1750 ndash 1050 πΧ) άρχεται από Αβραάμ μέχρι και την εποχή των Κριτών η δεύτερη (plusmn 1050 ndash 538 πΧ) από την εγκαθίδρυση της βασιλείας μέχρι την βαβυλώνια αιχμαλωσία και η τρίτη (plusmn538 πΧ ndash 70 μΧ) από την περσική κυριαρχία μέχρι την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τον Τίτο397

Πριν ασχοληθούμε έτι περαιτέρω με την Ἱερά Ἱστορία του Νικάνδρου αξίζει να επισημανθεί ότι μακριά από το εθνικό κέντρο στην Κωνσταντινούπολη την ίδια περίπου έποχή θα δει το φως της δημοσιότητας η εγκεκριμένη υπό της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως laquoἘπίτομος Ἐκκλησιαστι-κή Ἱστορίαraquo του Αρχιμ Αλεξάνδρου Λασκάρεως Διευθυντού της Μεγάλης του Γένους Σχολής που απευθυνόταν προς την νεολαία καλύπτοντας κατά το γράμμα της Πατριαρχικής εγκρίσεως ένα μεγάλο κενό στο σχετικό γνωστικό αντικείμενο Στο ζήτημα της κατατμήσεως των ιστορικών περιόδων της Παλαιάς Διαθήκης ο συγγραφέας αναφέρει έξι περιόδους με ενδιάμεσους σταθμούς α) τον κατακλυσμό β) την κλήση του Αβραάμ γ) την έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο δ) την κατασκευή του ναού του Σολομώντος και ε) την βαβυλώνια αιχμαλωσία398 394 Πρόκειται για τα βιβλία του Τωβίτ και των Μακκαβαίων Η τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι των Κανο νων της Παλαια ς και της Καινη ς Διαθη κης αναπτυ σσεται κατωτερω στο Γ΄ κεφα λαιο σ 122 ndash 124 395 Ο Κοντογόνης στο σύγγραμμά του laquoΕγχειρίδιον Ἑβραϊκῆς Ἀρχαιολογίαςraquo ομιλεί για επτά περιόδους οι οποίες επιγράφονται ως εξής α) περίοδος προ του Μωϋσέως β) περίοδος επί Μωϋσέως γ) περίοδος μετά τον Μωϋσήν δ) περίοδος Κυβερνήσεως των βασιλέων ε) περίοδος υπό τους Πέρσες στ) περίοδος υπό τους Μακκαβαίους και ζ) περίοδος υπό τους Ρωμαίους και Ηρωδιανούς Κ Κοντογόνη Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1844 σ 10 ndash 26 396 Σε αντίθεση προς την εν λόγω διαίρεση της ύλης της laquoΙεράς Ιστορίαςraquo σε τρεις περιόδους ο Δ Πανταζής ακολουθεί στο αντίστοιχο σύγγραμμά του την διμερή διαίρεση αναλύοντας σε κάθε μέρος αυτοτελώς τα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης συμβάντα Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει 60 υποενότητες ενώ το δεύτερο 50 Το έργο ολοκληρώνεται με επίμετρο το οποίο περιλαμβάνει κατάλογο των θαυμάτων του Ιησού Χριστού με τα αναφερόμενα στα Ευαγγέλια θαύματα που πραγματοποίησε λίστα των παραβολών που χρησιμοποίησε κατά την διδασκαλία του χρονολογικό πίνακα με τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης ως και αρχαιολογικές σημειώσεις Το έργο αυτό είναι σχετικώς μεγάλο καθώς αποτελείται απο 208 σελίδες Δ Πανταζή Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν οπ 397 Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1996 σ 24 ndash 32 398 Α Λασκάρεως Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης τ Αrsquo εκδ (αʹ) Κορομηλά και Π Πασπάλλη Κωνσταντινούπολη 1863 σ 3 ndash 4 Τέσσερις δεκαετίες αργότερα στην Πόλη θα

90

Aπό το περιεχόμενο της laquoἹεράς Ιστορίαςraquo του Ζαννουβίου το οποίο συνίσταται κατά κύριο λογο σε απλή παράθεση βιβλικών χωρίων με ελάχιστες σημειώσεις399 αξιομνημόνευτη τυγχάνει η διάκριση που ο κρητικός κληρικός αναφέρει σχετικώς με το πολίτευμα400 των Εβραίων ξεκινώντας από την οικογενειακή βασιλεία της εποχής των Πατριαρχών για να χαρακτηρίσει την περίοδο της παραδόσεως του γραπτού Θείου Νόμου ως θεοκρατική η οποία παρέδωσε τη σκυτάλη στην ιεροκρατία κατά την εποχή των Κριτών και την οποία διεδέχθη τέλος η περίοδος της Βασιλείας που ολοκληρώθηκε με την υποδούλωση των Ισραηλιτών στους Πέρσες τον 6 πΧ αιώνα401

Σχετικά με τις εβραϊκές εορτές402 ο Νίκανδρος αναφέρει τις τρείς ετήσιες του Πάσχα της Πεντηκοστής και της Σκηνοπηγίας αλλά και την ημέρα του εξιλασμού αποφεύγοντας ωστόσο να μνημονεύσει τη θέσπιση του Σαββατικού και του Ιωβηλαίου έτους laquoδύο μεγάλης σημασίας κοινωνικῶν θεσμῶνraquo403 για την εβραϊκή κοινωνία Εντυπωσιάζει επίσης το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στην εποχή της ελληνικής κυριαρχίας επί των Εβραίων (332 πΧ ndash 63 πΧ) κάνει μία απλή μνεία στο γεγονός της μεταφράσεως Οrsquo404 χωρίς να προβαίνει σε κάποιο σχολιασμό laquoἘπί δέ τοῦ διαδόχου τούτου Πτολεμαίου τοῦ Φιλαδέλφου τῷ 285 πΧ μετεφράσθη ἐκ τοῦ Ἑβραϊκοῦ ἐπί τοῦ Ἀρχιερέως Ἐλεάζαρ ὁ Νόμος εἰς τήν Ἑλληνικήνraquo405

Η laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo του Ζαννουβίου έχουσα ως πηγές τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης περιλαμβάνει μία περίοδο που χωρίζεται σε δύο εποχές με σημείο τομής την έναρξη της δημόσιας διδασκαλίας του Χριστού επί

εκδοθεί μία νέα Εκκλησιαστική Ιστορία προορισμένη κατά τον συγγραφέα της να αποτελέσει διδακτικό εγχειρίδιο για τους μαθητές των ελληνικών σχολείων αυτής Η νέα εκδοτική προσπάθεια κατά τόν ίδιο εντασσόταν στο γενικότερο κάλεσμα της Μητρός Εκκλησίας για την προαγωγή της διδασκαλίας του εν λόγω γνωστικού αντικειμένου στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και την κάλυψη του υπάρχοντος κενού σε επίπεδο κατάλληλων διδακτικών βιβλίων laquoτά δέ Ἑλληνικά σχολεῖα ἅτινα μεταδίδουσι τάς βάσεις πάσης μαθήσεως στεροῦνται καταλλήλου βιβλίου πρός μεταλαμπάδευσιν τῶν κυριωτέρων σελίδων τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας καί συνεπῶς τῆς ὑγιοῦς θρησκευτικῆς διδασκαλίαςraquo Χ Λεσίου Ορθοδόξου Εκκλησιαστικής Ιστορίας Εγχειρίδιον (προωρισμένον διά τάς προγυμνασιακάς τάξεις ομογενών Αρρεναγωγίων και Παρθεναγωγίων) εκδ Σφυρά Κωνσταντινούπολη 1895 σ εrsquo ndash στrsquo Τέσσερα έτι αργότερα (1899) θα κυκλοφορήσει και νέο διδακτικό εγχειρίδιο (laquoπρός χρῆσιν τῶν ἀστικῶν καί ἑλληνικῶν σχολῶνraquo) του Φ Γεωργιάδου Στοιχειώδης Εκκλησιαστική Ιστορία από της ιδρύσεως της Εκκλησίας μέχρι των καθʼ ημάς χρόνων εκδ Σεϊτανίδη Κωνσταντινούπολη 1899 399 Οι σημειώσεις στο τμήμα της Παλαιάς Ιστορίας αφορούν ετυμολογικές αναλύσεις ονομάτων ή τοπωνυμίων της εβραϊκής ιστορίας πληροφορίες περί ισραηλιτικών εθίμων ως και σύντομες επεξηγήσεις περί της θρησκευτικής και κοινωνικής οργανώσεως των εβραίων 400 Ζαννουβίου Νικάνδρου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 21 26 28 401 Κατά την περίοδο εκείνη η δικαστική και πολιτική εξουσία εντός της εβραϊκής κοινότητος η οποία τελούσε φόρου υποτελής στους Πέρσες εξασκούνταν από το Μεγάλο Συνέδριο laquoτό ἀνώτατον θρησκευτικόν καί πολιτικόν δικαστήριον συνιστάμενον ἐξ 72 συνδικαστῶν οἵτινες ἐκ τῶν Γραμματέων καί Πρεσβυτέρων τοῦ λαοῦ ἐξελέγοντο Πρόεδρος δέ τούτου ἦν ὁ κατά καιρόν Ἀρχιερεύςraquo Οπ σ 38 402 Οπ σ 23 ndash 24 403 Δ Δαμιανού Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη (ειδική εισαγωγή) εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1985 σ 27 404 Περί της μεταφράσεως των Οrsquo βλ α) Του ιδίου Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη (γεγική εισαγωγή) οπ σ 124 ndash 132 β) το άρθρο του Ι Φούντα Ιερεμία με τίτλο laquoΜεταφράσεις της Αγίας Γραφήςraquo την 03112009 στην ηλεκτρονική διεύθυνση httpwwwoodegrcomoodegrafipdeisag_foundas11htm και γ) Μ Κωνσταντίνου laquoΤο πρωτότυπο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης στην Ορθόδοξη παράδοσηraquo Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Νέα σειρά Τμήμα Θεολογίας (τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Γρ Ζαχαρόπουλο) εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1997 σ 163 ndash 172 όπου τονίζεται ότι καθαρώς πρακτικοί και όχι θεολογικοί λόγοι οδη γησαν την Εκκλησια στην υιοθετηση του κειμενου των Οrsquo εναντι του εβραικου το οποιον επ ουδενι λο γω πρεπει να εκλαμβα νεται ως απορριπτέο 405 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 41 Το γεγονός ότι ο Νίκανδρος αποφεύγει να αναφερθεί εκτενέστερα σχολιάζοντας τα περί της μεταφράσεως των Οrsquo συνδέεται με την τοποθέτησή του υπέρ του στενού Παλαιστικού Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης όπως θα φανεί καλύτερα κατωτέρω

91

της γης Από την πρώτη εποχή απλώς επισημαίνεται η πληροφορία ότι η γέννηση του Χριστού laquoἐν ἀρχῇ τοῦ 750 ἀπό Ῥώμης ἐγένετοraquo406 Στη δεύτερη εποχή ο Ζαννούβιος επικεντρώνει τη γραφίδα του στην παράθεση της έννοιας και των έργων της αληθούς αγάπης της ευπροσδέκτου προσευχής της ανυποκρίτου νηστείας την ανθρωποπρεπούς μέριμνας της συμπεριφοράς των χριστιανών προς την ανθρωπότητα χωρίς να παραλείψει την επισήμανση και των αρνητικών μορφών ανθρώπινης συμπεριφοράς όπως η δεισιδαιμονία των Φαρισαίων η στηλίτευση της πλεονεξίας της υποκρισίας της φιλαργυρίας και του εγωϊσμού407

Ο Ζαννούβιος στη συνάφεια που παραθέτει τον ορισμό408 για την έννοια των παραβολών409 επισημαίνει ότι ο σκοπός της χρήσεώς των από τον Θείο Διδάσκαλο ήταν η διευκόλυνση της αποδοχής του ευαγγελικού μηνύματος από τον απλό λαό Η εν λόγω τοποθέτηση κρινόμενη υπό το φως της σύγχρονης βιβλικής επιστήμης τυγχάνει λίαν απλουστευτική και παρελκυστική καθώς δεν συμπίπτει με τα σύγχρονα βιβλικά πορίσματα410 τα οποία ομιλούν περί διττού θετικού και αρνητικού ρόλου των παραβολών ανάλογα με τους αποδέκτες του Θείου λόγου γεγονός που σχετικοποιεί την παρατήρηση του Νικάνδρου περί της ενιαίας λειτουργικότητας των παραβολών έναντι του ανομοιογενούς ακροατηρίου του Ιησού

Στο ζήτημα της αυθεντικής θέσεως της διηγήσεως περί της Μεταμορφώσεως του Ιησού Χριστού στις ευαγγελικές διηγήσεις ο Ζαννούβιος ακολουθεί την ορθόδοξη βιβλική ερμηνευτική προσέγγιση σύμφωνα προς την οποία η συνάφεια της σχετικής περικοπής laquoσυνδέεται στενά μέ τήν (μεσσιανική) ὁμολογία τοῦ Πέτρου καί ἰδίως μέ τήν πρόρρηση τοῦ Χριστοῦ γιά τό πάθος καί τήν ἀνάσταση ἀποτελεῖ μάλιστα τό ἀποκορύφωμα τῆς ἑνότητας στήν ὁποία ἀποκαλύπτει ὁ Ἰησοῦς διαδοχικά στούς μαθητές του τό lsquorsquoμυστικό τοῦ πάθουςrsquorsquo411

Στην laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo οι σημειώσεις που παρέχει ο Νίκανδρος είναι περισσότερες εκτενέστερες και πληρέστερες εν σχέσει προς εκείνες που αναφέρονται στο τμήμα της laquoΠαλαιᾶς Ἱερᾶς Ἱστορίαςraquo Από αυτές διακρίνονται 406 Οπ σ 52 Ο Ευγένιος Βούγλαρης προσδιορίζει την γέννηση του Χριστού ως εξής laquoἐν ἔτει 42 τῆς Αὐγούστου Μοναρχίας καί 33 τῆς Ἡρώδου Βασιλείαςraquo Ε Βούλγαρη Ἑκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντος εκδ Π Φρανζόφ Οδησσός 1857 σ 13 Ο δε Αλέξανδρος Λάσκαρις αναφέρει όλες τις σχετικές εκδοχές για την αφετηρία υπολογισμού της γεννήσεως του Χριστού και συμφωνεί με την χρονολογία που αποδέχεται και ο Νίκανδρος από κτίσεως δηλαδή Ρώμης Α Λασκάρεως Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 115 Η νεώτερη ωστόσο επιστημονική έρευνα του 20ού αιώνα τοποθετεί την εν λόγω χρονολογία στο 748 από κτίσεως Ρώμης Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια εκδ laquoΠυρσόςraquo ΑΕ τ ΙΒrsquo Αθήνα 1930 σ 909 407 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 58 ndash 61 68 70 408 laquoΠαραβολή λέγεται διήγησις ἐκ γνωστοῦ πεπλασμένη ἥτις ἐφαρμόζεται εἰς ἄλλο ἄγνωστονraquo Οπ σ 63 409 Πληροφορίες για τις παραβολές ως διδακτικό μέσο της εποχής του Χριστού στο έργο του Ι Καραβιδόπουλου Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1997 σ 157 ndash 164 410 Ο καθητητής Ιωάννης Καραβιδόπουλος παρατηρεί σχετικώς laquoθα περίμενε κανείς να γίνονται ἀμέσως κατανοητές ἀπό τό λαό οἱ παραβολές τοῦ Ἰησοῦ χωρίς ἰδιαίτερη προσπάθεια Σύμφωνα ὅμως μέ τίς πληροφορίες τῶν εὐαγγελίων συμβαίνει τό ἀντίθετο Ρωτοῦν οἱ ἀκροατές καί κυρίως οἱ μαθητές γιά τό νόημα τῶν παραβολῶνraquo Η παρατήρηση αυτή απορρέει εκ της παιδαγωγικής στάσεως που τηρούσε ο Ιησούς κατά την περίοδο της διδασκαλίας του έναντι των ακροατών του ευαγγελικού λόγου εν σχέσει πάντοτε προς το λεγόμενο laquoΜυστικό τοῦ Μεσσίαraquo Συνεπώς ο ρόλος των παραβολών ήταν διττός από το ένα μέρος στόχευαν στην αποκάλυψη του μυστηρίου της βασιλείας του Θεού στους μαθητές ενώ από το άλλο αποτελούσαν ασφαλιστική δικλείδα για την προφύλαξη και συγκάλυψη του από όσους ευρίσκονταν έξω από τον κύκλο των οπαδών με στόχο την αποφυγή παρερμηνειών τόσο εκ μέρους των Ιουδαίων που έτρεφαν την εποχή εκείνη αυξημένες εθνικοπολιτικές προσδοκίες όσο και από την πλευρά των Ρωμαίων που προσέγγιζαν την ένννοια της βασιλείας σε καθαρώς εγκοσμιοκρατικό επίπεδο Οπ σ 159 ndash 160 411 Οπ σ 283 Για την εορτή της Μεταμορφώσεως του Χριστού στη Δύση βλ Φ Ιωαννίδη Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής Εμπειρίας (Θεολογία-Γραμματεία-Πνευματικότητα) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 σ 365 ndash 390

92

για την αρτιότητά του όσες αφορούν το τελευταίο μέρος από τη σταύρωση μέχρι και την ανάσταση του Χριστού καθώς παρέχουν πληροφορίες για τον τρόπο της σταυρώσεως των καταδίκων τις μεταθανάτιες φροντίδες των Ιουδαίων προς τους νεκρούς την έννοια του ημερονυκτίου κατά την εβραϊκή αντίληψη περί χρόνου Από τα ανωτέρω απλώς επισημαίνεται η σχολαστική προσπάθεια που καταβάλλει ο Ζαννούβιος για να υπολογίσει τον χρόνο της Αναστάσεως του Χριστού υποστηρίζοντας ότι laquoδιέμεινε δέ ὑπό τό κράτος τοῦ θανάτου ὡσεί τριάκοντα τρεῖς ὥραςraquo412 Η laquoἹερά Ἱστορίαraquo κατακλείεται με σύντομο κατάλογο των εμφανίσεων του Χριστού μετά την Ανάσταση 223 Η βrsquo έκδοση (1878) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo Η βrsquo έκδοση αποτελούμενη από 133 σελίδες είναι σαφώς εκτενέστερη σε σχέση με την αrsquo κατά 45 σελίδες Εξεδόθη το 1878 αυτή τη φορά στο τυπογραφείο του Ιω Κούβελου και Α Τρίμη413 Και σε τούτη την έκδοση ο Ζαννούβιος επικαλείται την laquoέγκρισηraquo της ΙΣΕΕ γεγονός που υποδηλώνει το αδιάπτωτο ένδιαφέρον του για την απόκτηση της συνοδικής εγκρίσεως χωρίς ωστόσο να παραθέτει τον αριθμό πρωτοκόλλου της συνοδικής εγκρίσεως όπως έπραξε προηγουμένως με την αrsquo έκδοση (1870) Μία άλλη διαφορά εντοπίζεται στην ένδειξη καταχωρήσεως του αντιτύπου που έχουμε στη διάθεσή μας εις την οποία δεν αναγράφεται το όνομα του δωρητού αυτού414 Επιπλέον στο εισαγωγικό μέρος παρατίθεται αυτολεξεί αντίγραφο δύο γραμμάτων του ΥΕΔΕ το πρώτο με ημερομηνία 3η Αυγούστου 1870 διά του οποίου κοινοποιείται στον συγγραφέα της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo η εκτίμηση της ΙΣΕΕ περί της δογματικής ορθότητος του έργου και το δεύτερο από 4ης Δεκεμβρίου 1871 με το οποίο συνιστάται το έργο του Νικάνδρου προς τους Γυμνασιάρχες των ελληνικών σχολείων

Βεβαίως τίθεται το ερώτημα γιατί ο Νίκανδρος δεν συμπεριέλαβε το ως άνω υπουργικό Γράμμα (3η Αυγούστου 1870) στην αrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo οκτώ χρόνια νωρίτερα το 1870 Η απάντηση όπως αυτή εξάγεται από τη σύγκριση των χρονολογιών του ως άνω κρατικού εγγράφου και του προλόγου της αrsquo εκδόσεως συνίσταται εις το ότι ο Νίκανδρος έσπευσε να προβεί στην έκδοση του συγγραφικού του πονήματος περί τον Μάρτιο του 1870 τη στιγμή κατά την οποίαν η υπουργική απόφαση φέρει ημερομηνία 3η Αυγούστου του ιδίου έτους Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι ο κρητικός συγγραφέας απελπισμένος από την έκβαση αναλόγων αιτημάτων του προς την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή δεν περίμενε ενδεχομένως κάποια θετική ανταπόκριση

412 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 86 Ωστόσο στην βrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo ο Νίκανδρος θα αναθεωρήσει τον εν λόγω υπολογισμό του κάνοντας λόγο για 36 ώρες αφού τοποθετεί την εκ νεκρών έγερση του Χριστού την 3 μμ της Κυριακής Του ιδίου Ιερά Ιστορία εκδ (βrsquo) Ιω Κουβέλου και Α Τρίμη Αθήνα 1878 σ 129 Παρά την ως άνω σχολαστικότητα ο κρητικός κληρικός στο ζήτημα της ερμηνείας του γεγονότος της Αναστάσεως θεωρεί ότι αυτή laquoἐστίν ἡ κορωνίς τῶν θαυμάτων τῆς θείας δυνάμεως ἐν ᾗ στηρίζεται ἡ πίστις ἡμῶνraquo Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ Ανάλογη προσέγγιση στο ζήτημα του χρόνου που ο Χριστός παρέμεινε νεκρός υπεστήριξε και ο Ευγένιος Βούλγαρις στο έργο του Ἑκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντος οπ σ 102 Πρβλ Κ Χασάπη Προσδιορισμός του χρόνου της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού (9 Απριλίου 30 μΧ) 1971 σ 148 413 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία εκδ βrsquo οπ εξώφυλλο Σε αντίθεση με το παρόν σύγγραμμα η έκδοση των κάτωθι πονημάτων του Ζαννουβίου ήτοι περί της laquoἱερᾶς τελετῆς τῆς θείας εὐχαριστίαςraquo (1858) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo (έκδοση αrsquo και γrsquo) και της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo (έκδοση αrsquo και βrsquo) έλαβε χώρα στο τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου 414 Ὼπως συνέβη και με το προηγούμενο έτσι και το αντίτυπο της παρούσης ευρίσκεται αποτεθησαυρισμένο στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

93

και από πλευράς του Υπουργείου και συνεπώς προέβη στην έκδοση του έργου του έχοντας εξαντλήσει όλα τα περιθώρια υπομονής

Παρά ταύτα και η εν λόγω αφιέρωση του συγγράμματος έχει για άλλη μία φορά εθνική χροιά καθώς laquoτοῖς ἐν Κρήτῃ ὑπέρ τῆς Ἐλευθερίας ἀγωνιζομένοις ἀνατίθεταιraquo415 Το γεγονός αυτό είναι ευεξήγητο αν λάβουμε υπ᾽ όψιν ότι α) η τακτική αυτή του Νικάνδρου απηχούσα την εθνικo-ιδεολογική του φόρτιση επανελήφθη στα υπόλοιπα δύο (λειτουργικό και καταχητικό) συγγράμματά του β) η καταγωγή του συγγραφέα από την νήσο Κρήτη του έδινε το έρεισμα να αφιερώσει ένα από τα έργα του σε αυτή και γ) μόλις λίγα χρόνια πριν είχε προηγηθεί το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου στην Κρήτη το δε έτος 1878 αποτελούσε μία καλή ευκαιρία για τον κρητικό λαό να οργανώσει νέο επαναστατικό κίνημα κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά μάλιστα από την έκρηξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου την άνοιξη του 1877 η οποία ως γνωστόν έληξε με την ήττα της Τουρκίας και την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου τον Φεβρουάριο του 1878416

Ο πρόλογος της βrsquo εκδόσεως (1878) αποτελεί μία εκτενέστερη μορφή εκείνου της αrsquo (1870) καθώς σε αυτόν επιχειρείται λεπτομερέστερη ανάλυση του μεθοδολογικού ζητήματος του έργου Κατ᾽ ουσίαν ο Νίκανδρος επαναλαμβάνει τα όσα σχετικά εδήλωσε προς το ΥΕΔΕ με την από 23 Μαΐου 1870 αναφορά417 του η οποία αποσκοπούσε στην εξασφάλιση της επιδοκιμασίας του έργου του Ως επιπλέον στοιχείο της παρούσης έκδοσης θα πρέπει να θεωρηθεί η ξεχωριστή αναφορά του συγγραφέα στο εισαγωγικό τμήμα του έργου που αφορά τον σκοπό της Ιεράς Ιστορίας laquoἜστι δέ σκοπός τῆς Ἱερᾶς Ἱστορίας ἡ γνῶσις τῶν θείων ἐντολῶν καί ἡ κατά ταύτας βίωσις τοῦ χριστιανοῦraquo418

Μία πρώτη παρατήρηση επί του περιεχομένου της βrsquo εκδόσεως συνίσταται στο ότι ο Ζαννούβιος διατηρεί απαράλλακτη τη διαίρεση της ύλης της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo όσον αφορά τις τρείς περιόδους και τις εποχές που συναποτελούν εκάστη περίοδο από αυτές Βεβαίως διατηρεί την κατάτμηση της ύλης σε δύο μέρη τα οποία επιγράφονται ως laquoΠαλαιάraquo και laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo στην προσπάθειά του να συστηματοποιήσει καλύτερα το περιεχόμενο του έργου του

Το πρώτο μέρος της laquoΠαλαιᾶς Ἱερᾶς Ἱστορίαςraquo το οποίο περιλαμβάνει και πάλι δύο περιόδους είναι κατά 27 σελίδες επαυξημένο σε σχέση με το αντίστοιχο της αrsquo εκδόσεως και έχει ως βάση την laquoἙβραϊκή Ἀρχαιολογίαraquo του

415 Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ εrsquo 416 Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 382 Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου προέβλεπε μεταξύ άλλων την απόκτηση του καθεστώτος της ανεξαρτησίας για τις Ηγεμονίες του Μαυροβουνίου της Σερβίας και της Ρουμανίας που μέχρι τότε τελούσαν υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Περί του Κρητικού ζητήματος η Οθωμανική διοίκηση υποχρεωνόταν να εφαρμόσει τον Οργανικό Νόμο του 1868 ο οποίος αποτελούσε τον νέο διοικητικό οργανισμό για την Κρήτη Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους οπ τ ΙΓrsquo σ 271 343 - 347 Περισσότερα για τις απόψεις του Ζαννουβίου περί του Κρητικού Ζητήματος σε επόμενο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας 417 Για τα όσα εξέθεσε ο Νίκανδρος στην εν λόγω αναφορά του περί της μεθοδολογίας του έργου του βλ ανωτέρω στο εν λόγω κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 82 84 - 85 418 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 1 Ο Δ Πανταζής στο ομώνυμο σύγγραμμά του αποφεύγει να κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον σκοπό του έργου περιοριζόμενος στον ορισμό αυτής και δηλώνοντας ότι laquoἡ μετά πίστεως δέ και εὐλαβείας ἀνάγνωσις αὐτῆς σοφίζει τόν ἄνθρωπον εἰς σωτηρίαν καί στερεώνει αὐτόν εἰς τήν ἀληθινήν πίστινraquo Δ Πανταζή Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν οπ σ 12 Από την σύγκριση των εν λόγω ορισμών φαίνεται ότι η σκέψη του Νικάνδρου και στο σημείο αυτό κινείται σε μία μονομερή ηθικοπλαστικού χαρακτήρος οριζόντια διάσταση χωρίς να αφήνει πολλά περιθώρια στην οντολογία να εισβάλλει και να καταυγάσει αυτήν

94

καθηγητή Κ Κοντογόνη419 από την οποία αντλεί πάμπολλες φορές πληροφορίες περί των λειτουργικών εθίμων των κοινωνικών εκδηλώσεων της ιστορικής διαδρομής και των μορφών οργανώσεως του πολιτικού βίου των εβραίων Στην υπο εξέταση έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo ο Ζαννούβιος επανατοποθετείται στο ζήτημα των πηγών άντλησης ιστορικού υλικού εκ των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης καθώς εν αντιθέσει προς όσα υπεστήριξε στην αrsquo έκδοση του 1870 εν προκειμένω δεν μνημονεύει εκείνα των Α-Γ Βασιλειών και το Αrsquo Παραλειπομένων Το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού υλικού το οποίο αποτελεί και το κύριο σώμα του έργου παραμένει το ίδιο μεταξύ των δύο εκδόσεων εμπλουτισμένο με πολυπληθείς παραπομπές και υποσημειώσεις γεγονός που απουσιάζει από την αrsquo έκδοση (1870)

Η εκτεταμένη χρήση παραπομπών420 οπωσδήποτε συμβάλλει στην ποιοτική αναβάθμιση του εν λόγω συγγράμματος σύμφωνα προς τα επιστημονικώς κρατούντα Αυτές προέρχονται τόσο από τον χώρο της αρχαιοελληνικής γραμματείας όσο και από την πατερική εκκλησιαστική παράδοση Ο εμπλουτισμός της βrsquo έκδοσης με πληροφορίες αρχαίων ελλήνων συγγραφέων έχει ως προέλευση τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος την Ιστορία του Ηροδότου τα έργα του Δίωνος και του Πλάτωνος Επίσης ο Νίκανδρος αντλεί παραπομπές από τον εβραίο ιστορικό Ιώσηπο Από τον χώρο της πατερικής γραμματείας ο Νίκανδρος χρησιμοποιεί υλικό από τον Ιωάννη Δαμασκηνό τον Μέγα Βασίλειο (Εξαήμερος) τον Μέγα Αθανάσιο (Περί ενανθρωπήσεως του Λόγου) τον Γρηγόριο Θεολόγο (Λόγος εις τα Θεοφάνεια) και τον Διόδωρο Ταρσού (Ερμηνεία εις την Γένεσιν) Ο εν λόγω εμπλουτισμός υποδηλώνει ότι μεταξύ των ετών 1870 (αrsquo έκδοση) και 1878 (βrsquo έκδοση) ο Ζαννούβιος διέτριψε σε αρχαιοελληνικές και πατερικές πηγές Είναι ωστόσο αξιομνημόνευτο το ότι ο Νίκανδρος διατηρεί μία αξιοζήλευτη ισορροπία μεταξύ των δύο ως άνω πηγών αντλήσεως πληροφοριών δίνοντας προτεραιότητα στην εκκλησιαστική σημασία του έργου

Η ενασχόλησή του με την φιλολογία δεν είναι ανερμήνευτη δεδομένου ότι το πρώτο μέρος των πανεπιστημιακών του σπουδών διεξήχθη στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών στον τομέα της Φιλολογίας ενώ και κατά τα χρόνια της φοίτησής του στην Θεολογική Σχολή είχε επαφή με το γραμματειακό έργο της αρχαίας ελληνικής σκέψεως421 Ὰλλωστε ο χώρος της φιλολογίας απετέλεσε το καταφύγιο του κρητικού κληρικού σε στιγμές που βίωνε έντονη απογοήτυεση από τα δρώμενα στον εκκλησιαστικό και τον εκπαιδευτικό

419 Το εν λόγω έργο είναι ογκοδέστατο καθώς αποτελείται από 368 σελίδες Αναλίσκεται δε στην περιγραφή του πολιτικού λατρευτικού και κοινωνικού βίου των Εβραίων Αξιοσημείωτον ότι το σύγγραμμα φέρει στο τέλος δωδεκασέλιδο αλφαβητικό πίνακα περιεχομένων Ο Κοντογόνης παραδέχεται στον πρόλογο του έργου ότι για τη σύνταξή του laquoἠναγκάσθην νά ἐρανισθῶ τήν ὕλην ἐξ ἀλλογενῶν καί ξένων συγγραφέων καί κατ᾽ ἐξοχήν ἐκ Γερμανῶν οἵτινες διαπρέπουν μάλιστα εἰς τό εἶδος τοῦτο τῆς ἱερογραφικῆς φιλολογίαςraquo Κ Κοντογόνη Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας οπ σ γrsquo 420 Βεβαίως η μεγάλη ποσότητα των παραπομπών από την αρχαιοελληνική και πατερική γραμματεία εντοπίζεται συγκεντρωμένη στις πρώτες σελίδες της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo όπου αναπτύσσεται λεπτομερώς το ζήτημα της δημιουργίας του κόσμου Στο υπόλοιπο τμήμα του έργου οι παραπομπές αφορούν κυρίως σε γεωγραφικές ιστορικές και θρησκευτικές επεξηγήσεις και λεπτομέρειες 421 Στο Αποφοιτήριο που έλαβε ο Νίκανδρος από την Θεολογική Σχολή τον Απρίλιο του 1856 επισημαίνεται μεταξύ άλλων ότι laquoτρία δέ καί ἥμισυ Ἀκαδημαϊκά ἔτη τοῖς θεολογικοῖς καί φιλοσοφικοῖς ἐν αὐτῷ σχολάσας μαθήμασι καί διακούσας τῶν ἀρχαίων ἑλλήνων Πύθια Πινδάρου καί Φιλοκτήτην Σοφοκλέους μετά εἰσαγωγῆς εἰς ἀμφοτέρους τούς Ποιητάς εἰσαγωγήν καί ἑρμηνείαν εἰς τόν Πίνδαρον καί εἰς τόν Ὅμηρον περί φιλολογίας καί τῶν μερῶν αὐτῆς περί τοῦ ἑλληνικοῦ ἔπους Αἰσχύλου Προμηθέα Μετρικήν ἑρμηνείαν καί εἰσαγωγήν τῶν Θουκυδίδου δημηγοριῶν καί τῶν Πινδάρου ὀλυμπιονικῶν ἑρμηνείαν τοῦ αrsquo φιλιππικῶνraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 6

95

στίβο422 Και η περίοδος423 αυτή παρά τις πολλές δυσκολίες και αντιξοότητες προσέφερε τη δυνατότητα στον Νίκανδρο να ασχοληθεί πλέον επισταμένως με την βελτίωση της συγγραφικής του παραγωγής και την εντρύφησή του στην αρχαιοελληνική και πατερική γραμματεία

Από τη σύγκριση μεταξύ των δύο εκδόσεων της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo προκύπτει ότι στην έκδοση του 1878 προστίθενται νέες παράγραφοι-υπο-κεφάλαια τα οποία φέρουν και ιδιαίτερους τίτλους424 Επίσης επισημαίνεται το γεγονός ότι ο Νίκανδρος στο εν λόγω σύγγραμμα προβαίνει σε μία καθολική επαναχρονολόγηση των πληροφοριών που αφορούν τους ιστορικούς σταθμούς της πορείας των Εβραίων στο διάβα των αιώνων425 γεγονός που υποδηλώνει ότι ο συγγραφέας παρακολουθούσε τις επιστημονικές εξελίξεις στο εν λόγω γνωστικό αντικείμενο επί τη βάσει των οποίων και προέβη στην ως άνω αναχρονολόγηση Δεν είναι επίσης ολίγες οι περιπτώσεις όπου ο κρητικός κληρικός εμπλουτίζει την laquoΠαλαιά Ἱερά Ἱστορίαraquo με παράθεση εκτενών αυτολεξεί χωρίων από το βιβλικό κείμενο426

Ὲνα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βrsquo εκδόσεως (του πρώτου κυρίως μέρους αυτής περί της Παλαιάς Διαθήκης) είναι ο εμπλουτισμός αυτής με σύντομα ηθικά διδάγματα-συμπεράσματα τα οποία εξάγονται στο τέλος εκάστης παραγράφου που προσφέρεται προς τούτο427 Εξάλλου δεν λείπουν περιπτώσεις όπου το κείμενο της αrsquo εκδόσεως επαναδιατυπώνεται σε εκτενέστερη μορφή είτε διά της παροχής επεξηγηματικών στοιχείων και πληρέστερων πληροφοριών428 είτε διά της μετατοπίσεως της ύλης429 Δεν απουσιάζουν και οι περιπτώσεις του εμπλουτισμού του έργου διά παραπομπών

422 Με αφορμή την απορριπτική στάση της ΙΣΕΕ προς το λειτουργικό του σύγγραμμα laquoἩ τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίαςraquo ο Νίκανδρος επραγματοποίησε στροφή των μαθησιακών του ενδιαφερόντων προς το αντικείμενο της ελληνικής φιλολογίας Οπ σ 17 423 Η περίοδος 1870 ndash 1878 ήταν μία από τις δυσκολότερες για τον κρητικό κληρικό προσωρινή (1868) και οριστική (1872) απόλυση από το διδακτικό προσωπικό της ΣΣΕ ως συνεπεία της συγκρούσεώς με τη Διεύθυνση Σπουδών της Σχολής ανεργία οικονομικές δυσχέρειες 424 Πχ αναφέρουμε τις κάτωθι παραγράφους laquoἩ θεία τοῦ δημιουργοῦ πρόνοιαraquo laquoΚαθιέρωσις τοῦ γάμουraquo laquoΤό ἕβδομον ἔτος καί τό πεντηκοστόνraquo Του ιδίου Ιερά Ιστορία εκδ βrsquo οπ σ 10 12 40 425 Στην Αrsquo περίοδο η έναρξη της βrsquo εποχής (παρουσία Πατριάρχου Αβραάμ) τοποθετείται το 1886 πΧ και η γrsquo εποχή (μετοίκηση των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο) το 1666 πΧ Στην Βrsquo περίοδο η αrsquo εποχή (παρουσία Μωϋσέως) υπολογίζεται το 1536 πΧ η βrsquo εποχή (κάθοδος των Ισραηλιτών στην Χανναάν) το 1391 πΧ η γrsquo εποχή (βασιλεία Σαούλ) το 1100 πΧ η δrsquo εποχή (Περσική κυριαρχία επί των Ιουδαίων) το 522 πΧ και η στrsquo εποχή (Ρωμαϊκή κυριαρχία επί των Ιουδαίων) το 59 πΧ Οπ σ 17 28 32 43 46 62 73 Θα πρέπει να λεχθεί ότι οι ανωτέρω χρονολογίες δεν συμβαδίζουν με τα πορίσματα της σύγχρονης παλαιοδιαθηκικής επιστήμης καθώς παρατηρούνται σημαντικές χρονολογικές αποκλίσεις Πχ σήμερα η ιστορική παρουσία του Αβραάμ τοποθετείται στα plusmn1750 πΧ του Μωϋσέως στα plusmn 1220 πΧ του Σαούλ στα plusmn1040 πΧ η Περσική κυριαρχία στα plusmn539 πΧ και η Ρωμαϊκή στα plusmn63 πΧ Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 26 ndash 32 426 Τέτοιου είδους παραθέσεις εντοπίζονται στις κάτωθι παραγράφους που επιγράφονται ως laquoΚλήσις τοῦ Ἀβραάμraquo laquoἩ ἀγανάκτησις τοῦ Ἡσαῦraquo laquoὉ Ἰακώβ ἐν Μεσοποταμίᾳraquo laquoὉ Ἰακώβ μετοικεῖ εἰς Αἴγυπτονraquo laquoΘάνατος τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆraquo και laquoὉ Βασιλεύς Σαούλraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 18 20 21 28 42 ndash 43 46 ndash 47 427 Το γνώρισμα τούτο αφορά αφορά εξίσου τις Αrsquo και Βrsquo περιόδους οπου αριθμούνται συνολικώς 23 ηθικά διδάγματα (8 στην Αrsquo και 15 στην Βrsquo) που σχετίζονται με την συμπεριφορά των ανθρώπων προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο ως και τις αρετές που αρμόζουν στους πιστούς 428 Στην περίπτωση αυτή ανήκουν οι παράγραφοι laquoΣκηνοπηγίαraquo laquoἩ φυλή τοῦ Λευίraquo laquoΘάνατος του Σαούλraquo laquoὉ Σολομών τῷ Θεῷ Ναόν οἰκοδομεῖraquo laquoΟἱ Προφῆταιraquo laquoοἱ Σαμαρεῖταιraquo laquoΔιάδοχοι τοῦ Ροβοάμraquo laquoἈνοικοδόμησις τοῦ Ναοῦ τοῦ Θεοῦ καί ἐγκατάστασις τῆς θείας λατρείαςraquo laquoἈνέγερσις τοῦ τείχους τῆς Ἱερουσαλήμ καί ἅγνισις τοῦ Ἰούδαraquo Οπ σ 42 49 53 57 58 60 62 ndash 63 64 ndash 65 429 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το απόσπασμα για την τύχη των οστών του Ιωσήφ που ενώ στην αrsquo έκδοση αποτελούσε το τελευταίο τμήμα της 66 παραγράφου που επιγράφεται ως laquoΔιαμονή τῆς χώραςraquo στην παρούσα μετατοπίζεται στο τέλος της 68 παραγράφου που τιτλοφορείται ως laquoΘάνατος τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυήraquo Οπ σ 42 ndash 43

96

που παρέχουν κατατοπιστικά γεωγραφικής φύσεως στοιχεία430 Τέλος επισημαίνεται ότι η ενότητα που αναφέρεται στις Ιουδαϊκές εορτές εμφανίζεται επαυξημένη λόγω των σχετικών χρονολογικών και εννοιολογικών επεξηγήσεων αλλά κυρίως εξαιτίας της προσθήκης δύο ακόμη εορτών εκείνων του εβδόμου και του πεντηκοστού έτους που σχετίζονται με την αγρανάπαυση της καλλιεργήσιμης γης και την επιστροφή των πωληθέντων αγρών για χρέη στους συγγενείς των πρώτων ιδιοκτητών αυτών

Προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε διαφορές επί του περιεχομένου μεταξύ των δύο εκδόσεων (1870 και 1878) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του Ζαννουβίου εντοπίσαμε την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στην βrsquo έκδοση περί της συναντήσεως του Πατριάρχου Αβραάμ με τον ιερέα Μελχισεδέκ Επίσης ο Ζαννούβιος αποφασίζει να καταργήσει μία παράγραφο από το σύγγραμμα του 1870 και να εντάξει το περιεχόμενο αυτής σε άλλη431 Η δε σχετική αναφορά περί του ιερέα Ματταθία και των τέκνων του432 αποτελεί την μοναδική περίπτωση παραγράφου που παρουσιάζεται σε πλέον συνεπτυγμένη μορφή σε σχέση πάντοτε προς την αρχική της διατύπωση στην αrsquo έκδοση

Στο ζήτημα της μεταφράσεως του κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης από το εβραϊκό πρωτότυπο στην ελληνική γλώσσα (μετάφραση των Οrsquo433) ο Ζαννούβιος χωρίς να τοποθετείται επί του θέματος παραπέμπει στην σχετική απόκριση του Νεοφύτου Βάμβα434 Το γεγονός αυτό έστω και εμμέσως 430 Πληροφορίες γεωγραφικού χαρακτήρα παρέχονται για τις πόλεις Χεβρών Σαττίν Ιεριχώ Βηθλεέμ Γέθ Βαιθσάμ των Ηρώων τον χείμαρο Ιαβώχ την γη Μαδιάμ την κοιλάδα Συχέμ το φρέαρ Βηρσαβεέ την έρημο Σινά τον ποταμό Ιορδάνη το όρος Γαιβάλ κα 431 Πρόκειται για την παράγραφο 99 της αrsquo έκδοσης (Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 37) η οποία αναφέρεται στους προφήτες του Βασιλείου του Ιούδα μετά τον θάνατο του Ροβοάμ Το υλικό αυτό στην βrsquo έκδοση συμπεριελήφθη στην παράγραφο 98 που τιτλοφορείται laquoΔιάδοχοι τοῦ Ροβοάμraquo Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 60 432 Οπ σ 69 433 Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 137 ndash 157 434 Περί του βίου του Νεόφυτου Βάμβα βλ α) Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 364 και β) Α Γούδα Βίοι παράλληλοι οπ σ 281 ndash 315 Ο Βάμβας διά του συγγράμματός του laquoΣύντομος απάντησις περί της ανάγκης της μεταφράσεως των ιερών Γραφώνraquo υποστήριζε το μεταφραστικό εγχείρημα σε νέες γλώσσες ως ωφέλιμο για τον πιστό λαό λέγοντας ενδεικτικώς laquoἡ δέ μετάφρασις τῶν Γραφῶν εἰς τάς λαλουμένας γλώσσας τί ἄλλο εἶναι παρά κήρυγμα μαθήτευσις καί διδασκαλία τῶν λαῶν διά τούς ὁποίους καί ἐγράφησαν Aἱ Ἱεραί Γραφαί πρέπει νά ἦναι μεταφρασμέναι εἰς τήν γλώσσαν τήν ὁποίαν λαλεῖ ἕκαστον χριστιανικόν ἔθνοςraquo Η εν λόγω τοποθέτηση είχε ως αφετηρία την άρνηση της θεοπνευστίας της μεταφράσεως των Εβδομήκοντα laquoἘάν δέ καί τό Ἑβραϊκόν καί τό Ἑλληνικόν ἧναι ἀμφότερα κατά θείαν ἔμπνευσιν διατί εἰς τήν ἰσότητα ταύτην νά μήν προτιμηθῇ τό πρῶτον ὡς πρεσβύτερον ὡς ἀρχέγονον Πλήν οὐδέ ἡ ἰσότης αὕτη δέν ὑπάρχει τά πράγματα αὐτά καί ἡ ἱστορία δείχνουν μάλιστα τό ἐναντίον ὅτι ἡ μετάφρασις τῶν Ἑβδομήκοντα δέν ἔγεινε κατά θείαν ἔμπνευσινraquo Ν Βάμβα Σύντομος απάντησις περί της ανάγκης της μεταφράσεως των ιερών Γραφών τύποις Λακωνίας Αθήνα 1889 σ 7 ndash 9 18 Πρβλ του ιδίου Περί της Νεοελληνικής Εκκλησίας Αθήνα 1838 σ 5 ndash 6 Σημειωτέον ότι ανάλογη ήταν και η άποψη του Θεοκλήτου Φαρμακίδη ο οποίος εμέμφθη τον Οικονόμου για την παραδοσιακή τοποθέτησή του επί του θέματος χαρακτηρίζοντάς τον ως νέο Βελλαρμίνο που ακολουθούσε τα επιχειρήματα του ομώνυμου δυτικού Ιησουίτη για να παρεμποδίσει την μετάφραση των Γραφών στις κοινές γλώσσες της εποχής Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 91 Αντίθετη άποψη επί του θέματος εξέφρασε ο Κ Οικονόμος μέσα από το σύγγραμμά του laquoΠερί τῶν Οrsquo ἑρμηνευτῶν τῆς παλαιᾶς θείας Γραφῆς βιβλία τέσσαραraquo (Αθήνα 1844 ndash 1849) καθώς υπεραμύνθηκε του κύρους και της θεοπνευστίας της μεταφράσεως των Οrsquo την οποία θεωρούσε αυθεντική και θεόπνευστη Σε προγενέστερο μάλιστα σύγγραμμά του ο θεσσαλός κληρικός θα εκφράσει την πάγια στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας επί του θέματος η οποία laquoοὐδέποτε κατένευσεν εἰς χυδαίαν μετάφρασιν τῶν ἑλληνίδων θείων Γραφῶν οὔτε πρός τύπωσιν τῶν τοιούτων μεταφράσεων ἐνέδωκεν οὔτε τέλος τυπωθείσας ἀπεδέξατο συστήσασα πρός ἀνάγνωσινraquo Και τούτο καθώς αυτή αποδέχεται ως κανονική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης την μετάφραση των Εβδομήκοντα απορρίπτουσα κάθε μετάφραση είτε από το εβραϊκό κείμενο είτε από άλλη γλώσσα ως απαράδεκτη ακανόνιστη και αποδοκιμαστέα Η τοποθέτηση αυτή του Οικονόμου εντασσόταν στην γενικότερη αντίθεσή του περί της δημιουργίας της laquoμεταρρυθμισμένηςraquo νεοελληνικής Εκκλησίας που θα τελούσε εν διαστάσει προς την Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και θα αποδεχόταν λουθηροκαλβινικά φρονήματα ως η χρήση μεταφρασμένων βιβλίων της Αγίας Γραφής Κ Οικονόμου Επίκρισις εις την περί νεοελληνικής

97

αποτελεί ένδειξη που ενδεχομένως να δηλώνει και την προτίμηση του κρητικού κληρικού προς τις απόψεις εκείνες που υποστήριζαν τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στην απλή νεοελληνική γλώσσα Είναι πάντως αξιομνημόνευτο το συμπέρασμα που εξάγεται από το σύνολο του συγγραφικού του έργου ότι δηλαδή ο Ζαννούβιος απέφυγε να πάρει θέση επί του θέματος εκφράζοντας ρητώς τις απόψεις του εν προκειμένω

Το βrsquo μέρος της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo το οποίο αναφέρεται στα γεγονότα της Καινής Διαθήκης αποτελείται από 58 σελίδες επαυξημένο δηλαδή κατά 21 σελίδες σε σχέση με το αντίστοιχο της αrsquo έκδοσης του 1870 Και εν προκειμένω διατηρείται η ίδια διάταξη του περιεχομένου με τη διάκριση των δύο εποχών με ορόσημο τη δημόσια παρουσία του Χριστού Το εν λόγω μέρος του έργου στηρίζεται ως προς το βασικό κείμενο σε αυτολεξεί παράθεση των βιβλικών χωρίων εκ του κειμένου της Αγίας Γραφής Η παροχή των ποικίλης μορφής επεξηγηματικών πληροφορίων βασίζεται και πάλι στα συγγράμματα435 του καθηγητή Κοντογόνη

Εκκλησίας σύντομον απάντησιν του σοφολογιωτάτου διδασκάλου κυρίου Νεοφύτου Βάμβα εκδ Κ Ράλλη Αθήνα 1839 σ 304 313 ndash 314 357 ndash 368 Βλ επίσης σχετικώς α) Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Θrsquo Αθήνα 1966 σ 685 β) Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και η εποχή του Θεσσαλονίκη 1964 σ 73 ndash 78 και γ) Κ Σιβίνη Υπόμνημα αυτοσχέδιον οπ σ 37 - 38 Θα πρέπει βεβαίως να σημειωθεί ότι η ως άνω μεταφραστική προσπάθεια αποδιδόταν κατά τους παραδοσιακούς κύκλους σε μία κίνηση υποβοηθήσεως και ενισχύσεως του έργου ξένων θρησκευτικών προπαγάνδων στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο της εποχής εκ μέρους των laquoδυτικόπληκτωνraquo εκπροσώπων του ελληνικού διαφωτισμού Κ Μπαστιά Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ή Ορθοδοξία και Δυτικόπληκτοι εκδ Αστήρ Αθήνα 1958 σ 8 Οι συντηρητικοί κύκλοι του ελληνικού κράτους κατηγόρησαν τον Βάμβα για προσπάθεια εισαγωγής του Προτεσταντισμού στην Εκκλησία της Ελλάδος C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία 1821 ndash 185 μφρ Ι Ροηλίδης εκδ Δόμος Αθήνα 1987 σ 174 ndash 178 Στον αντίποδα της ως άνω κριτικής οι υποστηρικτές του μεταφραστικού εγχειρήματος των Γραφών Βάμβας και Φαρμακίδης προσπαθώντας να αποσείσουν τη λάσπη περί εισαγωγής του Προτεσταντισμού στην Ελλάδα κινήθηκαν στη γραμμή της διακρίσεως που επιβαλλόταν κατ᾽ αυτούς να γίνει μεταξύ των προσηλυτιστικών ενεργειών των ιεραποστόλων και της ανάγκης για διάδοση των Γραφών σε γλώσσα καταληπτή από τον λαό Η εν λόγω διάκριση ndash κίνηση αντιπερισπασμού εκρίθη απαραίτητη δεδομένου ότι laquoτούς ἐχθρούς τῶν μεταφράσεων τῶν Γραφῶν ἐνίσχυεν ἐν τῷ πολέμῳ αὐτῶν ἡ ἐξακολουθοῦσα ἀπροκάλυπτος και σκανδαλώδης προσηλυτιστική ἐνέργεια τῶν ἱεραποστόλωνraquo Επικαλούνταν μάλιστα το παράδειγμα των μεταφράσεων που ενεκρίθησαν από τους Οικουμενικούς Πατριάρχες Κύριλλο ΣΤrsquo και Γρηγόριο Εrsquo (πρόκειται για τη μετάφραση του μοναχού Ιλαρίωνα η οποία αν και ήταν έτοιμη από το 1818 με την ευλογία των ανωτέρω Προκαθημένων καταδικάστηκε το 1823 από την Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου) ως και την γνώμη διαπρεπών ρώσων θεολόγων laquoἰδίως τοῦ περιφήμου Προκοποβικίουraquo A Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 298 361 ndash 362 Σημειωτέον ότι η ΙΣΕΕ με εγκύκλιο (2α Απριλίου 1835) απεδοκίμασε τις μεταφράσεις της Παλαίας Διαθήκης στο λαϊκό ιδίωμα ενώ και η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως το επόμενο έτος (1836) κατεδίκασε τις ως άνω μεταφραστικές προσπάθειες ως αιρετικά βιβλία laquoμεθ᾽ ὅ καί ἀθρόα ἤρξατο ἡ παράδοσις τῶν τοιούτων εἰς τήν πυράνraquo E Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησία (και υπηρεσίαι της Εκκλησίας προς το έθνος κατά την λήξασαν εκατονταετηρίδα 1821 ndash 1921) έκδ Φοίνικος Αθήνα 1921 σ 522 Κατά τον Χρήστο Ανδρούτσο η ως άνω στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως ουσιώδης αντίθεση έναντι του μεταφραστικού εγχειρήματος αλλά ως απλή αντίδραση στην σύνδεση τούτου με τις προσηλυτιστικές ενέργεις των δυτικών μισσιοναρίων στην Ελλάδα Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 122 ndash 123 Και τούτο καθώς οι μισσιονάριοι laquohad a completely erroneous understanding of the Eastern Churches They considered the Orthodox Church as a Church long dead of which nothing remained except her ritual reminiscent of idolatry more than of Christian worship Thus they turned their missionary activity not towards Muslims or the lsquoinfidelrsquo but towards Orthodox Christiansraquo Μ Konstantinou Old Testament Canon and Text in the greek ndash speaking Orthodox Church 10012011 httpusersauthgr~mkonPDFOT20CANON20ENGpdf σ 14 Ιδιαιτέρως κατατοπιστική περί του όλου θέματος τυγχάνει η εργασία του Γ Μεταλληνού Το ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγ Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ιθrsquo αι Αθήνα 1977 Πρβλ Ι Ρωμανίδου Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας τ Αrsquo εκδ (δrsquo) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 σ 157 ndash 172 435 Πρόκειται για τα έργα Ἐγχειρίδιον Ἑβραϊκῆς Ἀρχαιολογίας οπ Ἐκκλησιαστική Ἱστορία ἀπό Χριστοῦ γεννήσεως μέχρι τῶν καθ᾽ ἡμᾶς χρόνων ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τῶν ἀδελφῶν Περρῆ Ἀθήνα 1876 Εἰσαγωγή εἰς τήν Ἁγίαν Γραφήν καί στοιχεῖα ἑρμηνευτικῆς Ἀθήνα 1859 και Εὐαγγελικός Κήρυξ (ἔτ ηrsquo Αθήνα 1864 καί θrsquo Αθήνα 1865)

98

Ωστόσο η παρούσα έκδοση αντλεί υλικό και από άλλα έργα436 Ενδεικτικώς αναφέρονται α) το έργο του ιερού Δαμασκηνού laquoἜκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως Γrsquoraquo από όπου χρησιμοποιείται ο ορισμός περί προσευχής και η ερμηνεία περί της προσευχής του Χριστού προ του πάθους για να απαλλαγεί του σταυρικού ποτηρίου437 β) η ομιλία ξδrsquo εις Ματθαίον του ιερού Χρυσοστόμου γ) έργο του Θεοφυλάκτου (κεφ Γrsquo εις Ιωάννην) και δ) η επιστολή ρζrsquo (βιβλ Γrsquo) του Ισιδώρου Πηλουσιώτη438 Επιπλέον ο Νίκανδρος παραπέμπει τόσο από το έργο laquoἙκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντος του Ευγένιου Βούλγαρη439 όσο και από τα έργα του Κ Τίσεντορφ α) laquoΕὐαγγελική Σύνοψιςraquo και β) laquoΝέα Διαθήκη ἐκ τοῦ Σιναϊτικοῦ Κώδικοςraquo440 Το γεγονός του εν λόγω εμπλουτισμού καθιστά αναμφίβολα την βrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo πληρέστερη από πλευράς επιστημονικής και βιβλιογραφικής υποστηρίξεως χωρίς ωστόσο να καταφέρει και το παρόν έργο να ξεφύγει από τη μομφή όσων laquoὡμίλησαν εἰρωνικῶς περί νεοελληνικοῦ θεολογικοῦ συρραφικοῦ ἔργουraquo441 που απετέλεσε ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της θεολογικής παραγωγής της εποχής του Νικάνδρου

Μία πρώτη παρατήρηση επί του περιεχομένου του βrsquo μέρους (περί Καινής Διαθήκης) του έργου συνίσταται στο ότι ο Νίκανδρος σε αντίθεση με την τακτική που ακολούθησε στο αrsquo μέρος (περί Παλαιάς Διαθήκης) όπου στο τέλος ικανού αριθμού παραγράφων παρέθετε ηθικά διδάγματα δικής του συλλήψεως στο βrsquo μέρος παραθέτει περιορισμένο αριθμό συμπερασμάτων επί τη βάσει

436 Σε ολόκληρο το βrsquo μέρος της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo η μοναδική αναφορά του Ζαννουβίου σε κάποιο σύγγραμμα της αρχαιοελληνικής γραμματείας αφορά το έργο του Πλάτωνα laquoΠερί Νόμωνraquo 437 Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 85 122 438 Οπ σ 105 439 Πρόκειται για το ένα από τα τελευταία έργα του Ευγένιου Βούλγαρη (1716 ndash 1806) το οποίο τιτλοφορείται laquoἙκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντοςraquo Λειψία 1805 (εμείς έχουμε υπόψη μας την έκδοση της Οδησσού του 1857) Για τη ζωή και το συγγραφικό έργο του Ευγένιου Βούλγαρη βλ α) Κ Θύμη Ευγένιος Βούλγαρης (1716 ndash 1806) παρακαταθήκες εκκλησιαστικού ήθους Λόγος Πανηγυρικός εις τον άγιον Ανδρέαν τον Πρωτόκλητον Οικουμενικόν Πατριαρχείον Φανάριον 30 Νοεμβρίου 1759 (250 χρόνια από την εκφώνησή του) εκδ Σαΐτη Κέρκυρα 2009 β ) Α Γούδα Βίοι παράλληλοι οπ σ 1 ndash 42 και γ) Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια laquoΠάπυρος Λαρούςraquo τ Δʹ εκδ Επιστημονικής Εταιρείας των Ελληνικών Γραμμάτων laquoΠάπυροςraquo 1962 σ 496 ndash 497 440 Ο Ζαννούβιος είχε υπόψη τα εξής έργα του Κ Τίσεντορφ α) Εὐαγγελική Σύνοψις Λειψία 1864 και β) Νέα Διαθήκη ἐκ τοῦ Σιναϊτικοῦ Κώδικος Λειψία 1865 Ο γερμανός μελετητής Κονσταντίν φον Τίσεντορφ συνέδεσε το όνομά του με την ανακάλυψη στο Μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης Σινά του αρχαιότερου και πληρέστερου χειρόγραφου της Βίβλου (4ου αι) γνωστού ως Σιναϊτικού Κώδικα τμήματα του οποίου laquoδανείστηκεraquo το 1865 για λογαριασμό του ρώσου αυτοκράτορα Από τότε ουδέποτε επεστράφησαν καταλήγοντας στη Γερμανία και τη Ρωσία Το 1933 τα ως άνω τμήματα αγόρασε από τη Σοβιετική Ένωση (έναντι 100000 λιρών) η Βρετανική Βιβλιοθήκη στο Λονδίνο όπου φυλάσσονται 347 από τις 400 σελίδες του χειρογράφου Οι υπόλοιπες σελίδες βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη της Λειψίας στην Εθνική Πινακοθήκη της Ρωσίας στην Αγία Πετρούπολη και στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης η οποία μέχρι σήμερα θεωρεί ότι το σπάνιο κειμήλιο έχει κλαπεί Εκ του γεγονότος ότι στο Αρχείο της Μονής φυλάσσεται έως σήμερα το ιδιόχειρο έγγραφο στην ελληνική γλώσσα γραμμένο του ΚTischendorf με το οποίο δηλώνει τον προσωρινό δανεισμό του κώδικα δυνάμεθα να υποθέσουμε ότι ο Νίκανδρος εμελέτησε τα ως άνω έργα του γερμανού μελετητή από ελληνική μετάφραση Σε αντίθετη περίπτωση θα έπρεπε ο Ζαννούβιος να γνωρίζει την γερμανική γλώσσα για να προσεγγίσει το υλικό των ως άνω βιβλίων γεγονός που δεν μαρτυρείται από τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας και το λοιπό συγγραφικό του έργο Περισσότερα για τον Κ Τίσεντορφ και την σχέση του με την ανακάλυψη και την υπεξαίρεση του Σιναϊτικού Κώδικα στο άρθρο του Χρ Μυστιλιάδη με τίτλο laquoΟ Σιναϊτικός Κώδικας στο internetraquo την 06082005 στην επίσημη ιστοσελίδα της Ιεράς Μονής Αγίας Αικατερίνης Σινά httpwwwsinaimonasterycomindexphplid=107

441 Δ Τρακατέλλη Η Θεολογία μας χθες και σήμερον Αθήνα 1962 σ 222 Στην ίδια συνάφεια ο εν λόγω βιβλικός επιστήμονας αναφερόμενος στη θεολογία του χθες θεωρεί την αντιγραφή τον ερανισμό και τη διάζευξη Θεολογίας και Εκκλησίας ως χαρακτηριστικά γνωρίσματα της θεολογικής παραγωγής του παρελθόντος Από την κατηγορία τούτη δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί το συγγραφικό έργο του Νικάνδρου ιδίως δε η laquoἹερά Κατήχησιςraquo του όπως θα δούμε κατωτέρω

99

όμως αποφθεγμάτων του Ιησού Χριστού442 Μεγάλο δε μέρος των παραπομπών αφορά στην παροχή γεωγραφικής υφής πληροφοριών443 για τοπωνύμια που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη Μία άλλη εκτεταμένη κατηγορία παραπομπών αφορά σημειώσεις επεξηγηματικού χαρακτήρος οι οποίες αφορούν την ορολογία και την ετυμολογία ιουδαϊκών και ρωμαϊκών λέξεων444 τις θρησκευτικές και κοινωνικές συνήθειες των Εβραίων445 τοπωνύμια446 χρονολογικές επισημάνσεις447 και διασαφήσεις επί του περιεχομένου της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo448

Η ποσοτικά αλλά και ποιοτικά επαυξημένη βrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo οφείλεται εν πολλοίς στο γεγονός ότι 16 από τα 78 υποκεφάλαια έχουν επαναδιατυπωθεί επί το εκτενέστερον449 με την παράθεση μεγαλύτερων τμημάτων από τα σχετικά χωρία της Καινής Διαθήκης Προς αυτή την κατεύθυνση συνέτεινε και ο εμπλουτισμός του κειμένου με 10 νέες παραγράφους450 που απουσίαζαν από την αrsquo έκδοση (1870) Η πλειοψηφία του νέου υλικού προέρχεται από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη και ακολουθεί εκείνο του Λουκά ενώ σαφώς λιγότερο υλικό αντλείται από το αντίστοιχο του Ματθαίου και τις Πράξεις των Αποστόλων Το γεγονός αυτό δεν είναι άσχετο προς την ποιοτική αναβάθμιση της βrsquo εκδόσεως δεδομένου ότι το Ευαγγέλιο του μαθητού της αγάπης χαρακτηρίζεται από την αρχαία εκκλησιαστική παράδοση ως laquorsquorsquoπνευματικόrsquorsquo ἐνώ τά τρία πρῶτα εὐαγγέλια (ἡ παράδοση) τά ὀνομάζει lsquorsquoσωματικάrsquorsquo κι αὐτό γιατί στό δrsquo εὐαγγέλιο βρίσκει κανείς μία ἀτμόσφαιρα ὑψηλότερη καί πνευματικότερηraquo451

Δεν απουσιαζουν ωστόσο και λίγες περιπτώσεις όπου παράγραφοι διατυπώνονται επί το συνοπτικότερον452 ή παραλείπονται εντελώς όπως συμβαίνει με τις παραγράφους 26 27 28 και 29 της αrsquo εκδόσεως453 Ένας μικρός επίσης αριθμός υποκεφαλαίων έχει υποστεί μετατόπιση από την αρχική

442 Τα εν λόγω συμπεράσματα εντοπίζονται στο τέλος των κάτωθι παραγράφων της βrsquo εκδόσεως της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo (Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ) 19 (σ 88) 43 (σ 105) 46 (σ 107) 47 (σ 107) και 56 (σ 115) 443 Οι εν λόγω παραπομπές αφορούν τις πόλεις της Γαλιλαίας της Βηθσαϊδά της Καπερναούμ και της Βηθανίας τις ερήμους της Ιουδαίας και της Ιεριχούς την περιοχή Βηθφαρά και την λίμνη Γεννησαρέτ 444 Ενδεικτικώς αναφέρονται οι περιπτώσεις των λέξεων laquoἀμήνraquo laquoἸσκαριώτηςraquo laquoταμιεῖονraquo και laquoδηνάριονraquo Οπ σ 818589115 445 Στην εν λόγω κατηγορία ανήκουν τα κάτωθι ονοματοδοσία των Ισραηλιτών η έννοια του δευτερόπρωτου σάββατου το βασιλικόν έθος της διατηρήσεως δύο βιβλίων ενός λευκού και ενός μέλανος προς καταγραφήν των ονομάτων σε αυτά των φίλων και των εχθρών της βασιλείας η σημασία της κατακλίσεως επί στρωμνών κα Οπ σ 80 94 99 119 446 Πχ η προβατική πύλη και ο κήπος της Γεθσημανής Οπ σ 94 122 447 Η πλέον αξιοσημείωτη αφορά την τοποθέτηση της ημερομηνίας της Αναστάσεως του Χριστού την 25

Μαρτίου Οπ σ 129 448 Στην περίπτωση αυτή ανήκουν τα σχόλια του Νικάνδρου περί της ονομασίας των αποστόλων Ιακώβου και Ιωάννου ως laquoυἱῶν βροντῆςraquo της αμαρτωλής γυναικός της εκπληρώσεως της προρρήσεως του Χριστού για την καταστροφή των Ιεροσολύμων τα περί της καταλήψεως του αξιώματος του Αρχιερέως των Εβραίων επί Συριακής και Ρωμαϊκής κατοχής της καταδικαστικής αποφάσεως του Πιλάτου περί του Χριστού Οπ σ 98 111 117 123 ndash 124 125 449 Στην περίπτωση αυτή εντάσσονται οι παράγραφοι (οπ) 9 (σ 80) 15 (σ 85 ndash 86) 30 (σ 93 ndash 94) 32 (σ 95 ndash 96) 33 (σ 96 ndash 97) 35 (σ 97 ndash 98) 37 (σ 99) 39 (σ 100 ndash 101) 47 (σ 107) 52 (σ 111 ndash 112) 53 (σ 112 ndash 113) 56 (σ 114 ndash 115) 59 (σ 116 ndash 117) 61 (σ 118) 68 (σ 123) και 77 (σ 130 ndash 131) 450 Πρόκειται για τις παραγράφους (οπ) 13 (σ 83 ndash 84) 18 (σ 87) 24 (σ 90 ndash 91) 26 (σ 91 ndash 92) 36 (σ 98 ndash 99) 40 (σ 101 ndash 102) 41 (σ 102 ndash 103) 58 (σ 115 ndash 116) 62 (σ 119) και 75 (σ 128 ndash 129) 451 Ι Καραβιδόπουλου Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2007 σ 180 452 Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι παράγραφοι (Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ) 19 (σ 88) 25 (σ 91) και 34 (σ 97) 453 Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ αrsquo οπ σ 63 ndash 65

100

του θέση454 στην αlsquo έκδοση του 1870 Επιπλέον δεν απουσιάζουν και οι ελάχιστες εκείνες περιπτώσεις όπου εμφανίζεται το φαινόμενο της τροποποιήσεως του τίτλου των παραγράφων όπως συμβαίνει σε δύο μόνο περιπτώσεις περί της αμαρτωλού που ήλειψε με μύρο τον Χριστό και περί της επικυρώσεως της θανατικής καταδίκης του Χριστού υπό του Πιλάτου455 Τέλος επισημαίνεται ότι η βrsquo έκδοση ολοκληρώνεται με τον πίνακα του περιεχομένου του έργου και της στήλης των παροραμάτων τα οποία αμφότερα παρατίθενται στην τελευταία σελίδα του εν λόγω έργου Ακολουθεί δηλαδή ο Νίκανδρος διαφορετική προσέγγιση εν προκειμένω αν ληφθεί υπόψη ότι στην προγενέστερη έκδοση (1870) οι ως άνω πληροφοριακοί πίνακες ετοποθετήθησαν στην αρχή του συγγράμματος αμέσως μετά τον σχετικό πρόλογο καταλαμβάνοντας δύο διαφορετικές σελίδες μία για κάθε πίνακα ξεχωριστά

Ανασκοπώντας τα της βrsquo εκδόσεως της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo του Ζαννουβίου (1878) ευκόλως εξάγεται το συμπέρασμα ότι αυτή υπήρξε χωρίς αμφιβολία κείμενο σαφώς ανώτερο και πληρέστερο από επιστημονικής πλευράς σε σχέση με την προ οκταετίας πρώτη προσπάθειά του Ωστόσο παρά α) το εμπλουτισμένο περιεχομένο της ύλης β) τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μεθοδολογικής επεξεργασίας αυτής γ) το λιτό και απλό ύφος της διηγήσεως των γεγονότων και δ) την προσκόληση του συγγραφέα στις πηγές που χρησιμοποιεί η παρούσα έκδοση δεν μπόρεσε να έχει καλύτερη τύχη από την πρώτη αποσπώντας τη σαφή επιδοκιμασία της ΙΣΕΕ

Ὶσως μία εξήγηση για την αρνητική εξέλιξη αυτή να αποτελεί η διαπίστωση πως στο υπό εξέτασιν σύγγραμμά του απουσιάζει παντελώς η προσωπική τοποθέτηση και συνεισφορά του Νικάνδρου δεδομένου ότι το σύνολο του έργου συνιστά συμπίλημα πατερικών και αρχαιοελληνικών παραπομπών οι οποίες μαζί με την εκτεταμένη παράθεση αυτολεξεί αποσπασμάτων του βιβλικού κειμένου αποτελούν το άπαν του έργου Σημαντικό ασφαλώς ρόλο στην ως άνω τροπή περί της τύχης του πονήματος τούτου θα διεδραμάτισε και το εν γένει αρνητικό κλίμα περί του προσώπου του Νικάνδρου και της ποιότητας του συγγραφικού του έργου όπως αυτό διεμορφώθη πολλές δεκαετίες πριν στιγματίζοντας ανεπιστρεπτί τον κρητικό κληρικό και προκαταλαμβάνοντας αρνητικά την εν Ελλάδι ανωτάτη εκκλησιαστική αρχή και για το επόμενο συγγραφικό του πόνημα εκείνο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo 224 Η γrsquo έκδοση (1886) της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo Εν έτει 1886 (δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του) ο Νίκανδρος θα προβεί στην γrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo Τούτη την φορά όπως άλλωστε συνέβη και με την αrsquo έκδοση 1870 το εκδοτικό εγχείρημα θα λάβει χώρα στο τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου Συνεχίζοντας την πρακτική της επαυξήσεως της ύλης ο συγγραφέας θα προβεί στην κατάτμηση αυτής σε δύο αυτοτελή τομίδια ένα για την laquoΠαλαιάraquo και ένα για την laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo Κατόπιν σχετικής ερεύνης εντοπίσαμε μόνον το βrsquo ως άνω τομίδιο στο αρχείο της

454 Οι παράγραφοι που υπέστησαν μετατόπιση θέσεως μεταξύ της αrsquo και της βrsquo έκδοσης είναι οι κάτωθι (Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ) 38 (σ 100) 52 (σ 111 ndash 112) και 54 (σ 113) της εκδόσεως του 1878 455 Οπ σ 111 124

101

Εθνικής Βιβλιοθήκης456 Στο εξώφυλλο της ειρημένης εκδόσεως παρέχεται η πληροφορία ότι αύτη τελούσε υπό την έγκριση της ΙΣΕΕ457 όπερ δεν επαληθεύται λόγω απουσίας σχετικών αναφορών και στοιχείων τόσο στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου όσο και στο σχετικό υλικό του συνοδικού αρχείου της Εκκλησίας της Ελλάδος458 Η διάταξη της ύλης ακολουθεί πιστά εκείνη της βrsquo εκδόσεως χωρίς αλλαγές και τροποποιήσεις Η διαφοροποίηση εν σχέσει με τις προηγούμενες εκδόσεις έγκειται σε τρία σημεία α) απουσιάζει εν προκειμένω οποιαδήποτε αφιέρωση β) ο αριθμός των σελίδων αυξάνεται σημαντικά (98) καθ᾽ ην στιγμήν η αrsquo έκδοση περιείχε μόλις 38 και η βrsquo 59 και γ) ο αριθμός των παραγράφων παρουσιάζει εξίσου αυξητική πορεία από 66 (αrsquo έκδοση) και 78 (βrsquo έκδοση) θα ανέλθει σε 98 κατά την υπό εξέτασιν Η τελευταία επισήμανση οφείλεται στην αναδιάταξη της ύλης που ακολούθησε ο συγγραφέας κατατέμνοντας το ήδη υπάρχον υλικό σε μικρότερες παραγράφους και προβαίνοντας σε μεταθέσεις παραγράφων459 Σε τούτο το πλαίσιο εντάσσεται και η προσθήκη 22 νέων παραγράφων460 που συμβάλλουν αποφασιστικά στην αύξηση του υπό έκθεση υλικού Το τελευταίο σημείο αφορά κυρίως τις ένδεκα εμφανίσεις του αναστάντος Χριστού που εκτίθενται για πρώτη φορά κεχωρισμένες Σημειωτέον ότι γιά πρώτη φορά στην εν λόγω έκδοση η εξιστόρηση των γεγονότων δεν ολοκληρώνεται με την εις ουρανούς Ανάληψη του Χριστού αλλά περιλαμβάνει και σχετική αναφορά (παράγραφο) περί της επιφοιτήσεως του Αγίου Πνεύματος461 Ὸσον αφορά δε εις το ζήτημα των παραπομπών παρατηρείται η διατήρηση των όσων εξετέθησαν κατά την βrsquo έκδοση του έργου με την χρησιμοποίηση δύο μόνον νέων βοηθημάτων της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας του Ιωσήπου και της laquoἙρμηνείας εἰς τόν Ματθαῖονraquo του Κ Κοντογόνη Ως εκ τούτου συνάγεται το συμπέρασμα ότι η γrsquo έκδοση πέραν της ανακατατάξεως και διαρρυμθίσεως της ύλης όπως αυτή εξετέθη ανωτέρω δεν αποτελεί παρά μία μορφή επανεκδόσεως της βrsquo (1878) τουλάχιστον ως προς τήν laquoΝέα Ἱερά Ἱστορίαraquo του 1886 που έχουμε υπ᾽ όψιν

456 Του ιδίου Η Νέα Ιερά Ιστορία εκδ (γrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1886 457 Είναι δε αξιομνημόνευτον το ότι ο Ζαννούβιος δεν παρέχει τον αριθμό της κατ᾽ αυτόν συνοδικής εγκρίσεως εν προκειμένω 458 Σημειωτέον ότι το ΙΑΙΣΕΕ πέρα των ανωτέρω πληροφοριών και σχετικών εγγράφων περί του λειτουργικού έργου του Ζαννουβίου Νικάνδρου laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo ουδεμίαν πληροφορίαν παρέχει περί των λοιπών συγγραμμάτων του κληρικού κληρικού της laquoἹερᾶςraquo δηλαδή laquoἹστορίαςraquo και της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo 459 Στην κατηγορία τούτη ανήκουν οι παράγραφοι (Του ιδίου Η Νέα Ιερά Ιστορία εκδ γrsquo οπ) 61 (σ 60 ndash 61) 62 (σ 61 ndash 62) 64 (σ 64) 65 (σ 65) 66 (σ 65 ndash 66) 460 Πρόκειται για τις κάτωθι παραγράφους (οπ) 28 (σ 25 ndash 26) 29 (σ 27) 32 (σ 29 ndash 30) 50 (σ 48 ndash 49) 52 ( σ 50 ndash 51) 55 (σ 53 ndash 54) 58 (σ 57 ndash 58) 63 (σ 62 ndash 64) 70 (σ 70 ndash 71) 78 (σ 78 ndash 79) 81 (σ 83) 87 ndash 96 (σ 87 ndash 93) και 98 (σ 94 ndash 95) 461 Οπ σ 94 ndash 95

102

23 laquoIερά Κατήχησιςraquo 231 Η αλληλογραφία με την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης για την έγκριση της Κατήχησης Εισαγωγικές παρατηρήσεις περί της αrsquo (1873) και της βlsquo (1887) έκδοσης Το τρίτο αυτοτελές σύγγραμμα του Ζαννουβίου αφορά την συγγραφή και έκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo Mία αναφορά του Νικάνδρου προς την ΙΣΕΕ από 29ης Οκτωβρίου 1869 διά της οποίας υποβάλλει προς έγκριση τo νέο σύγγραμμά του επιζητώντας εκ νέου την συνοδική αποδοχή αποτελεί την πρώτη σχετική πληροφορία στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού Αξίζει να επισημανθεί το γεγονός ότι ο συγγραφέας της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo επιχειρηματολογώντας στην ως άνω αναφορά συσχετίζει το παρόν πόνημά του προς εκείνο της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo επικαλούμενος την κρίση της διοικούσης Εκκλησίας περί του δευτέρου συγγράμματός του σύμφωνα προς την οποία η laquoἹερά Ἱστορίαraquo δεν περιείχε δογματικά σφάλματα και συνεπώς απέσπασε την προφορική έγκριση της ΙΣΕΕ γεγονός που κατ᾽ αυτόν θα πρέπει να συνοπολογισθεί κατά την αντίστοιχη διαδικασία κρίσεως της laquoΙεράς Κατηχήσεώςraquo του Ὲνα δεύτερο επιχείρημα προς την ΙΣΕΕ αφορά τους laquoδεκαετεῖς κόπους πείρας καί διδασκαλίαςraquo462 που έβαλε ο Ζαννούβιος για να αποσπάσει την θετική απόφαση της Εκκλησίας

Το έτος 1869 αποτελεί για τον Νίκανδρο μία δύσκολη χρονική συγκυρία δεδομένου ότι ήδη από τον Μάρτιο του 1868 τελούσε υπό απόλυση από την ΣΣΕ και μόλις τον Νοεμβρίο του 1870 κατέστη δυνατή η επαναπρόσληψή του σε αυτήν Συνεπώς η μη εξάσκηση του διδασκαλικού επαγγέλματος για σχεδόν δύο έτη έδωσε στον Ζαννούβιο τον απαραίτητο χρόνο για να ασχοληθεί πλέον συστηματικά με την προώθηση του συγγραφικού του έργου Θα ήταν ωστόσο λίαν απλουστευμένη και συνεπώς αβάσιμη η υπόθεση ότι η όλη διαδικασία της συγγραφής του εν λόγω έργου του πραγματοποιήθηκε κατά τό ανωτέρω χρονικό διάστημα Και τούτο διότι η συγγραφική και εκδοτική παραγωγή του Ζαννουβίου δεν αποτελούσε την κατάληξη μίας αυτοτελούς θεωρητικής διαδικασίας ως φυσική απόληξη της συγγραφικής ιδιότητάς του Για τον κρήτα κληρικό η συγγραφική του παρουσία ευρίσκετο σε άμεση συνάρτηση με μία άλλη ιδιότητά του την εκπαιδευτική Προς τούτο και επικαλείται ως επιχείρημα υπέρ αυτού την πολύχρονη πείρα που θεωρεί ότι απέκτησε κατά την διάρκεια της διδασκαλικής του πορείας στον χώρο της μέσης εκπαίδευσης Ασφαλώς ο Νίκανδρος θα χρησιμοποίησε προς συγγραφή του εν λόγω έργου του την εμπειρία που μέχρι τότε απέκτησε από την εκπαιδευτική του δραστηριότητα και τις σχετικές σημειώσεις που ενδεχομένως να είχε καταγράψει

Προς το ως άνω συμπέρασμα συνηγορούν και τα λεγόμενα εκ μέρους του Νικάνδρου σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo το 1862 Αναφερόμενος στην σύνταξη της προμνημονευθείσης laquoΣειρᾶς ἐγκυκλίων μαθημάτων πρός χρῆσιν τῶν ἱερατικῶν σχολείωνraquo την οποία ενέκρινε το ΥΕΔΕ έτει 1857 θα ασκήσει κριτική463 στο περιεχόμενο του πέμπτου τόμου της ως άνω σειράς που 462 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 23 463 Η κριτική του Ζαννουβίου αφορούσε πρωτίστως το περιεχόμενο του έργου το οποίο θεωρούσε ως απλή μετατύπωση της Χριστιανικής Κατηχήσεως του Φιλαρέτου Μόσχας γεγονός που καθιστούσε την Κατήχηση του Μάμουκα laquoἔργον μᾶλλον κατάλληλον ἀσκηταῖς παρά εἰς παῖδας Ἑλλήνων διά τό πολύπλοκον καί δυσνόητον αὐτῆςraquo Επιπλέον ο Ζαννούβιος δεν ενέκρινε την διά ερωτήσεων και αποκρίσεων μέθοδον εκθέσεως του κατηχητικού υλικού θεωρώντας την ως laquoἕωληνraquo Τέλος επεσήμανε ελλείψεις που

103

αφορούσε το γνωστικό αντικείμενο της Χριστιανικής Κατηχήσεως θεωρώντας τον συγγραφέα αυτής Ανδρέα Μάμουκα464 γραμματέα του Υπουργείου ως πρόσωπο ακατάλληλο για την διεκπεραίωση ενός τέτοιου εγχειρήματος Το γεγονός αυτό αποδεικνύει από μόνο του το ενδιαφέρον του Νικάνδρου για τα τεκταινόμενα στο επίπεδο της συγγραφής και της προώθησης των διδακτικών εγχειριδίων που προορίζονταν για τη δημόσια εκπαίδευση στα γνωστικά αντικείμενα που τον αφορούσαν άμεσα

Σε αντίθεση με την πρώτη αποτυχημένη προσπάθειά του για τη συγγραφή ενός αμιγώς λειτουργικού έργου η ενασχόληση του Ζαννουβίου με τη συγγραφή ενός εγχειριδίου για την laquoἹερά Κατήχησηraquo αποτελούσε μία λογική καθόλα εξέλιξη Ο Νίκανδρος διετέλεσε καθηγητής του σχετικού μαθήματος για πολλά έτη σε όλα σχεδόν τα σχολεία όπου δίδαξε και μάλιστα όπως είδαμε στο Αrsquo κεφάλαιο έχοντας εξασφαλίσει εκ των προτέρων ήδη από το 1858 την προβλεπόμενη σχετική άδεια από το ΥΕΔΕ Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι σε έγγραφό του προς την Κοσμητεία της Θεολογικής Σχολής τον Αύγουστο του 1882 θα στηρίξει την αίτησή του για την απονομή σε αυτόν του τιμητικού τίτλου του διδάκτορα στην διδασκαλία μεταξύ άλλων και του μαθήματος της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo465 Συνεπώς ο Ζαννούβιος υπήρξε εξοικοιωμένος με το γνωστικό αυτό αντικείμενο γεγονός που του έδινε το ηθικό έρεισμα να προβεί σε συγγραφή βιβλίου σχετικού προς την εξειδίκευσή του

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η συγγραφή Κατηχήσεων παρουσιάζει ιδιαίτερη κινητικότητα466 ως αποτέλεσμα

αφορούσαν το εύρος του περιεχομένου της παρατιθέμενης ύλης αναφέροντας επί παραδείγματι την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς περί φυσικής Θεολογίας Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 17 Νοεμβρίου 1862 σ 4 Η πλέον σημαντική συγγραφική εργασία του A Μάμουκα υπήρξε το 11τομον έργο του Τά κατά τήν ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος ἤτοι συλλογή τῶν περί ἀναγεννωμένην Ἑλλάδα συνταχθέντων Πολιτευμάτων Νομων καί ἄλλων ἐπισήμων Πράξεων ἀπό τοῦ 1821 μέχρι τέλους τοῦ 1832 ἐν Πειραιεί εκδ Ηλ Χριστοφίδου 1839-1852 (σ 2406 συνολικώς) 464 Χίος λόγιος (1801 ndash 1884) έλαβε διάφορες εμπιστευτικές θέσεις δίπλα στον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια ο οποίος έτρεφε εκτίμηση στο πρόσωπο του Μάμουκα Υπηρέτησε στο ΥΕΔΕ Στον τελευταίο οφείλεται η laquoΣυλλογή τῶν κατά τήν ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος πολιτευμάτωνπράξεων κλraquo οι επιστολές του Κοραή και άλλα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΣΤrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1931 σ 592 Ο Μάμουκας προερχόταν από τον κύκλο των ετεροχθόνων που προσεταιρίσθηκε ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας και οι οποίοι απετέλεσαν μαζί με άλλες τοπικές δυνάμεις και οικογενειακές φατρίες τη συστατική βάση του Καποδιστριακού Κόμματος στην Ελλάδα I Πετρόπουλου ndash A Κουμαριανού laquoΠερίοδος Βασιλείας του Ὸθωνος 1833 - 1862raquo στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ ΙΓʹ οπ σ 29 465 laquoἘπειδή ἀπό τοῦ 1858 ἐν αὐταῖς ταῖς Ἀθήναις διατελῶ διδάσκων τά ἱερά Ἱεράν Ἱστορίαν Κατήχησιν καί ἑρμηνείαν εἰς τήν θείαν λειτουργίαν συγγραψάμενος˙ πρός δέ γράφων ἐν ἐφημερίσιν ὑπέρ τοῦ Κλήρου καί τῆς Ἐκκλησίας οὐκ ἐπαυσάμηνraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 29 466 Τα πλέον διακεκριμένα πρόσωπα που ασχολήθηκαν με την συγγραφή κατηχητικών εγχειριδίων κατά τον 19ο αιώνα υπήρξαν ο Δ Δάρβαρις και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Ο πρώτος συνέγραψε ολόκληρη σειρά με πλέον γνωστή το έργο του laquoΜεγάλη Κατήχησιςraquo (Βιέννη 1805) η οποία χρησιμοποιήθηκε ως διδακτικό βιβλίο στα σχολεία μετά την απελευθέρωση Καρπός δε του συγγραφικού καλάμου του θεσσαλού κληρικού υπήρξε η laquoΚατήχησις ἤ ὀρθόδοξος διδασκαλία τῆς χριστιανικῆς πίστεωςraquo Περισσότερα βλ Ι Κογκούλη Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2000 σ 120 Ενδεικτικώς αναφέρονται τα κάτωθι κατηχητικά εγχειρίδια της ίδιας περιόδου α) Πλάτωνος (Μητροπολίτου Μόσχας) Ορθόδοξος διδασκαλία ήτοι Χριστιανική συνοπτική θεολογία εκδ Κ Ροδέ Κωνσταντινούπολη 1835 β) ΙΑ Κατήχησις ή Ορθόδοξη διδασκαλία της Ανατολικής Εκκλησίας εκδ ζrsquo Αθήνα 1845 γ) Γ Βασιλείου Χριστιανική κατ᾽ έκτασιν Κατήχησις της Ορθοδόξου Καθολικής και Ανατολικής Εκκλησίας εκδ Α Βράουν Οδησσός 1848 δ) Α Στούρζα Εγχειρίδιον του Ορθοδόξου Χριστιανού εκδ Πατριαρχικού τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1858 ε) Θεοφίλου (επισκόπου Καμπανίας) Ταμείον Ορθοδοξίας τ Αrsquo εκδ Ε Μισαηλίδου Κωνσταντινούπολη 1859 στ) Θ Βαλλιάνου Ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως της Ορθοδόξου Ανατολικής Καθολικής Εκκλησίας και περί Λειτουργίας εκδ Χ Νικολαΐδου Φιλαδελφέως Αθήνα 1859 ζ) Ν Βουλγάρεως Ιερά Κατήχησις οπ η) Δ Γεωργοπούλου Ιερά Ανθολογία περί των σεπτών και θείων επτά μυστηρίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Γ Καρυοφύλλη Αθήνα 1864 θ) Δ Βερναδάκη Ιερά Κατήχησις εκδ Α Κορομηλά Κωνσταντινούπολη 1872 ι) Α ΔιομήδουςndashΚυριακού

104

της σημαντικής άνθησης που παρουσίασε η κατηχητική κίνηση από τον 18ο ήδη αιώνα Μία κινητικότητα που εξυπηρετούσε ένα άκρως πρακτικό στόχο την συγγραφή κατηχητικών εγχειριδίων για χρήση στον σχολικό χώρο δεδομένου ότι το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήδη από πολύ νωρίς συμπεριέλαβε στο πρόγραμμα των μαθημάτων της εγκυκλίου παιδείας το μάθημα της Χριστιανικής Κατηχήσεως και με τα διατάγματα της 6ης18ης Φεβρουαρίου 1834 και της 31ης Δεκεμβρίου 1836 καθόριζε τα της κατηχήσεως και της θρησκευτικής διδασκαλίας στα ελληνικά σχολεία467

Η περιπετειώδης σχέση των προγενεστέρων συγγραμάτων του Ζαννουβίου με την ΙΣΕΕ δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και από το υπό εξέταση σύγγραμμά του Η εξάμηνη σχεδόν κωλυσιεργία της ΙΣΕΕ να απαντήσει στην ως άνω αναφορά του Νικάνδρου (29η Οκτωβρίου 1869) θα τον αναγκάσει να απευθύνει προς αυτήν νέα υπομνηστική αυτή την φορά αναφορά468 με ημερομηνία 15η Μαρτίου 1870 Η απάντηση της ΙΣΕΕ στις ως άνω αναφορές του Ζαννουβίου θα έλθει την 8η Ιουνίου 1870 όπερ συνάγεται από ένα άρθρο του κρητικού κληρικού στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo469 με τίτλο laquoἩ ἀδίκησιςraquo δύο εβδομάδες αργότερα (22α Ιουνίου 1870) Η ΙΣΕΕ απεφάσισε να επιστρέψει στον συντάκτη της laquoἹερᾶς Κατήχησεωςraquo το εν λόγω σύγγραμμα χωρίς να παράσχει την γραπτή έγκρισή της Στο αιτιολογικό της ως άνω συνοδικής αποφάσεως αναφέρεται ότι laquoἐπειδή ὑπάρχουν πολλαί τοιαῦται (κατηχήσεις) ἐπιστρέφεται εἰς τόν Ζαννούβιον ὅστις δύναται νά ἐκτυπώσῃ ἤ μή αὐτήνraquo470 Παρά την εκ νέου αποτυχία του Νικάνδρου να αποσπάσει την πολυπόθητη συνοδική έγκριση η συνοδική απόφαση δεν ήταν παντελώς αρνητική για το εν λόγω βιβλίο του αφήνοντας στη διακριτική ευχέρεια του Νικάνδρου το ζήτημα της έκδοσής του

Η ως άνω απόφαση της ΙΣΕΕ ασφαλώς και θα πρέπει να εκληφθεί ως συνέχεια των όσων αρνητικών διεδραματίσθησαν στις σχέσεις του Ζαννουβίου προς αυτήν Ὲχοντας υπόψη ότι ουδεμία νύξη υπάρχει στο αιτιολογικό της συνοδικής απόφανσης περί ετεροδιδασκαλίας του Νικάνδρου στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του αλλά απλώς και μόνον ότι αυτή αποτελεί μία από τις πολλές που τότε κυκλοφορούσαν καθιστώντας την έκδοση της μη αναγκαία θα μπρορούσαμε κάλλιστα να αποδώσουμε την εν λόγω συνοδική διαγνώμη στην επιφυλακτική της στάση που εξ αρχής υιοθέτησε έναντι των συγγραφικών πονημάτων και της προσωπικότητας του κρητικού κληρικού Το γεγονός και μόνον ότι η Ι ΣΕΕ δεν απαγόρευσε την έκδοση της Κατηχήσεως αποτελεί ικανή ένδειξη περί της ορθότητας του περιεχομένου αυτής γεγονός που αυτομάτως θέτει το ζήτημα της μη παροχής της εκκλησιαστικής εγκρίσεως όχι σε αυστηρά θεολογικό ndash δογματικό επίπεδο αλλά σε εκείνο των υποκειμενικών

Χριστιανική Κατήχησις εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1876 ια) Ν Δαμαλά Ορθόδοξος Κατήχησις εκδ Φιλοκαλίας Αθήνα 1877 ιβ) Κ Βαφείδου Στοιχειωδεστάτη Ορθόδοξη Χριστιανική Κατήχησις εκδ Κ Α Βρετού Κωνσταντινούπολη 1883 ιγ) Ι Μοσχάκη Χριστιανική Κατήχησις εκδ Παρνασσός Αθήνα 1886 και ιδ) Κ Παρίτση Επίτομος Ορθόδοξος Χριαστιανική Κατήχησις εκδ Πατριαρχικού τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1890 467 Ι Κογκούλη Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική εκδ (αrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1996 σ86 468 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 469 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 22 (Δευτέρα) Ιουνίου 1870 αριθ 1161 έτος Εrsquo σ 4 470 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 25 Από την πληθώρα κατηχητικών συγγραμμάτων της εποχής οι κάτωθι εκδόσεις τελούσαν υπό την έγκριση της ΙΣΕΕ α) ΙΑ Κατήχησις οπ β) Δ Γεωργοπούλου Ιερά Ανθολογία οπ γ) Α Διομήδους - Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ δ) Ν Δαμαλά Ορθόδοξος Κατήχησις οπ και ε) Ι Μοσχάκη Χριστιανική Κατήχησις οπ Οι τρεις τελευταίες Κατηχήσεις μάλιστα είχαν σκοπό τη χρησιμοποίησή των ως διδακτικών εγχειριδίων η πρώτη στον χώρο των ανώτερων εκπαιδευτηρίων η δεύτερη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και η τρίτη στα δημοτικά σχολεία της εποχής

105

εκκλησιαστικών συμπαθειών και αντιπαθειών που διέπουν πάντοτε τον εκκλησιαστικό βίο Ὰλλωστε ο Ζαννούβιος αυτή τη φορά ως άλλωστε έπραξε και στο ζήτημα του συγγράμματος της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo δεν παρέβλεψε την εκκλησιαστική του αρχή όπως έπραξε στο ζήτημα της laquoἱερᾶς τελετῆς τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo Απεναντίας ετήρησε πιστά τα υπό του Νόμου του 1867 προβλεπόμμενα471 υποβάλοντας προς έγκριση το πόνημά του στην αρμόδια κατά νόμον αρχήν την ΙΣΕΕ

Παρά την ως άνω εκκλησιαστική απόφανση ο Ζαννούβιος δεν θα εγκαταλείψει το εγχείρημά του προβαίνοντας στην αrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo το 1873 και επικεντρώνοντας πλέον τις προσπάθειές του στην έγκριση του έργου του υπό του αρμοδίου ΥΕΔΕ Με αναφορά472 του μάλιστα προς το ως άνω Υπουργείον από 22ας Σεπτεμβρίου 1873 θα επιχειρήσει να επιτύχει την έκδοση υπουργικής εγκυκλίου προς τους γυμνασιάρχες των ελληνικών σχολείων διά της οποίας να συστήνεται το ως άνω έργο ως κατάλληλο διδακτικό εγχειρίδιο για τους μαθητές όπως ακριβώς δηλαδή συνέβη προηγουμένως με την έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo

Η αταλάντευτη αυτή επιμονή του Ζαννουβίου τυγχάνει αξιομνημόνευτη και ασφαλώς χρήζει μίας κάποιας ερμηνείας δεδομένου ότι επαναλαμβάνεται σε κάθε φάση της συγγραφικής του παρουσίας από την έκδοση του πρώτου λειτουργικού περιεχομένου συγγράμματός του μέχρι και εκείνη που αφορούσε το υπό εξέταση κατηχητικό του πόνημα Ασφαλώς και θα μπορούσε να αποτελέσει απόρροια του πληγωμένου εγωϊσμού του από την δυσμενή κατάληξη άλλης μίας προσπάθειάς του να κερδίσει την αναγνώριση των συνοδικών μελών για την ποιότητα του συγγραφικού του έργου Ενδεχομένως η ως άνω εμμονή του να αποτελούσε μία κίνηση τακτικής με σκοπό να ανατρέψει δι᾽ άλλης οδού (της πολιτικής) το αρνητικό γιrsquo αυτόν κλίμα στους κόλπους της Εκκλησίας της Ελλάδος Ο απώτερος του στόχος θεωρούμε ότι ευρίσκεται στην απεγνωσμένη προσπάθειά του να καθιερωθεί στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι της εποχής ως συγγραφέας και παραγωγός διδακτικών εγχειριδίων που θα είχαν απήχηση και αποδοχή στο χώρο της διδακτικής πρακτικής

Δεν θα πρέπει άλλωστε να θεωρηθεί τυχαίος ο τρόπος που η εφημερίδα laquoΒουλήraquo υπεδέχθη την ως άνω έκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo Κατά τρόπον παρόμοιον προς εκείνον της εφημερίδας ο laquoΝόμοςraquo του 1870 με αφορμή την έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo θα τονισθεί σε σχόλιο της εφημερίδος ότι laquoὄντως περισπούδαστον ἔργον ἐστι τό σύγγραμμα τοῦτο διά πλείστης ὅσης ἐπιμελείας καί ἀκριβείας ὑπό κριτικοῦ και φιλοσόφου ἀνδρός πεποιημένον ὅς δεξιώτατα συμβιβάζει τάς φιλοσοφικάς ἀληθείας πρός τάς ἀρχάς τοῦ χριστιανισμοῦ σαφήνεια δέ ὕφους καί γλαφυρότης γλώσσης διακρίνει τό ἔργον ἐν ταυτῷ δέ παρατίθενται αἱ πηγαί ἐφ᾽ ὧν πᾶς κανών καί πᾶν δόγμα ἐρείδεται καί σχολίων βρίθει πολλῶν ὅθεν δήλον ὅτι ὁ συγγραφεύς μετ᾽ ἀκαμάτου φιλοπονίας ἠσχολήθη περί τήν μελέτην τῆς τε φιλοσοφίας καί τῶν Ἱερῶν Γραφῶν καί τῶν Πατέρων τῆς ἐκκλησίας ἀληθῶς τό σύγγραμμα τοῦτο ἐστι τό μόνον ἐν τῇ ἡμετέρᾳ γλώσσῃ

471 Ο περί διδακτικών βιβλίων Νόμος ΣΜΘrsquo της 24ης Νοεμβρίου 1867 στο αrsquo άρθρο παραχωρούσε την αρμοδιότητα για την έγκριση των διδακτικών βιβλίων των θρησκευτικών μαθημάτων στην Διοικούσα Εκκλησία προβλέποντας επί λέξει ότι laquoκαί ἄν ἀφορᾷ εἰς τήν διδασκαλίαν ἱερῶν μαθημάτων ἐγκρίνεται παρά τῆς Ἱ Συνόδου τὴς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςraquo Για μία κατατοπιστική προσέγγιση στα σχέδια Νόμων για την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής βλ το επιστημονικό άρθρο του Α Ανδρέου laquoΣχέδια Νόμων για την εκπαίδευση 1870 ndash 1880raquo την 19112009 στην ιστοσελίδα httpwwwtheseiscomindex2phpoption=com_contentampdo_pdf=1ampid=239 472 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 28

106

ἄξιον τοῦ ὀνόματος τῆς Ἱερᾶς Κατηχήσεως διά δέ τό εὐσύνοπτον καί τό εὐμέθοδον αὐτοῦ ἐπιτηδειότατον πρός διδασκαλίαν τῶν μαθητῶν τῶν διαφόρων ἐκπαιδευτικῶν καταστημάτωνraquo473

Η απουσία κάποιας πληροφορίας του Κώδικα Αυτοβιογραφίας σχετικά με την κατάληξη της ως άνω αναφοράς του Ζαννουβίου προς το ΥΕΔΕ (22 Σεπτέμβριου 1873) μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το αίτημά του δεν ικανοποιήθηκε τελικώς από το αρμόδιο Υπουργείο Εάν η υπόθεσή μας αυτή είναι βάσιμη τότε θα μπορούσαμε να αποδώσουμε την εν λόγω επιφυλακτική στάση του Υπουργείου για την έκδοση νέας υπουργικής εγκυκλίου προς τους διευθυντές των Γυμνασίων στο γεγονός πως εν αντιθέσει προς ότι συνέβη στην περίπτωση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo όπου υπήρξε έστω προφορική έγκριση της ΙΣΕΕ στην παρούσα απουσιάζει η οποιασδήποτε μορφής συγκατάθεση του ανωτέρω εκκλησιαστικού διοικητικού οργάνου συν το γεγονός ότι οι διαρκείς έριδες του Ζαννουβίου θα είχαν ασφαλώς προβληματίσει την πολιτική ηγεσία του εν λόγω Υπουργείου Επί τη βάσει της επισημάνσεως αυτής θα πρέπει να ερμηνευθεί και η στάση του εν λόγω Υπουργείου γεγονός που αποτελεί ικανή μαρτυρία για τον αποφασιστικό ρόλο που η Ορθόδοξη Εκκλησία της εποχής διεδραμάτιζε στο ζήτημα του ελέγχου των διδακτικών βιβλίων που αφορούσαν την θρησκευτική διδασκαλία εντός του χώρου της εγκύκλιας εκπαιδεύσεως των ελλήνων μαθητών

Μετά από σιγή δεκατριών ετών επί του θέματος ο Ζαννούβιος θα επανέλθει με νέα αναφορά474 του προς την ΙΣΕΕ από 1ης Ιουνίου 1886 επανερχόμενος επί του θέματος της εγκρίσεως της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo που συνέγραψε Αυτή τη φορά μάλιστα θα συνυποβάλλει προς την ΙΣΕΕ το κείμενο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo που εξετυπώθη το πρώτον το 1873 γεγονός που έρχεται να ενισχύσει την εκτίμησή μας πως ο Ζαννούβιος διακατεχόταν από το σύνδρομο της εναγώνιας αποκατάστασης της τρωθείσας προσωπικότητάς του διά παντός μέσου475 και τούτο μάλιστα δύο μόλις έτη πριν από την εκδημία του Και η τελευταία αυτή προσπάθειά του θα πέσει στο κενό αφού η ΙΣΕΕ θα εμμείνει στην αρχική απόφασή της γενονός που θα προκαλέσει την οξεία φραστική επίθεσή του Νικάνδρου εναντίον αυτής χαρακτηρίζοντάς την ως laquoκακή μητρυιά ἐρειδομένη εἰς τό ἀλάθητον ὡς ὁ Πάπαςraquo476

Η τελευταία σχετική είδηση του Κώδικα Αυτοβιογραφίας αφορά την επανέκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo του Ζαννουβίου το έτος 1887 υπό του ιδίου εκδότου477 Από τις ως άνω εκδόσεις μπορέσαμε να έχουμε πρόσβαση μόνο 473 Του ιδίου Ποικίλα οπ σ 13 Η αναζήτηση του φύλλου της εφημερίδας laquoΒουλήraquo της 16ης Μαρτίου 1874 δεν κατέστη δυνατόν να ευοδωθεί δεδομένου ότι δεν διασώζεται το μεταξύ της 6ης Μαρτίου και της 13ης Απριλίου 1874 τμήμα αυτής 474 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 30 475 Ενδεχομένως ένας τέτοιος τρόπος να ήταν η επανέκδοση του εν λόγω συγγράμματός του με την έγκριση της ΙΣΕΕ Το γεγονός της εμμονής του Νικάνδρου στο ζήτημα τούτο ίσως να οφείλεται και σε ένα πιο πρακτικό λόγο δεδομένης της κακής οικονομικής καταστάσεώς του ο κρητικός κληρικός ίσως προσδοκούσε κάποια έσοδα από την έκδοση των συγγραμμάτων του κατόπιν της σχετικής συνοδικής επιδοκιμασίας 476 Οπ σ 31 477 Οπ Αμφότερες οι εκδόσεις της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo επραγματοποιήθησαν στο τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου το οποίο στεγαζόταν στην οδό Περικλέους αρ 23 Η πληροφορία του Κώδικα για την βrsquo έκδοση του εν λόγω έργου επιβεβαιώνεται και από τη σχετική αναφορά που υπάρχει στην Νεκρολογία του Ζαννουβίου στην laquoΝέα Ἐφημερίδαraquo (οπ) κείμενο το οποίο προέρχεται επίσης από τη γραφίδα του κρητικού κληρικού Παραδόξως πως ο Ν Τωμαδάκης στο σχετικό άρθρο του laquoἘπισκοπή καί Ἐπίσκοποι Κυδωνίαςraquo (οπ) δεν κάνει ουδεμία αναφορά στη συγγραφή Ιεράς Κατηχήσεως εκ μέρους του Ζαννουβίου αν και ως φαίνεται είχε γνώση της ως άνω Νεκρολογίας από την οποία και ήντλησε το σύνολο των σύντομων βιογραφικών πληροφοριών περί του κρητικού συγγραφέα

107

την πρώτη εκείνη δηλαδή του 1873 αντίγραφο της οποίας ευρίσκεται στην Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων το οποίο και θα αποτελέσει την βάση για τη διερεύνηση και αξιολόγηση των απόψεων του Ζαννουβίου επί του θέματος της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo

Η βrsquo έκδοση (1887) αντίγραφο της οποίας διασώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη δεν τυγχάνει προσβάσιμη καθώς δεν διασώζεται σε καλή κατάσταση φέρει δε την ένδειξη laquoαποσυρμένοraquo Το γεγονός ότι δεν ευρέθη κάποιο αντίγραφο της βrsquo εκδόσεως σε κάποια άλλη βιβλιοθήκη των Αθηνών ενδεχομένως να αποτελεί συνάρτηση του γεγονότος ότι την ίδια χρονική στιγμή (1887) ο Ζαννούβιος απελύθη από την ιδιωτική εκπαίδευση Έχοντας να αντιμετωπίσει το οξύ βιοποριστικό πρόβλημα που απειλούσε την ίδια την υπόστασή του και τελικώς τον οδήγησε στον θάνατο μερικούς μόνο μήνες αργότερα ευλόγως θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι ο κρητικός κληρικός δεν είχε την δυνατότητα να ασχοληθεί περαιτέρω με το ζήτημα της κατάλληλης προώθησης του συγγράμματός του σε κάποια από τις βιβλιοθήκες της εποχής διασφαλίζοντας ούτως την παρουσία της εν λόγω εκδόσεώς του και για τις επόμενες γενεές των ερευνητών και επιστημόνων 232 Το περιεχόμενο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo Η laquoΙερά Κατήχησηraquo του Νικάνδρου εξεδόθη το πρώτον το 1873 στην Αθήνα Η διαδικασία εκδόσεώς της έλαβε χώρα στο τυπογραφείο του Κ Αντωνιάδου478 όπως μας πληροφορεί το εξώφυλλο αυτής479 Tο παρόν σύγγραμμα αφιερώνεται laquoτῇ τῶν πατέρων ἡμῶν μεγαλουργῷ γενεᾷ τοῦ ΑΩΚΑrsquoraquo480 γεγονός που αποκαλύπτει την ιδεολογική φόρτιση του συγγραφέα προς ότι συγκροτούσε τον πυρήνα της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας της εποχής Ωστόσο στο εξώφυλλο του έργου υπάρχει και μία άλλη χειρόγραφη αφιέρωση η οποία φέρει την υπογραφή laquoΝ Ζαννούβιοςraquo Η προσωπική αυτή αφιέρωση laquoτῇ τοῦ εὐεργέτου μοι Θ Σχοινᾶ συγγενείᾳ εὐγνωμοσύνης τεκμήριονraquo481 προφανώς και αποτελεί έκφραση οφειλής προς αυτήν για την παντοειδή συμπαράσταση που έλαβε ο κρητικός κληρικός ως νεαρός διάκονος κατά την παρουσία του στην αθηναϊκή πρωτεύουσα Το γεγονός ότι η εν λόγω αφιέρωση τυγχάνει χειρόγραφη είναι η δεύτερη κατά σειράν και ευρίσκεται στο εξώφυλλο (γεγονός λίαν σπάνιο και μη αναμενόμενον) οδηγεί τη σκέψη μας στο συμπέρασμα ότι το αντίγραφο που έχουμε στα χέρια μας και διασώζεται στην Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων μάλλον αποτελούσε εκείνο που ο Νίκανδρος αφιέρωσε προσωπικώς στην οικογένεια Σχοινά482

Εντύπωση πάντως προξενεί και μία άλλη ένδειξη στο εξώφυλλο του εν λόγω συγγράμματος Κάτωθεν του ονόματος του συγγραφέα υπάρχει η

478 Ως ελέχθη και ανωτέρω στο εν λόγω τυπογραφείο εξεδόθησαν τα κάτωθι έργα του Ζαννουβίου α) laquoἱερά τελετή τῆς θείας εὐχαριστίαςraquo (1858) β) laquoἹερά Ἱστορίαraquo (έκδοση αrsquo και γrsquo) και γ) laquoἹερά Κατήχησιςraquo (έκδοση αrsquo και βrsquo) 479 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις έκδ αrsquo οπ 480 Οπ σ βrsquo 481 Οπ σ αrsquo 482 Εάν ο λογικοφανής ισχυρισμός μας ισχύει τότε πρόκειται για το δεύτερο δείγμα ιδιαίτερης μέριμνας από την οικογένεια Σχοινά για τη διάσωση του συγγραφικού έργου του Ζαννουβίου διά της δωρεάς του εν λόγω συγγράμματος στην Βιβλιοθήκη της Βουλής γεγονός που οπωσδήποτε συνέβαλε στη διαιώνιση της παρουσίας του Νικάνδρου στο συγγραφικό γίγνεσθαι Η πρώτη ανάλογη κίνηση συνετελέσθη με το έργο της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo Αμφότερα εδωρήθησαν στην ως άνω Βιβλιοθήκη το έτος 1925 τριανταεπτά έτη μετά από τον θάνατο του συγγραφέα των

108

πληροφορία ότι η laquoἹερά Κατήχησις ΕΚΔΙΔΟΤΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ κατά τήν ὑπ᾽ ἀριθ 691 ἔγκρισιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδουraquo483 Δεδομένου ότι η ΙΣΕΕ όπως είδαμε παραπάνω δεν παρέσχε τη γραπτή έγκρισή της παρά μόνον το δικαίωμα στον Ζαννούβιο να προχωρήσει αφ᾽ εαυτού θεωρούμε ότι το περιεχόμενο της περί ου ο λόγος συνοδικής απόφασης δεν συνάδει προς την ως άνω ερμηνεία του συγγραφέα Πρόκειται δηλαδή για μία ακόμα καταχρηστική προσέγγιση της ως άνω αποφάσεως της ΙΣΕΕ εκ μέρους του κρητικού κληρικού γεγονός άλλωστε που επιβεβαιώνεται και από την εμμονή του Νικάνδρου να αποσπάσει ανεπιτυχώς την επίσημη συνοδική έγκριση πολλά έτη αργότερα με αφορμή την βrsquo έκδοση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεώςraquo του Τούτο τυγχάνει ενδεικτικό του τρόπου που ο Ζαννούβιος προσέγγιζε τα γενόμενα

Η laquoἹερά Κατήχησιςraquo του Ζαννουβίου αποτελείται από μία πεντασέλιδη εισαγωγή εις την οποίαν παρατίθεται ένας γενικός ορισμός της θρησκείας ακολουθούν δε οι πηγές της χριστιανικής θρησκείας η διερεύνηση της σχέσεως φιλοσοφίας και θρησκείας484 και κατακλείεται με την παρουσίαση των πηγών του παρόντος συγγράμματος Στο τέλος της εισαγωγής συναντούμε δύο πληροφορίες α) την υπογραφή του συγγραφέα διά των αρχικών γραμμάτων laquoΝ Ζraquo485 και β) την ένδειξη laquoἜγγραφον ἐν Ἀθήναις Αὐγούστου ἀρχομένου 1873raquo486

Το σύγγραμμά του συγκείμενον εξ 134 σελίδων αποτελείται από δύο μέρη Το πρώτον επιγράφεται ως laquoφυσική θεολογίαraquo και περιλαμβάνει τρία κεφάλαια α) περί της ύπαρξης του Θεού β) περί των ιδιοτήτων του Δημιουργού και γ) περί των δημιουργημάτων του Θεού (δημιουργία του κόσμου ψυχή του ανθρώπου προπατορικό αμάρτημα) Το δεύτερο μέρος επιγραφόμενον ως laquoΘεία Ἀποκάλυψιςraquo περιλαμβάνει επίσης τρία κεφάλαια το πρώτον αναφέρεται στην Αγία Γραφή ενώ το δεύτερο στο Σύμβολο της Πίστεως και τα μυστήρια της χριστιανικής πίστεως (το μυστήριον της Αγ Τριάδος της ενανθρωπήσεως του Χριστού την Εκκλησία και τα επτά μυστήρια αυτής την ανάσταση των νεκρών και την αιώνια ζωή) Το τρίτο κεφάλαιο που αφορά την Χριστιανική Ηθική αναλύει τις θεόσδοτες δέκα εντολές για να ακολουθήσει ένας σύντομος επίλογος

Μία εισαγωγική παρατήρηση περί της διατάξεως της ύλης της Κατηχήσεως του Νικάνδρου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κρητικός κληρικός δεν προβαίνει σε μία ξεκάθαρη διαίρεση του υλικού μεταξύ πίστεως (δόγμα) και ηθικής (εντολών) σε δύο αυτοτελή μέρη Ενώ δηλαδή το πρώτο μέρος έχει καθαρώς δογματικό περιεχόμενο ο Ζαννούβιος αποφασίζει να συνεχίσει την διαπραγμάτευση θεμάτων της συστηματικής θεολογίας και στο μεγαλύτερο μέρος του δεύτερου μέρους το οποίο ολοκληρώνεται με τη συνεξέταση και της ενότητος περί Χριστιανικής Ηθικής487 Θα πρέπει να τονισθεί εξ αρχής ότι η

483 Οπ εξώφυλλο Από την έρευνα στο ΙΑΙΣΕΕ δεν κατέστη δυνατόν να επαληθευθεί η ύπαρξη της εν λόγω εγκυκλίου 484 Η σχέση φιλοσοφίας και θρησκείας θα παρουσιαστεί σε επόμενο κεφάλαιο εν σχέσει προς τη σχετική αρθρογραφία του Νικάνδρου 485 Το έμβλημα laquoΝ Ζraquo πέραν από την laquoἹερά Κατήχησηraquo συναντάται άλλη μία φορά σε άρθρο στην εφημερίδα laquoΜέριμναraquo της 6ης Ιουνίου 1872 Συνεπώς το μοναδικό χρονικό διάστημα που ο κρητικός κληρικός υπέγραφε διά του ανωτέρω τρόπου υπήρξε εκείνο της διετίας 1872 ndash 1873 486 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ ζrsquo 487 Απεναντίας ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στη δική του Κατήχηση προβαίνει σε μία πλέον συστηματοποιημένη παρουσίαση διακρίνοντας μεθοδολογικά μεταξύ των δύο μερών του Αrsquo το οποίο διαλάμβάνει περί των δογμάτων και εξετάζει το ζήτημα της φυσικής θεογνωσίας και της θείας

109

θεματολογία με την οποία αποφασίζει να διανθίσει το κατηχητικό σύγγραμμά του ο Νίκανδρος αποτελούσε τυπικό δείγμα των Κατηχήσεων της εποχής488

Στο επόμενο κεφάλαιο θα επιχειρηθεί μία προσπάθεια να εξετασθούν όσα σημεία του κατηχητικού του συγγράμματος έρχονται να διαφωτίσουν την εκκλησιαστική και ιδεολογική ταυτότητα του συγγραφέα συμβάλλοντας στην ανίχνευση της προέλευσης των επιδράσεων στην θεολογική σκέψη του επί τη βάσει των οποίων θα εξαχθούν και τα δέοντα συμπεράσματα για την αξία της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo του Νικάνδρου

Αποκάλυψης και του Βrsquo που ασχολείται περί Ηθικής και των εξ αυτής απορρεουσών εντολών Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1862 σ 18 488 Στο συμπέρασμα αυτό καταλήξαμε συγκρίνοντας το περιεχόμενο των δύο Κατηχήσεων του Οικονόμου και του Ζαννουβίου Συνεπώς ο κρητικός κληρικός εξ απόψεως ύλης ευρίσκεται εντός των θεματικών προδιαγραφών της Ορθοδόξων Κατηχήσεων της εποχής του χωρίς να πρωτοτυπεί ή να καινοτομεί επί του περιεχομένου του έργου του Οι μόνες διαφοροποιήσεις επί της ύλης που παρατίθενται στις δύο Κατηχήσεις συνίστανται α) στην εκ μέρους του Οικονόμου ανάλυση και της Κυριακής Προσευχής όπερ απουσιάζει από το σύγγράμμα του Ζαννουβίου και β) στη μη ενασχόληση του Νικάνδρου με θέματα όπως περί της ζωής του σταυρικού θανάτου της αναστάσεως και αναλήψεως της δευτέρας ελεύσεως του Χριστού της επελεύσεως του Αγίου Πνεύματος ως και περί του κηρύγματος των Αποστόλων Τα υπόλοιπα σημεία δηλαδή τα περί φυσικής Θεογνωσίας Θείας Αποκαλύψεως ερμηνείας του Συμβόλου της Πίστεως και αναλύσεως των Δέκα Εντολών ως βάσεως της Χριστιανικής Ηθικής παραμένουν κοινά ανάμεσα στις δύο Κατηχήσεις Είναι φυσικό ωστόσο να διαφέρει ο τρόπος διαπραγματεύσεως και ερμηνείας των ως άνω θεματικών ενοτήτων από δύο κληρικούς που κατά κανόνα εκφράζουν διαφορετικές ιδεολογικές και θεολογικές τοποθετήσεις του μεν Ζαννουβίου κινουμένου εντός του πλαισίου των ριζοσπαστικών διαφωτιστικών στρωμάτων του δε Οικονόμου αποτελούντος τον κύριο εκπρόσωπο της παραδοσιακής εκκλησιαστικής τάξεως και πρακτικής Παρά ταύτα είναι άκρως ενδιαφέρουσα η επισήμανση και σημείων συγκλίσεως μεταξύ των δύο γεγονός που αποδεικνύει ότι μεταξύ των ιδεολογικών ρευμάτων και τάσεων κάθε εποχής δεν υπάρχουν απόλυτα ιδεολογικά στεγανά έστω και αν οι δύο κληρικοί δεν τυγχάνουν ισάξια μεγέθη Και τούτο καθώς ο μεν Οικονόμος εκινήθη στην κορυφή και την πρώτη γραμμή της ιδεολογικής αντιπαράθεσης με τον Φαρμακίδη ενώ ο Ζαννούβιος διετέλεσε μία δευτερευούσης μορφής και σημασίας φυσιογνωμία κινούμενη στις παρυφές της ως άνω διαμάχης

110

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γrsquo

Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Το τρίτο κατά σειρά σύγγραμμα του Νικάνδρου η laquoἹερά Κατήχησιςraquo

αποτελεί την πλέον σημαντική βάση επί της οποίας εδράζεται η εξέταση της θεολογικής σκέψης του κρήτα κληρικού Και τούτο διότι το ως άνω έργο λόγω θεματολογίας διαπραγματεύεται κατά τρόπο διεξοδικότερο και εκτενέστερο σε σχέση με τα λοιπά συγγράμματά του ζητήματα δογματικά (τριαδολογία χριστολογία εκκλησιολογία περί μυστηρίων η σχέση Αγίας Γραφής και ι Παραδόσεως) βιβλικά (οι κανόνες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης) και ηθικά (ερμηνευτική προσέγγιση των δέκα εντολών) τά οποία συνιστούν και τον πυρήνα της ως άνω σκέψης του Ζαννουβίου Τοιουτοτρόπως η laquoἹερά Κατήχησιςraquo καθίσταται εξ ανάγκης ο κατ᾽ εξοχήν χώρος από όπου αντλείται πρωτίστως το σχετικό υλικό για την διαπραγμάτευση του παρόντος κεφαλαίου

31 Οι περί Δογματικής απόψεις του κρητικού κληρικού

Ο Νίκανδρος αναφερόμενος στις πηγές της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo αριθμεί

δύο οι οποίες και συνιστούν δύο μέρη α) τη φυσική θεωρία των όντων ή φυσική Θεολογία489 η οποία εξετάζει τα της υπάρξεως του Θεού τις ιδιότητες Αυτού ως και περί των δημιουργημάτων Αυτού490 καί β) την Θεία Ἀποκάλυψη η οποία προσδιορίζεται ως laquoὑπερφυσική καί ἄμεσος τοῦ Θεοῦ ἐνέργεια δι᾽ ἧς αἱ ἀλήθειαι αἱ προσήκουσαι τῇ θρησκείᾳ κοινωνοῦνται τοῖς ἀνθρώποιςraquo491 Στο θέμα δε των αποδείξεων492 για την ύπαρξη του Θεού ο Ζαννούβιος παραθέτει τις εξής τέσσερις την κοσμολογική την τελεολογική την ηθική και την ιστορική Η έννοια της φυσικής Θεολογίας που μας παραθέτει ο Ζαννούβιος έχει στη βάση της τη σχολαστική διάκριση μεταξύ φυσικής και υπερφυσικής Αποκαλύψεως 489 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος χρησιμοποιεί εν προκειμένω ένα διαφορετικό όρο κάνοντας λόγο για φυσική Θεογνωσία ως τρόπο γνώσεως και πληροφορήσεως περί της υπάρξεως του Θεού Οπ σ 20 Η φυσική θεολογία έκδηλη στην διδασκαλία του Μελάχθoνα απετέλεσε ένα απο τα κυριότερα χαρακτηριστικά της προτεσταντικής ορθοδοξίας (1555ndash1675) Δεσπόζοντας καθ᾽ όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα η φυσική θεολογία προέκυψε μέσα από την αντίδραση της Μεταρρυθμίσεως απέναντι στον Σχολαστικισμό παράλληλα προς την ανάδυση του ευρωπαϊκού διάφωτισμού που ευνόησε την κυριαρχία της φιλοσοφίας και των φυσικών επιστημών στον ακαδημαϊκό χώρο Ν Ματσούκα Οικουμενική Κίνηση (ιστορία ndash θεολογία) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1996 σσ 131 ndash 141 Στην ιδιαίτερη σχέση Προτεσταντισμού και φυσικής Θεολογίας αναφερόμενος ο καθηγητής Νίκος Ζαχαρόπουλος θα τονίσει πως laquoήταν αναμενόμενο γενικώς οι Προτεστάντες να ρίξουν ιδιαίτερο βάρος στην αποδοχή των ιδεών μόνης της φυσικής θεολογίας αν και δεν απέφυγαν την προσέγγισή της και μέσω της φιλοσοφίαςraquo Ν Ζαχαρόπουλου laquoΗ Θεολογία στην διακονία του ανθρώπουraquo Καθ᾽ οδόν οπ σ 12 Πρβλ Β Φανουργάκη Εισαγωγή στην Θεολογία οπ σ 26 ndash 27 όπου η φυσική θεολογία παρουσιάζεται ως το αποτέλεσμα της επιδράσεως των νέων φιλοσοφικών ρευμάτων (δεϊσμός) του 18ου κυρίως αιώνα στη δυτική θεολογική σκέψη των φιλελευθέρων προτεσταντών 490 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 1 491 Οπ σ 33 Ο Ιγνάτιος Μοσχάκης του οποίου η Κατήχηση ήταν εγκεκριμένη προς χρήση στα δημοτικά σχολεία χρησιμοποιεί διαφορετική ορολογία για να περιγράψει τα δύο είδη της Αποκάλυψης laquoἡ μέν διά τῆς φύσεως διά τῆς συνειδήσεως καί διά τῆς ἱστορίας ὀνομάζεται γενική ἤ φυσική ἀποκάλυψιςraquo ενώ ως υπερφυσική αποκαλείται laquoκυρίως ἀποκάλυψις ἤ ἱστορικήraquo Ι Μοσχάκη Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 11 Την ίδια με τον Μοσχάκη προσέγγιση διετύπωσε ενωρίτερον και ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Διομήδης Κυριακός στο αντίστοιχο έργο που τελούσε υπό την έγκρισιν της Εκκλησίας της Ελλάδος και απευθυνόταν προς μαθητάς των ανώτερων εκπαιδευτηρίων Α Διομήδους ndash Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 19 ndash 20 492 Για τις αποδείξεις περί της υπάρξεως του Θεού και την χρήση τους στην ορθόδοξη και τη δυτική εκκλησιαστική παράδοση βλ Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 50 ndash 58

111

laquoως δύο επάλληλα και αυτοδύναμα στρώματα είδη και οδούς αποκαλύψεωνraquo493 που κυριάρχησε στην ελληνόφωνη θεολογική σκέψη494 λόγω ακριβώς της καταλυτικής διάβρωσής της από τη σχολαστική δυτική θεολογία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα495 Η έμφαση και το περιεχόμενο που ο Ζαννούβιος αποδίδει στη φυσική Θεολογία ασφαλώς και μαρτυρεί κάποιας μορφής επίδραση επί της σκέψεώς του και από τον κύκλο των ευρωπαίων διαφωτιστών496 οι οποίοι προσέδωσαν αποκλειστική αξία στην φυσική Αποκάλυψη απαξιώνοντας παραλλήλως το κύρος και τη σπουδαιότητα της ιστορικής θρησκείας497

Η δομή και το περιεχόμενο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo μας επιτρέπει να κατατάξουμε τον Ζαννούβιο στην κατηγορία της ελληνικής θεολογικής σκέψεως που κατά τον Νίκο Ματσούκα επεδόθη με ζήλο στη συγκέντρωση και συλλογή χωρίων και περικοπών από την Αγία Γραφή και την Πατερική παράδοση με σκοπό να αποδείξει την ύπαρξη της φυσικής Αποκάλυψης498 Μία πρακτική που πόρρω απέχει από την ορθόδοξη παραδοσιακή θεολογική σκέψη σύμφωνα προς την οποία laquoφύση και ὑπερφύση ἀποτελοῦν μιά ἑνοποιημένη πραγματικότητα καθώς ἡ ἀποκάλυψη εἶναι μία καί μοναδική συντελουμένη στήν κτίση καί στήν ἱστορίαraquo499 στα πλαίσια πάντοτε της σχέσεως εξαρτήσεως που διέπει την κτιστή πραγματικότητα από την άκτιστη

493 Του ιδίου Δογματική και Συμβολική Θεολογία Αrsquo (Εισαγωγή στην θεολογική γνωσιολογία) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2000 σ 196 ndash 197 Πρβλ Γ Μαρτζέλου laquoΛογική και Αποκάλυψη κατά τον Λούθηρο και την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo Γρηγόριος Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 669 Ιανουάριος ndash Φεβρουάριος 1984 σ 150 ndash 151 494 Εντός του πλαισίου τούτου η σχέση μεταξύ φυσικής και υπερφυσικής αποκαλύψεως θεωρείται συμπληρωματική όπου η θεολογική επιστήμη laquoμή ἀγνοοῦσα τήν φυσικήν ἀποκάλυψιν καί συνδέουσα ταύτην πρός τήν ὑπερφυσικήν τονίζει τό ἐν Χριστῷ γεγονός ὡς τήν κορωνίδα τῆς ἀποκαλυπτικῆς πράξεωςraquo Α Δεληκωστοπούλου Επιστημολογική θεώρησις της Θεολογίας Αθήνα 1974 σ 21 ndash 22 495 Ο Χρήστος Γιανναράς περιγράφοντας τον τρόπο λειτουργίας της ελληνικής θεολογίας από τον 17ο μέχρι και τις αρχές του 20ουαιώνα θα τονίσει ότι η συνάντησή της με την Δύση είχε ως σκοπό laquoὄχι νά διαλεχθῇ μαζί της καί νά ἐκπροσωπήσῃ μία ἐνεργητική ὀρθόδοξη αὐτοσυνειδησίαraquo καθώς αυτή laquoἀφέθηκε παθητικά στήν ἐπίδραση τῆς Δύσεως ὅταν δέν ἔσπευσε νά ἀφομοιώσῃ τά κριτήρια τή μεθοδολογία συχνά καί αὐτούσιες τίς θέσεις τῆς δυτικῆς θεολογίαςraquo Χρ Γιανναρά laquoΟρθοδοξία και Δύσηraquo στον τόμο Η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισμού εκδ Ιδρύματος Γουλανδρή ndash Χορν τ Βrsquo Αθήνα 1999 σ 371 496 Στην Ορθόδοξη θεολογία επισημαίνεται ότι η αποκάλυψη του Θεού στην κτίση και την ιστορία laquoείναι υπερφυσικό γεγονός αφού οι αποκαλυπτόμενες φυσικές και ουσιώδεις ενέργειες του Θεού είναι άκτιστες καί υπερφυσικές Γι᾽ αυτό είναι εφαλμένη η διάκριση της θείας αποκαλύψεως σε φυσική και υπερφυσική που γίνεται κυρίως από ετεροδόξους αλλά και από πολλούς ορθόδοξους δογματικούς θεολόγους που φθάνουν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας όπως γίνεται φανερό μέσα από τα δογματικά συγγράμματά τους που είναι επηρεασμένα από το Σχολαστικισμό Συγκεκριμένα η ρωμαιοκαθολική σχολαστική θεολογία έκανε την παραπάνω διάκριση θεωρώντας τη φυσική αποκάλυψη αυτόνομη και ατελή ως το προστάδιο για την ιστορική και υπερφυσική αποκάλυψη Παραπέρα διάσπαση και αυτονόμηση εμφανίζεται με τον Διαφωτισμό και τη Διαλεκτική θεολογία (μέσα στα πλαίσια του Προτεσταντισμού) Ὲτσι ο Διαφωτισμός κάνει λόγο μόνο για φυσική αποκάλυψη ενώ η Διαλεκτική θεολογία μόνο για υπερφυσική αποκάλυψηraquo Δ Τσελεγγίδη Δυτική Θεολογία και Πνευματικότητα (σημειώσεις από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις) εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη σ 14 Περί της Διαλεκτικής θεολογίας βλ Α Νικολαΐδη Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας (Συμβολική με στοιχεία Απολογητικής) έκδ βrsquo Αθήνα 1992 σ 49 497 Η φυσική θρησκεία έχοντας ως αφετηρία την αυτονόμηση της φυσικής Αποκαλύψεως εκ της υπερφυσικής απετέλεσε ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιδεολογίας των ευρωπαίων διαφωτιστών Ομού με τον ανατρεπτικό κλασσικισμό και την νεώτερη επιστήμη συγκροτούσαν το τρίπτυχο των αντιπάλων της συμβατικής ιδεολογίας της εποχής Περισσότερα βλ Π Κιτρομηλίδη Νεοελληνικός Διαφωτισμός οπ σ 14 438 498 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Αrsquo οπ σ 199 499 Οπ σ 200

112

Στην αφετηρία της θεολογικής σκέψεως του Ζαννουβίου βρίσκεται η φυσική θεολογία και αποκάλυψη500 ως το πρώτο σκαλοπάτι για την ανάβαση του ανθρώπου προς την υπερφυσική η οποία αποτελεί μία ξεχωριστή άνωθεν επιβαλλόμενη κατάσταση Στην ως άνω θεολογικού περιεχομένου αξιολόγηση ο Ζαννούβιος θα προσθέσει και ένα έτερο λόγο καθαρώς χρηστικό περί της χρησιμότητας της φυσικής θεολογίας την ιδιαιτερότητα των συνθηκών του 19 αιώνος ο οποίος ήταν επηρεασμένος στο έπακρο από την ιδεολογία του ευρωπαϊκού διαφωτισμού Την ως άνω επιχειρηματολογία του θα την εκφράσει μέσα από την κριτική που ήσκησε το 1862 για τα διδακτικά εγχειρίδια της εποχής Επικρίνοντας το ελλιπές κατ᾽ αυτόν περιεχόμενο του Κατηχητικού συγγράμματος του Α Μάμουκα501 θα πει μεταξύ άλλων laquoποῦ ἡ φυσική θεολογία ἡ κρηπίς τῆς ἐξ ἀποκαλύψεως ἥτις τόν παρόντα μάλιστα αἰῶνα ἀναγκαιοτάτη λογίζεταιraquo502

Ακολουθεί δηλαδή ο Νίκανδρος αντίστροφη πορεία από εκείνη που ακολουθούσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι ξεκινούσαν από την υπερφυσική για να κατανοήσουν τη φυσική στο πλαίσιο βεβαίως μίας ενοποιημένης πραγματικότητας Και τούτο καθώς η σχέση μεταξύ των δύο ως άνω ειδών αποκαλύψεως είναι οργανική και αξεδιάλυτη δεδομένου ότι laquoγιά νά βρεῖ ἡ φυσική ἀποκάλυψη τό πραγματικό νόημά της πρέπει νά θεωρηθεῖ στό φῶς τῆς ὑπερφυσικῆςraquo503 Αντιθέτως στην αντίληψη του κρήτα κληρικού δεν υπάρχει η ουσιώδης εκείνη ενοποιητική σχέση που θα επέτρεπε τη λειτουργική παρουσία της υπερφυσικής Αποκάλυψης ως διευκρινίσεως του σκοπού της φυσικής αποκάλυψης και των τρόπων πραγματοποίησης της504

Μία ακόμη ένδειξη για την επίδραση του πνεύματος της σχολαστικής σκέψης επί της θεολογικής αντιλήψεως του Ζαννουβίου αποτελεί η σχετική αναφορά του κρητικού κληρικού στις αποδείξεις505 περί υπάρξεως του Θεού Ως ελέχθη ανωτέρω ο Νίκανδρος παρέθετε και ανέφερε συνοπτικώς κατά σειρά τις εξής κοσμολογική τελολογική ηθική και ιστορική

Η κοσμολογική απόδειξη κατά τον Νίκανδρο προσεγγίζεται μέσα από την σχέση εξαρτήσεως που υφίσταται ανάμεσα στο απολύτως ανεξάρτητο όν που αποτελεί την πρώτη αιτία και στα εξαρτημένα όντα που λαμβάνουν το είναι την ύπαρξη και την ενέργειά τους από το πρώτο ον laquoἘάν ὑπάρχωσιν ὄντα 500 Ο Νεόφυτος Βάμβας συνέγραψε σύγγραμμα επί του θέματος με τίτλο laquoΦυσική Θεολογία και Χριστιανική Ηθικήraquo Την επιμέλεια της εν λόγω έκδοσης (Αλεξάνδρεια 1893) ανέλαβε ο άγιος Νεκτάριος επίσκοπος Πενταπόλεως κατά την περίοδο που ο άγιος διετέλεσε ιεροκήρυκας (1892 ndash 1894) πριν να αναλάβει τα καθήκοντά του διευθυντού στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή Περισσότερα στο άρθρο laquoΤο συγγραφικό έργο του αγίου Νεκταρίουraquo την 22122009 στην ηλεκτονική διεύθυνση httpwwwphysuoagr~nektarorthodoxytributesagios-nektariosworks1htm 501 Πρβλ κεφάλαιο Βrsquo της παρούσης εργασίας σ 103 502 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 17 Νοεμβρίου 1862 οπ σ 4 503 Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 35 504 D Staniloae Ο Θεός ο κόσμος και ο άνθρωπος μφρ Κ Coman ndash Γ Παπαευθυμίου εκδ Αρμός Αθήνα 1990 σ 56 Ο π Δημήτριος Στανιλόε ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία ουδεμία διάκριση υφίσταται μεταξύ φυσικής και υπερφυσικής Αποκάλυψης υποστήριζει ότι η φυσική γίνεται πλήρως γνωστή και κατανοητή στο φως της υπερφυσικής Και τούτο καθώς η τελευταία αποτελεί την επιβεβαίωση και τη συμπλήρωση της φυσικής πίστης Επισημαίνοντας την οργανική αδιαίρετη και στενή σχέση μεταξύ των δύο ο ρουμάνος θεολόγος φρονεί ότι η διάρρηξη της μεταξύ των σχέσης οδήγησε σε φοβερές συσκοτίσεις της φυσικής πίστεως προς τον Θεό που δημιούργησαν τις ειδωλολατρικές θρησκείες με πολύ ασαφείς ιδέες για τον Θεό Οπ σ 25 ndash 56 505 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 2 ndash 6 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ομιλούσε για πέντε αποδείξεις ήτοι α) εξ αυτής της φύσεως των ανθρώπων β) εκ της ακριβούς θεωρίας του κόσμου γ) εκ της κοινής ομολογίας των εθνών δ) εκ της εσωτερικής πληροφορίας της συνειδήσεως του ανθρώπου και ε) εκ της εμφύτου επιθυμίας του ανθρώπου προς το άκρον αγαθόν ή την τελείαν μακαριότητα Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και η εποχή του οπ σ 78 ndash 79

113

ἐξαρτημένα ἤτοι μή δυνάμενα νά ὑπάρχωσι καί ἐνεργῶσιν ἐξ ἑαυτῶν ἀνάγκη νά ὑπάρχῃ ὄν ἀπολύτως ἀνεξάρτητον ὡς πρωτίστη αὐτῶν αἰτία ἀλλ᾽ ὁ κόσμος καθ᾽ ὅλου ἤ κατά μέρος θεωρούμενος ἐστίν ἐξηρτημένος ἄρα ὑπάρχει ἀνεξάρτητος Θεόςraquo506 Η ορολογία περί εξαρτήσεως που χρησιμοποιεί ο κρητικός κληρικός θυμίζει την αντίστοιχη άποψη του γερμανού ορθολογιστή φιλόσοφου Leibnitz (1646 ndash 1716) ο οποίος έκανε εν προκειμένω λόγο για όντα εξαρτημένα πεπερασμένα και τυχαία που κατά κανένα τρόπο δεν φέρουν αφ᾽ εαυτών την αιτία της υπάρξεώς των507 Η κοσμολογική ερμηνεία ωστόσο στην πατερική σκέψη έχει ως αφετηρία της όχι τόσο το ζήτημα της εξαρτήσεως όσο το δίπολο αυθυπαρξίας ή μη για να καταλήξει διαδοχικώς στην αναίτια αιτιώδη αρχή των πάντων τον Θεό508

Ο Ζαννούβιος επεξηγώντας την τελολογική απόδειξη παρατηρεί ότι laquoἐν τῇ φύσει πανταχοῦ ἐπικρατεῖ θαυμάσια τάξις καί ἁρμονία καθ᾽ ἥν τά μέρη τοῦ κόσμου ἐμφανίζονται ἕνεκα ἀλλήλων καί δι ἀλλήλων ὑπάρχονται πάντα δέ ὁμοῦ πρός κοινόν σκοπόν τείνονταraquo509 Αναφέρεται δε ο κρητικός κληρικός και στα επιστημονικά συμπεράσματα των διαφόρων επιστημονικών τομέων που ασχολούνται με τη φύση για να επισημάνει την αρμονία του κόσμου και να καταλήξει στο συμπέρασμα περί της υπάρξεως κάποιου λογικού όντος που θέτει σε τάξη όλο το οικοσύστημα Σημειωτέον ότι θερμός υποστηρικτής της τελολογικής αποδείξεως υπήρξε ο γερμανός φιλόσοφος Εμμάνουελ Κάντ (1724 ndash 1804)510

Η θεώρηση του κρητικού κληρικού περί της ηθικής απόδείξεως έχοντας ως αφετηρία την ιδέα του αγαθού ως υπερτάτου σκοπού εκφράζει τον τύπο εκείνο της ηθικής αποδείξεως που αντιλαμβάνεται τον ηθικό νόμο μέσα από την σχέση μεταξύ αρετής (πράξη) και ευδαιμονίας (αποτέλεσμα)511 Ο Ζαννούβιος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αμφότερα για να πραγματωθούν σε αρμονία απαιτούν την παρουσία μίας δυνάμεως που ευρίσκεται εκτός του κόσμου και μπορεί να τα συμβιβάσει κατά τρόπον ισόμετρον laquoἄρα ὑπάρχει ἠθική τις βασιλεία πρός πραγμάτωσιν τούτων ἥτις παρά μόνου τοῦ δικαίου Θεοῦ δυνατόν ὑπᾶρξαιraquo512

Ως βάση για την ιστορική απόδειξη εκλαμβάνονται από τον Νίκανδρο τα δείγματα θεολατρείας που συναντώνται σε όλους τους λαούς και σε κάθε εποχή τα οποία και υποδηλώνουν την παγκόσμια πίστη στην ύπαρξη του Θεού laquoπάντα τά ἔθνη πάντων τῶν αἰώνων παρά πᾶσι τοῖς λαοῖς τῆς Γῆς ἔδειξαν δείγματα θεολατρείας ἀλλ᾽ ἡ γενική αὕτη συμφωνία χαρακτηριστικόν ἐστί τῆς ἀληθείας ἄρα ὁ Θεός κατ᾽ ἀνάγκην τοῦ λογικοῦ ὑπάρχειraquo513

Και ενώ οι δύο πρώτες (κοσμολογική και τελολογική) απαντώνται κατά κόρον στη βιβλική και πατερική παράδοση οι δύο τελευταίες δύσκολα μπορούν να εντοπιστούν στις ως άνω παραδόσεις καθώς αποτελοῦν κατασκευάσματα νεότερων δογματολόγων514 Οφείλουμε ωστόσο να επισημάνουμε ότι ο Ζαννούβιος αποφεύγει να κάνει οποιαδήποτε αναφορά στην κατ᾽ εξοχήν 506 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 2 507 Χρ Ανδρούτσου Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας έκδ Αστήρ Αθήνα 1956 σ 38 508 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 52 Πρβλ Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 14 509 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 3 510 Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ 511 Οπ 512 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 3 - 4 513 Οπ 514 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 52

114

σχολαστικής προελεύσεως οντολογική515 απόδειξη η οποία εξ ορθοδόξου σκοπιάς κρινόμενη θεωρείται ως παντελώς ανάρμοστη προς την Δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας

Το σημείο εκείνο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo που προκαλεί μεγάλη έκπληξη εξ απόψεως δογματικής δεν είναι άλλο από την κατηγοριοποίηση των ιδιοτήτων που αποδίδονται στον Θεό Ο Ζαννούβιος ομιλεί για δύο είδη ιδιοτήτων τις κοσμολογικές και τις ηθικές που τις ανάγει προς τον άνθρωπο μερίζοντας τες σε όσες προσιδιάζουν στην κατ᾽ εικόνα και την καθ᾽ ομοίωσιν δημιουργία του516 Οι πρώτες (κοσμολογικές) σχετίζονται με laquoτήν ἀναφοράν τοῦ Θεοῦ πρός τόν κόσμον καθ᾽ ὅλου ὡς ἀπολύτου αὐτοῦ αἰτίου καί ἀνάγονται ἐν τῷ ἀνθρώπῳ κατά τό ldquoκατ᾽ εἰκόναrdquoraquo517 Κατά τον Νίκανδρο στην κατηγορία των κοσμολογικών ιδιοτήτων του Θεού συμπεριλαμβάνονται οι κάτωθι η Μοναδικότητα η Πανελευθερία η Παντοδυναμία η Πανταχού Παρουσία η Παντογνωσία η Πανσοφία και η ιδιότητα του Θεού ως Πνεύματος και Νοός518 Οι δεύτερες (ηθικές) συνδέονται με laquoτήν ἀναφοράν αὐτοῦ πρός τήν ἠθικήν ζωήν τοῦ ἀνθρώπου τοῦ ἐξαιρέτου τούτου τῆς θείας δημιουργίας μέρους καί ἀνάγονται ἐν τῷ ἀνθρώπῳ κατά τό lsquorsquoκαθ᾽ ὁμοίωσινrsquorsquoraquo519 Ο Νίκανδρος εν προκειμένω συναριθμεί τις ιδιότητες της Αγαθότητας την Δικαιοσύνης και την Αγιότητας του Θεού

Οι ρίζες της ως άνω διακρίσεως των θείων ιδιοτήτων ανιχνεύονται και πάλι στον χώρο της ρωμαιοκαθολικής σχολαστικής θεολογικής σκέψεως και μάλιστα της παλαιάς θεολογικής παραδόσεως Η παλαιά σχολαστική θεολογική σκέψη την οποία ακολουθεί κατά πόδας ο Χρήστος Ανδρούτσος στην Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας520 κάνει λόγο για τριών ειδών ιδιότητες του Θεού τις φυσικές (Πανταχού Παρουσία Αιωνιότητα Παντοδυναμία) τις λογικές (Παντογνωσία Σοφία) και τις ηθικές (Αγιότητα Δικαιοσύνη Αγάπη) Αλλά και εδώ ο Ζαννούβιος εμφανίζεται να πρωτοτυπεί συγχωνεύοντας τις φυσικές και λογικές ιδιότητες της ως άνω θεολογικής σκέψεως σε μία και την αυτή κατηγορία την κοσμολογική και διατηρώντας τις 515 Η οντολογική απόδειξη αδιανόητη μέσα στα κείμενα της Ορθόδοξης παράδοσης αποτελεί μία αμιγώς θεωρητική σύλληψη που βασίζεται στην πραγματοκρατία (realismous) laquoΟἱ γενικές ἔννοιες πού κατά τήν ἄποψη τῶν ρεαλιστῶν σχολαστικῶν ἔχουν ἀπαραίτητα ἕνα πραγματικό ἀντίκρισμα ἔξω ἀπό τόν νοῦ Μέ ἄλλα λόγια δέν εἶναι ἀφηρημένες παραστάσεις τῆς νόησηςraquo Οπ σ 56 Η ως άνω θεωρία συνεθλίβη από την θεωρία της ονοματοκρατίας (nominalismus) του Γουλιέλμου Ὸκκαμ που υπεστήριξε ότι οι γενικές έννοιες δεν είναι πράγματα όπως ισχυρίζονταν οι ρεαλιστές αλλά απλά ονόματα που εκφράζουν παραστατικά κάποιες πτυχές της πραγματικότητας Του ιδίου Ο Προτεσταντισμός Θεσσαλονίκη 1978 σ 9 ndash 15 516 Στο ζήτημα της κατ᾽ εικόνα και καθ᾽ ομοίωσιν δημιουργίας του ανθρώπου ο Ζαννούβιος ακολουθεί την ερμηνευτική προσέγγιση του αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού όπως αυτή διετυπώθη στο έργο lsquoῈκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως laquoΤό μέν κατ᾽ εἰκόνα τό νοερόν δηλοῖ καί αὐτεξούσιον τό δέ καθ᾽ ὁμοίωσιν τήν τῆς ἀρετῆς κατά τό δυνατόν ὁμοίωσιν φανεροῖraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 9 Βλ και Γ Μαρτζέλου laquoΛογικό καί αὐτεξούσιο κατά τόν ἅγ Ἰωάννη τό Δαμασκηνόraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Βrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2000 σ 107 ndash 126 517 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 6 - 10 518 Στην Κατήχηση του Αναστασίου Διομήδους - Κυριακού όλες οι περί ου ο λόγος ιδιότητες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες α) ιδιότητες της γνώσεως του Θεού (Παντογνωσία Πανσοφία) και β) ιδιότητες της θελήσεως του Θεού (Αγιότητα Αγαθότητα Δικαιοσύνη Παντοδυναμία) Α Διομήδους ndash Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 37 ndash 40 519 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 10 - 11 520 Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 52 ndash 72 Αντιθέτως η νεώτερη σχολαστική θεολογία ομιλεί για τις τρεις οδούς την πρώτη που ονομάζεται αρνητική (via negationis) και στηρίζεται στην αφαίρεση των γνωρισμάτων της κτιστής πραγματικότητας τη δεύτερη τη θετική (via affirmationis) διά της οποίας αποδίδονται ιδιότητες στο θείο εκ της κτιστής πραγματικότητας και η τρίτη της υπεροχής (via eminentiae) που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η θετική οδός με την προσθήκη του υπερθετικού βαθμού Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 125

115

ηθικές ως μία δεύτερη ξεχωριστή κατηγορία θείων ιδιοτήτων Σε κάθε περίπτωση η διαίρεση του Ζαννουβίου ως προϊόν δυτικότροπης σχολαστικής προσεγγίσεως του υπό εξέτασιν θέματος δεν μπορεί παρά να laquoείναι πέρα για πέρα αδιανόητη στον χώρο της ορθόδοξης εμπειρίας και θεολογίαςraquo521

Στροφή προς την ορθόδοξη πατερική παράδοση επιχειρεί ο Ζαννούβιος στο ζήτημα της δημιουργίας του κόσμου Η σχετική ερμηνεία ακολουθεί την πορεία της εκθέσεως των γεγονότων της διηγήσεως της Γένεσης522 Θα πρέπει βεβαίως να διευκρινισθεί ότι ο Νίκανδρος αναφερόμενος στη δημιουργία του κόσμου επικεντρώνεται στην παράθεση των στοιχείων του Αrsquo κεφαλαίου της Γένεσης Δεν αναφέρεται δηλαδή στα γεγονότα του Βrsquo κεφαλαίου που αφορούν την εβδόμη ημέρα της δημιουργίας ως και την καθιέρωση και τον καθαγιασμό του Σαββάτου Η συλλογιστική του Νικάνδρου βασίζεται στην ερμηνευτική προσέγγιση κυρίως του Μ Βασιλείου όπως αυτή εκτίθεται στο μνημειώδες έργο του laquoΕἰς τήν Ἑξαήμερονraquo Δεν παραλείπει ωστόσο ο Ζαννούβιος να αντλήσει υλικό και από άλλους εκκλησιαστικούς Πατέρες523 όπως ο Ιωάννης Δαμασκηνός Αρνούμενος τόσο την ιδέα περί αυθυπαρξίας του κόσμου όσο και τη θεωρία περί τυχαίας δημιουργίας αυτού ο συγγραφέας της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo αποδίδει την ύπαρξή του στην laquoἐν χρόνῳraquo524 δημιουργική παρουσία και ενέργεια του Θεού Λέγει χαρακτηριστικά laquoὉ κόσμος δέν δύναται νά θεωρηθῇ ὥς τι ἀπόλυτον οὔτε πάλιν ὡς πάντη συμβεβηκός καί τυχαῖον ὁ κόσμος ἐδημιουργήθη ὑπό τοῦ Θεοῦ ἐν χρόνῳraquo525 Απουσιάζει ωστόσο οποιαδήποτε αναφορά ή νύξη του κρητικού κληρικού στην πτυχή εκείνη που συνδέεται με την εκ του μηδενός526 δημιουργία του κόσμου 521 Οπ σ 127 Η ορθόδοξη θεολογία έχοντας ως προϋπόθεση την εμπειρική γνώση του Θεού στο πλαίσιο της υπαρξιακής σχέσης του Θεού με τον άνθρωπο μέσα σε μία πορεία καθάρσεως φωτισμού και τελειώσεως του τελευταίου ομιλεί για καταφατική και αποφατική θεολογία Με τον όρο κατάφαση εννοείται η απόδοση θετικών ιδιοτήτων στον Θεό λόγω της αιτιώδους κατ᾽ ενέργειαν σχέσης Του με τον κόσμο Διά μέσου των αποφατικών ονομάτων ο Θεός διαφοροποιείται πλήρως από την κτιστή πραγματικότητα Η λειτουργική ενότητα και ο εμπειρικός χαρακτήρας της καταφατικής και της αποφατικής θεολογίας εξασφαλίζουν από κοινού την αποφυγή ακροτήτων όπως ο θεολογικός αγνωστικισμός από την μία και η αντικειμενοποίηση ndash ειδωλοποίηση ndash ανθρωπομορφισμός του Θεού από την άλλη Γ Μαρτζέλου laquoΚατάφαση και απόφαση κατά τον Αγ Μάξιμο τον Ομολογητήraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Γrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 σ 119 ndash 137 522 Για μία ερμηνευτική προσέγγιση του εν λόγω Κεφαλαίου βλ α) Ι Γιαννακόπουλου Ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης κατά τους Εβδομήκοντα τ Αrsquo εκδ Χριστιανική Αδελφότητα laquoΛυδίαraquo Θεσσαλονίκη 1986 σ 3 ndash 45 β) Ι Φούντα Η Παλαιά Διαθήκη Μάνδρα Αττικής 1991 σ 39 ndash 60 και γ) Μ Κωνσταντίνου laquoΗ δημιουργία του κόσμου Γεν αrsquo ndash βrsquoraquo Γρηγόριος Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 727 Μάρτιος - Απρίλιος 1989 σ 251 - 277 523 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 13 ndash 19 524 Η έννοια της laquoἐν χρόνῳraquo δημιουργίας του κόσμου υπό του Θεού συνεπάγεται δύο τινά πρώτον ότι χρόνος και κόσμος είναι έννοιες αχώριστες που σχετίζονται άμεσα μεταξύ τους καθώς συμπίπτει η στιγμή κατά την οποία αμφότεραι έλαβαν την αρχή τους και δεύτερον ότι η δημιουργική δύναμη του Θεού διαστέλλεται από την πραγματοποίησή της μέσα στον χρόνο Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 97 ndash 99 525 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 12 526 laquoἩ βιβλική διδασκαλία γιά τή δημιουργία τοῦ κόσμου ἀπό τό μηδέν δίνει ἔμφαση στήν ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ Ὁ Θεός των κεφ 1 ndash 2 τῆς Γένεσης ὑπάρχει πρίν πάνω καί πέρα ἀπό τήν δημιουργία Δεν εἶναι προϊόν τοῦ κόσμου οὔτε ταυτίζεται μέ τόν κόσμοraquo Ι Φούντα Η Παλαιά Διαθήκη οπ σ 45 Κατά το δογματολόγο π Ιωάννη Ρωμανίδη η κλείδα για την κατανόηση της βιβλικής κοσμολογίας και συνεπώς της πτώσεως του ανθρώπου είναι το δόγμα περί της εκ του μηδενός δημιουργίας με τρεις πτυχές laquoὁ Θεός διά τῆς ἀκτίστου Αὐτοῦ ἐνεργείας ἐποίησε τόν κόσμον 1) ὁ ἴδιος ἀπ εὐθείας καί ἄνευ διαμέσου τινός 2) ἐκ τοῦ μηδενός ἤτοι οὐχί κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλά κατά βούλησιν καί ἑπομένως 3) κατά τρόπον ὅλως θετικόνraquo Ι Ρωμανίδου Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ (γrsquo) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 σ 39 ndash 51 Πρβλ Γ Μαρτζέλου α) Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγα Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 92 ndash 100 β) laquoΗ έννοια της θεότητας και η έννοια της δημιουργίας κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας Δύο σημεία σύγκρουσης της πατερικής σκέψης με την αρχαία ελληνική φιλοσοφίαraquo στον

116

Οπωσδήποτε ο Νίκανδρος στα ζητήματα που άπτονται της Θεολογίας φαίνεται να έχει κάποια γνώση της πατερικής σκέψης γεγονός που αποδεικνύεται από την πληθώρα πατερικών χωρίων που χρησιμοποιεί στο κατηχητικό κυρίως σύγγραμμά του Κατ᾽ ουσίαν η προσωπική θεολογική σκέψη του είναι άκρως υποτονική δεδομένου ότι η ανάλυση που εν προκειμένω επιχειρεί τυγχάνει συμπίλημα πατερικών και βιβλικών χωρίων χωρίς πρωτότυπη παραγωγική συνεισφορά στην θεολογική επιστήμη Η διάρθρωση της επιχειρηματολογίας του βασίζεται στη δύναμη του ορθού λόγου προβαίνοντας σε συλλογιστικά συμπεράσματα που έχουν αμιγώς λογική βάση Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ως άνω συλλογιστικής σκέψεως του Ζαννουβίου αποτελεί η θεμελίωση της ιδέας περί αθανασίας της ψυχής στην παρουσία εντός της ανθρώπινης ύπαρξης διαθέσεων και δυνάμεων όπως ο άσβεστος πόθος για ηθική βελτίωση και η γνωστική δύναμη για κατάληψη των αληθειών οι οποίες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν κατά τη διάρκεια της επίγειας ύπαρξης των έλλογων όντων Κατά λογική λοιπόν συνέπεια laquoαἱ διαθέσεις αὗται καί αἱ δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου μέλλουσι νά ἱκανοποιηθῶσιν ἐν ἑτέρῳ τινί βίωraquo527 εξ ου εικάζεται ότι η ανθρώπινη ψυχή τυγχάνει αθάνατος Από τα ως άνω λεγόμενα γίνεται προφανές ότι απουσιάζει από τη γραφίδα του συγγραφέα της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo οποιαδήποτε αναφορά στο περιεχόμενο της αθανασίας της ανθρώπινης ψυχής528

Η έλλειψη βάθους στη θεολογική σκέψη του Νικάνδρου εκδηλώνεται ανάγλυφα στη διαπραγμάτευση που επιχειρεί περί του προπατορικού αμαρτήματος529 σε συνδυασμό με την παρουσία του κακού στον ανθρώπινο βίο Ὲχοντας ως αφετηρία της σκέψης του τη διαπίστωση ότι η ανθρώπινη βούληση ρέπει προς το κακό εντοπίζει την παρουσία του τελευταίου όχι μόνο στα ορατά φαινόμενα της εξωτερικής εμπειρίας αλλά και στη σχετική πληροφόρηση εκ της εσωτερικής πείρας laquoἐπειδή σπανίως πράττομεν τό ἀγαθόν οὐχί διότι εἶναι τοιοῦτον ἀλλά μᾶλλον δι᾽ ὑπόληψιν ἀμοιβήν ἤ ἄλλο τι μέσονraquo530 Οι αναφορές του Νικάνδρου στο εν λόγω ζήτημα δίνουν στον αναγνώστη την εντύπωση ότι ούτος υποβαθμίζει κάπως το ζήτημα της ελεύθερης βουλήσεως και επιλογής δεσμεύοντάς την σε μία ατελείωτη καθοδική πορεία και τροχιά ούτως ώστε η επικράτηση του κακού και της αμαρτίας να εκλαμβάνεται ως καταναγκαστική τρόπον τινα κατάσταση στον ανθρώπινο βίο531 Το δε προπατορικό

τόμο Ορθοδοξία ndash Ελληνισμός πορεία στην Τρίτη χιλιετία τ Βrsquo εκδ Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου Ὰγιον Ὸρος 1996 σ 371 - 377 και γ) laquoΗ έννοια της δημιουργίας κατά τον Γρηγόριο Νύσσηςraquo Πρακτικά ΙΗrsquo Θεολογικού Συνεδρίου (Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης) με θέμα lsquoΟ άγιος Γρηγόριος Νύσσηςrsquo Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1998 σ 161 ndash 171 527 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 25 528 Η Ορθόδοξη πατερική σκέψη θεωρώντας ότι ο άνθρωπος δεν δημιουργήθηκε εξαρχής ούτε θνητός ούτε αθάνατος αλλά τοποθετήθηκε στο μεθόριο της θνητής και της αθάνατης φύσεως και συνεπώς ήταν δεκτικός αμφοτέρων υπολαμβάνει την αθανασία της ψυχής ως κτιστή και όχι ως φυσική δεδομένου ότι αυτή δημιουργήθηκε υπό του μόνου φύσει αθανάτου Ὸντος ως τοιαύτη Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 637 Περί των απόψεων της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψεως εν προκειμένω βλ Του ιδίου Εισαγωγή στην Ηθική (η Ηθική στην κρίση του παρόντος και την πρόκληση του μέλλοντος) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1995 σ 41 - 44 529 Ο Ζαννούβιος προσεγγίζοντας το προπατορικό αμάρτημα παραπέμπει στα γεγονότα όπως αυτά περιγράφονται στα κεφάλαια Βrsquo και Γrsquo της Γενέσεως 530 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 26 531 Όπως είναι άλλωστε γνωστό ο πατέρας της Μεταρρυθμίσεως Λούθηρος ομιλούσε για πλήρη διαφθορά της ανθρώπινης φύσεως από την προπατορική αμαρτία την οποία εχαρακτήριζε ως laquoεντελέχεια του εμπειρικού ανθρώπουraquo θεωρώντας ότι αυτή ευρίσκεται στην ίδια τη φύση και στο πρόσωπο του πεπτωκότος ανθρώπου Δ Τσελεγγίδη Η σωτηριολογία του Λουθήρου οπ σ 27 ndash 39 Πρβλ Γ Μαρτζέλου

117

αμάρτημα532 συνίσταται κατά τον κρήτα κληρικό στην ως άνω ροπή προς το κακό laquoἘπειδή ὅμως ἡ βούλησις τοῦ ἀνθρώπου διά τό πεπερασμένον αὐτοῦ δέν εἶναι καθαρῶς ἐλευθέρα ῥέπει μᾶλλον πρός τό κακόν ἤ πρός τό ἀγαθόν ἡ δέ τοιαύτη ῥοπή καλεῖται προπατορικόν ἁμάρτημαraquo533 Επιπλέον τούτο διαδίδεται σε ολόκληρη την αθρωπότητα laquoφυσικῷ τινί νόμῳraquo534 και επιφέρει τον ψυχικό θάνατο του άνθρώπου δηλαδή τον χωρισμό του από τον Θεό

Η ως άνω θεώρηση περί του προπατορικού αμαρτήματος δεν απηχεί την οντολογική ερμηνεία της πατερικής σκέψεως σύμφωνα με την οποία το προπατορικό αμάρτημα γίνεται αντιληπτόν ως laquoμια πράξη ανυπακοής και ανταρσίας του ανθρώπου απέναντι στο θέλημα του Θεού που συνετέλεσε στην διακοπή της υπαρξιακής κοινωνίας και σχέσεώς του με την πηγή της ζωήςraquo535 Ούτε όμως και εκφράζει την τυπική σχολαστική θεολογική γραμμή που κατενόησε την προγονική αμαρτία ως προσβολή της τιμής του Θεού και ως ανατροπή της τάξεως της δημιουργίας536 κινούμενη εντός δικανικών οπωσδήποτε πλαισίων σκέψεως

Γεωργίου laquoΛογική και Αποκάλυψηraquo οπ σ 151 ndash 157 Απηχεί δηλαδή η άποψη του Νικάνδρου κάπως την προτεσταντική αντίληψη περί της απολύτου εξαχρειώσεως του κατ᾽ εικόνα του ανθρώπου μετά την πτώση των πρωτοπλάστων laquoστην μεταπτωτική κατάσταση ο άνθρωπος είναι χειρότερος από τήν άλογη φύση όπως λέει η Formula Concordiae (ο Τύπος της Συμφωνίας) Ο άνθρωπος είναι μια μάζα απωλείας ανίκανος πλέον να κάνει το καλόraquo Η άποψη του Λουθήρου ευρίσκετο σε απόσταση από την νέα ανθρωπολογία του διαφωτισμού που προέβαλε laquoτην φυσική αρτιότητα του ανθρωπίνου προσώπου και την ικανότητα να ανάγεται στον Θεό και να δημιουργεί από μόνος του τις προϋποθέσεις της σωτηρίας του αλλά και να πετυχαίνει τη σωτηρία μόνος τουraquo Δ Τσελεγγίδη Δυτική Θεολογία και Πνευματικότητα οπ σ 32 Η τοποθέτηση του κρητικού κληρικού δεν απηχεί ξεκάθαρα την ορθόδοξη θεώρηση σύμφωνα με την οποία laquoἡ ἁμαρτία καί τό κακό δέν εἶναι καμμιά ξεχωριστή ὀντότητα ἀλλά εἶναι μία λανθασμένη δική μας στάση σ᾽ αὐτό πού ἀπό τή φύση του εἶναι καλό Ἡ πηγή τοῦ κακοῦ βρίσκεται ἐπομένως στήν ἐλεύθερη θέληση τῶν πνευματικῶν ὑπάρξεων πού εἶναι προικισμένες μέ ἠθική ἐκλογή καί πού χρησιμοποιοῦν αὐτή τή δύναμη τῆς ἐκλογῆς λανθασμέναmiddot το λεγόμενο προπατορικό αμάρτημα ἦταν μιά συνειδητή πράξη ἀνυπακοῆς μία ἐσκεμμένη ἀπόκρουση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ μιά ἐλεύθερα διαλεγμένη στροφή ἀπό τό Θεό πρός τόν εὐαυτό μαςraquo Ι Φούντα Η Παλαιά Διαθήκη οπ 1991 σ 64 Οπως άλλωστε θα εκφράσει με φιλοσοφικότερο τρόπο ο Χρήστος Γιανναράς laquoγια τήν Ἐκκλησία ἡ πτώση τοῦ Ἁδάμ στίς συγκλονιστικές γιά τόν ἀνθρώπινο νοῦ κοσμικές καί διαχρονικές διαστάσεις εἶναι μία μεγαλειώδης τραγωδία ἀποκαλυπτική τῶν ἀπεριορίστων ὁρίων τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας τῶν συμπαντικῶν διαστάσεων τῆς ἀλήθειας τοῦ προσώπου - ἀποκαλυπτική τελικά τῆς lsquorsquoδόξαςrsquorsquo τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀδιάστατου μεγέθους τῆς εἰκόνος Του πού τήν ἀποτύπωσε στήν ἀνθρώπινη φύσηmiddot μιά θέωση τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου πού δέν θά ἦταν γεγονός ἐλευθερίας νά ποιά θά μπορούσε νά εἶναι ἡ ἀποτυχία τοῦ ἔργου τοῦ Θεοῦ - μιά ἀνελεύθερη θέωση εἶναι κάτι τόσο ἀντιφατικό ὅσο καί μιά ἔννοια ἀνελεύθερου Θεοῦraquo Χρ Γιανναρά Αλφαβητάρι της πίστης εκδ Δόμος Αθήνα 2002 σ 130 ndash 131 532 Περί του προπατορικού αμαρτήματος βλ Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 40 ndash 49 533 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 27 534 Οπ 535 Βλ Γ Μαρτζέλου laquoΤο προπατορικό αμάρτημα κατά την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo 09012011 httpusersauthgr~martzeloindexfilesarthra_nhtm σ 7 ndash 8 Κλασικό σύγγραμμα επί του θέματος αποτελεί η διδακτορική διατριβή του Ι Ρωμανίδου Το προπατορικόν αμάρτημα οπ 536 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 204 Ο κατ᾽ εξοχήν εκφραστής της δυτικής σχολαστικής θεολογικής σκέψης Ὰνσελμος Καντερβουρίας εκκινώντας από μία δικαιική και ηθική αφετηρία εν προκειμένω συνέδεε την προγονική αμαρτία με τη δικαιοσύνη και την τιμή του Θεού κατανοώντας την ως άρνηση του ανθρώπου να αποδώσει την οφειλόμενη υποταγή και τιμή στον Θεό όπερ απετέλει ατίμωση του Θεού που αμφισβούσε και κατέστρεφε την δικαιική διάρθρωση της δημιουργίας (κοσμολογικές συνέπειες) Σε τούτο το πλαίσιο εξεταζόμενη η ανάγκη του ανθρώπου να παράσχει ικανοποίηση (satisfactio) για την τρωθείσα τιμή του Θεού αποσκοπεί στην αποκατάσταση της ορθής τάξεως Δ Τσελεγγίδη Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης κατά τον Ὰνσελμο Καντερβουρίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1995 σ 64 - 71 Στην ενότητα περί της ενοχής του προπατορικού αμαρτήματος ο Χρήστος Ανδρούτσος υιοθετεί τον πυρήνα σκέψεως της προμνημονευθείσης σχολαστικής τοποθετήσεως καθώς λέγει ότι laquoἩ ἐνοχή εἶναι ἡ σχέσις τοῦ ἀμαρτωλοῦ πρός τήν θείαν δικαιοσύνην ἤ τόν Θεόν Ὁ ἁμαρτάνων δῆλα δή παραβλέπει τόν θεῖον νόμον ἤ διαταρράττει τήν θείαν τάξιν ὡς τοιοῦτος καθίσταται ὑπόδικος ὀφείλων νά ἱκανοποιήσῃ τόν θεῖον νόμον καί νά ἀποκαταστήσῃ τό κράτος τῆς διαταραχεθίσης τάξεωςraquo Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 156

118

Επικεντρώνοντας στην παρουσία του κακού στον ανθρώπινο βίο ως προσδιοριστικού στοιχείου του προπατορικού αμαρτήματος ο Νίκανδρος φαίνεται να οδηγείται ανορθοδόξως προς την υποστασιοποίησή του Και τούτο καθώς κατά την ορθόδοξη παράδοση το κακό laquoδεν είναι ούτε μια αιώνια αρχή ούτε ένα φυσικό όν ούτε κάτι που έχει ουσία ούτε ένα δημιούργημα αλλά η απουσία του αγαθού που ταυτίζεται με το Θεόraquo537 Κατ᾽ ουσίαν όμως ο Νίκανδρος αναπαράγει εν προκειμένω μία σχετική θέση των Λουθηροκαλβινιστών538 σύμφωνα με την οποία η προπατορική αμαρτία είναι laquoἡ ἐπιθυμία καί κλίσις ὁποῦ ἔχομεν πρός τό κακόνraquo539

Παρά ταύτα υπάρχουν δύο σημεία στην ως άνω τοποθέτηση του Ζαννουβίου σχετικά με το υπό εξέταση ζήτημα που υπονοούν σαφή επίδραση της δυτικής θεολογικής σκέψης Το πρώτο έχει να κάνει με το γεγονός πως στο συγκεκριμένο κεφάλαιο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo δεν ακολουθείται η παραδοσιακή πατερική διάκριση μεταξύ της προπατορικής ενοχής540 η οποία βαρύνει αποκλειστικά τους πρωτοπλάστους και κανένα άλλο και των συνεπειών του προπατορικού αμαρτήματος που μεταβιβάζονται σε όλους τους θνητούς απογόνους αυτών ανεξαιρέτως541 Απόδειξη αυτού τυγχάνει η αποστροφή του Ζαννουβίου ότι laquoτό προπατορικό ἀμάρτημα ἀπό τοῦ Ἀδάμ διαδίδεται φυσικῷ τινί νόμῳ ἐν ἁπάσῃ τῇ ἀνθρωπότητιraquo542 Η άποψη του

537 Α Νικολαΐδη Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας οπ σ 106 538 laquoἈναφερόμενος ὁ Λούθηρος στή διαφθορά τῆς άνθρώπινης φύσεως ἀπό τήν προγονική ἁμαρτία φαίνεται νά συνδέει στενότατα τήν κληρονομική ἁμαρτία μέ τή σαρκική ἐπιθυμία (concupiscentia)raquo Δ Τσελεγγίδη Η σωτηριολογία του Λουθήρου οπ σ 33 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι ο Ζαννούβιος δεν προσδιόριζε την φύση του προπατορικού αμαρτήματος της ροπής δηλαδή προς το κακό πιο συγκεκριμένα ομιλώντας πχ όπως ο Λούθηρος για την ταύτιση της κληρονομικής αμαρτίας με την σαρκική επιθυμία 539 Κατά τον έλληνα θεολόγο φιλόσοφο και νομικό Βικέντιο Δαμοδό (1700 ndash 1754) η ορθόδοξη προσέγγιση επί του θέματος συνίσταται στην στέρηση της πρώτης και αρχαίας αγιότητος και δικαιοσύνης αλλά και της θείας χάριτος Και τούτο καθώς laquoμε τό ἱερόν βάπτισμα ἐξαλείπτεται ὅλον τό προπατορικόν ἁμάρτημα ἀλλά μήν διαμένει ἡ ἐπιθυμία πρός τό κακόν ἔπειτα ἀπό τό βάπτισμα Λοιπόν ἡ προπατορική ἁμαρτία δέν εἶναι ἡ ἐπιθυμία πρός τό κακόνraquo Β Δαμοδού Θεολογία Δογματική κατά Συντομίαν οπ σ 91 ndash 96 Περί του Βικεντίου Δαμοδού βλ τα πονήματα του Π Υφαντή α) Βικεντίου Δαμοδού lsquoΚατά Λατίνωνrsquo Προλεγόμενα (Tesi di Licenza) ΑθήναBari 1991 β) laquoΒικεντίου Δαμοδού lsquoΠερί κρίσεως και συγγνωμώνrsquoraquo Γρηγόριος Παλαμάς τχ 749 Σεπτέμβρος ndash Οκτώβριος 1993 καί γ) laquorsquoΗ προσευχή της συντριβήςrsquo του Βικεντίου Δαμοδούraquo Παράδοση έτος Γrsquo Ιανουάριος ndash Μάρτιος 1994 τχ 1 540 Η αντίληψη περί κληρονομικής ενοχής αποτελεί συνέπεια της νομικής αντιλήψεως για την προσβολή της θείας δικαιοσύνης άποψη που υπεστήριξε ο Ὰνσελμος Καντερβουρίας και την οποία αντέκρουσε ο Λούθηρος Δ Τσελεγγίδη Η σωτηριολογία του Λουθήρου οπ σ 38 Κατά τον π Ιωάννη Ρωμανίδη η αφετηριακή βάση για μία τέτοια αντίληψη και ερμηνεία του προπατορικού αμαρτήματος εντοπίζεται στη θεώρηση της φθοράς και του θανάτου ως τιμωρίας του Θεού έναντι των ανθρώπων Θα αντικρούσει μάλιστα ο π Ιωάννης και την σχετική άποψη του Χρ Ανδρούτσου (Δογματική οπ σ 157) ο οποίος στην προσπάθειά του να δικαιολογήσει τον κληρονομικό θάνατο θα ομιλήσει περί διακρίσεως μεταξύ ευθύνης που αφορά μόνον τους πρωτοπλάστους και ενοχής που κληρονομείται άνευ εξαιρέσεων σε όλο το ανθρώπινο γένος Ι Ρωμανίδου Το προπατορικόν αμάρτημα οπ σ 154 - 155 Για την υιοθέτηση της ως άνω αντίληψης εντός των κόλπων του Προτεσταντισμού βλ του ιδίου Ρωμηοσύνη - Ρωμανία ndash Ρούμελη οπ σ 138 - 140 541 Ὰκρως διαφωτιστική τυγχάνει εν προκειμένω η άποψη του Κυρίλλου Αλεξανδρείας ως εκπροσώπου της ελληνόφωνης πατερικής γραμματείας όπως αυτή εκτίθεται στην ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν laquoΝενόσηκεν οὐν ἡ φύσις τήν ἁμαρτίαν διά τῆς παρακοῆς τοῦ ἑνός τουτέστιν Ἁδάμ οὕτως ἀμαρτωλοί κατεστάθησαν οἱ πολλοί οὐχ ὡς τῷ Ἁδάμ συμπαραβεβηκότες οὐ γάρ ἤσαν πώποτε ἀλλAacute ὡς τῆς ἐκείνου φύσεως ὄντες τῆς ὑπό νόμον πεσούσης τόν τῆς ἁμαρτίαςraquo Γ Μαρτζέλου laquoΤο προπατορικό αμάρτημα κατά την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo οπ σ 10 542 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ Η θεώρηση του Νικάνδρου για την ενοχή ως μέρους της κληρονομικότητος περί του προπατορικού αμαρτήματος που μεταδίδεται σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος δεν επεκτείνεται στην διευκρίνηση του τρόπου άμεσου ή έμεσου του καταλογισμού της ενοχής Πρβλ Α Νικολαΐδη Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας οπ σ 110 ndash 112 Θα πρέπει να λεχθεί πάντως ότι ανάλογη με τον Ζαννούβιο προσέγγιση ακολουθεί και ο Δαμαλάς στην Κατήχησή του υποστηρίζοντας ότι laquoἡ προσωπική ἐνοχή τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος ἄρχεται εὐθύς ὡς τό ἄτομον διαπράξηται προσωπικήν ἁμαρτίαν καί διά τοῦτο πᾶσα ἡ ἀνθρωπότης ἡ ἐλθοῦσα εἰς συνείδησιν ἑαυτῆς καί

119

Νικάνδρου ως προς το εν λόγω σημείο ακολουθεί την άποψη του Ανσέλμου Καντερβουρίας ο οποίος θεωρούσε την κληρονομική ενοχή του ανθρώπου εξαιτίας της προγονικής πτώσεως ως οργανικόν μέρος της σωτηριολογικής σκέψης του η οποία ως γνωστόν εκινείτο σε δικαιικἀ πλαίσια543

Το δεύτερο σημείο σχετίζεται με την προσπάθεια του Ζαννουβίου να εντοπίσει την αιτία της ροπής του ανθρώπου προς το κακό που όπως είδαμε ανωτέρω ταυτίζεται με το προπατορικό αμάρτημα στην laquoἐν τῷ ἀνθρώπῳ αὐτοβουλίᾳ ἤτις και ἠθική ἐλευθερία καλεῖταιraquo544 δηλαδή στον πλουτισμό του πεπερασμένου ανθρώπου με το δώρο του αυτεξουσίου Είναι προφανές ότι ο Νίκανδρος προσεγγίζει το όλο θέμα μακρυά από το οντολογικό επίπεδο θεάσεως των πραγμάτων σύμφωνα προς το οποίο laquoἡ πτώση συντελέστηκε ἐπειδή ἡ φύση τῶν γενητῶν προῆλθε ἀπό τό μή ὄν καί ἑπομένως δέν εἶναι κατ᾽ οὐσίαν ἄτρεπτη καί ἀπεναντίας εἶναι κατ᾽ ἀνάγκη τρεπτή καί ἀλλοιωτήraquo545 32 Σχέση Αγίας Γραφής και ιεράς Παραδόσεως Οι κανόνες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης

Προσεγγίζοντας την νέα αυτή θεματική εισαγωγικώς επισημαίνουμε το

γεγονός ότι ο Ζαννούβιος αρχικώς επιχειρεί να υποβαθμίσει και στην συνέχεια να παρασιωπήσει παντελώς τον ρόλο της ιεράς Παραδόσεως Στην εισαγωγή της laquoἹερᾶς Κατηχήσεώςraquo του συμπεριλαμβάνει την ι Παράδοση στις πηγές από τις οποίες πηγάζουν οι αλήθειες της Χριστιανικής Θρησκείας δίνοντάς της όμως τα δευτερεία σε σχέση προς laquoτήν πρώτην καί κύριαν πηγήν την Ἁγίαν Γραφήνraquo546 Εν συνέχεια δε ο κρητικός κληρικός στρέφει τον κάλαμό του αποκλειστικώς στην ανάλυση της Αγίας Γραφής Και τούτο όπως μας εξηγεί συμβαίνει καθώς laquoαἱ ἀλήθειαι τῆς Θείας Ἀποκαλύψεως περιέχονται ἐν τῇ ἁγίᾳ Γραφῇ ὡς καλεῖται ἡ συλλογή τῶν κατά Θείαν ἔμπνευσιν γεγραμμένων βιβλίωνraquo547

Μία πρώτη παρατήρηση συνίσταται στο ότι έστω και μερικώς ο Ζαννούβιος αποδέχεται τη σχολαστική θεώρηση548 περί φορέων και πηγών της

λαβοῦσα ἐνεργόν μέρος ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ κοινωνίᾳ ἐστί προσωπικῶς ἔνοχος τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματοςraquo Ν Δαμαλά Ορθόδοξος Κατήχησις οπ σ 52 543 Ὸπως παρατηρεί σχετικώς ο καθηγητής Δημήτριος Τσελεγγίδης η ορθόδοξη θεώρηση του ζητήματος (διάκριση μεταξύ αμεταβιβάστου ενοχής και κληρονομουμένων συνεπειών) εδράζεται στην θεώρηση του προβλήματος της αμαρτίας σε οντολογικό πλαίσιο απαλλαγμένου από οποιαδήποτε δικαιική ή ηθική θεώρησή του Δ Τσελεγγίδη Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης οπ σ 71 ndash 72 544 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 28 ndash 29 Ο Νίκανδρος κατά τούτο μόνο εκφράζει πιστά την ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση καθώς δέχεται ότι η ανθρώπινη ελευθερία ως πεπερασμένη κινείται κατ᾽ ανάγκην σε ηθικό επίπεδο Πρόκειται για ελευθερία επιλογής και όχι απολύτου αυτοπροσδιορισμού δεδομένου ότι αυτή είναι δοτή και αντιδιαστέλλεται προς την οντολογική ελευθερία του Πνεύματος Περισσότερα βλ Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική οπ σ 257 ndash 258 545 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 203 546 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ γrsquo ndash δrsquo Κατά τον Νίκανδρο η Παράδοση laquoπεριλαμβάνει τά δόγματα καί τούς κανόνας τῶν Ἱερῶν Συνόδωνraquo Την ίδια άποψη θα επαναλάβει αργότερα ο Αμίλκας Αλιβιζάτος υποστηρίζοντας ότι laquoἡ πρώτη καί κυρίως πηγή τῆς Ὀρθοδόξου διδασκαλίας εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή καί ἰδίως ἡ Καινή Διαθήκη ταύτης δέ Δευτέρα ἡ Ἱερά Παράδοσιςraquo Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία Αθήνα 1955 σ 59 547 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 33 Η εν λόγω άποψη περί ταυτότητος στη σχέση μεταξύ Αποκαλύψεως και Αγίας Γραφής ήταν αρκετά διαδεδομένη στην εποχή του Νικάνδρου Αρκεί να ανατρέξει κανείς στο εγκεκριμένο κατηχητικό εγχειρίδιο των γυμνασίων της δεκαετίας του 1870 του Ν Δαμαλά Ορθόδοξος Κατήχησις οπ σ 7 548 Χρ Ανδρούτσου α) Δογματική οπ σ 3 ndash 4 και β) Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 94 ndash 96 Ὸπως θα τονίσει ο καθηγητής Αθανάσιος Δεληκωνσταντόπουλος laquoἡ διαφοροποίησις τῶν τρόπων ἐκφορᾶς τῆς ὑπερφυσικῆς άποκαλύψεως ἀγράφως ἐν τῇ παραδόσει ἐγγράφως ἐν ταῖς θείαις Γραφαῖς οὐδόλως ὁδηγεῖ εἰς

120

υπερφυσικής Αποκαλύψεως Μία τέτοια άποψη αντίκειται ριζικά στην ορθόδοξη θεώρηση περί της Αγίας Γραφής και της ιεράς Παράδοσης η οποία θεωρεί αμφοτέρας απλώς και μόνον ως υπομνήματα549 της βιωμένης εμπειρίας του εκκλησιαστικού σώματος στο διάβα της ιστοριας Μια οπτικη που δεν αφη νει κανενα απολυ τως περιθω ριο ω στε οι δυ ο αυτοι πυλω νες να θεωρηθου ν αυτοτελω ς ως εξωτερικοι παρα γοντες κεχωρισμενοι τρο πον τινα απ αλλήλων550 Κάνοντας λόγο για μερική αποδοχή της δυτικής αντιλήψεως εν προκειμένω αναφερόμαστε στο γεγονός ότι ο Ζαννούβιος υποκύπτει στην παγίδα της ιεραρχήσεως των ως άνω laquoπηγῶνraquo μία πρακτική που εξ ανάγκης προέκυψε στον χώρο της Δύσεως λόγω της έντονης διαπάλης μεταξύ Μεταρρυθμίσεως και Αντιμεταρρυθμίσεως Προτεσταντισμού και Ρωμαιοκαθο-λικισμού κατά τον 16ο αιώνα με αποκορύφωμα την Σύνοδο του Τριδέντο (1545 ndash 1563)551 Η δεύτερη παρατήρηση ως συνέπεια της πρώτης συνίσταται στο γεγονός ότι ο Νίκανδρος δεν υιοθετεί πλήρως τη ρωμαιοκαθολική άποψη περί δύο ισότιμων και ισόκυρων πηγών της χριστιανικής πίστης Τουναντίον επιμένει στην ιεράρχησή των με απώτερο στόχο την ανάδειξη της Αγίας Γραφής και τον ταυτόχρονο εξοβελισμό της ιεράς Παράδοσης552 Τοιουτοτρόπως ο Ζαννούβιος αφίσταται από την ορθόδοξη θεώρηση του ζητήματος σύμφωνα με την οποία υφίσταται μία αδιάρρηκτη σχέση Αγίας Γραφής και ιεράς Παράδοσης εν σχέσει προς την υπερφυσική Αποκάλυψη του Θεού στον κόσμο και την ανθρώπινη ιστορία Τη σχέση αυτή εκφράζει άριστα το κάτωθι απόσπασμα του ρουμάνου θεολόγου π Δημητρίου Στανιλόε laquoἡ Ἀποκάλυψη παραμένει ἀντικειμενικά ἀμετάβλητη τόσο στήν Ἁγία Γραφή ὅσο καί στήν Ἱερά Παράδοση Ἐπομένως ἡ Ἐκκλησία μέ τήν Ἁγία Γραφή καί τήν Ἱερά Παράδοση διατηρεῖ ἐν ἐνεργείᾳ τήν Ἀποκάλυψη μέ τήν αὐθεντική της σημασία Ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι μία ἀπό τίς μορφές στίς ὁποῖες διατηρεῖται ἡ Ἀποκάλυψη εἶναι ἡ γραπτή ἔκφραση τῆς Ἀποκάλυψης πού ἐκπληρώθηκε ἐν Χριστῷ Ἡ παράδοση εἶναι μία ἄλλη μορφή διατήρησης καί χρησιμοποίησης τῆς δύναμης συνεχῶς ὁλόκληρης τῆς

διάκρισιν οὐσίας ἤ καί εἰς τήν ἐλάττωσιν τοῦ μοναδικοῦ καί ἑνιαίου αὐτῆςraquo Α Δεληκωστοπούλου Επιστημολογική θεώρησις της Θεολογίας οπ σ 23 ndash 24 549 Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 35 550 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Αrsquo οπ σ 184 551 Στην Σύνοδο του Τριδέντο αντικρούστηκε εμφαντικά η άποψη των Προτεσταντών σύμφωνα με την οποία η Αγία Γραφή (Sola Scriptura) αποτελούσε τη μοναδική πηγή της χριστιανικής πίστης και υποστηρίχθηκε η άποψη ότι η ιερή Παράδοση αποτελεί ισόκυρη πηγή σηματοδοτώντας την διελκυνστίδα της διαμάχης μεταξύ των δύο ως άνω πηγών Η εν λόγω Σύνοδος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας αναγvωρίζεται από το Βατικανό ως η lsquorsquo19η Οικουμενική Σύνοδοςrsquorsquo Επειδή ως επί το πλείστον η εν λόγω Σύνοδος απετέλεσε την αντίδραση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας απέναντι στον Προτεσταντισμό εξεδόθη κατ᾽ αυτήν μεγάλος αριθμός αποφάσεων σχετικά με δογματικά ζητήματα συμπεριλαμβανομένης και της Αυγουστίνειας άποψης περί του προπατορικού αμαρτήματος της πίστεως στο Καθαρτήριο τις Αξιομισθίες (Συγχωροχάρτια) το πρωτείο του Πάπα εφ᾽ όλης της Χριστιανοσύνης κλπ Περισσότερα στην σύντομη μελέτη του Τ R Valentine με τίτλο laquoΌλες οι Σύνοδοι Οικουμενικές ndashΠανορθόδοξεςndashΤοπικές-Αιρετικέςraquo την 11122009 στην ηλεκτρονική διεύθυνση httpwwwoodegrcomoodedogmasynodoioles1htm και στο έργο του Ν Ματσούκα Οικουμενική Κίνηση οπ σ 115 ndash 118 552 Η εν λόγω αντιμετώπιση της Αγίας Γραφής και της ιεράς Παραδόσεως κατά τόν καθηγητή Ιωάννη Καραβιδόπουλο οφείλοταν στο ότι όσοι υπεστήριζαν μία τέτοια σχέση είτε ταύτιζαν την αλήθεια με το γράμμα της Βίβλου είτε δεν μπορούσαν να δουν την Παράδοση ως βίωση της Αγίας Γραφής παρά μόνον σαν ανασταλτικό παράγοντα της αληθινής ζωής Ι Καραβιδόπουλου laquoΗ ερμηνεία της Καινής Διαθήκης στην Ορθόδοξη Εκκλησίαraquo στον τόμο Ορθοδοξία ndash Ελληνισμός πορεία στην Τρίτη χιλιετία οπ σ 329 Σε κάθε περίπτωση η θεολογική τοποθέτηση του κρητικού κληρικού και επί του υπό εξέταση ζητήματος αποτελεί συνάρτιση των ιδεολογικο ndash εκκλησιαστικών θέσεων και τοποθετήσεών του όπως αυτές θα παρουσιαστούν σε επόμενα κεφάλαια

121

Ἀποκάλυψης πού πραγματοποιήθηκε ἐν Χριστῷ Συγχρόνως μέ τήν αὐθεντική διατήρηση τῆς Γραφῆς ἡ Παράδοση ἐνεργοποιεῖ τό δυναμισμό τῆς Γραφῆς μέ τήν ἰδιότητα τοῦ ἀληθινοῦ ἑρμηνευτῆ τῆς Γραφῆς Ἄν θά εἶχε ἡ Γραφή μόνο ἕνα στενό φιλολογικό στατικό νόημα δέν θά εἶχε ἀνάγκη ἀπό τήν Παράδοση ἤ ἀπό ἑρμηνεία πού νά διατηρεῖ ἀναλλοίωτα τά ἀρχικά ἀποστολικά νοήματά της Ἄν δέν θά᾽χε σκοπό ἡ Γραφή νά μεταφέρει τόν Χριστό στήν ζωή τῶν ἀνθρώπων καί νά ρυθμίσει σύμφωνα μ᾽ Αὐτόν τήν ζωή τους δέν θά᾽ χε ἀνάγκη ἀπό τή συμπλήρωσή της μέ τήν Παράδοση Μόνο διά τῆς Παραδόσεως τό περιεχόμενο τῆς Γραφῆς γίνεται πάντα σέ ὅλη του τήν ἀκεραιότητα ζωντανό ἐπίκαιρο καρποφόρο δυναμικό σέ κάθε γενιά μέσα στήν Ἱστορία ΜAacute αὐτή τήν ἔννοια ἡ Παράδοση συμπληρώνει τήν Γραφή Χωρίς αὐτήν ἡ Γραφή ἤ ἡ Ἀποκάλυψη δέν μπορεῖ νά ἐνεργοποιεῖ ὁλόκληρη ἤ συνεχῶς τή δύναμή της Χωρίς τήν Παράδοση δέν μπορεῖ κανείς νά ἐμβαθύνει καί νά βιώσει ὅλο τό περιεχόμενο τῆς Γραφῆς Ἠ Ἀποστολική Παράδοση ἀποτελεῖ μέρος τῆς Ἀποκάλυψης ἐπειδή ἡ Ἀποκάλυψη δέν θά ἦταν ὁλοκληρωμένη χωρίς τήν φανέρωση τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ὁ ἀποκαλυμμένος Χριστός μεταδίδεται στούς ἀνθρώπους Ἡ Γραφή ἤ ἡ Ἀποκάλυψη ἔχουν ἀνάγκη τήν Παράδοση ὡς μέσο ἐνεργοποίησης τοῦ περιεχομένου τους καί τήν Ἐκκλησία ὡς αὐθεντικό φορέα πού βιώνει τήν Παράδοση καί ὡς χῶρο ὅπου ἀποτυπώνεται τό περιεχόμενο τῆς Γραφῆς ἤ τῆς Ἀποκάλυψηςraquo553

Η ως άνω θεώρηση του Νικάνδρου οπωσδήποτε μαρτυρεί επίδραση της παραδοσιακής προτεσταντικής διδασκαλίας554 επί της θεολογικής σκέψεως του κρητικού συγγραφέα εν προκειμένω που επιτρέπει την θέαση της ιερών Γραφών ως αυτοτελών οντοτήτων οι οποίες δύνανται να αναγιγνώσκονται και να ερμηνεύονται εκτός του λειτουργικού των πλαισίου της ιεράς δηλαδή Παραδόσεως της Εκκλησίας555

553 D Staniloae Ο Θεός ο κόσμος και ο άνθρωπος οπ σ 82 ndash 99 554 Περί της προτεσταντικής θέσεως επί του θέματος βλ Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 100 ndash 103 Στον χώρο ωστόσο της σύγχρονης προτεσταντικής θεολογικής σκέψης και εντός του πλαισίου του επισήμου διμερούς Θεολογικού Διαλόγου της Ορθοδόξου Εκκλησίας και της Παγκοσμίου Λουθηρανικής Ομοσπονδίας επιχειρείται μία προσπάθεια εκ μέρους των Λουθηρανών να προσεγγίσουν το ζήτημα των σχέσεων μεταξύ Αγίας Γραφής και Ιεράς Παραδόσεως στο πλαίσιο μίας διαλεκτικής και αλληλοσυμπληρωματικής προσέγγισης Χαρακτηριστική ένδειξη της ως άνω τάσεως αποτελεί το κάτωθι απόσπασμα από το κοινό Κείμενο στο οποίο κατέληξαν οι δύο πλευρές κατά την συνάντησή τους στην Κρήτη το 1987 laquo11Regarding the relation of Scripture and Tradition for centuries there seemed to have been a deep difference between Orthodox and Lutheran teaching Orthodox hear with satisfaction the affirmation of the Lutheran theologians that the formula sola scriptura was always intended to point to Gods revelation Gods saving act through Christ in the power of the Holy Spirit and therefore to the holy Tradition of the Church as expressed in this paper against human traditions that darken the authentic teaching in the Church 12 Pointing to scripture is pointing to the euangelion of salvation to Christ and therefore to the holy Tradition which is the life of the Church to act as criterion of its authenticity and so to stress the Churchs unity and catholicity for the joyful common praise of the triune Godraquo laquoScripture and Traditionraquo Common Statement of the 4th Plenary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission 27 May - 4 June 1987 Crete Greeceraquo Lutheran ndash Orthodox Dialogue (Agreed Statements 1985 ndash 1989) (ed) Lutheran Word Federation Geneva 1992 σ 17 555 Η λειτουργική σχέση μεταξύ Αγίας Γραφής και ιεράς Παραδόσεως η οποία καταστρατηγείται μέσα από τις απόψεις του Ζαννουβίου εκφράζεται ως άριστα στα κατωτέρω απόσπασματα α) από τη Δογματική του π Ιωάννου Ρωμανίδου laquoAlthough Holy Scripture is divinely inspired and teaches infallibly in the Church about God and His relations with the world yet Holy Scripture outside the Church (ie the Body of Christ) or the living Deposit of the Tradition does not teach infallibly because the interpretive operation of the Holy Spirithellipis not there to lead to the whole truthraquo Romanides John An Outline of Orthodox Patristic Dogmatics Orthodox Research Institute Rollinsford New Hampshire 2004 σ 93 ndash 95 β) από το πατρολογικό σύγγραμμα του Παναγιώτη Χρήστου laquoWithout the Church the New Testament makes no sense and without the Fathers the Church makes no sense either Thus the books of the NT do not represent something outside the Tradition according to the scheme that distinguishes Scripture from Tradition nor something higher than the Tradition because they are written part of the Tradition of the Apostlesraquo P Chrestou Greek Orthodox Patrology (An introduction to the Study of the Church Fathers) Orthodox Research Institute Rollinsford New

122

Ο Νίκανδρος στο ζήτημα του Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης υπήρξε υποστηρικτής του στενού παλαιστινού κανόνα καθώς αρνείται να συμπεριλάβει στα κανονικά βιβλία556 της Παλαιάς Διαθήκης θεωρώντας τα ως αναγινωσκόμενα και εκτός του Κανόνος τα εξής βιβλία laquoἐκτός δέ τοῦ κανόνος ἀναγινωσκόμενα δέ καλούμενά ἐστι Τωβίτ Ἰουδείθ Σοφία Σολομῶντος Σειράχ καί Μακκαβαίωνraquo557 Από την ως άνω απαρίθμηση παρατηρούμε ότι ο Νίκανδρος δεν συμπεριλαμβάνει σε αυτή τας εξής βιβλία του laquoἜσδραraquo του laquoΒαρούχraquo καί την laquoἘπιστολή Ἱερεμίουraquo ως θα απαιτούσε η πιστή ακολουθία του στενού Κανόνα Το γεγονός αυτό εξηγείται εύκολα λαμβανομένου υπόψιν ότι ο Νίκανδρος στο ζήτημα τούτο ακολουθεί την γνώμη του πανεπιστημιακού δασκάλου του καθηγητή Κ Κοντογόνη ο οποίος στο σύγγραμμά του laquoἘγχειρίδιον Ἑβραϊκῆς Ἀρχαιολογίαςraquo αναφέρει ότι τα ως άνω βιβλία που σημειώνει και ο Νίκανδρος laquoἀποκλείονται τοῦ κανόνοςraquo558

Εν πάση δε περιπτώσει ο κρητικός κληρικός σε ένα ακόμη σημείο αποφασίζει να μην ακολουθήσει την Ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση559 η οποία ως γνωστόν υιοθέτησε τον ευρύ αλεξανδρινό κανόνα των 49 κανονικών βιβλίων συμπεριλαμβανομένων σε αυτόν και των δευτεροκανονικών560 Η επιλογή του αυτή ενδεχομένως δηλώνει μία ακόμη επίδραση της προτεσταντικής θεολογικής σκέψης επί του έργου του δεδομένου ότι οι Μεταρρυθμισμένοι υιοθέτησαν τον στενό ndash παλαιστινό κανόνα αποκλείοντας απ αυτο ν τα δευτεροκανονικά βιβλία του ευρύτερου αλεξανδρινού561 Εν

Hampshire 2005 σ 91 και γ) σε άρθρο του καθηγητή Ι Καραβιδόπουλου ο οποίος τονίζει ότι laquoἡ Παράδοση ndash μία ἔννοια πολλές φορές τελείως παρεξηγημένη καί ἀδικημένη ἀπό τοῦς ἑτερόδοξους θεολόγους ndash δέν εἶναι παρά ἡ βίωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς ἀπό τήν Ἐκκλησία μέσα στήν μακραίωνη ἱστορία της ἡ Ἁγία Γραφή γιά τίς Ὀρθόδοξες συνειδήσεις κατανοεῖται καί βιώνεται μέσα ἀπό ἕνα συγκεκριμένο ἐκκλησιαστικό πρίσμα πού κάνει τήν Παλαιά Διαθήκη νά εἶναι καθρέπτης μέσα στόν ὁποῖο εἰκονίζεται ὁ ἴδιος ὁ Χριστός καί ἡ Ἐκκλησία του καί πού κάνει τήν Καινή Διαθήκη νά εἶναι τό βιβλίο τῆς ἐκκλησίας πού βιώνεται αὐθεντικά μέσα στήν εὐχαριστιακή ἐμπειρίαraquo Ι Καραβιδόπουλου laquoΗ ερμηνεία της Καινής Διαθήκηςraquo οπ σ 329 ndash 335 556 Για την ιστορία του Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης βλ Δ Δόϊκου Συνοπτική Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη Θεσσαλονίκη 1980 σ 79 ndash 100 και Μ Κωνσταντίνου laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo 10012011 στην ιστοσελίδα httpusersauthgr~mkonPDFCANON20OF20OTpdf 557 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 35 Ο Νίκανδρος στο εν λόγω ζήτημα ακολουθεί την γνώμη του Αγίου Αθανασίου όπως αυτή εξεφράσθη στο έργο του laquoἘπιτομή τῆς Θείας Γραφῆςraquo (Δ Δόϊκου Εισαγωγή lsquoγενικήrsquo στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 91) ως και εκείνη του Ιερωνύμου (345 ndash 420 μΧ) στην οποία σημειωτέον laquoθα στηριχθεί αργότερα η προτεσταντική παράδοση για τον χαρακτηρισμό των βιβλίων αυτών ως lsquoαποκρύφωνrsquoraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo οπ σ 12 558 Κ Κοντογόνη Εγχειρίδιον Εβραϊκης Αρχαιολογίας οπ σ 341 559 Δ Δόϊκου Εισαγωγή (γενική) στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 87 Στο ζήτημα του Κανόνος της Παλαιάς Διαθήκης την Ορθόδοξη παράδοση περί της παραδοχής των 49 βιβλίων εκφράζει η Κατήχηση του Κ Οικονόμου Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 29 560 Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί σχετικώς ότι laquoδεν τίθεται θέμα αυστηρά παγιωμένου και κλειστού κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης για την πρώτη χριστιανική Εκκλησία η οποία υιοθέτησε τους Οrsquo ως την ιερή Βίβλο της χωρίς ωστόσο να οριοθετήσει από την αρχή σαφώς τον αριθμό των βιβλίων που αυτή περιέχει Το ίδιο ισχύει και για τους χριστιανούς συγγραφείς των τεσσάρων πρώτων αιώνων οι οποίοι στο σύνολό τους σχεδόν κάνουν αδιάκριτα χρήση τόσο των κανονικών βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης όσο και των εκτός του ιουδαϊκού κανόνα ευρισκομένων τα οποία θεωρούν ως Αγία Γραφή Από τη διαπίστωση αυτή θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η αρχαία Εκκλησία αποδεχόταν έναν ευρύτερο από τη Συναγωγή κανόνα ή ότι δεν έθετε θέμα κανόνα ο κανόνας της Παλαιάς Διαθήκης δεν αποτέλεσε ποτέ κατά την πρώτη χιλιετία του χριστιανισμού εσωτερικό πρόβλημα της Εκκλησίας η οποία παρέλαβε και ερμήνευσε χριστολογικά σύνολη την πνευματική παραγωγή του προχριστιανικού ιουδαϊσμού Θέμα κανόνα της Αγίας Γραφής τέθηκε για την Εκκλησία μόνο στο πλαίσιο της αντιπαράθεσής της είτε προς τον ιουδαϊσμό αρχικά είτε προς τους αιρετικούς στη συνέχειαraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo οπ σ 8 14 ndash 15 561 Την επιλογή τους αυτή υποστηρίζουν έως σήμερον και στα πλαίσια των διμερών Θεολογικών Διαλόγων ως επί παραδείγματι με την Ορθόδοξη Εκκλησία laquo5 The Orthodox and the Lutheran churches have the same Bible comprising the Old and New Testament but the following ten books of the Old Testament have varying degrees of authority in our churches Judith 1 Ezra 1 Maccabees 2 Maccabees 3 Maccabees Tobit Ecclesiasticus Wisdom of Solomon Baruch and the Letter of Jeremiah In the future we will have to discuss the

123

τούτοις οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τρία τινά α) το ζήτημα των όποιων προτεσταντικών επιδράσεων στην θεολογική σκέψη του Ζαννουβίου εν προκειμένω σε σχέση με την τοποθέτησή του έναντι του Κανόνα της Αγίας Γραφής θα πρέπει να συνεκτιμηθεί με την εν γένει αντιρωμαιοκαθολική στάση του κρητικού κληρικού όπως αυτή θα διαφανεί σε επόμενα κεφάλαια της παρούσης εργασίας β) επίσης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το ιστορικο-θε-ολογικό πλαίσιο της εποχής καθώς από τα τέλη του 16ου αιώνα και μετά laquoη θεολογία καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις αντιπαραθέσεις προτεσταντών και ρωμαιοκαθολικών και αρκετοί ορθόδοξοι επηρεάζονται από το κλίμα αυτό Ὲτσι παρατηρείται το φαινόμενο αρκετοί ορθόδοξοι θεολόγοι να στρέφονται κατά του ρωμαιοκαθολικισμού με επιχειρήματα που εμφανίζουν προτεσταντική επίδραση (περιπτώσεις Μητροφάνη Κριτόπουλου και Κυρίλλου Λούκαρη) ή αντίθετα να στρέφονται κατά του προτεσταντισμού με ρωμαιοκαθολικής απόχρωσης θέσειςraquo562 και γ) την εσωτερική συνοχή της σκέψης του Νικάνδρου εν προκειμένω δεδομένου ότι η προτίμησή του στον στενό ndash παλαιστινό κανόνα απορρέει εκ της τοποθετήσεώς του στο θέμα των σχέσεων Αγίας Γραφής και ιερής Παράδοσης563

Ενδιαφέρουσα τυγχάνει και η κατηγοριοποίηση των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης που πραγματοποιεί ο Ζαννούβιος στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του καθώς επιχειρείται μία τετραμερής διαίρεση εν προκειμένω Η ταξινόμηση αυτή συνίσταται στον μερισμό αυτών στις εξής τέσσερεις κατηγορίες νομικά564 ιστορικά565 ηθικά και προφητικά566 Ο κρητικός κληρικός τοιουτοτρόπως φαίνεται να μην ακολουθεί την κλασική διαίρεση του στενού ndash παλαιστινού Κανόνα (Νόμος Προφήτες Αγιόγραφα)567 αλλά να ευρίσκεται πλησιέστερα προς εκείνην του ευρέως ndash Αλεξανδρινού (Ιστορικά Ποιητικά ndash Διδακτικά Προφητικά) γεγονός που υποδηλώνει ασυνέπεια και απουσία συνοχής στην

problem of the canon in more detailraquo Common Statement of the 4th Plenary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission27 May - 4 June 1987 Crete Greece οπ σ 15 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι ο Λούθηρος δεχόταν και τα δευτεροκανονικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης ως επικοδομητικά και ωφέλιμα για τους πιστούς Απόδειξις τούτου αποτελεί το γεγονός ότι laquoοι Λουθηρανοί σήμερα μαζί με τα κανονικά τους βιβλία συνεκδίδουν σε παράρτημα και τα (γι᾽ αυτούς laquoαπόκρυφαraquo) δευτεροκανονικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκηςraquo Δ Δόϊκου Εισαγωγή (γενική) στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 93 562 Συνεχίζοντας ο καθηγητής Μιλτιάδης Κωνσταντίνου την εν λόγω αναφορά του στο ιστορικο ndash θεολογικό πλαίσιο της εποχής θα πει και τα εξής laquoη τάση που εμφανίστηκε στο χώρο της ρωσικής θεολογίας του ιηrsquo μΧ αιώνα κατά προεσταντική προφανώς επίδραση να υποτιμάται το κύρος των εκτός του ιουδαϊκού κανόνα βιβλίωνmiddot η προτεσταντική ορθοδοξία του ιζrsquo μΧ αιώνα θα απολυτοποιήσει σε τέτοιο βαθμό την Αγία Γραφή ώστε να την καταστήσει ένα απαρασάλευτο και αντικειμενικό κριτήριο για τη χριστιανική αλήθειαmiddot η Αγία Γραφή καθίσταται πλέον η μοναδική αυθεντία σ᾽ αυτό το νέο πλαίσιο η Αγία Γραφή δεν κατανοείται πλέον ως ένα τμήμα μιας ευθύτερης παράδοσης διακρινόμενη όμως η Αγιά Γραφή από την παράδοση της Εκκλησίας καθίσταται μια αυτόνομη και αντικειμενική πηγή της πίστηςraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo οπ σ 16 - 18 24 ndash 25 563 Η προτεσταντική θεολογική σκέψη της οποίας βασικά στοιχεία υιοθετεί εν προκειμένω και ο Νίκανδρος βασίζεται στη θεμελιώδη αρχή ότι η Αγία Γραφή υπερέχει της Ιεράς Παραδόσεως και επομένως δε θεωρείται ισάξια πηγή του Χριστιανισμού Ο ζήλος μάλιστα των μεταρρυθμιστών για επιστροφή στις αυθεντικές πηγές του της πίστεως laquoοδήγησε στην αναγνώριση από τις προτεσταντικές Εκκλησίες του εβραϊκού κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης ως του μόνου αυθεντικού και επομένως στην υιοθέτηση του στενού ιουδαϊκού κανόνα Τα εκτός του κανόνα αυτού βιβλία που αναγνώριζε η Εκκλησία της Δύσης ονομάστηκαν lsquoαπόκρυφαrsquo και τα υπόλοιπα lsquoψευδεπίγραφαrsquoraquo Οπ σ 15 ndash 16 564 Στα νομικά συμπεριλαμβάνονται τα εξής laquoΓένεσιςraquo laquoἜξοδοςraquo laquoΛευιτικόνraquo laquoἈριθμοίraquo και laquoΔευτερονόμιονraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 565 Στην κατηγορία των ιστορικών αναφέρονται τα κάτωθι laquoἸησοῦς Ναύηraquo laquoΚριταίraquo laquoῬούθraquo laquoΒασιλειῶν τέσσαραraquo laquoΠαραλειπομένων δύοraquo laquoἜσδραςraquo laquoΝεεμίαςraquo καί laquoἘσθήρraquo Οπ 566 Στα προφητικά ανήκουν τα κάτωθι laquoτέσσαρα τῶν μεγάλων προφητῶν Ἠσαΐου Ἱερεμίου Ἰεζεκιήλ καί Δανιήλ δώδεκα δέ τῶν μικρῶν Ὠσηέ Ἀμώς Μιχαίου Ἰωήλ Ἀβδιοῦ Ἰωνᾶ Ναούμ Ἀβακούμ Σοφονίου Ἀγγαίου Ζαχαρίου καί Μαλαχίουraquo Οπ 567 Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 73

124

σκέψη του εν προκειμένω Σε αντίθεση προς την παραδεδεγμένη επιστημονική άποψη για την τριμερή διαίρεση των βιβλίων τόσο του στενού ndash παιλαιστινού όσον και του ευρέως αλεξανδρινού Κανόνα ο Ζαννούβιος και πάλι πρωτοτυπεί568 αποσπώντας πέντε από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης εκ της συλλογής που ανήκουν (Αγιόγραφα) και εντάσσοντάς τα σε μία νέα κατηγορία που συγκροτεί τα λεγόμενα ηθικά569 Μία διαίρεση που μάλλον αποτελεί σύλληψη του κρητικού κληρικού χωρίς ιδιαίτερα επιστημονικά ερείσματα ακόμη και στον χώρο της προτεσταντικής θεολογικής σκέψης570

Αναφορικά προς τον Κανόνα της Καινής Διαθήκης571 η laquoἹερά Κατήχησιςraquo του Ζαννουβίου καινοτομεί για μία ακόμη φορά Αντί για την πενταμερή διαίρεση των βιβλίων (Ευαγγέλια Πράξεις των Αποστόλων 14 Επιστολές Αποστόλου Παύλου 7 Καθολικές Επιστολές και Αποκάλυψη) ο Ζαννούβιος αναφέρεται σε τετραμερή διαίρεση572 ακολουθώντας την ορολογία που χρησιμοποιείται στον Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης Τοιουτοτρόπως κάνει λόγο για νομικά βιβλία (Ευαγγέλια) ιστορικά (Πράξεις των Αποστόλων) διδακτικά (14 Επιστολές Παύλου και 7 Καθολικές) και προφητικά (Αποκάλυψη του Ιωάννου)

Επιπλέον δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητη μία σημείωση του Νικάνδρου για τη σχέση μεταξύ των δύο Διαθηκών Παλαιάς τε και Καινής Αναγνωρίζοντας τη στενή σχέση και αλληλουχία που υπάρχει μεταξύ των δύο θεωρεί ότι laquoἡ Καινή Διαθήκη ἐρείδεται εἰς τό κύρος τῆς Παλαιάςraquo573 χωρίς όμως να αναφέρεται στον χριστολογικό τρόπο574 ερμηνείας της Παλαιάς Διαθήκης υπό το πρίσμα της Καινής Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για μονομερή έκφραση της

568 Και τούτο συμβαίνει σε αντίθεση προς τη διαπίστωση ότι laquoπαρά τις διαφορές όμως στον αριθμό των βιβλίων κοινό στοιχείο στους κανόνες όλων των χριστιανικών παραδόσεων αποτελεί το σύστημα κατάταξης των βιβλικών έργων που διαφέρει από εκείνο της ιουδαϊκής Βίβλου τα βιβλία της χριστιανικής Παλαιάς Διαθήκης κατατάσσονται σε τρείς ομάδες lsquoΙστορικάrsquo lsquoΠοιητικά ndash Διδακτικάrsquo και lsquoΠροφητικάrsquoraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo οπ σ 21 569 Πρόκειται για τα εξής βιβλία Ψαλμοί Παροιμίαι Εκκλησιαστής Άσμα Ασμάτων και Ιώβ Ζαννουβίου Νικάνδρου Ιερά Κατήχησις οπ Σύμφωνα με τον στενό ndash παλαιστινό Κανόνα τα ως άνω βιβλία εντάσσονται στην κατηγορία των Αγιογράφων ενώ στον ευρύ ndash Αλεξανδρινό αποτελούν τμήμα της συλλογής των Ποιητικών ndash Διδακτικών βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης 570 Για τον Βιβλικό Κανόνα κάθε χριστιανικής ομολογίας βλ Δ Δόϊκου Εισαγωγή (γενική) στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 91 - 94 όπου στην σχετική στήλη για τον ρωμαιοκαθολικό και τον προτεσταντικό Βιβλικό Κανόνα δεν γίνεται καμία αναφορά σε κάποια ιδιαίτερη κατηγορία περί ηθικών βιβλίων 571 Για την ιστορία του Κανόνα της Καινής Διαθήκης βλ Σ Αγουρίδου Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην Αθήνα 1971 σ 70 ndash 72 και Ι Καραβιδόπουλου Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη οπ σ 80 ndash 103 572 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 36 573 Οπ Με την τοποθέτησή του αυτή ο Νίκανδρος αφίσταται από την κυρίαρχη θεολογική τάση των νεωτέρων χρόνων της Μεταρρυθμίσεως όπου αρκετοί ερευνητές laquoἀρνούνται τή θεοπνευστία τῆς Γραφῆς καί θεωροῦν τήν Π Διαθήκη ὡς ἕνα κοινό ἀνθρώπινο βιβλίο πού δέν περιέχει τή θεία αποκάλυψηraquo Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 21 Η απόρριψη της ως άνω προτεσταντικής προοπτικής θεάσεως της αξίας και του κύρους της Παλαιάς Διαθήκης εδράζεται στην ακράδαντη πεποίθηση των χριστιανών και τη βιωμένη εκκλησιαστική εμπειρία σύμφωνα προς τις οποίες laquoη Παλαιά Διαθήκη δεν είναι η μυθολογία των Εβραίων αλλά αποκάλυψη του Θεού προς τους ανθρώπους και καταγραφή της ιστορίας των σχέσεων του Θεού με τον άνθρωπο η χριστιανική πίστη δεν είναι καρπός των θεωρητικών αναζητήσεων κάποιου διανοουμένου ή το κατασκεύασμα κάποιου ιερατείου αλλά αποτέλεσμα της αποκάλυψης του Θεού μέσα στην ιστορία και η Αγία Γραφή αποτελεί την καταγραφή της εμπειρίας της αποκάλυψης αυτής από την κοινότητα εκείνη που τη βίωσε και τη διατήρησε ζωντανή στην παράδοσή τηςraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΠαλαιά Διαθήκη Μυθολογία των Εβραίων ή Βίβλος της Εκκλησίαςraquo 10012011 στην ιστοσελίδα httpusersauthgr~mkonPDFOLD20TESTAMENT_CHURCHpdf σ 7 - 8 574 laquoΕρμηνεύοντας λοιπόν η Εκκλησία χριστολογικά τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης δίνει σε αυτά ένα εντελώς διαφορετικό νόημα από εκείνο που τα ίδια κείμενα έχουν για τη Συναγωγή Με αυτό τό νέο νόημα ενσωματώνει η Εκκλησία τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης στην δική της Αγία Γραφή και τα θεωρεί πλέον τμήμα της δικής της παράδοσης νομομοποιώντας έτσι ταυτόχρονα το δικαίωμά της να είναι αυτή ως rsquoνέος Ισραήλrsquo η κληρονόμος των επαγγελιών του Θεού και όχι η Συναγωγήraquo Οπ σ 13

125

σχέσης που διέπει τις ως άνω δύο Διαθήκες δεδομένου ότι κατά την ορθόδοξη βιβλική και πατερική ερμηνευτική παράδοση η σχέση των δύο είναι αμφίδρομη Ὸπως η Καινή Διαθήκη αποτελεί την εκπλήρωση των μεσσιανικών προσδοκιών της Παλαιάς έτσι και η τελευταία ερμηνεύεται εκκλησιαστικώς575 ορθά ως μεσσιανική προσδοκία μόνο εντός του πλαισίου της ερμηνευτικής εξαρτήσεώς της από την Καινή576 Ως εξάγεται παρά ταύτα εκ των ανωτέρω δεν υπάρχουν στη θεολογική σκέψη του Νικάνδρου έστω και απλές ενδείξεις που να υποδηλώνουν αμφισβήτηση ή υποτίμηση εκ μέρους του κρητικού κληρικού εις την laquoἀπόλυτον ἑνότητα τῆς διδασκαλίας καί ἀποκαλυπτικῆς ἐμπειρίας μεταξύ Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκηςraquo577 33 Η ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως Τριαδολογία Χριστολογία Εκκλησιολογία

Η laquoἹερά Κατήχησιςraquo του Ζαννουβίου επιχειρεί να ψηλαφίσει και θέματα δογματικά που σχετίζονται με την θεολογία της Εκκλησίας όπως αυτά αποτυπώνονται στο Σύμβολο της Πίστεως Αφετηρία της θεολογικής του σκέψεως αποτελεί η πεποίθησή του ότι laquoαἱ Ἀλήθειαι τῆς Θείας Ἀποκαλύψεως ἐν συνόψει περιέχονται εἰς τό Σύμβολον τῆς Πίστεωςraquo578 το οποίο και αναλύεται τμηματικά σε πέντε μέρη579 σύμφωνα προς τη θεματολογία του το μυστήριο της Αγίας Τριάδος περί ενανθρωπήσεως του Χριστού περί Εκκλησίας περί Βαπτίσματος και περί αναστάσεως των νεκρών και της ζωής του μέλλοντος αιώνος580

Η εν λόγω θεολογική σκέψη του Νικάνδρου αποτελεί τμήμα ενός ιδιαίτερου τμήματος της Κατηχήσεώς του που τιτλοφορείται laquoΤά μυστήριαraquo

575 Για την σχέση της ακαδημαϊκής ερμηνευτικής της βίβλου και της Εκκλησίας βλ το άρθρο του Μ Κωνσταντίνου laquoΑκαδημαϊκή ερμηνευτική της βίβλου και Εκκλησίαraquo στον τόμο Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (προβλήματα μεταφραστικά φιλολογικά ιστορικά ερμηνευτικά θεολογικά)raquo Εισηγήσεις Ζrsquo συνάξεως ορθοδόξων βιβλικών θεολόγων Βουκουρέστι 25 ndash 30 Σεπτεμβρίου 1993 εκδ Ὰρτος Ζωής Αθήνα 1996 σ 344 ndash 351 576 Επί του θέματος της σχέσεως μεταξύ των δύο Διαθηκών βλ άρθρον του Ι Φούντα με τίτλο laquoПαλαιά Διαθήκη και Kαινή Διαθήκη Үπάρχει σχέση μεταξύ τoυςraquo την 26112009 στην ιστοσελίδα httpwwworthodox-answersgrnode463 Στο ως ανω άρθρο παρατίθεται η κατατοπιστική ρήση του Ι Χρυσοστόμου εν προκειμένω laquoΠρoέλαβε τήν Καινήν ἡ Παλαιά καί ἡρμήνευσε τήν Παλαιάν ἡ Καινή Оὐ καινά τά καινά πρoέλαβε γάρ τά παλαιά Оὐκ ἐσβέσθη τά παλαιά ἡρμηνεύθη γάρ ἐν τῇ Καινῇraquo 577 Ι Ρωμανίδου Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας οπ σ 157 Ο καθηγητής Μιλτιάδης Κωνσταντίνου αναφερόμενος στη θέση της Παλαιάς Διαθήκης στην Ορθόδοξη Εκκλησία θα τονίσει ότι η διάκριση σε Παλαιά και Καινή Διαθήκη δεν είναι ποιοτική αλλά καθαρά χρονική δηλαδή τεχνική καθώς η ενότητα των δύο Διαθηκών είναι αδιαμφισβήτητη εφόσον στην Παλαιά Διαθήκη laquoκατά κύριο λόγο φαίνεται καθαρά η ιστορική διάσταση της αποκάλυψης του Θεούraquo Μ Κωνσταντίνου Ρήμα Κυρίου κραταιόν εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1998 σ 18 ndash 19 Περί του χριστολογικού πνεύματος ερμηνείας των δύο Διαθηκών όπου ο Χριστός αποτελεί τον συνδετικό κρίκο Παλαιάς τε και Καινής βλ Στ Καλαντζάκη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη οπ σ 54 ndash 60 Στο τελευταίο σύγγραμμα η σχέση μεταξύ των δύο Διαθηκών περιγράφεται μεταξύ άλλων ως ένα laquoδίπρακτο θεατρικό ἔργο ὅπου ἡ δεύτερη και τελική πράξη μέ τά συμβάντα τῆς Καινῆς προϋποθέτει γιά τήν κατανόησή της τήν πρώτη πράξη μʼ ἐκείνα τῆς Παλαιᾶς τά ὁποῖα καθαυτά μένουν πάλι ἀνεκπλήρωταraquo Πρβλ Μ Κωνσταντίνου laquoΠαλαιά Διαθήκη Μυθολογία των Εβραίων ή Βίβλος της Εκκλησίαςraquo οπ σ 11 ndash 14 578 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 37 579 Ο Κ Οικονόμος στην Κατήχησή του κάνει λόγο για τριμερή διαίρεση του Συμβόλου της Πίστεως σύμφωνα με τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος το αrsquo άρθρο αναφέρεται στον Θεό Πατέρα τα υπόλοιπα έξι στον Θεό Λόγο και τα τελευταία πέντε στο Ὰγιο Πνεύμα και στα χαρίσματά του Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 33 Η ανάλυση δε των άρθρων του Συμβόλου που επιχειρεί ο θεσσαλός κληρικός είναι σαφώς εκτενέστερη από εκείνη του Ζαννουβίου Καταλαμβάνει 34 σελίδες στην Κατήχησή του επειδή σε αυτό το τμήμα συνεξετάζονται και ζητήματα Εκκλησιολογίας ως και τα περί των ιερών μυστηρίων της Εκκλησίας 580 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 39

126

Προκαλεί ωστόσο εντύπωση το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος στο προλογικό του σημείωμα περί μυστηρίων δεν κάνει λόγο για την Εκκλησία ως σώμα Χριστού παρά μόνο για laquoθρησκεία ἥν ὁ Ἰησούς Χριστός ἐδίδαξενraquo581 την οποία μάλιστα διακρίνει σε θεωρητική laquoσυνισταμένη ἐν τῇ πίστειraquo582 και πρακτική laquoἐν ταῖς τελεταῖςraquo583 Ακριβώς εντός αυτού του πλαισίου ο συγγραφέας της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo τοποθετεί και το ζήτημα των μυστηρίων προβαίνοντας σε μία ξένη προς την Ορθόδοξη διδασκαλία και συνεπώς λίαν αδόκιμη διάκριση584 μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών μυστηρίων με τον όρο εσωτερικά αναφέρεται στα μυστήρια της Αγίας Τριάδος της Θείας ενανθρωπήσεως και της Εκκλησίας ενώ ως εξωτερικά υπολαμβάνει τα laquoἑπτάraquo μυστήρια της Εκκλησίας τα οποία και θεωρεί ως εξωτερικά σημεία μέσω των οποίων μεταδίδεται η Θεία χάρις585

Αναφορικά με το πρώτο laquoεσωτερικόraquo μυστήριο εκείνο της Αγίας Τριάδος εισαγωγικώς σημειούται ότι ο Νίκανδρος ακολουθεί πιστά την Ορθόδοξη Παράδοση στο ζήτημα του Filioque586 επισημαίνοντας την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος laquoἐκ μόνου τοῦ Πατρόςraquo587 και διακρίνοντας σαφώς μεταξύ της πρακτικής που ακολουθήθηκε σε Ανατολή και Δύση για να

581 Οπ σ 40 Η έννοια που ο Νίκανδρος δίνει περί της Εκκλησίας ως laquoθρησκευτικής κοινωνίας ἠθικῶς ἀναγκαίαςraquo θα αναπτυχθεί στο ΣΤrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας (σ 272 ndash 274) καθώς αυτή συνδέεται στενά με την εκκλησιαστική-ιδεολογική ταυτότητα του κρητικού κληρικού 582 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 583 Οπ 584 Στην Δογματική επιστήμη η έννοια του μυστηρίου είναι ευρεία και πολυσήμαντη Πέρα από την κλασική έννοια των εκκλησιαστικών τελετών που περιγράφεται κατωτέρω η γενική έννοια της λέξεως laquoμυστήριαraquo στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται στο σύνολο των αληθειών της Χριστιανικής πίστεως που υπερβαίνουν τη διανοητική σύλληψη του ανθρώπου όπως αυτά που ο Ζαννούβιος προσδιορίζει ως εσωτερικά μυστήρια Υπάρχει δε και άλλη έννοια η οποία αναφέρεται σε όλα εκείνα τα πράγματα τα οποία έχουν θρησκευτική σημασία Παρά ταύτα η μόνη διάκριση με παραπλήσια ορολογία από εκείνη που χρησιμοποιεί ο Νίκανδρος αφορά στη διαίρεση εκείνη των σχολαστικών δογματικών εγχειριδίων που αναφέρονται σε εξωτερικόν ή ορατόν ή φυσικόν μέρος από την μία και σε αόρατον ή υπερφυές μέρος από την άλλη των μυστηρίων της Εκκλησίας Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 294 297 585 Ο εν λόγω ορισμός που ο Ζαννούβιος δίνει περί των εξωτερικών μυστηρίων τυγχάνει σαφώς δυτικής προελεύσεως Θυμίζει δε τον κλασικό ορισμό των σχολαστικών εγχειριδίων της Δογματικής περί θεοσυστάτων τελετών που εμφαίνουν και μεταδίδουν την αόρατη θεία χάρη όπως αυτός προεβλήθη από τον Χρ Ανδρούτσο στο σύγγραμμά του Δογματική οπ σ 316 Πρβλ Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 150 Ανάλογος υπήρξε και ο ορισμός του Αμίλκα Αλιβιζάτου ο οποίος έκανε λόγο για μέσα παροχής της Θείας Χάριτος Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 64 Η άποψη του Νικάνδρου απέχει πόρρω από την Ορθόδοξη πατερική σκέψη κατά την οποία τα μυστήρια laquoὡς ἐκφάνσεις τῆς σχέσεως κτιστοῦ καί ἀκτίστου φανερώνονται ὡς ἐνέργειες λειτουργίες καί ἔργα τοῦ (ἐκκλησιαστικοῦ) σώματος πού τελειώνουν τήν προκοπή τῶν μελῶν στά πλαίσια τῆς μετοχῆς στή ζωή τοῦ Θεοῦ καί ἄρα στά πλαίσια τῆς θεογνωσίαςraquo Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 465 Πλησιέστερα προς την Ορθόδοξη άποψη ευρίσκεται ο αντίστοιχος ορισμός του Κ Οικονόμου laquoὠνομάσθησαν δέ μυστήρια αὗται αἱ ἱεραί τελεταί διότι μυούμεθα διά τῶν ὁρατῶν τούτων τά ἀόρατα μέρος τι βλέποντες καί μέρος τι πιστεύοντεςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 62 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι ο ορισμός του Νικάνδρου περί των ι μυστηρίων απηχούσε την κυρίαρχη θεολογική προσέγγιση της εποχής του Και τούτο καθώς ανάλογη ερμηνευτική προσέγγιση ακολουθεί εν προκειμένω και ο καθηγητής Θεολογίας Αναστάσιος Διομήδης-Κυριακός στο έργο του Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 94 Αλλά και η αρίθμηση των μυστηρίων διά του αριθμού 7 μαρτυρά επίδραση της σχολαστικής θεολογίας (του Θωμά Ακινάτη) επί της σκέψεως του Ζαννουβίου δεδομένου ότι μέχρι καί τον 14ο αιώνα στην Ορθόδοξη παράδοση δεν επιχειρήθηκε ποτέ αρίθμηση τούτων Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 471 586 Μία ευσύνοπτη και πλήρης ανάλυση όλων των θεολογικών και λοιπών διαστάσεων περί της διδασκαλίας του Filioque εκτίθεται στα δογματικά σύγγραμματα α) Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 127 ndash 134 β) Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 28 ndash 30 γ) J Romanides An Outline of Orthodox Patristic Dogmatics οπ σ 30 ndash 45 και δ) Γ Μαρτζέλου laquoΟι απαρχές και οι προϋποθέσεις του Filioque στη δυτική θεολογική παράδοσηraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Αrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 101 ndash 131 587 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 42

127

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι laquoἡ Ἀνατολή ἐμμένει σταθερά εἰς τήν πίστιν τῶν Πατέρων ἡμῶν φυλλάτουσα ἀμείωτον τήν Ἱεράν ταύτην παρακαταθήκηνraquo588

Στο ζήτημα της σχέσης των προσώπων της Αγίας Τριάδος ο Νίκανδρος αποδίδει επακριβώς την ως άνω σχέση καθώς ορθώς αναγνωρίζει τον Πατέρα ως αρχή και αιτία των υπολοίπων δύο προσώπων του Υιού και του Αγίου Πνεύματος Η επισήμανση του κρητικού κληρικού ότι laquoτά τρία ταῦτα ὑποστάσεις ἤ πρόσωπα καλούμενά ἐστιν ἀσυγχύτως ἐν ἀλλήλοις ἡνωμένα κατά τάς ἰδιότηταςraquo589 πρέπει να εκληφθεί υπό την έννοια ότι ούτε ο Υιός ούτε το Ὰγιο Πνεύμα κατά τις ιδιότητες νοούνται χωρισμένα από τον Πατέρα Το γεννητό δηλαδή και το εκπορευτό προϋποθέτουν ως αιτία τον Πατέρα590 Και τούτο παρά το γεγονός ότι η συνάφεια του κειμένου δείχνει ξεκάθαρα ότι η ως άνω αναφορά του Ζαννουβίου δεν αφορά τις κοινές θείες ιδιότητες της Αγίας Τριάδος591 αλλά τα λεγόμενα υποσταστικά592 ιδιώματα εκάστου Θείου Προσώπου Το κείμενο της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo συνεχίζει ως εξής laquoΤά τρία ταῦτα ὑποστάσεις ἤ πρόσωπα καλούμενά ἐστιν ἀσυγχύτως ἐν ἀλλήλοις ἡνωμένα κατά τάς ἰδιότητας ὁ μέν ΠΑΤΗΡ ἐστιν ἀρχή καί αἰτία τῶν δύο ὅθεν ἀναίτιος καί ἀγέννητος ὁ δέ Υἱός ἐκ τοῦ Πατρός γεγεννημένος ἀχρόνως Τό δέ Πνεῦμα τό ἅγιον ἐκ μόνου τοῦ Πατρός ἐκπορεύεταιraquo593

Το θέμα της ενότητας της Αγίας Τριάδος κατά την πατερική παράδοση εντοπίζεται στα κατωθι τρία στοιχεία α) στην ενότητα της ουσίας β) την ενότητα των ενεργειών και γ) την αναγνώριση του προσώπου του Πατρός ως πηγής και αιτίας της Αγίας Τριάδος594 Από τα ανωτέρω τρία ο Ζαννούβιος δεν

588 Οπ σ 39 589 Οπ σ 42 590 laquoΤά ὑποστατικά ὀνόματα ἐκφράζουν τήν ἀμοιβαία σχέση τῶν Προσώπων τίς lsquoσχέσειςrsquo Τά τρία πρόσωπα εἶναι τρεῖς τρόποι ὑπάρξεως ἀχώριστα καί ὅμως μή συγχεόμεναraquo G Florovsky Οι Ανατολικοί Πατέρες του τετάρτου αιώνα μφρ Π Πάλλης εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2006 σ 200 ndash 201 591 Ὸπως πχ η Αιωνιότηττα η Αγιότητα η Παντοδυναμία η Παντογνωσία η Πανταχού παρουσία κα Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 73 ndash 75 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εν προκειμένω παρουσιάζει το έργο laquoΘεολογία Δογματική κατά Συντομίαν ἤ τε Συνταγμάτιον Θεολογικόνraquo του Βικεντίου Δαμοδού Ούτος διακρίνοντας σαφώς μεταξύ των φυσικών και των υποστατικών ονομάτων της Αγίας Τριάδος έλεγε χαρακτηριστικά ότι laquoφυσικά ὀνόματα λέγονται ἐκεῖνα τά ὁποῖα εἶναι ἴδια τῆς θεότητος κοινά δηλαδή τῶν τριῶν ὑποστάσεων ἀπό τά φυσικά ὀνόματα τῆς θεότητος ἄλλα σημαίνουσι τήν θείαν φύσιν ὑπαρκτικῶς καί οὐσιαστικῶς ὑπάρχουσαν καί τοῦτα λέγονται ἑνικῶς περί τῶν τριῶν ὑποστάσεων ἄλλα σημαίνουσι τήν φύσιν ἐπιθέτως καί τοῦτα ὡς ἐπίθετα ὀνόματα λέγονται πληθυντικῶς Προσωπικά καί ὑποστατικά λέγονται ἐκεῖνα τά ὁποῖα εἶναι τά συστατικά τῶν ὑποστάσεων καί τῶν προσώπων τά φυσικά ὀνόματα δέν σημαίνουσιν ὑπόστασιν καί πρόσωπον καθώς τά φανερώνουσι τά ὑποστατικάraquo Β Δαμοδού Θεολογία Δογματική κατά Συντομίαν οπ σ 38 ndash 39 592 Τα υποστατικά ιδιώματα της Αγίας Τριάδος ως γνωστόν αφορούν την αγεννησία του Πατρός το γεννητόν του Υιού και το εκπορευτόν του Αγίου Πνεύματος Η αρχαία Εκκλησία στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει την αιρετική διδασκαλία των Μοναρχιανών που ομιλούσαν για ταυτότητα ουσίας ενεργειών και υποστάσεων μεταξύ των Προσώπων της Αγίας Τριάδος προέταξε την έννοια των ακοινώνητων υποστατικών ιδιωμάτων που χαρακτηρίζουν αποκλειστικώς ένα έκαστον εξ αυτών laquoWhile in terms of energy dominion or kingdom or glory or all powers and energies there is an absolute identity between Father and Son who have everything in common lsquorsquofatherhoodrsquorsquo and lsquorsquosonshiprsquorsquo are incommunicable All then are common exceprt the hypostatic properties ie fatherhood and sonship which are incommunicableraquo J Romanides An Outline of Orthodox Patristic Dogmatics οπ σ 15 593 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 594 Ο διαπρεπής θεολόγος και επίσκοπος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Σερβίας Αθανάσιος Γιέφτιτς λέγει χαρακτηριστικά ότι laquoἡ ὑπόσταση τοῦ Πατέρα ἡ θεία οὐσία καί ἡ ἑνιαία ἐνέργεια εἶναι οἱ ἀρχές τῆς ἑνότητος μέσα στήν Τριάδα ἀν καί ὁ Υἱός γεννᾶται καί τό Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπό ἕνα μόνο Πατέρα καί δύο μαζί ἀλλά κατά ἕναν τρόπο προσωπικό τρόπο ὑπάρξεως διαφορετικό γιά τόν καθένα καί ὅμως ὑπάρχει μία σχέση μεταξύ Υἱοῦ καί Πνεύματοςraquo για να προσδιορίσει τη σχέση αυτή μόνο στο πλαίσιο της Αποκαλύψεως της Οικονομικής Τριάδος και όχι στην σφαίρα της αϊδίου προσωπικής υπάρξεως της Τριάδος (των τριών Υποστάσεων) στην Τριαδολογία Α Γιέφτιτς Χριστός η Χώρα των Ζώντων εκδ Ίνδικτος Αθήνα 2007 σ 262 267

128

κάνει ουδεμία αναφορά στο θέμα της ενότητος της ενέργειας της Αγίας Τριάδος595

Η Χριστολογία596 του Ζαννουβίου όπως αυτή εν συντομία εκτίθεται στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του στο τμήμα που διαλαμβάνει τα εσωτερικά μυστήρια και δη τα περί του μυστηρίου της ενανθρωπήσεως του Υιού του Θεού597 δεν εμφανίζει ιδιαίτερα προβλήματα598 Και τούτο διότι ο Νίκανδρος κάνει αναφορά τόσο στην αΐδια εκ Πατρός γέννηση του Χριστού όσο και στην οικονομική φανέρωσή του599 εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου Περαιτέρω ο κρητικός κληρικός αναφέρεται α) στις δύο ακέραιες φύσεις laquoτήν θεότητα καί τήν ἀνθρωπότητα ἀτρέπτους καί ἀκεραίας ἐν μιᾷ ὑποστάσειraquo600 (συνύπαρξη των δύο φύσεων στο ένα πρόσωπο του Θεανθρώπου ndash αντίδοση ιδιωμάτων)601 β)

595 Την περιοριστική αντίληψη του Ζαννουβίου στο θέμα της Τριαδικής ενότητας εκφράζει με τον πλέον περιεκτικό τρόπο το ακόλουθο απόσπασμα της laquoἹερᾶς Κατηχήσεώςraquo του (Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 43) laquoτό κοινόν πράγματι θεωρεῖται διά τε τό συναΐδιον καί τό ταὐτόν τῆς οὐσίαςraquo Ο Ζαννούβιος αναγνωρίζοντας την διαφορετικότητα των υποστάσεων λέγει χαρακτηριστικά τα εξής laquoτήν διαφοράν τῶν ἰδιοτήτων ἐν τῇ ὑποστάσει οὐχί δέ ἐν τῇ οὐσίᾳ νοοῦμεν διότι αἱ μέν ὑποστάσεις ἄλλαι ἡ δέ Θεότης ἡ αὐτήraquo Οπ σ 44 Την πατερική διδασκαλία εν προκειμένω εκφράζει κατά τρόπον σαφή η Αρχιερατική Ομολογία Πίστεως την οποία αναγιγνώσκει ο εκάστοτε εψηφισμένος επίσκοπος της Ορθοδόξου Εκκλησίας ως εισαγωγικό τμήμα της χειροτονίας του εις τον τρίτον βαθμόν της ιερωσύνης laquoΠιστεύω εἰς ἕνα Θεόν ἐν τρισί Προσώποις μεριζόμενον Πατέρα φημί καί Υἱόν καί Ἅγιον Πνεῦμα μεριζόμενον λέγω κατά τόν τῆς ἰδιότητος λόγον άμέριστον δέ κατά τήν οὐσίαν Μονάς κατά τήν οὐσίαν καί φύσιν καί μορφήν Τριάς κατά τήν ἰδιότητα καί ὀνομασίανraquo lsquorsquoΤάξις γινομένη ἐπί χειροτονίᾳ Ἐπισκόπουrsquorsquo Αρχιερατικόν εκδ (γrsquo) Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος 1994 σ 89 Πρβλ Γ Μαρτζέλου Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγα Βασίλειον οπ σ 58 ndash 75 και Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 25 ndash 26 596 Συνοπτική έκθεση της Χριστολογίας κατά τήν Ορθόδοξη Παράδοση βλ D Staniloae Ο Θεός ο κόσμος και ο άνθρωπος οπ σ 120 ndash 124 Πρβλ Γ Μαρτζέλου α) Γένεση και Πηγές του Ὸρου της Χαλκηδόνας Συμβολή στην ιστορικοδογματική διερεύνηση του Ὸρου της Δrsquo Οικουμενικής Συνόδου εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 β) Η Χριστολογία του Βασιλείου Σελευκείας και η οικουμενική σημασία της εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 γ) laquoΗ συμβολή του Βασιλείου Σελευκείας στη διαμόρφωση του Χριστολογικού δόγματοςraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Αrsquo οπ σ 155 ndash 218 και δ) laquoΗ γέννηση του Υιού και η ελευθερία του Πατέρα κατά την πατερική παράδοση του Δrsquo αιώναraquo στα Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα lsquoΟ επουράνιος Πατήρrsquo (10 ndash 13 Νοεμβρίου 1992) Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1992 σ 289 - 310 597 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 45 - 48 598 Ο Νίκανδρος στα περί Ιησού Χριστού αποτυπώνει καλύτερα την ορθόδοξη άποψη περί της ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου εν σχέσει προς τον Κ Οικονόμο δεδομένου ότι αποφεύγει να χρησιμοποιήσει σχολαστική ορολογία Αντιθέτως ο θεσσαλός κληρικός στο τμήμα εκείνο που αναφέρεται στα αίτια της ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου εμφανίζεται επηρεασμένος από την δυτική σχολαστική σκέψη Λέγει χαρακτηριστικά ο Οικονόμος ότι ο Χριστός μεταξύ άλλων ενηνθρώπησε laquoδ) διά νά ἀποθάνῃ καί μέ τόν θάνατόν του ἱκανοποιήσας τήν δικαιοσύνην τοῦ Θεοῦ νά μᾶς ἐλευθερώσῃ ἀπό τήν πρέπουσαν τιμωρίαν καί ἀξιώσῃ ἡμάς τῆς αἰωνίου ζωῆςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 41 Ουσιαστικά ο Κ Οικονόμος επαναλαμβάνει την άποψη του Ανσέλμου Καντερβουρίας ο οποίος θέτει ως απαραίτητη προϋπόθεση της σωτηρίας την ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης δια της ενανθρωπήσεως και του σταυρικού θανάτου του Χριστού Ν Ματσούκα Οικουμενική Κίνηση οπ σ 102 και Δ Τσελεγγίδη Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης οπ σ 90 - 139 Κατά τον Αγ Ιωάννη τον Δαμασκηνό ο σωτηριώδης σκοπός της θείας ενανθρωπήσεως συνίστατο στην απελευθέρωση του ανθρώπου από την τυραννική εξουσία του διαβόλου laquoμέ τήν ἀνάδειξη τοῦ ἰδίου τοῦ ἡττημένου σέ νικητή καί μάλιστα μέ ἀνταποδοτικό καί ὁμοιοπαθητικό τρόποmiddot γι᾽ αυτό ἡ ἐξαπάτηση τοῦ διαβόλου καί ὄχι ἡ ἄσκηση βίας ἐναντίον του συνιστᾶ γιά τόν Δαμασκηνό βασικό στοιχεῖο τοῦ σοφοῦ καί μεγαλειώδους σχεδίου τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπουraquo Γ Μαρτζέλου laquoΗ ενανθρώπηση του Λόγου κατά τον Αγ Ιωάννη το Δαμασκηνό και η σημασία της για τη θεολογία τουraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Γrsquo οπ σ 143 ndash 145 599 laquoὉμολογοῦμεν ὅτι ὁ υἱός τοῦ Θεοῦ ἐγεννήθη μέν ἐκ τοῦ Πατρός πρό αἰώνων ἐπ᾽ ἐσχάτων δέ τῶν χρόνων διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν ἐγένετο ἐκ Πνεύματος ἁγίου καί Μαρίας τῆς Παρθένου κατά σάρκαraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 45 600 Οπ σ 47 ndash 48 601 Ο Ζαννούβιος διά της εν λόγω αναφοράς του αναφέρεται στην δογματική απόφαση της Δrsquo Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνος Βλ Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 88 ndash 94

129

στα ημέτερα (αδιάβλητα) πάθη τα οποία προσέλαβε ο Χριστός πλήν της αμαρτίας602 ως και γ) στα της θείας φύσεως αποδίδοντας σε αυτή τα χαρακτηριστικά της απαθείας της αθανασίας του απεριλήπτου και της μη αλλοιώσεως603 Παρά ταύτα ο κρητικός κληρικός αποφεύγει να αναφερθεί ρητώς604 στη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού όπως πχ πράττει ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στην Κατήχησή605 του

Το τρίτο και τελευταίο κατά τον Ζαννούβιο εσωτερικό μυστήριο αφορά την Εκκλησία606 Ὸπως συμβαίνει με την Κατήχηση του Κ Οικονόμου έτσι και στο κατηχητικό σύγγραμμα του Ζαννουβίου η περί Εκκλησίας και των ιερών μυστηρίων της Εκκλησίας διδασκαλία αποτελεί μέρος της ερμηνείας του Συμβόλου της Πίστεως Ωστόσο η περί Εκκλησιολογίας αντίληψη του κρητικού κληρικού τυγχάνει επίσης προβληματική Και πρώτα από όλα ο ορισμός που επιχειρεί να αποδώσει στην Εκκλησία laquoὡς ὁρατή κοινωνία θρησκευτική ἥτις φυλάττει τήν Θεόθεν ἀποκαλυφθεῖσαν θρησκείανraquo607 τυγχάνει άκρως περιοριστικός και παρελκυστικός υποδηλώνοντας σαφέστατη δυτική προτεσταντικής υφής επίδραση608 Προς τούτο συνηγορεί και η διαπίστωση ότι αποφεύγει ο κρητικός κληρικός να κάνει οποιαδήποτε νύξη ή αναφορά στον καθιδρυματικό χαρακτήρα της Εκκλησίας όπως έπραξαν κατά καιρούς αρκετοί ορθόδοξοι δογματολόγοι609 επηρεασμένοι από τη σχολαστική ρωμαιοκαθολική σκέψη

Επιπλέον ο Ζαννούβιος διακρίνει μόνο τρεις περιόδους στη ζωή της Εκκλησίας α) από Αδάμ μέχρι Μωυσέως (περίοδος Πατριαρχών) β) από Μωυσέως μέχρι Ιησού Χριστού (περίοδος του Νόμου) και γ) από Ιησού Χριστού μέχρι της Δευτέρας Παρουσίας Η τριμερής αυτή κατάτμηση ωστόσο

602 laquoὃς ἔπαθε μέν τά ἡμέτερα πάθη οἷον ἐπείνησεν ἐδίψησε κατά σάρκα πλήν τῆς ἁμαρτίαςraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 45 603laquoἀπαθής δέ καί ἀναλλοίωτος διέμεινε κατά τήν Θεότητα ἀθάνατος δέ διέμεινε διά τήν Θεότητα ὡς ἀπαθής τοῦ Θεοῦ δύναμις κατά δέ τήν Θεότητα ἀπερίληπτος ἐστι πάντα τόπον περιέχων μετά τοῦ Πατρός τοῦ ἀϊδίουraquo Οπ σ 46 ndash 47 604 Εμμέσως μόνον μπορεί να εξαχθεί ότι ο Ζαννούβιος αναφέρεται στην Δευτέρα Παρουσία στο τμήμα εκείνο που ομιλεί περί της αναστάσεως των νεκρών και την ζωή του μέλλοντος αιώνος όπου και γίνεται λόγος για μερική (ως επακόλοθο του φυσικού θάνατου) και κοινή συντέλεια κατά τη Δευτέρα Παρουσία Τούτο ενδεχομένως να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Ζαννούβιος αντιλαμβάνεται τα περί της μελλούσης ζωής σε ηθικό και όχι οντολογικό επίπεδο ως laquoπλήρωση τοῦ ἠθικοῦ σκοποῦ τοῦ ἀνθρώπουraquo Οπ σ 83 ndash 86 605 Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και η εποχή του οπ σ 81 ndash 82 606 Θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Νίκανδρος προχωράει από τη διαπραγμάτευση της Χριστολογίας στην Εκκλησιολογία χωρίς να ασχοληθεί με το ζήτημα της Πνευματολογίας Οι όποιες αναφορές του περί Αγίου Πνεύματος περιορίζονται στο πλαίσιο της θεωρήσεως του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος Εν αντιθέσει προς την απουσιάζουσα Πνευματολογία του Ζαννουβίου ο Κ Οικονόμος πριν να εισέλθει σε εκκλησιολογικά ζητήματα αφιερώνει ιδιαίτερη ενότητα στον ρόλο του γrsquo Προσώπου της Αγίας Τριάδος Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 51 ndash 53 607 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 48 608 Η επίδραση αυτή θα πρέπει να θεωρηθεί ως προερχομένη εκ των κόλπων του Προτεσταντισμού Και τούτο διότι σε αντίθεση με τον Ρωμαιοκαθολισμό που προέταξε τον καθιδρυματικό χαρακτήρα της Εκκλησίας στον Προτεσταντισμό και πάντοτε στα πλαίσια της εκκλησιολογικής διελκυνστίδας του 16ου αιώνος υπερτονίστηκε η έννοια της εν Αγίω Πνεύματι κοινωνίας των πιστών Βλ Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 353 Οφείλουμε ωστόσο να σημειώσουμε ότι ο ορισμός του Ζαννουβίου δεν μπορεί εξ ανάγκης να ταυτιστεί πλήρως με την προτεσταντική αντίληψη περί Εκκλησίας δεδομένου ότι αναφέρεται σε laquoὁρατή θρησκευτική κοινωνίαraquo καθ᾽ ην στιγμήν τυγχάνει γνωστόν ότι laquoτό κοινό γνώρισμα τῶν προτεσταντικῶν τῆς Ἐκκλησίας ὁρισμῶν εἶναι ὅτι οὗτοι τιθέμενοι τήν Ἐκκλησίαν ὡς ἀόρατον ἤ παραθεωροῦσι παντάπασι τήν ὁρατήν τῆς Ἐκκλησίας ὄψιν ἤ προσαρτῶσιν αὐτήν ὅλως ἐξωτερικῶς καί ἀσυμβιβάστωςraquo Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 261 Πρβλ του ιδίου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 56 ndash 57 609 Ενδεικτικώς αναφέρονται οι περιπτώσεις του Α Αλιβιζάτου (Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σσ 15 ndash 16 64) του Π Τρεμπέλα (Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας τ Βrsquo Αθήνα 1959 σελ 317) και του Χρ Ανδρούτσου (Δογματική οπ σ 262 και Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 57)

130

αποτελούσε για τα κατηχητικά συγγράμματα της εποχής μία αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα Παραδείγματος χάριν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στην Κατήχησή του αποδέχεται και εκφράζει την ίδια διαίρεση κάνοντας επίσης λόγο για τις ίδιες τρεις περιόδους610 που αναφέρονται ανωτέρω Η άνω διαίρεση είναι εξίσου μυωπική και απλουστευμένη δεδομένου ότι δεν ακολουθεί τη σχετική πενταμερή πατερική διαίρεση611 η οποία κάνει λόγο για α) την Εκκλησία των πρωτοτόκων (του πρώτου νοητού κόσμου των αιώνων) β) την Εκκλησία της αισθητής και νοητής παραδείσιας κοινωνίας (των πρωτοπλάστων) γ) την εκλογή και ιστορία του περιούσιου λαού δ) την Εκκλησία του Παρακλήτου και ε) την εσχατολογική τελείωση της Εκκλησίας Παρά ταύτα οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στον Νίκανδρο ότι αποδέχεται και προβάλλει στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του τη συνέχεια της Εκκλησίας μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού laquoἩ ἐκκλησία καί κατά τάς τρεῖς περιόδους βάσιν ἔσχε τήν αὐτήν αὐτόν τόν Ἰησοῦν Χριστόν ἡ δέ διαφορά ὅτι ἐκείνοις μέν ἐλάλησεν ὁ Θεός διά τῶν Προφητῶν ἡμῖν δέ διά τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦraquo612

Αναφορικά με τα εσωτερικά γνωρίσματα της Εκκλησίας ο Νίκανδρος επικεντρώνει τη θεολογική του σκέψη στα τέσσερα613 γνωστά όπως αυτά παρατίθενται στο Συμβολο της Πίστεως Την ενότητα της Εκκλησίας τη βασίζει στη λογική ότι laquoμία εἶναι καί ἡ εἰς Χριστόν πίστιςraquo614 Η εξήγηση αυτή αν και πληρέστερη της αντίστοιχης του Οικονόμου615 είναι αρκετά ισχνή δεδομένου ότι το εν λόγω χαρακτηριστικό γνώρισμα της Εκκλησίας βασίζεται επίσης στο γεγονός της μοναδικότητος της κεφαλής της που είναι ο Χριστός και στο ένα και ανεπανάληπτο βάπτισμα των πιστών-μελών της Η περιοριστική αυτή τεκμηρίωση616 του Νικάνδρου τρόπον τινά παραπέμπει στη σχετική τοποθέτηση του Λουθήρου ο οποίος στη Μεγα λη Κατη χηση επικαλειται απλω ς και μο νον την εν Αγιω Πνευ ματι μια πιστη και την αυτη αντιληψη επ αυτη ς ως θεμελιώδη στοιχεία περί της μοναδικότητος της Εκκλησίας617

610 Η μόνη διαφορά που παρατηρείται εν προκειμένω σχετίζεται με την ονομασία της τρίτης περιόδου η οποία και καλείται ως περίοδος της Εκκλησίας Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 54 Πρβλ Βερναδάκη Δημητρίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 6 611 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 367 ndash 380 612 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 50 Ο Νίκανδρος εν προκειμένω υπονοεί έστω και ακροθιγώς την θεώρηση του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού περί Εκκλησίας στις διαστάσεις ολόκληρης της κτίσης όπως αυτή διατυπώνεται στο έργο του laquoΜυσταγωγίαraquo Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 356 ndash 366 613 Μία συγκριτική θεώρηση των θέσεων του Ζαννουβίου και του Οικονόμου αναφορικά με τα τέσσερα γνωρίσματα της Εκκλησίας δείχνει ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφοροποιήσεις στη θεώρηση και ερμηνεία τούτων Επιπλέον φαίνεται ότι η σκέψη του Ζαννουβίου είναι πλέον συστηματοποιημένη κινούμενη σε περισσότερο επιστημονικά πλαίσια 614 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 51 615 Ο Οικονόμος στο ζήτημα της ενότητας της Εκκλησίας προβαίνει σε μία αρκετά εκτεταμένη απαρίθμηση των αιρετικών ομάδων που διέρρηξαν την εκκλησιαστική ενότητα από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μέχρι και την εποχή της Μεταρρυθμίσεως χωρίς ωστόσο να επεξηγεί και να διευκρινίζει το νόημα της ενότητας της Εκκλησίας όπως έστω και ατελώς προσπαθεί να πράξει ο Ζαννούβιος Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 56 ndash 58 616 Ως γνωστόν η Εκκλησία ονομάζεται μία laquoεξαιτίας της ενότητάς της στην πίστη τη λατρεία και τη διοίκηση η ενότητα της Εκκλησίας έχει ευχαριστιακή βάση διατηρώντας αδιάφθορη την ιερή παρακαταθήκη της πίστεως τη θ Λατρεία το διοικητικό σύστημα και γενικότερα την όλη ζωή τηςraquo Δ Τσελεγγίδη Δυτική Θεολογία και Πνευματικότητα οπ σ 38 Η επικέντρωση του Νικάνδρου μόνο στην πίστη συνδέεται με την γενικότερη τοποθέτησή του περί εκκλησιαστικής διοικήσεως όπως αυτή θα αναπτυχθεί κατωτέρω 617 Στο υπό έγκρισιν Κοινό Ανακοινωνθέν του Θεολογικού Διαλόγου Ορθοδόξων και Λουθηρανών που κατηρτίσθη στην προπαρασκευαστική συνάντηση της Ισλανδίας τον Μάιο του 2009 και αναμένεται να εγκριθεί από την επόμενη (15) Ολομέλεια του ως άνω Διαλόγου κατά την επόμενη συνάντησή της τον Ιούνιο 2011 στη Βυττεμβέργη (Γερμανία) τονίσθηκε από Λουθηρανικής πλευράς σχετικώς προς το περί ου

131

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί το ότι η εν λόγω επεξήγηση του Ζαννουβίου δεν θα πρέπει να θεωρηθεί αυτοτελώς σε αυστηρώς και μόνον θεολογικά πλαίσια Τουναντίον συνεκτιμώμενη με τις ιδεολογικές θέσεις618 του κρητικού κληρικού όπως αυτές θα παρουσιασθούν σε επόμενο κεφάλαιο δύναται να εκληφθεί ως μία εκ των θεολογικών βάσεων επί των οποίων εδράζεται η θεώρηση του Νικάνδρου περί του περιεχομένου του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος και του τρόπου ανακηρύξεώς του Ο περιορισμός του κριτηρίου της εκκλησιαστικής ενότητας μόνον εις τό δόγμα (πίστη) συνιστά ελλιπή ανάγνωση και προσέγγιση του εκκλησιολογικού ζητήματος διότι όπως σημειώνει ο Χρήστος Ανδρούτσος laquoεἶναι δέ ἡ Ἐκκλησία μία καθόσον εἶναι ἡνωμένη ἐν τῇ πίστει καί ἐν τῇ διοικήσειraquo619 Συνεπώς η ως άνω τεκμηρίωση του Νικάνδρου που παραλείπει οποιαδήποτε αναφορά ή μνεία στον ρόλο της διοικήσεως ως ουσιαστικού συστατικού στοιχείου της εκκλησιαστικής ενότητος πέρα από τις προφανείς προτεσταντικές τις απαρχές και ρίζες επιτρέπει στον κρητικό κληρικό αφ ενο ς μεν να ομιλεί μόνο για δογματική ενότητα αφ᾽ ετέρου δε να υποτιμά τον ουσιώδη ρόλο της κανονικής τοιαύτης στο ζήτημα των σχέσεων της Ορθοδόξου Εκκλησίας του ελληνικού Βασιλείου μετά του Οικουμενικού Πατριαρχείου

Και εάν η εξήγηση που ο Νίκανδρος δίνει στο γνώρισμα της αγιότητος της Εκκλησίας θα μπορούσε σε γενικές γραμμές να θεωρηθεί ικανοποιητική620 στο γlsquo γνώρισμα ο Νίκανδρος περιορίζει την καθολικότητα της Εκκλησίας σε καθαρά τοπικά-γεωγραφικά πλαίσια λέγοντας χαρακτηριστικά laquoδιότι (ἡ Ἐκκλησία) τήν ἀνθρωπότητα καθ᾽ ὅλου ἄνευ διακρίσεως ἔθνους περιλαμβάνειraquo621 Ο κρητικός κληρικός εκφράζει έστω και άθελά του απόψεις που καλλιεργήθηκαν και ανδρώθηκαν εντός του πλαισίου της ρωμαιοκαθολικής θεολογικής σκέψεως και πρακτικής622 διά της προσεγγίσεως της έννοιας της

ο λόγος γνώρισμα της Εκκλησίας ότι laquo8 a The Large Catechism also states that the church ldquois called together by the Holy Spirit in one faith mind and understanding united in love without sect or schismrdquo (Second Part Third Article)raquo Provisional Common Statement of the 15th Plennary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission 4 ndash 9 May 2009 ReykjavikIceland (unpublished) 618 Ενδεικτικώς αναφέρουμε τη σχετική άποψη του Ζαννουβίου όπως αυτή διετυπώθη σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo με τίτλο laquoΤό πολίτευμα της καθόλου Ἐκκλησίαςraquo Ο Νίκανδρος υπερασπιζόμενος τα προβλεπόμενα στο άρθρο Αrsquo της Διακηρύξεως της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος του 1833 ότι δηλαδή laquoἩ ὀρθόδοξος Ἀνατολική ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν πνεύματι μή ἀναγνωρίζουσα ἄλλην κεφαλήν παρά τόν θεμελιωτήν τῆς χριστιανικῆς πίστεως τόν Κύριον καί Σωτήρα ἡμῶν Ι ndash Χν εἶναι αὐτοκέφαλος καί ἀνεξάρτητος πάσης ἄλλης ἐξουσίας φυλαττομένης ἀπαραχαράκτως τῆς δογματικῆς ἑνότητος κατά τά παρά πασῶν τῶν ὀρθοδόξων Ἀνατολικῶν ἐκκλησιῶν ἀνέκαθεν πρεσβευόμεναraquo έλεγε μεταξύ άλλων ότι laquoἩ δέ ἐν Ἀθήναις τῷ 1843 συνελθοῦσα στrsquo τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις ἐν τῷ Βrsquo Ἄρθρῳ τοῦ Συντάγματος τά τῆς Διακηρύξεως ἐπεβεβαιώσατο καί τήν μετά τῆς ἐν Κωνστλει καί πάσης ἄλλης ὁμοδόξου ἐκκλησίας δογματικήν ἔνωσιν ὡμολογήσατοraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 4 (Τρίτη) Νοεμβρίου 1865 αρ 3191 έτος ΛΒrsquo σ 3 619 Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 274 620 Ο Ζαννούβιος βασίζει την αγιότητα της Εκκλησίας στο γεγονός ότι laquoτῷ αἴματι τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡγιάσθη (ἡ Ἐκκλησία)raquo Βεβαίως απουσιάζει οποιαδήποτε ρητή αναφορά στην οργανική (οντολογική) σχέση του Χριστού ως Κεφαλής και της Εκκλησίας ως σώματος Αυτού ως και στο γεγονο ς ο τι ο Χριστο ς αφ εαυτού κατέχει το γνώρισμα της αγιότητας στον τέλειο βαθμό Αμφότερα ωστόσο υπονοούνται στην εξήγηση που παρέχει ο κρητικός κληρικός δεδομένου ότι μόνον εάν ισχύουν οι δύο ανωτέρω προϋποθέσεις δύναται να υφίσταται η ως άνω ερμηνευτική εξήγηση του Νικάνδρου Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 52 621 Οπ 622 Η παραδοσιακή ρωμαιοκαθολική θεολογική σκέψη στην προσπάθειά της να εξάρει τον παγκόσμιο χαρακτήρα της Εκκλησίας της Ρώμης και να εδραιώσει το Παπικό Πρωτείο εξουσίας εφ᾽ όλης της υπ᾽ ουρανόν Εκκλησίας ερμήνευσε τον όρο καθολικότητα ως συνώνυμο προς εκείνον της παγκοσμιότητας στο πλαίσιο μίας παγκόσμιας εκκλησιολογίας που ανέπτυξε στο έπακρον Περισσότερα βλ στο άρθρο του καθηγητή Π Βασιλειάδη laquoΟι προοπτικές του Διαλόγου μεταξύ της Ορθοδόξου και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίαraquo στον τόμο Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος εκδ Αποστολικής Διακονίας της

132

καθολικότητας υπό το πρίσμα της παγκοσμιότητας Περιττόν να τονισθεί ότι απουσιάζει παντελώς από τη θεώρηση του κρητικού κληρικού όπως άλλωστε και σε αυτή του Κωνσταντίνου Οικονόμου623 οποιαδήποτε νύξη σε έννοιες624 όπως συνοδικότητα και πληρότητα πίστεως διδασκαλίας και Θείας χάριτος σε κάθε τοπική Εκκλησία που μαζί με την έννοια της παγκοσμιότητας συναποτελούν το ερμηνευτικό περιεχόμενο625 του τρίτου γνωρίσματος της Εκκλησίας

Η ως άνω περιοριστική θεώρηση του Νικάνδρου περί της καθολικότητος της Εκκλησίας αντανακλά όπως και στο αrsquo γνώρισμα της ενότητας την ιδεολογική τοποθέτησή του στο ζήτημα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Τούτο συμβαίνει επειδή ο συγγραφέας της Κατηχήσεως παρασιωπά σκοπίμως ή εξ αγνοίας μία άλλη σημαντική διάσταση του εν λόγω γνωρίσματος την κανονική διάσταση της έννοιας626 Μία διάσταση που έρχεται σε αντίθεση με τα υπό του

Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2005 σ 202 - 204 Μόλις κατά τις τελευταίες δεκαετίες και στο πλαίσιο του επίσημου Θεολογικού Διαλόγου μεταξύ της Ορθοδόξου και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας άρχισε να προσεγγίζεται το μυστήριο της Εκκλησίας υπό διαφορετικό πρίσμα διά της ταυτίσεως της Εκκλησίας προς την τοπική ευχαριστιακή σύναξη Η εξέλιξη αυτή επισημαίνεται στο πρώτο θεολογικό κείμενο του ως άνω Διαλόγου που υπήρξε καρπός της Βrsquo Ολομέλειας της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής που συνήλθε στο Μόναχο από 30ής Ιουνίου έως 6ης Ιουλίου 1982 και είχε ως θέμα laquoΤο μυστήριο της Εκκλησίας και της Ευχαριστίας υπό το φως του μυστηρίου της Αγίας Τριάδοςraquo Στο Κείμενο του Μονάχου τονίζεται κατά τον καθηγητή Γεώργιο Ματζέλο ότι laquoη μία και μόνη Εκκλησία ως καθολική πραγματώνεται μυστηριακά στα πλαίσια της τοπικής Εκκλησίαςraquo και επισημαίνονται δύο βασικές διαστάσεις α) laquoη καθολικότητα laquoἐν χρόνῳraquo κατά την οποία το μυστήριο της Εκκλησίας που βιώνεται στα πλαίσια της τοπικής Εκκλησίας θα πρέπει να ταυτίζεται πλήρως προς το μυστήριο της Εκκλησίας που βιώθηκε από την πρώτη Εκκλησία και β) η καθολικότητα laquoἐν χώρῳraquo κατά την οποία θα πρέπει να υπάρχει αμοιβαία αναγνώριση μεταξύ της εν λόγω τοπικής Εκκλησίας και των άλλων τοπικών Εκκλησιώνraquo Γ Μαρτζέλου Ορθοδοξία και Οικουμενικοί Διάλογοι εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2008 σ 302 Πρβλ Του ιδίου α) laquoΕνότητα και Καθολικότητα της Εκκλησίας στον Θεολογικό Διάλογο μεταξύ Ορθοδόξου και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίαςraquo Γρηγόριος ο Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 818 Σεπτέμβριος ndash Οκτώβριος 2007 σ 332 - 338 και β) laquoΑξιολόγηση και προοπτικές του Θεολογικού Διαλόγου της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εξ απόψεως ορθοδόξουraquo στον τόμο Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 2004 σ 157 ndash 161 623 Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 85 624 Ιδιαιτέρως περιεκτική τυγχάνει η θεώρηση περί της καθολικότητος της Εκκλησίας όπως αυτή περιγράφεται στο ως άνω υπό έγκρισιν Κοινό Ανακοινωθέν της Ισλανδίας laquo10b According to the Orthodox understanding the catholicity of the church is a qualitative term indicating universality synodality (sobornost) and the fullness of Godrsquos grace in every local churchraquo Provisional Common Statement of the 15th Plenary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission 4 ndash 9 May 2009 ReykjavikIceland Προς την ίδια ερμηνευτική προσέγγιση κινείται και η σχετική αναφορά του εκκλησιολογικού κειμένου lsquorsquoCalled to be One Church An invitation to the Churches to renew their commitment to the search for unity and to deepen their dialoguersquorsquo το οποίο υιοθετήθηκε από την Ολομέλεια της Θrsquo Γενικής Συνέλευσης του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών στο Porto Allegre της Βραζιλίας μεταξύ 14ης ndash 23ης Φεβρουαρίου 2006 επισημαίνοντας μεταξύ άλλων ότι laquo6 The catholicity of the Church expresses the fullness integrity and totality of its life in Christ through the Holy Spirit in all times and placesraquo Luis N Rivera - Pagaacuten (ed) lsquorsquoGod ın your gracehellip Official Report of the Ninth Assembly of the World Council of Churchesrsquorsquo WCC publications Gevena 2007 σ 257 625 Για την αντιδιαστολή των εννοιών της παγκοσμιότητος και της καθολικότητος της Εκκλησίας και τη σύνδεση της τελευταίας προς την εκάστοτε τοπική ευχαριστιακή σύναξη η οποία αποκαλύπτει και αισθητοποιεί τον laquoὅλον Χριστόνraquo βλ Ι Ζηζιούλα Ἡ ἑνότης τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ καί τῷ Ἐπισκόπῳ κατά τούς τρείς πρώτους αἰώνας εκδ Γρηγόρη Αθήνα 1990 σ 87 ndash 110 Ο καθηγητής Α Θεοδώρου αναφερόμενος στο νόημα της καθολικότητος της Εκκλησίας αναφέρει πέραν από την τοπική (παγκοσμιότητα) και την τροπική εις την οποία συμπεριλαμβάνει τη μία πίστη τη μία λατρεία και το ένα πολίτευμα Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 143 Πρβλ Π Μπούμη Κανονικόν Δίκαιον εκδ Σ Αθανασόπουλου ndash Σ Παπαδάμη Αθήνα 1991 σ 103 626 Ο Καθηγητής Χρήστος Ανδρούτσος επιχειρώντας μία εννοιολογική συνδεση μεταξύ του πρώτου και του τρίτου γνωρίσματος περί Εκκλησίας στο Σύμβολο της Πίστεως επισημαίνει και την κανονική διάσταση του θέματος laquoΕἶναι πρόδηλον ὅτι τό laquoκαθολικήraquo λογικῶς μετά τοῦ laquoμίαraquo τῆς πρώτης ἰδιότητος τῆς Ἐκκλησίας συναπτόμενον καί ἱστορική κυρίως ἔκφρασις τοῦ ἑνιαίου ὄν ἰσοῦται κατά τόν λόγον τοῦτον τῷ laquoὀρθόδοξοςraquo σημαῖνον τό ἑνιαῖον ἐν τῇ διδασκαλίᾳ καί ἐν τῇ διοικήσει τό συνενοῦν τάς πολλάς ἐπί μέρους Ἐκκλησίαςraquo Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 280

133

Ζαννουβίου πρεσβευόμενα περί των αντικανονικών γενομένων κατά το 1833 υπό της βαυαρικής Αντιβασιλείας αναφορικά προς την ρύθμιση των εκκλησιαστικών εκκρεμμοτήτων της εποχής627

Εξίσου ατελής παρουσιάζεται και η εξήγηση του Νικάνδρου αναφορικά με το δrsquo γνώρισμα της Εκκλησίας που αναφέρεται στην αποστολικότητα δεδομένου ότι αυτή βασίζεται μόνον στην αποστολική διδασκαλία628 Δεν γίνεται από τον κρητικό κληρικό ουδεμία αναφορά σε μία άλλη διάσταση της αποστολικότητας που καλείται αποστολική διαδοχή629 την ιστορική δηλαδή συνέχεια στη διαδοχή του επισκοπικού βαθμού και αξιώματος της Εκκλησίας το οποίο μεταδίδεται με την κανονική χειροτονία των επισκόπων630 Προφανώς και η εν προκειμένω εννοιλογική κολόβωση του όρου laquoαποστολικότηςraquo εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο της ιδεολογικής φορτίσεως του Νικάνδρου ο οποίος κατά προτεσταντική επίδραση και επιρροή631 τόνιζε μονομερώς την προτεραιότητα της πίστεως-δόγματος έναντι της εκκλησιαστικής διοικήσεωςndash κανονικότητας

Συνοψίζοντας την αναφορά του περί Εκκλησιολογίας όπως αυτή παρουσιάζεται στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του ο Ζαννούβιος προβαίνει σε μία απαρίθμηση των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών της εποχής του που συγκροτούσαν τον τότε Ορθόδοξο κόσμο Πέραν από τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία αναφέρονται επίσης οι Εκκλησίες της Ρωσίας και της Ελλάδος 627 Η σημασία της εν λόγω ερμηνευτικής προσεγγίσεως του Ζαννούβιου εξηγεί κατά τη γνώμη μας τη μονοδιάστατη αναφορά του Νικάνδρου στο εν λόγω γνώρισμα της Εκκλησίας όπως θα διαφανεί κατωτέρω εν σχέσει προς τα διαλαμβανόμενα στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας περί του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος 628 laquoἈποστολική - ἐπειδή φυλάττει τήν διδασκαλίαν τῶν Ἀποστόλωνraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 629 Οι κανονικές διαστάσεις της αποστολικότητας φαίνονται μέσα από την κάτωθι αναφορά περί του τρόπου που αυτή εκδηλούται και υποστασιάζεται laquoἘκφαίνεται δέ ἡ ἀποστολικότης ἔνθεν μέν ἐν τῇ ὁμολογία τῆς αὐτῆς ὡς καί ἡ πρωτόγονος Ἐκκλησία πίστεως καί ἐν τῷ ταὐτῷ τῆς διοικήσεως ἔνθεν δέ ἐν τῇ ἀποστολικῇ λεγομένη διαδοχῇ τῇ σειρᾷ τῶν ἐπισκόπων τῶν ὄντων διαδόχων τῶν Ἀποστόλων ἐάν κανονικῶς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καθίστανταιraquo Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 281 630 Περί του γνωρίσματος της αποστολικότητος της Εκκλησίας όπως αυτό εκτίθεται σε πλήρη ανάπτυξη μέσα από την σχετική διδασκαλία του Αγίου Ειρηναίου επισκόπου Λυώνος βλ στο σύγγραμμα του C Hall Learning Theology with the Church Fathers InterVarsity Press Illinois USA 2002 σ 227 ndash 233 Στο επίπεδο της Οικουμενικής Κινήσεως το ιδιαιτέρο κείμενο που παρουσιάσθηκε από πλευράς των Ορθοδόξων κατά τη διάρκεια των εργασιών της Γrsquo Γενικής Συνελεύσεως του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών στο Νέο Δελχί (1961) περιγράφει με πληρότητα τη σημασία της αποστολικής διαδοχής των επισκόπων ως απαιραιτήτου γνωρίσματος όχι μόνο της αποστολικότητας αλλά και αυτής της ίδιας της ταυτότητας της Εκκλησίας laquoIndeed for the Orthodox the apostolic succession of episcopacy and sacramental priesthood is an essential and constitutive and therefore obligatory element of the ChurchAacute very exıstenceraquo M Kinnamon and E B Cope (ed) The Ecumenical Movement An Anthology of Key Texts and Voices WCC publications Geneva 1997 σ 92 Στον επίσημο Θεολογικό Διάλογο μεταξύ της Ορθοδόξου και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας η έννοια της αποστολικότητος της Εκκλησίας ανεπτύχθη στα τέσσερα κείμενα του Μονάχου (1982) του Μπάρι (1987) του Νέου Βάλαμο (1988) και της Ραβέννας (2007) Ὸπως σημειώνεται μεταξύ άλλων η Εκκλησία είναι αποστολική laquoγιατί το μυστήριο της σωτηρίας που αποκαλύφθηκε εν Ιησού Χριστώ και διενεργείται αδιάκοπα παραδόθηκε σ αυτήν εν Αγ Πνεύματι από τους Αποστόλους που αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες αυτού του μυστηρίου η αποστολικότητα της Εκκλησίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θεία Ευχαριστία η δε αποστολική διαδοχή είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή μεταβίβαση εξουσιών Αποτελεί διαδοχή μάρτυρος της αποστολικής πίστεως εντός του πλαισίου της τοπικής Εκκλησίας που βρίσκεται σε κοινωνία με τις άλλες Εκκλησίες που μαρτυρούν κι αυτές την ίδια αποστολική πίστη ο επίσκοπος αφενός μεταδίδει απαραχάρακτη την αποστολική διδασκαλία και αφετέρου μιμείται το βίο και τα έργα των Αποστόλων αποτελεί μάρτυρα και εγγυητή της πίστεως στην τοπική Εκκλησία του προκειμένου να διατηρεί την πιστότητά της στη διδασκαλία των Αποστόλωνraquo Γ Μαρτζέλου laquoΗ Αποστολικότητα της Εκκλησίας στο Θεολογικό Διάλογο της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησίαraquo Θεολογία τ 81 τευχ 1 Ιανουάριος ndash Μάρτιος 2010 σ 37 39 45 631 Ὸπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Χρήστος Ανδρούτσος οι Διαμαρτυρόμενοι είχαν υιοθετήσει μία πλήρως περιοριστική περί αποστολικότητος προσέγγιση laquoοὐχί διά τήν κανονικήν τῶν ἐπισκόπων αὐτῆς ἀπό τῶν Ἀποστόλων διαδοχήν ἀλλ᾽ ἔνθεν μέν ὡς φυτευθεῖσα ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνθεν δέ ὡς ὁμολογοῦσα τήν τῶν Ἀποστόλων πίστιν καί ἐπ᾽ αὐτῆς ᾠκοδομημένηraquo Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 81

134

χωρίς να γίνεται οποιαδήποτε μνεία στις υπόλοιπες της Βαλκανικής κυρίως Χερσονήσου

Το γεγονός αυτό είναι ευεξήγητο για την περίπτωση της Εκκλησίας Βουλγαρίας δεδομένου ότι α) αυτή ήδη από το 1872 με απόφαση της Μεγάλης Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη κηρύχθηκε σχισματική λόγω της αντικανονικής ιδρύσεως Βουλγαρικής Εξαρχείας το 1870632 και β) ο Ζαννούβιος όπως θα φανεί σε επόμενο κεφάλαιο υπήρξε πολέμιος της εν λόγω αντιεκκλησιαστικής εξελίξεως Η απουσία οποιασδήποτε μνείας περί της άλλης σλαβικής Εκκλησίας των Βαλκανίων εκείνης της Σερβίας633 οφείλεται προφανώς στο γεγονός ότι εν έτει 1873 ότε και έλαβε χώρα η έκδοση της Κατηχήσεως η εν λόγω Εκκλησία τελούσε υπό καθεστώς αυτονομίας αφού η μεν ανακήρυξη της Αυτοκεφαλίας της πραγματοποιήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο έξι χρόνια αργότερα το 1879 η δε ανασύσταση του Πατριαρχείου Σερβίας μόλις το 1922 Ανάλογοι λόγοι ώθησαν τον Ζαννούβιο στη σχετική αποσιώπηση περί της Εκκλησίας της Ρουμανίας634 δεδομένου ότι ήδη από το 1859 είχαν διαταραχθεί οι σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την εν λόγω Εκκλησία η δε ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου αυτής έλαβε χώρα μόλις κατά το έτος 1885 επί πατριαρχίας Ιωακείμ Δrsquo635

Έκπληξη ωστόσο προκαλεί το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος παρασιωπά παντελώς από την ως άνω απαρίθμηση την Εκκλησία της Κύπρου636 η οποία ως γνωστό ανεδείχθη αυτοκέφαλη με απόφαση της Γrsquo Οικουμενικής Συνόδου το 431 Σε αντίθεση μάλιστα προς τις προαναφερθείσες Ορθόδοξες Εκκλησίες η περίπτωση της εν λόγω Εκκλησίας διέφερε ουσιωδώς καθώς αυτή όχι μόνο απελάμβανε έκπαλαι το καθεστώς της Αυτοκεφαλίας αλλά και ευρίσκετο σε εκκλησιαστική κοινωνία προς το υπόλοιπο σύστημα637 των Ορθοδόξων Εκκλησιών

Είναι προφανές ότι ο Ζαννούβιος με εξαίρεση την τελευταία περίπτωση ακολουθεί δύο σταθερά κριτήρια βάσει των οποίων καταρτίζει τον κατάλογο των τοπικών Εκκλησιών που μνημονεύονται ανωτέρω Το πρώτο σχετίζεται με το καθεστώς Αυτοκεφαλίας που απολάμβαναν αυτές το 1873 γεγονός που έθετε αυτομάτως τις Εκκλησίες της Σερβίας και της Ρουμανίας εκείνης της εποχής σε διαφορετική μοίρα Το δεύτερο αφορά το κατά πόσον οι κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες διατηρούσαν κανονικούς δεσμούς με την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως Βάσει τούτου απεκλείσθησαν εκ του καταλόγου της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo οι εμπερίστατες τότε Εκκλησίες της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας Το σημαντικό της υποθέσεως είναι ότι έστω και ακουσίως ο Νίκανδρος φαίνεται να αποδίδει καταλυτικό ρόλο στον Οικουμενικό Θρόνο και

632 Ι Ταρνανίδη Ιστορία των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών Α Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1996 σ 72 και Μ Πελεκίδου - Νυσταζοπούλου Οι Βαλκανικοί λαοί (από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση 14ος ndash 19ος αι) εκδ (βrsquo) Βάνια Θεσσαλονίκη 2000 σ 204 ndash 222 633 Ι Ταρνανίδη Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1998 σ 103 ndash 108 634 Η Εκκλησία Ρουμανίας ανακηρύχθηκε σε Πατριαρχείο το 1925 Ι Αναστασίου Εκκλησιαστική Ιστορία (ΙΑrsquo αιώνας μέχρι σήμερα) εκδ Παρατηρητή Θεσσαλονίκη σ 459 ndash 460 635 Για τον Πατριάρχη Ιωακείμ Δrsquo βλ α) Β Σταυρίδη Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι 1860 ndash σήμερον Ιστορία και κείμενα εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2004 σ 308 ndash 340 και β) Δ Μαυρόπουλου Πατριαρχικαί Σελίδες το Οικουμενικόν Πατριαρχείον από το 1878 έως το 1949 Αθήνα 1966 σ 12 636 Ι Αναστασίου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 461 637 Για τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Πολωνίας και της Τσεχίας και Σλοβακίας δεν τίθεται θέμα δεδομένου ότι η μεν πρώτη ανακηρύχθηκε αυτοκέφαλη το 1927 η δε ετέρα μόλις το 1951 Η Εκκλησία Αλβανίας μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τελούσε υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο και μόλις το 1921 ξεκίνησαν οι διεργασίες για την απόκτηση Αυτοκεφαλίας Οπ σ 463 - 465

135

στη σημασία της διαφυλάξεως της κανονικής ενότητας των Ορθοδόξων Εκκλησιών με αυτό Μία διαπίστωση που όπως θα φανεί παρακάτω δεν απετέλεσε στην σκέψη του Νικάνδρου ένα απαρέγκλιτο κανόνα γενικής εφαρμογής καθώς περιείχε μία ιδιαιτέρως τρανταχτή εξαίρεση την περίπτωση του ελλαδικού Αυτοκεφάλου638 Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για άλλη μία από τις πολλές αντιφάσεις και αμφισημίες που προσδιόριζαν τον χαρακτήρα την νοοτροπία και την ιδεολογικο ndash εκκλησιαστική σκέψη του κρητικού κληρικού

Περί του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ο Νίκανδρος σημειώνει απλώς τα πρεσβεία τιμής που απεδόθησαν σε αυτό με απόφαση της Βrsquo Οικουμενικής Συνόδου του 381 μ Χ χωρίς να μνημονεύει τον συντονιστικό του ρόλο στο σύστημα διοικήσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών αποφεύγει δε να αναφερθεί παντελώς στα προβλεπόμενα σχετικώς όπως αυτά απεφασίσθησαν στην Δrsquo Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνος το 451 μ Χ Το γεγονός αυτό πιστεύουμε ότι δεν είναι τυχαίο καθώς όπως θα φανεί εναργέστερα σε επόμενο κεφάλαιο αποτελεί απόρροια της ιδεολογικής συγγένειας του Ζαννουβίου προς τον αρχιτέκτονα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Θεόκλητο Φαρμακίδη639 Την εκτίμηση αυτή έρχεται να ενισχύσει και η παρατήρηση ότι ως ορόσημο της συστάσεως της ΙΣΕΕ στη σχετική αναφορά του κρητικού κληρικού για την Εκκλησία της Ελλάδος θεωρείται το έτος της αντικανονικής αυτοανακηρύξεως της Αυτοκεφαλίας αυτής (1833) και όχι το 1850 ότε και διευθετήθηκε διά της κανονικής οδού το ζήτημα γεγονός που αποκαλύπτει και τη γενικότερη ιδεολογικό ndash εκκλησιαστική του τοποθέτηση 34 Η θεολογική σκέψη του Ζαννουβίου περί των μυστηρίων της Εκκλησίας

Η περί των ονομαζομένων ως εξωτερικών επτά640 μυστηρίων της

Εκκλησίας θεώρηση του Ζαννουβίου εντάσσεται στο πλαίσιο της διελκυνστίδος μεταξύ της δυτικότροπης σχολαστικής επίδρασης641 που διαπνέει μείζον τμήμα των θεολογικών τοποθετήσεών του και της προσπάθειάς του να εκθέσει κατά το δυνατόν την ορθόδοξη πίστη Και στην παρούσα περίπτωση το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στα σημεία της διδασκαλίας του Νικάνδρου που δίνουν αμέσως

638 Το ζήτημα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου εν σχέσει προς τις απόψεις του Ζαννουβίου θα εξετασθεί στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας 639 Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης σχολιάζοντας τα προβλεπόμενα στον Συνοδικό Τόμο του 1850 για την ανάγκη διορθοδόξου συνεργασίας στα μείζονα θέματα διά της προσφυγής της ΙΣΕΕ στο Οικουμενικό Πατριαρχείο θέτει το ζήτημα σε νέα βάση προβάλλοντας ως γνώμονα την αρχή της αμοιβαιότητας στις σχέσεις των Ορθοδόξων Εκκλησιών Η τοποθέτησή του αυτή η οποία φαλκιδεύει τον πρωτεύθυνο συντονιστικό ρόλο της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως εντός του ορθοδόξου κόσμου στηρίζεται στην εξής διαπίστωσή του laquoἘπειδή ἡ Ἀνατολική ἐκκλησία δέν πρεσβεύει κατά τήν Δυτικήν μίαν ὁρατήν κεφαλήν καί διά τοῦτο εἶναι διῃρημένη εἰς πολλάς αὐτοκεφάλους ἐκκλησίας ἐκ δέ τῶν πολλῶν δογματικῶς ἡνωμένων συνίσταται ἡ μία τό κοινόν τῆς Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας συμφέρον ἀπαιτεῖ ὅλων τῶν ὁμοδόξων ἐκκλησιῶν τήν ἀδελφικήν ἕνωσιν τόν ἀληθινόν συνασπισμόνraquo Για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι laquoτό μέγιστον δυστύχημα τῆς Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας ἦτον πάντοτε ἡ ἔλλειψις τῆς ἀναγκαίας φρονήσεως καί συνέσεωςraquo Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας Αθήνα 1852 σ 463 - 464 640 Στα επτά μυστήρια ο Ζαννούβιος περιλαμβάνει τα κάτωθι βάπτισμα χρίσμα μετάνοια ευχέλαιον Θεία Ευχαριστία γάμο και Ιερωσύνη Την ίδια σχολαστική με τον Ζαννούβιο άποψη εν προκειμένω δέχεται και ο Κ Οικονόμος ο οποίος αντί για το μυστήριον της μετανοίας κάνει λόγο περί εξομολογήσεως Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 62 641 Ως ελέχθη ανωτέρω η σχολαστική επίδραση επί της θεωρήσεως του Ζαννουβίου περί των μυστηρίων εκκινεί από τον ορισμό που ο ίδιος δίνει περί των μυστηρίων ως και από την υιοθέτηση της δυτικής αντιλήψεως περί του κλειστού αριθμού αυτών περιοριζομένων στον αριθμό 7 Βλ ανωτέρω σ 126 του παρόντος κεφαλαίου

136

ή εμμέσως το στίγμα της εκκλησιαστικής του ταυτότητας εντός πάντοτε του ανωτέρω διπόλου

Περί του Βαπτίσματος642 απλώς επισημαίνουμε τα εξής σημεία643 α) την υπόμνηση ότι το βάπτισμα laquoἐστι δέ ἕν δι᾽ ὅ τό ἀναβαπτίζεσθαι δέν συγχωρεῖταιraquo (ανεπανάληπτον του βαπτίσματος) β) την διά τριπλής καταδύσεως και αναδύσεως στο νερό πραγμάτωσή του και γ) την κατ᾽ εξαίρεσιν και μόνον σε περιπτώσεις βαρείας ασθενείας τέλεση του μυστηρίου laquoδιά περιχύσεωςraquo644 Στο σημείο τούτο οφείλουμε να επισημάνουμε το γεγονός ότι ο Νίκανδρος μέσα από την πραγμάτευση του βαπτίσματος αναλίσκεται σε μία προσπάθεια να αναδείξει τις διαφορές της δυτικής θεολογικής σκέψης και πρακτικής από την ορθόδοξη645 δίνοντας έμφαση στον τριαδοκεντρικό και εκκλησιολογικό χαρακτήρα του βαπτίσματος646 Παρά ταύτα στο ζήτημα της σχέσεως του προπατορικού αμαρτήματος και του βαπτίσματος ο Νίκανδρος αφίσταται εμφανώς από την ορθόδοξη ερμηνευτική παράδοση647 εφόσον ως σκοπόν του βαπτίσματος θεωρεί την εξάλειψη του ίδιου του προπατορικού αμαρτήματος και όχι μόνο των συνεπειών του

Στο μυστήριο του χρίσματος ο Ζαννούβιος μας παρέχει την κάτωθι πληροφορία η οποία αν και ευρίσκεται σε συμφωνία με την κανονική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκπλήσσει ευχάριστα δεδομένου ότι αποτελεί σημείον διαφοροποιήσεως του Νικάνδρου από τον ιδεολογικό του εμπνευστή Θεόκλητο Φαρμακίδη Πλέον συγκεκριμένως ο Νίκανδρος στο τέλος της σχετικής αναφοράς του σημειώνει ότι laquoτό χρῖσμα τελεσιουργεῖται ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπό τοῦ Πατριάρχου κατά τήν μεγάλην Πέμπτην ἐξ ἧς αἱ λοιπαί ὁμόδοξοι εἰς ἔνδειξιν τοῦ ἐξωτερικοῦ τῆς ἐκκλησίας γνωρίσματος παραλαμβάνουσινraquo648 Σε αντίθεση με τον Θ Φαρμακίδη649 που

642 Ο Ζαννούβιος στα λεγόμενά του περί βαπτίσματος δεν διευκρινίζει τη θέση του περί του νηπιοβαπτισμού αποφεύγοντας να αναφερθεί επί του θέματος Τουναντίον ο Κ Οικονόμος αναφέρεται ρητά στην περίπτωση του βαπτισμού των νηπίων Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 64 643 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 55 ndash 56 644 Για το δι᾽ επιχύσεως ή ραντισμού βάπτισμα βλ α) Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 274 ndash 276 και β) Α Θεοδώρου Βασική Δογματική Διδασκαλία οπ σ 160 ndash 161 645 Πχ ο Νίκανδρος επισημαίνει το γεγονός ότι η κατ᾽ εξαίρεση τέλεση του μυστηρίου διά περιχύσεως στην Ανατολή κατέστη κανόνας και γενικευμένη πράξη στην τελετουργική πράξη της Δυτικής Χριστιανοσύνης Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ Πρβλ Δ Βερναδάκη Ιερά Κατήχησις οπ σ 149 ndash 150 Το δι᾽ επιχύσεως ἠ διά ραντισμού βάπτισμα εισήχθη στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία μόλις κατά τον 14ο αιώνα Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 331 646 Τον τριαδολογικό και εκκλησιολογικό χαρακτήρα του βαπτίσματος αποδεικνύει η χρήση υπό του Νικάνδρου του κλασικού αγιογραφικού χωρίου του ευαγγελιστή Ματθαίου (2819) laquoπορευθέντες μαθητεύσατεraquo Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 474 Ανάλογη υπήρξε και η προσπάθεια του Κωνσταντίνου Οικονόμου στην προσπάθειά του να καταδείξει τις παρεκτροπές της δυτικής εκκλησιαστικής πρακτικής όπως είναι το μονοκατάδυτον καί το δι᾽ επιχύσεως ή διά ραντισμού βάπτισμα Σημειωτέον ότι τόσον ο Νίκανδρος όσον και ο Οικονόμος συμφωνούσαν στα εξής σημεία ότι δηλαδή α) ουσιώδες στοιχείον του βαπτίσματος τυγχάνει laquoτό βαπτίζειν ἐν τῷ ὕδατι τόν εὐσεβῶς προσερχόμενον εἰς τόν χριστιανισμόνraquo β) η μοναδικότητα του βαπτίσματος αποκλείει ως αντιπαραδοσιακή και απορριπτέα την πρακτική του αναβαπτισμού και γ) η τριττή κατάδυση εις το όνομα της Αγίας Τριάδος αποτελεί το διακριτικό γνώρισμα του χριστιανικού βαπτίσματος Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 86 ndash 87 647 laquoΜε το Βάπτισμα ανακαινίζεται οντολογικά η παλαιωθείσα από την αμαρτία φύση του ανθρώπου και ο χριστιανός καθιστάμενος μέτοχος του θανάτου και της αναστάσεως του Χριστού λαμβάνει την νέα υπόστασή του γίνεται κοινωνός των δωρεών του Αγ Πνεύματος και κατά χάριν υιός και κληρονόμος του Θεού Ὲτσι μόνο αίρονται οι συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματοςraquo Γ Μαρτζέλου laquoΤο προπατορικό αμάρτημα κατά την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo οπ σ 16 648 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 60 649 Ο Θ Φαρμακίδης στο πλαίσιο της προτεσταντίζουσας εκκλησιαστικής σκέψεώς του που τον ωθούσε κατά νομοτελειακό τρόπο σε λογικής και χρονολογικής υφής άλματα προς το απώτατο χριστιανικό

137

υποστήριζε το δικαίωμα εκάστης τοπικής Εκκλησίας να κατασκευάζει ιδικό της άγιο Μύρο ο Νίκανδρος αναγνωρίζει το κανονικό προνόμιο του Οικουμενικού Θρόνου να παράγει και να τροφοδοτεί τις λοιπές τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες με το απαραίτητο υλικό στοιχείο για την πραγμάτωση του μυστηρίου του Χρίσματος Το σημείο αυτό φέρνει τον Νίκανδρο εγγύτερα προς την τοποθέτηση του Κ Οικονόμου ο οποίος θεωρούσε το εν λόγω ζήτημα πάντοτε εντός του πλαισίου των απαραγράπτων εν Ελλάδι κανονικών δικαιωμάτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου650 Ωστοσο στη σκέψη του Ζαννουβίου εν προκειμένω φαίνεται και ένα σημείο συγκλίσεως προς τον Φαρμακίδη τούτο συνίσταται στο γεγονός πως και οι δύο δεν θεωρούσαν την έκπαλαι επικρατήσασα εκκλησιαστική πρακτική περί του αγίου Μύρου ως γεγονός που άπτεται της κανονικής ενότητας των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών αλλά απλώς και μόνο ως ένα εξωτερικό σημείο αδελφικής ενότητας μεταξύ αυτών651

Αναφορικά προς το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας οι απόψεις που ο Ζαννούβιος παραθέτει στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του έρχονται να δράσουν συμπληρωματικά προς όσα ο ίδιος εξέθεσε στο λειτουργικό σύγγραμμά του που αναλύσαμε προηγουμένως και ασφαλώς ευρίσκονται στην ίδια γραμμή θεολογικής σκέψεως Το πλέον χαρακτηριστικό σημείο που αποδεικνύει τη συνέχεια σκέψεως μεταξύ των δύο προμνημονευθέντων συγγραμμάτων του κρητικού κληρικού αποτελεί η θέση που ο Νίκανδρος εκφράζει στο ζήτημα της μετουσιώσεως των τιμίων δώρων652 Η εμμονή του Νικάνδρου να επαναλάβει τα όσα εν προκειμένω υποστήριξε στο πρώτο συγγραφικό του έργο μαρτυρεί εμμονή στη δυτική σχολαστική άποψη δεκαπέντε έτη μετά από την έκδοση και κυκλοφορία της laquoἱερᾶς τελετῆς τοῦ Μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίανraquo

παρελθόν διά της παρακάμψεως της ιστορικής διαδρομής και εξέλιξης της εκκλησιαστικής παραδόσεως ανέπτυξε την εν λόγω επιχειρηματολογία του έχοντας ως αφετηρία την αρχαία συνήθεια των πρώτων χριστιανικών αιώνων σύμφωνα με την οποία laquoπᾶς ἐκκλησίας προϊστάμενος εἴτε ἐπίσκοπος εἴτε πρεσβύτερος κατεσκεύαζε τοπάλαι τό ἅγιον μύρον πρός χρῆσιν τῆς αὐτοῦ ἐκκλησίαςraquo Υπεστήριζε μάλιστα ότι ο περιορισμός του εν λόγω δικαιώματος μόνον στην Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως δεν βασιζόταν στους ι κανόνες της Ορθοδόξου Εκκλησίας και συνεπώς ο θεσσαλός κληρικός αντιτασσόταν στα υπό του Συνοδικού Τόμου του 1850 προβλεπόμενα περί της σχετικής υποχρεώσεως της εν Ελλάδι Εκκλησίας να παραλαμβάνει τούτο εκ Κωνσταντινουπόλεως ως αναγκαίο όρο για τη διατήρηση της κανονικής ενότητας μεταξύ των δύο Εκκλησιών Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 447 ndash 449 650 Ο Κ Οικονόμος κατά τη δριμεία κριτική που ήσκησε απέναντι στη βαυαρική Αντιβασιλεία για την αντικανονική εκκλησιαστική πολιτική που η τελευταία ακολούθησε μεταξύ των ετών 1833 ndash 1850 τοποθετούσε το ζήτημα του αγίου Μύρου ως και το έτερο των αρχιερατικών εκλογών της ίδιας εποχής στα λεγόμενα Πατριαρχικά δικαιώματα τα οποία εσεβάσθησαν πέραν βεβαίως του ορθοδόξου κλήρου και του πιστού λαού όλες ανεξαιρέτως οι ελληνικές Κυβερνήσεις μηδέ της Αντιβασιλείας εξαιρουμένης Χαρακτηριστική είναι η αποστροφή του Οικονόμου για τις ελληνικές Κυβερνήσεις της εποχής οι οποίες laquoἐτήρησαν ἀμώμητον τό πρός τήν Μεγάλην Ἐκκλησίαν σέβας διατηρήσαντες ἄθικτα τά δύο ῥηθέντα οὐσιώδη προνόμια τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου Τοῦτο δέ τό σέβας καί αὐτή ἡ Ἀντιβασιλεία ἠναγκάσθη (καί μή θέλουσα) διαφυλᾶξαιraquo Επιπλέον ο Οικονόμος εκλαμβάνει ως απτή ένδειξη της ομολογίας των Πατριαρχικών δικαιωμάτων επί της εν Ελλάδι Εκκλησίας το γεγονός ότι ούτε η υπό της Αντιβασιλείας κατασταθείσα Ιερά Σύνοδος ετόλμησε αφ᾽ εαυτής να παρασκευάσει άγιο Μύρο Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 16 526 651 Ο Θ Φαρμακίδης παγιδευμένος στην προτεσταντίζουσα σκέψη του και αρνούμενος οποιαδήποτε κανονική διάσταση στο γεγονός της παρασκευής του αγίου Μύρου από την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως έφθανε μέχρι του σημείου να διερωτηθεί αν ένα τέτοιο υλικό σημείο ως το άγιο Μύρο είναι επιβεβλημένο προς ένδειξη της πνευματικής ταύτης ενότητας Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 87 Εκ μέρους του Ζαννουβίου δεν παρατηρείται επίσης οποιαδη ποτε αναφορα στην κανονικη δια σταση του ζητη ματος Απ εναντιας το άγιο Μύρον εκλαμβάνεται απλώς και μόνον ως ένα εξωτερικό σημείο ενότητος το οποίο πρέπει να υφίσταται χωρίς όμως να αναλύονται οι βαθύτερες συνέπειές του 652 laquoΜετουσιοῦνται δέ (τά τίμια δῶρα) τῇ ἐπιφοιτήσει τοῦ ἁγίου Πνεύματοςraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 66 Βλ και όσα σχετικώς ελέχθησαν ανωτέρω στο Κεφάλαιο Βrsquo σ 73 ndash 75

138

Ο Ζαννούβιος επισημαίνει τρεις σκοπούς653 που πραγματώνονται κατά την τέλεση του μυστηρίου ο πρώτος είναι εκκλησιολογικός654 καθώς διά του μυστηρίου επιτυγχάνεται η σύνδεση και συγκρότηση της καθόλου Εκκλησίας σε ένα σώμα Ο δεύτερος κινείται σε υπαρξιακό επίπεδο επιτρέποντας την ένωση του κοινωνούντος πιστού μετά του Χριστού και ο τρίτος έχει εσχατολογική διάσταση καθώς αποτελεί εγγύηση περί της μελλούσης αναστάσεως Οι ως άνω σκοποί συνδέονται κατά τον Νίκανδρο άρρηκτα με το θέμα της συχνότητας της προσελεύσεως των πιστών στη Θεία Μετάληψη laquoἝκαστος χριστιανός ὀφείλει κατά μέν τούς δύο πρώτους σκοπούς νά μεταλαμβάνῃ τετράκις τοῦ ἔτους κατά δέ τόν τρίτον περί τό τέλος τῆς ζωῆς αὐτοῦraquo655 Η τοποθέτηση αυτή του κρητικού κληρικού απηχεί ενδεχομένως παγιωμένες αντιλήψεις της εποχής του σε καμία όμως περίπτωση δεν εκφράζει την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία656 περί της συχνότερης κατά τό δυνατόν προσελεύσεως στη Θεία Κοινωνία

Και εν προκειμένω ο διαφωτιστής Νίκανδρος657 υιοθετεί μία κριτική στάση έναντι των πρακτικών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας658 που

653 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 68 ndash 70 654 Η εκκλησιολογική διάσταση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας αποτελεί σαφές δείγμα εμβαθύνσεως της θεολογικής σκέψεως του Ζανννουβίου εάν συνεκτιμηθεί εν προκειμένω το γεγονός ότι στο λειτουργικό σύγγραμμά του laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίανraquo απουσιάζει η εν λόγω διάσταση καθώς η αντίστοιχη προσέγγιση κινείται κατά τρόπον μονοδιάστατον σε υπαρξιακό καθαρώς επίπεδο Πρβλ κεφάλαιο Βrsquo της παρούσης εργασίας σ 59 655 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 71 656 Ο Κ Οικονόμος ως γνήσιος εκφραστής της Ορθόδοξης λαϊκής ευσέβειας προτείνει την επιστροφή στην πρακτική της παλαιάς Εκκλησίας και τη συμμετοχή στην Θ Κοινωνία τακτικότερα laquoτό εὐσεβές τοῦτο παράδειγμα τῆς παλαιᾶς Ἐκκλησίας πρέπει νά μιμώμεθα καί ἡμεῖς διά να μή ψυχραίνηται πρός τόν Χριστόν ἡ καρδία μας διά τήν σπανίαν τοῦ μυστηρίου μετάληψινraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 68 Για τη σχέση της εν Χριστώ ζωής και του μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας όπως αυτά βιώνονται μέσα από την πρακτική της μετοχής στην θεία μετάληψη βλ Γ Μαντζαρίδη Εισαγωγή στην Ηθική οπ σ 70 657 Η εν γένει αντιπαπική στάση του Νικάνδρου θα πρέπει να συνδεθεί άμεσα με την ιδεολογική του ταυτότητα ως οπαδού των απόψεων του διαφωτισμού ο οποίος προσέλαβε τον Παπισμό ως laquoτήν οὐσιαστικότερη παραχάραξη τοῦ Χριστιανισμοῦ στήν ἱστορία φεουδαρχιοποίηση τοῦ Χριστιανισμοῦ καί στήριγμα τῆς Φεουδαρχίαςraquo Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μετέωρος η Ρωμαίϊκη ιδέα και το όραμα της Ευρώπης εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 1992 σ 37 Πρβλ του ιδίου Τουρκοκρατία (οι Ὲλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) εκδ Ακρίτας Αθήνα 1988 σ 155 Ενδιαφέρουσα μελέτη που μεταξύ άλλων άπτεται και των σχέσεων διαφωτισμού και παπισμού εξεπόνησε ο Βασίλειος Καραγιώργος όπου το φαινόμενο του διαφωτισμού παρουσιάζεται ως μία laquoπροσπάθεια αὐθυπαρξίας τοῦ κοσμικοῦ ἔναντι τῆς μέχρι τότε ἀναπόφευκτης κοσμοθεωρητικῆς κυριαρχίας τοῦ πνευματικοῦ ὅπως αὐτό ἐκπροσωπεῖτο καί ἐπιβαλλόταν ἀπό τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία Τό διαφωτιστικό κίνημα δηλαδή ἀποτελεῖ τήν κορύφωση τῆς πνευματικῆς ἀντιδράσεως κατά τῆς ἰδεολογικής κυριαρχίας τοῦ παπισμοῦ Ἡ οὐσία τοῦ Διαφωτισμοῦ μπορεῖ νά περιγραφῇ στήν συστηματική προσπάθεια ἀποβολῆς τῆς ἐκκλησιαστικῆς αὐθεντίας μέ τήν παράλληλη ἀντικατάσταση τοῦ χριστοκεντρικοῦ κοσμοει-δώλου οὐσιαστικά στό κοσμοθεωρητικό ἐπίπεδο ἐπικράτησε ὁ ἀνθρωποκεντρισμόςraquo Καραγιώργου Βασιλείου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας κατά τη περίοδο της Επαναστάσεως (1821) εκδ Διήγηση Αθήνα 1998 σ 16 Από ιστορικής σκοπιάς κρινόμενη η εν λόγω τοποθέτηση του Νικάνδρου τυγχάνει πλήρως συμβατή προς το ενωμένο ορθόδοξο μέτωπο εναντίον της Ρώμης το οποίο ενισχύθηκε κατόπιν της διαταράξεως των σχέσεων μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας το 1844 όταν εκδόθηκε μία εγκύκλιος του Πάπα Πίου Θrsquo απευθυνόμενη προς τους έλληνες οι οποίοι καλούνταν laquoνά ἐπιστρέψουν ἐπιτέλους στήν ποίμνη τοῦ Χριστοῦraquo C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 212 658 Η πρακτική της αποχής των λαϊκών από το ποτήριο καθιερώθηκε στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κατά τον 12ο αιώνα στο πλαίσιο του φαινομένου της εξάρσεως του κλήρου έναντι του πιστού λαού γνωστού υπό τον όρο laquoκληρικοκρατίαraquo Σε θεολογικό επίπεδο η ως άνω πρακτική εθεμελιώθη στην υπό του Θωμά Ακινάτη προβληθείσα θεωρία της concomitantiae (συνακολουθίας) σύμφωνα προς την οποία η παρουσία του σώματος δεν δύναται να νοηθεί άνευ του αίματος Χρ Ανδρούτσου Δογματική οπ σ 367 Θα πρέπει παρεπιπτόντως να λεχθεί ότι η εν γένει αντιρωμαιοκαθολική τοποθέτηση του Νικάνδρου έναντι διαφόρων τελετουργικής φύσεως πρακτικών της Δυτικής Εκκλησίας αποτελεί απόρροια της ιδεολογικής ταυτίσεώς του και συνοδοιπορείας με τον υπέρμαχο και εμπνευστή του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος Θεόκλητο Φαρμακίδη Στον επικήδειο λόγο προς τον θεσσαλό κληρικό που εξεφώνησε ο

139

συνδέονται με την κοινωνία των πιστών μόνο από τον αγιασμένο άρτο θεωρώντας πως μόνο η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία η οποία διατήρησε εσαεί το έκπαλαι έθος της κοινωνίας όλων ανεξαιρέτως των μελών του εκκλησιαστικού σώματος και υπό των δύο ευχαριστιακών ειδών laquoἀκριβῶς φυλάττει τήν παράδοσιν τῆς Ἀποστολικῆς και Καθολικῆς Ἐκκλησίαςraquo659

Από τα επακολουθούντα μυστήρια660 εκείνο του γάμου αποτελεί ένα ακόμη πεδίο στο οποίο διαφαίνεται σαφής διαφοροποίηση του Νικάνδρου από την προτεσταντίζουσα θεολογική σκέψη του Θ Φαρμακίδη Ο Ζαννούβιος δεν έχει κανένα ενδοιασμό να παραδεχθεί ότι α) ο χριστιανισμός laquoἀπέδοτο εἰς τόν γάμον τήν ὑψηλοτέραν θρησκευτικήν καί πνευματικήν σημασίανraquo661 β) ο γάμος δεν αποτελεί απλή συνθήκη αλλά μυστήριο και μάλιστα μέγα και γ) η ιερά τελετή είναι αυτή που καθιστά το μυστήριο έγκυρο και υπαρκτό Η ως άνω θέαση του μυστηρίου του γάμου θέτει πέραν πάσης αμφιβολίας τον Νίκανδρο στην απέναντι όχθη από τις εν προκειμένω πεποιθήσεις του Φαρμακίδη Και τούτο προκύπτει εκ του γεγονότος ότι ο Φαρμακίδης απέδιδε την αρμοδιότητα για τη ρύθμιση όλων των παραμέτρων του γάμου αποκλειστικά στην πολιτική εξουσία θεωρώντας την Εκκλησία αναρμόδια Η ως άνω τοποθέτηση662 είχε ως αφετηρία το ότι ο γάμος εκλαμβάνονταν ως απλό πολιτικό συνάλλαγμα663

καθηγητής Θεολογίας Κωνσταντίνος Κοντογόνης γίνεται λόγος περί ανεκδότου συγγραφής εκ μέρους του Θεοκλήτου ιστορικής και κριτικής πραγματείας την οποίαν laquoἀπό τεσσάρων ἤδη ἐτῶν (1856) συνέγραφε κατά τῆς ρωμαϊκῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ πάπα ἔργον πολλοῦ λόγου ἄξιον κατά τόν νῦν μάλιστα χρόνον καί ὡς ἐκ τοῦ καλάμου ἐξερχομένου τοιούτου δεινοῦ καί κριτικοῦ θεολόγουraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 28 (Πέμπτη) Απριλίου 1860 αρ 2870 έτος ΚΘrsquo σ 3 Στο λήμμα laquoΦαρμακίδηςraquo της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας γίνεται λόγος για δύο έργα που προετοίμαζε προς έκδοσιν ο Φαρμακίδης laquoτῆς συγγραφῆς τῶν ὁποίων ἤρξατο μικρόν μετά τόν συνοδικόν τόμον ἤτοι περί πάπα καί κατά τῆς κοσμικῆς αὐτοῦ ἐξουσίας καί κατά τοῦ καινοφανοῦς δόγματος τῆς δυτικῆς Ἐκκλησίας περί ἀσπίλου συλλήψεως τῆς Θεοτόκουraquo Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΚΓrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1933 σ 833 Την πληροφορία επιβεβαιώνει και ο Αναστάσιος Γούδας ο οποίος απέδωσε τη μη ολοκλήρωση του εν λόγω συγγραφικού πονήματος στην κλονισμένη υγεία του θεσσαλού κληρικού Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 238 241 659 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 69 660 Περί του μυστηρίου της Ιερωσύνης που ακολουθεί μετά από το μυστήριο του γάμου στην laquoἹερά Κατήχησηraquo του Ζαννουβίου θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο που πραγματεύεται τις εκκλησιαστικές απόψεις του κρητικού συγγραφέα σε συνάφεια με τις απόψεις του περί Εκκλησίας εν σχέσει πάντοτε προς τη συναφή αρθρογραφία του στον τύπο της εποχής Τα δε μυστήρια της μετανοίας και του ευχελαίου δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον εξ απόψεως προσδιορισμού της θεολογικο ndash ιδεολογικής σκέψεως του Νικάνδρου διό και δεν εξετάζονται στην παρούσα εργασία 661 Οπ σ 75 662 Ο Φαρμακίδης βασίζει τα συμπεράσματά του περί γάμου στην ιστορία και την πρακτική που ακολουθούνταν κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής και της βυζαντινής εποχής θεωρώντας ότι η ιερολογία του γάμου ως συστατικό μέρος αυτού εισήχθη παρά του Λέοντος του ΣΤrsquo περί τον Θrsquo αιώνα η δε περιβολή του γάμου με μυστηριακή διάσταση συνετελέσθη μετά την άλωση της Πόλεως από τους Λατίνους το 1204 κατά δυτική επίδραση Ὲλεγε δε ο Θεόκλητος χαρακτηριστικά laquoἈλλά καί εἰς μυστήριον μεταβληθείς ὁ γάμος ἔμεινεν ὑπό τήν ἐξουσίαν τῶν πολιτικῶν νόμων μέχρι τῆς πτώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεωςmiddot καί τά περί διαθέσεως καί τά περί διαλύσεως τοῦ γάμου ἀνήκουσιν εἰς τήν πολιτείαν καί οὐχί εἰς τήν ἐκκλησίαν Οἱ πολιτικοί νόμοι διατάσσουσι καί τά πρό τοῦ γάμου Ἡ δέ ἐκκλησία στέργει καί ἀποδέχεται τούς νόμους τῆς πολιτείας καί δέν νομοθετεῖ αὐτή οὐδ᾽ ἐπιβάλλει νόμους τῇ πολιτείᾳ Ὁ γάμος ἄρα ἀνήκει τῇ περί αὐτοῦ νομοθετεῖν ἐξουσίαν ἐχούσῃ πολιτείᾳraquo Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 534 541 - 553 560 663 Ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος στην προσπάθειά του να καταδείξει το μη ορθόδοξο της εν λόγω απόψεως αποδίδει τη θεώρηση του γάμου ως πολιτικού συναλλάγματος σε προτεσταντική επιρροή και επίδραση δεδομένου ότι laquoἡ δέ Προτεσταντική πολιτικόν συνάλλαγμα θεωροῦσα τόν γάμον ὑπάγει τά περί αὐτόν ὑπό τά πολιτικά δικαστήριαraquo Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά εκδ Αθηνά Αθήνα 1855 σ 201 ndash 202 Συνέγραψε δε και ειδικό σύγγραμμα περί του μυστηρίου του γάμου δύο χρόνια αργότερα με τίτλο Περί του ιερού μυστηρίου του γάμου εκδ Φ Λούη Αθήνα 1857 Σε έτερο σύγγραμμά του ο Μαυροκορδάτος θα τονίσει ότι η Εκκλησία ουδέποτε απεδέχθη laquoτούς ἐπί γάμῳ νόμους τῆς πολιτείας ἀλλ᾽ ἔκπαλαι ἐνομοθέτησεν ἔκπαλαι τῇ Πολιτείᾳ νόμους ἐπί γάμῳ ἔθετο ὁ γάμος ἧν μυστήριον ἀπ ἀρχῆς τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀείποτε ἡ Ἐκκλησία ἐδραίαν περί τούτου ἔσχε γνώμην καί πεποίθησιν ἀμετακίνητονraquo Του ιδίου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος (φυλλάδιον τρίτον) εκδ Λ Δ Βιλάρα καί Β Διούμη Αθήνα 1852 σ 130 ndash 133

140

δίχως οιαδήποτε μυστηριακή διάσταση Είναι πάντως αξιομνημόνευτο ότι την ίδια άποψη με τον Φαρμακίδη ασπαζόταν και ο μετέπειτα Μητροπολίτης Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδης φρονώντας ότι ο γάμος ανήκει στη σφαίρα επιρροής της κρατικής εξουσίας664

Η ως άνω διαφοροποίηση του Ζαννουβίου από τη σκέψη του Φαρμακίδη κατ᾽ ανάγκην φέρνει τον κρητικό κληρικό πλησιέστερα προς τις πλέον παραδοσιακές απόψεις επί του θέματος όπως αυτές εξεφράσθησαν από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο Ο θεσσαλός κληρικός αντικρούοντας τη διάκριση665 μεταξύ πολιτικού και πνευματικού μέρους του γάμου όπως αυτή επεβλήθη στην Εκκλησία κατόπιν σχετικής προβλέψεως του εθνικού Νομοθέτη στον Καταστατικό περί Εκκλησίας Νόμο του 1852 αντέτεινε ότι η Εκκλησία από τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού τον γάμο laquoἐν τοῖς ἑπτά μυστηρίοις αὐτῆς διακρατεῖ συγκατειλεγμένονraquo666 και υποστήριζε συνεπώς ότι οι αρμοδιότητες της συνάψεως και της λύσεως του μυστηρίου πρέπει να ανήκουν στους κατά τόπους επισκόπους Ο Νίκανδρος αν και δεν εκφράζει λεπτομερώς τις απόψεις του για τις ως άνω πτυχές του γάμου που άπτονται του ζητήματος των αρμοδιοτήτων667 μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας ωστόσο στη βασική του θεώρηση περί της φύσεως του γάμου ευρίσκεται σε συμφωνία προς τον βασικό εκπρόσωπο της παραδοσιακής εν Ελλάδι τάσεως Κ Οικονόμου Και μάλιστα σε μια εποχή που η ίδια η ΙΣΕΕ αδυνατούσε υπό τον έλεγχο της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας να υιοθετήσει μία ενιαία και συνεπή στάση στο υπό εξέτασιν ζήτημα γεγονός που μαρτυρείται από τις αλλοπρόσαλλες και αντικρουόμενες συνοδικές αποφάνσεις της εν προκειμένω668 664 Κ Οικονόμου laquoΑπάντησις εἰς τήν Αὐτοσχέδιον διατριβήν περί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶν καί περί τῆς σχέσεως τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς πρός τήν Πολιτικήν Ἐξουσίαν ὑπό ΧΧΧraquo Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 542 665 Ο Κ Οικονόμος ασκώντας κριτική στην εν λόγω διάκριση προέτρεπε τον εθνικό Νομοθέτη να υιοθετήσει μία πλέον ξεκάθαρη θέση ή να θεωρήσει τον γάμο ως πολιτικό συνάλλαγμα και να τον αποδώσει εξ ολοκλήρου στην πολιτεία ή αν τον αποδέχεται ως μυστήριον να αναθέσει στην Εκκλησία πλήρεις αρμοδιότητες που να αφορούν τόσο τη σύναψη όσο και τη διάλυσή του Του ιδίου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 640 Βεβαίως θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι κατά τον Οικονόμο η απόδοση της αρμοδιότητος της λύσεως του γάμου στα πολιτικά διαστήρια χαρακτηρίζεται ως laquoνεωτεροποιΐαraquo που αναιρεί τον ιερό και μυστηριακό χαρακτήρα της γαμικής συζυγίας Του ιδίου Περί τῶν τριῶν ἱερατικῶν τῆς Ἐκκλησίας βαθμῶν ἐπιστολιμαία διατριβή ἐν ᾗ καί περί τῆς γνησιότητος τῶν ἀποστολικῶν κανόνων εκδ Κ Τόμπρα και Κ Ιωαννίδου Ναύπλιο 1835 σ 325 ndash 326 666 Ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Κ Οικονόμου για τα τεκταινόμενα σχετικώς με τον γάμο επί της βυζαντινής εποχής Αντικρούοντας εμμέσως την ερμηνευτική προσέγγιση του Φαρμακίδη λέγει χαρακτηριστικά ότι laquoΟὕτω φαίνονται σπουδάζοντες οἱ Βυζαντινοί Αὐτοκράτορες ὅπως μηδεμία παρά τῇ πολιτείᾳ διαμάχη πρός τήν Ἐκκλησίαν ὑπάρχῃ καί φροντίζοντες ἵνα τά πρῴην παρά τῇ πολιτείᾳ τυχόν κρατήσαντ᾽ ἀντικείμενα τῇ ἐκκλησιαστικῇ διαδικασίᾳ καθυποτάττωνται ὑπό τό κράτος τῶν ἱερῶν Κανόνων καί νόμου τάξιν ἐπέχωσιν ὅσα προλαμβάνουσα ἡ Ἐκκλησία περί γάμου ἐθεσμοθέτειraquo Του ιδίου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 630 - 632 667 Ο Χρήστος Ανδρούτσος εκλαμβάνοντας ως ασύστατο και απόβλητο τον τρόπο διευθετήσεως των περί τον γάμο με την υπαγωγή της Εκκλησίας εις την Πολιτείαν ετόνισε την ανάγκη για την υιοθέτηση μίας διακριτής και συνεπούς στάσης εν προκειμένω Προς τούτο προέκρινε ως λύση τη θεώρηση του γάμου εκ μέρους της Πολιτείας είτε ως αμιγώς πολιτικού θεσμού με συνεπακόλουθο την υποχρεωτική θεσμοθέτηση του λεγομένου πολιτικού γάμου είτε ως μυστηρίου αποδίδοντας στην Εκκλησία την αποκλειστική αρμοδιότητα για τη λύση του και την παροχή διαζυγίων Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία εξ απόψεως Ορθοδόξου οπ σ 79 668 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι συνοδικές αποφάσεις αλλά και τα Νομοσχέδια της εποχής μεταξύ των ετών 1835 ndash 1852 Με εγκύκλιο της ΙΣΕΕ (υπrsquo αριθμ 2676 και ημερ 15 Μαίου 1835) προς τους αρχιερείς γίνεται γνωστόν ότι laquoἤδη δέ ἐπειδή ὁ γάμος θεωρούμενος ὡς ΠΟΛΙΤΙΚΟΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΜΑ θέλει δικάζεσθαι τοῦ λοιποῦ ἀπό τά πολιτικά δικαστήρια ὑμεῖς παύετε εἰς τό ἑξῆς ἀπό τοῦ καθήκοντος τούτου καί θέλετε περιορίζεσθαι εἰς τήν σύστασιν αὐτοῦ καί εἰς τήν ἔκδοσιν τοῦ διαζυγίουraquo Στην επόμενη Συνοδική Περίοδο (Γrsquo) η ΙΣΕΕ με εγκύκλιό της μηνμονεύει τον γάμο ως μυστήριο και προτρέπει τους αρχιερείς να μη δίδουν άδεια για δεύτερο γάμο σε όσους έχουν διαζευχθεί μόνον πολιτικώς Στο συνταχθέν Νομοσχέδιον του 1845 περί της διοικήσεως και των σχέσεων της Εκκλησίας της Ελλάδος προς την πολιτική

141

Ωστόσο στο ζήτημα του σκοπού του γάμου η σκέψη του Νικάνδρου κινείται σε μία μονοδιάστατη κατεύθυνση δεδομένου ότι πέραν της τεκνογονίας669 δεν αναγνωρίζει σε αυτόν κάτι βαθύτερο και περισσότερο Η άποψη αυτή μαρτυρεί την επιδερμική θεολογική σκέψη του συγγραφέα της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo που οδηγεί αναπόφευκτα σε παρερμηνεία του μυστηρίου καθώς η θεώρηση της τεκνογονίας ως αποκλειστικού σκοπού της συστάσεως του γάμου laquoσημαίνει οὐσιαστικά περιορισμό τοῦ νοήματός του στό πλαίσιο τῶν σαρκικῶν σχέσεων τῶν συζύγων πράγμα πού δέν συμβιβάζεται μέ τήν χριστιανική ἀντίληψη γιά τόν γάμοraquo670 Παρά ταύτα στο ζήτημα της λύσεως του μυστηρίου ο Νίκανδρος ακολουθεί πιστά την εκκλησιαστική παράδοση671 καθώς αποδέχεται ως μοναδική αιτία προς τούτο την μοιχεία672 35 Χριστιανική Ηθική

Το τελευταίο μέρος της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo πραγματεύεται το ζήτημα

της Χριστιανικής Ηθικής673 το γνωστικό αντικείμενο674 της οποίας αποτελεί το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο του δευτέρου μέρους του εν λόγω συγγράμματος Στο τμήμα αυτό αναλύονται οι δέκα εντολές οι οποίες και αποτελούν τη βάση της Ηθικής που διαπραγματεύεται ο Νίκανδρος Και στην ενότητα αυτή η προσοχή μας επικεντρώνεται στα σημεία εκείνα που εκφράζουν την ιδεολογικο ndash εκκλησιαστική ταυτότητα του Ζαννουβίου προσπαθώντας να εντοπίσουμε τυχόν επιδράσεις του από ετερόκλητες κατευθύνσεις θεολογικής σκέψεως

Μία πρώτη ένδειξη του πως ο Νίκανδρος αντιλαμβάνεται το περιεχόμενο της Χριστιανικής Ηθικής αποτελεί η άποψή του περί του σκοπού που αυτή εξυπηρετεί Λέγει χαρακτηριστικά ο κρητικός κληρικός laquoβάσιν ἔχουσα τήν διδασκαλίαν τοῦ θείου ἡμῶν Σωτήρος Χριστοῦ σκοπόν ἔχει τήν ἠθικήν τελείωσιν τοῦ ἀνθρώπου ἐρευνᾷ δέ τά ἐκ τῶν δέκα ἐντολῶν πηγάζοντα καθήκονταraquo675 Για το Ζαννούβιο η Ηθική προσεγγίζεται σε καθαρώς ενδοκοσμικά πλαίσια Απουσιάζει δηλαδή από τη γενικότερη θεώρηση του θέματος μία ευρύτερη πληρέστερη και ανώτερη οπτική θεάσεως καθώς ως γνωστόν laquoὁ σκοπός της χριστιανικῆς ἠθικῆς δέν εἶναι ψυχολογικός ἤ κοινωνικός ἀλλά πνευματικός καί ὀντολογικόςraquo676 Αντιθέτως ο Νίκανδρος τοποθετεί την Χριστιανική Ηθική σε

εξουσία η Εκκλησία έχει την ευθύνη της συστάσεως της νομιμότητας και της διαλύσεως του γάμου το οποίον χαρακτηρίζεται ως ένα από τα θεία μυστήρια Ενώ στον Καταστατικό Νόμο της ΙΣΕΕ του 1852 τά περί τον γάμο διακρίνονται στο πολιτικό και το πνευματικό μέρος όπου το μέν πρώτο σκέλος ανάγεται στα πολιτικά δικαστήρια το δε δεύτερο στην αρμόδια εκκλησιαστική αρχή Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 315 323 506 ndash 7 617 669 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 71 - 72 Την ίδια τοποθέτηση με τον Νίκανδρο ωστόσο εκφράζει και ο Κ Οικονόμος θεωρώντας ότι laquoὁ σκοπός καί τό τέλος τοῦ γάμου εἶναι τοῦ ἀνθρωπίνου γένους ἡ διατήρησιςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 72 670 Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 367 Ο γάμος στην Ορθόδοξη Παράδοση εκλαμβάνεται πρωτίστως και κυρίως ως μυστήριο μέγα που εντάσσεται στην προοπτική της εν Χριστώ ζωής ως άθλημα που στοχεύει στην ψυχοσωματική τελείωση των συζύγων ως αγαπητική ένωση και πράξη αμοιβαίας αυτοπροσφοράς δύο ανθρώπων Το ζήτημα της τεκνογονίας ως φυσικό επακόλουθο της γαμικής ενώσεως σε καμία περίπτωση δεν δύναται να υποκαταστήσει τους βασικούς σκοπούς του γάμου 671 Οπ σ 407 672 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 73 673 Το γνωστικό αντικείμενο της Χριστιανικής Ηθικής ο Νίκανδρος το δίδαξε στην ΣΣΕ μεταξύ των ετών 1865 (26η Ιανουαρίου) και 1868 (Μάρτιος) 674 Αυτοτελές σύγγραμμα Χριστιανικής Ηθικής συνέγραψε ο χρηματίσας και καθηγητής του Ζαννουβίου στην Θεολογική Σχολή Αθηνών Παναγιώτης Ρομπότης το 1873 Π Ρομπότη Χριστιανική Ηθική εκ του τυπογραφείου Ερμού Αθήνα 1873 675 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 88 676 Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 15

142

οριζόντιο επίπεδο αντικειμενοποιώντας την και προβάλλοντάς την ως ένα σύνολο ηθικών κανόνων και αρχών που προέρχονται από τη Βίβλο και πρέπει να ρυθμίζουν τη ζωή των χριστιανών

Αξίζει ωστόσο να επισημανθεί το γεγονός πως ο Νίκανδρος διαπραγματευόμενος την πρώτη εντολή677 τονίζει πως η πρεσβεία των αγίων της Εκκλησίας δεν έρχεται σε αντίθεση με το περιεχόμενο αυτής περί της μοναδικότητος του Θεού678 Αποδεχόμενος τη συμβατότητα μεταξύ των ως άνω πραγματικοτήτων εντάσσει την πρεσβεία σε ένα πλαίσιο τιμής προς τους αγίους τονίζοντας παραλλήλως τη σημασία αυτής προς χάρη του ηθικού παραδειγματισμού των πιστών Η επισήμανση αυτή είναι άξια λόγου δεδομένου ότι αντίκειται στην παραδοσιακή προτεσταντική διδασκαλία και δηλώνει την εν προκειμένω εμμονή του κρητικού κληρικού στο πλαίσιο ερμηνείας και εκθέσεως της ορθόδοξης διδασκαλίας και εμπειρίας679

Η παρατήρησή μας αυτή ενισχύεται και από άλλη σημείωση του Νικάνδρου περι της τιμής των ιερών εικόνων Ερμηνεύοντας αυτή τη φορά την δεύτερη εντολή680 και μεμφόμενος την ερμηνευτική προσέγγιση που αυτή υπέστη υπό της Δυτικής Εκκλησίας681 υπερασπίζεται την αποδιδόμενη τιμή προς τις ιερές εικόνες τονίζοντας ότι δεν τίθεται θέμα ασυμβατότητας μεταξύ της ειρημένης εντολής και της εκκλησιαστικής πρακτικής682 Και εν προκειμένω μάλιστα παρατηρείται ταύτιση απόψεων του κρητικού κληρικού με τον Κ Οικονόμο683 ο οποίος στην Κατήχησή του εκφράζει εκτενέστερα και με λίαν εκλαϊκευμένο τρόπο την ορθόδοξη άποψη

Συμπόρευση και συμπνευματισμός μεταξύ των δύο ανδρών δύναται να εντοπιστεί και σε μία άλλη παράμετρο της βrsquo εντολής που σχετίζεται με το

677 laquoῈγώ εἰμί Κύριος ὁ Θεός σου οὐκ ἔσονταί σοι θεοί ἕτεροι πλήν ἐμοῦraquo Ὲξοδος Κ 2 ndash 3 678 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ Πρβλ Α Διομήδους ndash Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 115 679 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος αντλεί σχετικό υλικό από τον ιερό Δαμασκηνό (laquoἜκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου πίστεωςraquo) που εκφράζει κατά τον πλέον ακριβή τρόπο την διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας εν προκειμένω Την ίδια τοποθέτηση επί του θέματος της πρεσβείας των αγίων ακολουθεί και ο Κ Οικονόμος Θεωρώντας πλήρως συμβατή και επιτρεπτή την τιμή των αγίων με το περιεχόμενο της αrsquo εντολής δηλώνει ότι laquoἡ μεγίστη τιμή τήν ὁποίαν δυνάμεθα νά προσφέρωμεν εἰς τούς Ἁγίους εἶναι τό νά σπουδάζωμεν νά μιμώμεθα τήν ζωήν αὐτῶν ἑορτάζοντες τάς μνείας των χριστιανικῶςraquo Ο θεσσαλός κληρικός προχωρά ένα βήμα παρακάτω επικρίνοντας και τη δεισιδαίμονα εκείνη τάση κάποιων πιστών να αποδίδουν στους αγίους τιμήν ισόθεο παρατήρηση την οποία δεν αναφέρει ο Ζαννούβιος στην Κατήχησή του Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 90 680 laquoΟὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον οὐδέ παντός ὁμοίωμα ὄσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἤ ἐν τῇ γῇ ἤ ἐν τοῖς ὕδασιν οὐ προσκυνήσεις αὐτοῖς οὐδέ μή λατρεύσεις αὐτοῖςraquo Ὲξοδος Κ 4 681 Ο Ζαννούβιος ασκεί κριτική στην πρακτική της Δυτικής Εκκλησίας κατηγορώντας την για εξοβελισμό της βrsquo εντολής και συμπλήρωση του αριθμού δέκα διά της διαιρέσεως της δεκάτης εντολής (laquoοὐκ ἐπιθυμήσεις ὅσα τῷ πλησίον σου ἐστίraquo) σε δύο χωρίς να παρέχει περαιτέρω επεξηγήσεις Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ 98 682 Οπ Στην παρούσα περίπτωση ο Νίκανδρος καταφεύγει σε ρήσεις των Μ Βασιλείου (Ομιλία Κrsquo περί Ἁγίου Πνεύματος) και Μ Αθανασίου (Ερώτησις λθrsquo) αλλά και στη σχετική απόφαση της Ζrsquo Οικουμενικής Συνόδου για να τεκμηριώσει την άποψή του Πρβλ Α Διομήδους ndash Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 116 και Δ Βερναδάκη Ιερά Κατήχησις οπ σ 208 ndash 209 683 Ο Κ Οικονόμος αναφέρει τρεις λόγους που δικαιολογούν την ορθόδοξη άποψη περί της προσκυνήσεως των ιερών εικόνων α) οι εικόνες εικονίζουν τον σαρκωθέντα και επιφανέντα Θεόν Λόγον και τους θεράποντές του χωρίς να προσπαθούν να περιγράψουν τον αόρατον και απερινόητον Θεόν β) ο σκοπός της ιστορήσεως των εικόνων προσβλέπει στη διέγερση των πιστών προς ανάμνηση των μεγαλείων του Θεού και γ) η προσκύνηση των εικόνων διαβαίνει όχι στην ύλη από την οποία κατασκευάζονται αλλά στο εικονιζόμενο πρόσωπο Λέγοντας τα παραπάνω η στόχευση του Οικονόμου εστιάζεται στην κριτική μίας άλλης ειδωλολατρικής φύσεως παρεκτροπής που συχνά παρατηρείται μεταξύ των πιστών και που αφορά τη laquoσωτήριαraquo προσκύνηση των εικόνων και την απόδοση σε αυτές υπέρφυσικών ιδιοτήτων Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 94

143

ζήτημα της λατρείας684 Ο ορισμός που δίνει ο Ζαννούβιος ότι δηλαδή laquoλατρεία ἐστίν ἡ πρός τόν Θεόν προσκύνησις ἡ μετ᾽ ἐνδομύχου συντριβῆς τῆς καρδίας καί δι᾽ ἐξωτερικῶν σημείων προερχομένηraquo685 προσδιορίζει ταυτόχρονα και τη διαίρεση αυτής σε εσωτερική (την κατά πνεύμα και αλήθειαν ενεργουμένη) και εξωτερική που εκδηλώνεται με εξωτερικά σημεία686 τα οποία και δεν προσδιορίζονται Και ο Κ Οικονόμος δέχεται την ως άνω διμερή διάκριση687 με μία διαφορά την εξωτερική λατρεία τη συνδέει όχι με εξωτερικά σημεία όπως ο Νίκανδρος αλλά με πράξεις που επιβάλλουν τη συμμετοχή του σώματος στην λατρεία Παρά ταύτα και οι δύο δέχονται τον λειτουργικό δεσμό που πρέπει να διέπει τις δύο πτυχές της λατρείας ως και το απαραίτητο της συνυπάρξεως αμφοτέρων Καταλήγουν δε αμφότεροι στο συμπέρασμα ότι η παρουσία μόνον της εξωτερικής λατρείας άνευ της εσωτερικής οδηγεί αναποφεύκτως σε παθογόνα φαινόμενα υποκριτικής συμπεριφοράς

Η διαπραγμάτευση της τρίτης εντολής688 από τον κρητικό συγγραφέα της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς έρχεται να επανεισαγάγει τον Ζαννούβιο στον φυσικό του ιδεολογικό ndash εκκλησιαστικό χώρο Ο Νίκανδρος θεωρώντας ότι η γrsquo εντολή επιβάλλει ουσιαστικά την αναγκαιότητα της πρακτικής του όρκου φρονεί οτι η Εκκλησία ακολουθώντας το υπόδειγμα του ιδρυτού της laquoκαθιερώσατο διά τό ἐπισφαλές τοῦ ἀνθρώπου τόν ὄρκον πρός ἔλεγχον τοῦ δικαίουraquo689 Κάνει μάλιστα λόγο για δύο είδη690 όρκου α) τον βεβαιωτικό που αφορά το παρόν και το παρελθόν και δίδεται ενώπιον των δικαστηρίων και β) τον υποσχετικό που αφορά στο μέλλον και ταυτίζεται προς τον υπαλληλικό όρκο

Η ως άνω τοποθέτηση του Νικάνδρου αντιτιθέμενη σαφώς προς την εκκλησιαστική διδασκαλία τυγχάνει πέραν πάσης αμφιβολίας παράδοξη για δύο λόγους διότι α) ως γνωστόν στην Καινή Διαθήκη ο ίδιος ο Χριστός απαγορεύει κατά τρόπο απόλυτο την χρήση όρκου691 και β) ο Ζαννούβιος επιχειρεί να εκφράσει την χριστιανική διδασκαλία εν προκειμένω μένοντας προσκολλημένος στα υπό της Παλαιάς Διαθήκης προβλεπόμενα ή μάλλον χρησιμοποιώντας τον Μωσαϊκό Νόμο για να ερμηνεύσει την εντολή του Χριστού Παρά ταύτα η ως άνω τοποθέτηση του Νικάνδρου έρχεται να ενισχύσει έτι περαιτέρω την ιδεολογική του συγγένεια προς τον Θεόκλητο Φαρμακίδη Ως γνωστόν ο εμπνευστής του ελλαδικού Αυτοκεφάλου υπήρξε εκ των πλέον φανατικών υποστηρικτών της χρήσης άνευ εξαιρέσεων και εκπτώσεων του όρκου από όλους τους χριστιανούς κληρικούς και λαϊκούς Οι 684 Στην Κατήχηση του Κ Οικονόμου η πραγμάτευση του εν λόγω ζητήματος λαμβάνει χώρα στην εισαγωγή αυτής Δεν αποτελεί δηλαδή τμήμα της ερμηνευτικής προσεγγίσεως της βrsquo εντολής στην ενότητα περί Χριστιανικής Ηθικής 685 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 99 686 Οπ σ 99 - 100 Περί των εξωτερικών σημείων τούτων ομιλεί και ο Κ Οικονόμος στην Κατήχησή του απαριθμώντας τα εξής πέντε προσκύνηση και γονυκλισία προσευχή από βιβλίου ή εκ στήθους δάκρυα και στεναγμοί χαρά και εφροσύνη συχνός εκκλησιασμός Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 25 ndash 26 687 Οπ 688 laquoΟὐ λήψει τό ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ σου ἐπί ματαίῳraquo Ὲξοδος Κ 7 689 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 103 690 Οπ σ 104 Ενδιαφέρουσα τυγχάνει η εν λόγω ορολογία που ο Νίκανδρος χρησιμοποιεί για να εκφράσει τα δύο είδη του όρκου Αν και ως πρός το περιεχόμενο της ορολογίας παρατηρείται σύμπτωση η σύγχρονη επιστήμη περί της Χριστιανικής Ηθικής κάνει λόγο είτε για laquoὅρκον ἀληθείαςraquo είτε για laquoὅρκον ὑποσχέσεωςraquo Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 483 691 laquoἘγώ δε λέγω ὑμῖν μή ὀμόσαι ὅλωςraquo Ματθ 5 34 Συνεπώς η επίκληση εκ μέρους του Νικάνδρου του παραδείγματος του Χριστού ενώπιον του Ιουδαϊκού Συνεδρίου τυγχάνει άτοπος και εναντιούται στο περιεχόμενο του Καινοδιαθηκικού μηνύματος

144

απόψεις του περί όρκου οι οποίες διετυπώθηκαν με αφορμή την απαίτηση της ΙΣΕΕ για την κατάργηση του όρκου στους κληρικούς ως επακόλουθο της εφαρμογής του Συνοδικού Τόμου του 1852 συνοψίζονται στο συμπέρασμα ότι laquoἡ καθολου ἐκκλησία ΟΥΔΕΠΟΤΕ ἐθεώρησε τόν όρκον ΟΛΩΣ ἀπηγορευμένον οὔτε τόν τύπον αὐτοῦ ἀσεβῆ ἤ τοῖς κληρικοῖς ἀνοίκειον καί ἀνάρμοστονraquo692

Η συμπόρευση μεταξύ Ζαννουβίου και Φαρμακίδη στο θέμα του όρκου τοποθετούσε κατά νομοτελειακό τρόπο τον κρητικό κληρικό στην απέναντι όχθη από εκείνη που εκπροσωπούσε ο υπέρμαχος της εκκλησιαστικής παραδόσεως Κ Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Ο θεσσαλός κληρικός είχε εξ αρχής υιοθετήσει αταλάντευτα αρνητική στάση693 στο ζήτημα θεωρώντας ότι η χρήση του όρκου αντέκειτο στους εκκλησιαστικούς θεσμούς και εκφράζοντας την αντίθεσή του σε όλα τα στάδια της πορείας του ζητήματος από τη laquoΔιακήρυξη του Βασιλέως Όθωνος περί της Ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας (1833)raquo694 μέχρι και τον Καταστατικό Νόμο της ΙΣΕΕ του 1852695

Αποφεύγοντας να ασχοληθούμε με την προσέγγιση του Ζαννουβίου σχετικά με τις υπόλοιπες εντολές696 επικεντρώνουμε την προσοχή μας στις απόψεις του κρήτα κληρικού σχετικά με το ζήτημα της απόκτησης ιδιοκτησίας697 Ο Νίκανδρος θεωρώντας ότι η κτήση φυσικών πραγμάτων συντελεί κατά τρόπο άμεσο ή έμμεσο στη διατήρηση της φυσικής ζωής και την ανάπτυξη της πνευματικής τοιαύτης φρονεί ότι κάθε άνθρωπος laquoὀφείλει α) νά σπουδάξῃ δικαίῳ τρόπῳ καί ἰδίᾳ φιλοπονίᾳ εἰς ἀπόκτησιν ἰδιοκτησίας β) νά διατηρῇ τῇ ἐμφρόνῳ οἰκονομίᾳ τά ἅπαξ ἀποκτηθέντα καί γ) νά ἐπαυξάνει ταῦτα

692 Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 417 Ο Φαρμακίδης τεκμηριώνοντας τις απόψεις του φρονούσε ότι α) η Εκκλησία ποτέ δεν εξέδωσε ι κανόνες με τους οποίους να απαγορεύεται η χρήση του όρκου β) ουδείς των πατέρων της Εκκλησίας και ουδεμία Οικουμενική Σύνοδος διεμαρτυρήθη προς τη βυζαντική κοσμική εξουσία για την χρήση του και γ) ανέκαθεν η Εκκλησία στο διάβα της υπεραιωνόβιας εκκλησιαστικής ιστορίας παραδεχόταν και αποδεχόταν τους νόμους της Πολιτείας και ακολουθούσε αυτούς αναντιρρήτως ιδιαιτέρως στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Στο πλαίσιο δε της πολεμικής του περί των προνοιών του Συνοδικού Τόμου του 1850 ο Θεόκλητος θεωρούσε ότι διά του Τόμου καταργείται ο όρκος της πίστεως των αρχιερέων προς τον Βασιλιά Οπ σ 134 402 - 403 412 Πρβλ Α Διομήδους - Κυριακού Χριστιανική Κατήχησις οπ σ 116 ndash 118 693 Η επικριτική στάση του Κ Οικονόμου είχε ως αφετηρία τα προβλεπόμενα σχετικώς στο άρθρο Ηrsquo της Διακηρύξεως της ανεξαρτησίας της εν Ελλάδι Εκκλησίας (1833) περί υποχρεωτικού όρκου των μελών της ΙΣΕΕ στον Βασιλέα Η εν λόγω αντίδραση του θεσσαλού κληρικού επιχειρούσε να προλάβει το ενδεχόμενο της υποταγής της Εκκλησίας στην κοσμική αρχή και στους νόμους της Πολιτείας που ευρίσκονταν σε αντίθεση προς τους ι κανόνες της Εκκλησίας Διό και υπενθύμιζε ότι ο όρκος αντιτίθεται στην αρχιερατική ομολογία των επισκόπων κατά την στιγμήν της χειροτονίας των ότι δηλαδή οι ιεράρχες θα είναι πάντοτε άγρυπνοι φύλακες των ι κανόνων Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 223 694 Ἐφημερίς Κυβερνήσεως αριθ 231833 σ 169 ndash 174 695 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 251 - 266 Η κριτική του Κ Οικονόμου στις πρόνοιες του Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1852 αφορά την σχετική πρόβλεψη για τους κληρικούς περί παροχής διαβεβαιώσεως laquoἐπί τῇ ἱερωσύνῃraquo η οποία κατά τον θεσσαλό κληρικό έχει laquoτήν αὐτήν τοῦ κοινοῦ ὅρκου ἱσχύνraquo Αντιτιθέμενος στον ως άνω συγχρωτισμό ο ηγέτης της εν Ελλάδι παραδοσιακής τάσεως επικαλείται την πρακτική που ακολουθούσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο δια σχετικής εγκυκλίου το 1849 επέτρεπε στους κληρικούς και μοναχούς μόνον την απλή διαβεβαίωση επί της ιερατικής ή της μοναστικής συνειδήσεως των Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 522 619 643 696 Η συστηματική ενασχόληση με το σύνολο του περιεχομένου της Χριστιανικής Ηθικής του Ζαννουβίου πιστεύουμε ότι αφίσταται από τον βασικό μεθοδολογικό άξονα που εξαρχής θέσαμε όσον αφορά την προσέγγιση εκείνων μόνο των τμημάτων του έργου του Νικάνδρου που έρχονται να διαφωτίσουν τη ιδεολογικο ndash θεολογική του τοποθέτηση Ὰλλωστε τα παραληφθέντα σημεία δεν εμφανίζουν κάποιο ξεχωριστό ενδιαφέρον εξ απόψεως Χριστιανικής Ηθικής καθώς αποτελούν απόρροια συγκεντρώσεως πατερικών απόψεων χωρίς να υπάρχουν σε αυτά προσωπικά σχόλια και ιδιαίτερες τοποθετήσεις του κρητικού κληρικού 697 Οι εν προκειμένω απόψεις του αποτελούν τμήμα της αναλύσεως του περί της ογδόης εντολής του Μωσαϊκου Νόμου laquoΟὐ κλέψειςraquo Ὲξοδος Κ 14

145

τῷ ἱδρώτι αὐτοῦraquo698 Πέραν από το ιδεώδες της αποκτήσεως ιδιοκτησίας ο κρητικός κληρικός εκφράζει την αποστροφή του προς την πρακτική της κοινοκτημοσύνης την οποία εκλαμβάνει ως εφεύρεση δημαγωγών για την εξυπηρέτηση ιδιοτελών συμφερόντων Είναι δε αξιομνημόνευτο ότι ούτος στην προσπάθειά του να στηρίξει τις ως άνω απόψεις του αντλεί επιχειρήματα από την laquoΔογματική Θεολογίαraquo του Θωμά Ακινάτη Οφείλουμε ωστόσο να σημειώσουμε ότι ο Νίκανδρος αντιτάσσεται σε όλες τις παρεκκλίσεις που μπορούν να προκύψουν εξαιτίας του άδικου τρόπου αποκτήσεως της ιδιοκτησίας699 Τέλος ο Ζαννούβιος αναφέρεται στο περιεχόμενο της αληθούς ελεημοσύνης laquoτῆς ἄνευ ἀνταποδόματος ἐκτελουμένηςraquo700 η οποία εκλαμβανόμενη ως φυσική συνέπεια της απόκτησης ιδιοκτησίας δέον όπως εκφράζεται με πράξεις ευεργετικές προς το κοινωνικό σύνολο

Οι περί ιδιοκτησίας απόψεις του Νικάνδρου εντάσσονται στη θεολογική εκείνη τάση της μεταγενέστερης θεολογίας η οποία προσεπάθησε να συμβάλει στη θεολογική δικαίωση της ιδιοκτησίας και γενικότερα της απόκτησης και διατήρησης υλικών αγαθών701 Τοιουτοτρόπως καθίσταται ευεξήγητος και η προσπάθεια του Ζαννουβίου να στηρίξει τις απόψεις του περί της κοινωνικής αποστολής της ιδιοκτησίας στα επιχειρήματα του πατέρα της σχολαστικής δυτικής σκέψεως Θωμά Ακινάτη702 Ούτως εχόντων των πραγμάτων θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι ως άνω θέσεις του Νικάνδρου σε καμία περίπτωση δεν δύνανται να θεωρηθούν ως αντανάκλαση της κλασικής προτεσταντικής αντιλήψεως περί δημιουργίας κεφαλαίου και αποταμιεύσεως ως μέσου αυτοεπιβεβαιώσεως του ατόμου όπως αυτή εξεφράσθη από την κοινωνιολογική προσέγγιση του Μax Weber στο πλαίσιο της αναδείξεως της οργανικής σχέσεως μεταξύ Προτεσταντισμού και Καπιταλισμού703

Η εν λόγω επίδραση επί της σκέψεως του Νικάνδρου πρέπει να αναζητηθεί αποκλειστικά και μόνο στον χώρο της ρωμαιοκαθολικής θεολογικής σκέψης και εκκλησιαστικής πρακτικής δεδομένου ότι στον χώρο αυτό αποδιδόταν ανέκαθεν ιδιαίτερη αξία στην έννοια των καλών έργων Και ο Ζαννούβιος από την πλευρά του δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ιδιοκτησία όχι ασφαλώς υπό την έννοια της προτεσταντικής ατομοκεντρικής θεωρήσεώς της αλλά ως μέσον προς επίτευξη της προσωπικής ψυχοσωματικής τελειώσεως και

698 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 127 699 Ο Νίκανδρος αναφέρει ως τέτοιες την αργία την οκνηρία της εξ επαγγέλματος επαιτεία της άσκοπη κατανάλωση την πλεονεξία την κλοπή την τοκογλυφία και την αδικία 700 Οπ σ 129 701 Γ Μαντζαρίδη Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 σ 308 702 Ο Θωμάς Ακινάτης πρέσβευε ότι η προαγωγή του κοινού καλού μπορούσε να εξυπηρετηθεί καλύτερα μέσω της απόκτησης ιδιοκτησίας και της χρήσεως και διαχειρήσεως των εξ αυτής προερχομένων υλικών αγαθών από τα επί μέρους άτομα Ιδιαιτέρως κατατοπιστική για τις πτυχές της θωμιστικής κοινωνικο ndash ηθικής διδασκαλίας τυγχάνει η σχετική μελέτη του Χρ Αρβανίτη laquoΚοινωνική ηθική και κοινωνική διδασκαλία στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Από την πατερική περίοδο στον Θωμά Ακινάτηraquo Κληρονομία τ 36 τεύχη Αrsquo ndash Βrsquo Θεσσαλονίκη Ιούνιος ndash Δεκέμβριος 2004 σ 99 ndash 117 703 Ο Max Weber μέσα από το έργο του laquoDie protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismusraquo υποστήριξε την καθοριστική συμβολή της προτεσταντικής και ιδιαίτερα της πουριτανικής ηθικής ως παράγοντος που συνετέλεσε στη διαμόρφωση του νεώτερου Καπιταλισμού Επεσήμανε δε την ιδιαίτερη τάση των προτεσταντών για οικονομικό εξορθολογισμό χαρακτηριστικό γνώρισμα της διήκουσας εσωτερικής ιδιομορφίας των προτεσταντικών ομολογιών ως απόρροια των θεολογικών τοποθετήσεών των επί των ανθρωπολογικών και σωτηριολογικών πτυχών της χριστιανικής πίστεως Γ Μαντζαρίδη Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού οπ σ 308 ndash 309 Την αντίθετη άποψη περί της γενέσεως και αναπτύξεως του Καπιταλισμού διά της αναγωγής του στις αρχές της θωμιστικής ηθικής του Ρωμαιοκαθολικισμού εξέφρασε ο W Sombart μέσα από το έργο του laquoLe Bourgeoisraquo Χρ Αρβανίτη laquoΚοινωνική ηθική και κοινωνική διδασκαλίαraquo οπ σ 107

146

της εξασκήσεως κοινωνικής αλληλεγγύης Σε κάθε περίπτωση οι εν λόγω απόψεις του Νικάνδρου αφίστανται κατά πολύ από την Ορθόδοξη πατερική διδασκαλία η οποία έχοντας ως αφετηρία σκέψεως το ότι laquoἡ διατήρηση πλούτου φανερώνει ἔλλειψη χριστιανικής ἀγάπηςraquo704 υιοθέτησε ένα ευρύ φάσμα τοποθετήσεων εν προκειμένω που ξεκινούσε από την απλή ανοχή διατηρήσεως των υλικών αγαθών όταν αυτά χρησιμοποιούνται για κοινωνικούς σκοπούς και έφθανε ως την απόλυτη απόρριψη οποιασδήποτε μορφής ιδιοκτησίας και την προβολή της κοινοκτημοσύνης705 36 Συμπεράσματα

Η προσέγγιση της θεολογικής σκέψεως του Ζαννουβίου μέσα από την

ανάλυση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo του μαρτυρεί την απουσία συγκροτημένης θεολογικής σκέψεως γεγονός που τον οδηγεί σε ατέρμονες παλινδρομήσεις μεταξύ της Σχολαστικής706 της Προτεσταντικής και της Ορθόδοξης θεολογίας Επιπλέον γίνεται εμφανής η ρηχότητα του θεολογικού του λόγου καθώς ο κρητικός κληρικός αδυνατεί να αναπτύξει πρωτότυπη και βαθειά θεολογική σκέψη γεγονός που τον αναγκάζει να καταφεύγει κατά κανόνα σε συλλογή και παράθεση πατερικών και αγιογραφικών χωρίων απλώς και μόνο για να στηρίξει τις θέσεις του Σε όσες δε περιπτώσεις ο Ζαννούβιος επιχειρεί να πρωτοτυπήσει οδηγείται σε ατεκμηρίωτους αυτοσχεδιασμούς επί θεμάτων ορολογίας και δομής ndash διαίρεσης τμημάτων της υπό εξέτασιν ύλης της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo ως πχ εφάνη στο ζήτημα των Κανόνων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης

Ο σύντομος και επιφανειακός τρόπος με τον οποίο ο Νίκανδρος αναπτύσσει τα ως άνω ζητήματα έχουν βεβαίως μία λογικοφανή εξήγηση σχετιζόμενη με αυτή τη φύση του συγγραφικού του έργου707 Πρόθεση του κρητικού κληρικού ήταν η συγγραφή ενός κατηχητικού συγγράμματος που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως διδακτικό έγχειρίδιο για μαθητές της μέσης εκπαιδεύσεως Σε καμία περίπτωση δεν στόχευε να δημιουργήσει ένα συστηματοποιημένο δογματικό ndash ηθικό δοκίμιο το οποίο θα ακολουθούσε πιστά και απαρέγκλιτα τους απαιτούμενους επιστημονικούς κανόνες συγγραφής Ως εκ τούτου η εν λόγω συγγραφική προσπάθεια θα πρέπει να θεωρηθεί εντός του πλαισίου στοχεύσεως του ίδιου του συγγραφέως

Κατόπιν των ως άνω συμπερασμάτων δυνάμεθα ευκολότερα να κατανοήσουμε την απόφαση της ΙΣΕΕ περί του κατηχητικού συγγράμματος του Ζαννουβίου Η άρνηση της ανώτατης εν Ελλάδι Εκκλησιαστικής αρχής να δώσει τη γραπτή έγκρισή της προς τον συγγραφέα για την έκδοση του έργου ασφαλώς εδράζεται στο μέτριον του περιεχομένου του εν λόγω έργου γεγονός που υπονοείται στην επισήμανσή της για την ύπαρξη και κυκλοφορία πολλών αναλόγου ποιότητος κατηχήσεων της εποχής Η πληθωρική άλλωστε

704 Γ Μαντζαρίδη Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού οπ σ 304 705 Του ιδίου Χριστιανική Ηθική ΙΙ οπ σ 451 Για μία πλέον περιεκτική προσέγγιση επί του θέματος βλ Ν Χατζημιχάλη Αἱ περί ἰδιοκτησίας άπόψεις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνας Θεσσαλονίκη 1972 706 Περί της σχολαστικής θεολογικής σκέψεως εν γένει βλ Β Φανουργάκη Εισαγωγή στην Θεολογία οπ σ 25 ndash 26 707 Ενδεικτικός τυγχάνει ο ορισμός που ο Κ Οικονόμος δίνει στο ομώνυμο σύγγραμμά του για την Κατήχηση λέγοντας ότι laquoΚατήχησις εἶναι σύντομος διδασκαλία τῆς ὀρθοδόξου πίστεωςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Αrsquo οπ σ 17

147

παρουσία κατηχητικών έργων αποτελούσε από μόνο του ανασταλτικό παράγοντα για την επίσημη έγκριση άλλου ενός έργου που δεν κάλυπτε κάποια πρακτική ανάγκη τη δεδομένη χρονική στιγμή Ο ευέξαπτος τέλος χαρακτήρας του Νικάνδρου γνωστός στην Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος από ανάλογες περιπτώσεις κατά το παρελθόν αποτελούσε έναν ακόμη αποτρεπτικό παράγοντα για την επίτευξή του ποθουμένου τη συνοδική έγκριση του ως άνω συγγράματός του

Το γεγονός ωστόσο ότι παρά τα ανωτέρω ποιοτικά χαρακτηριστικά του έργου η laquoἹερά Κατήχησιςraquo του Νικάνδρου δεν απεδοκιμάσθη διά σχετικής συνοδικής αποφάσεως όπως πχ συνέβη με προηγούμενο συγγράμμα του κρητικού κληρικού έχει την ερμηνεία του Η εξήγηση θα πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι το εν λόγω κατηχητικό σύγγραμμα απηχούσε εν πολλοίς και παρά τις πολλές δυτικότροπες επιρροές του επικρατούσες θέσεις της εκκλησιαστικής ζωής και της θεολογικής επιστημονικής σκέψεως της εποχής που αποτελούσαν γενικευμένο γνώρισμα της υπό εξέταση περιόδου Η οποιαδήποτε επίσημη καταδικαστική απόφανση της Εκκλησίας για το περιεχόμενο του ως άνω πονήματος θα αποτελούσε πράξη καταδίκης της επίσημης θεολογικής σκέψεως της περιόδου εκείνης Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το ότι ακόμη και αυτή η Κατήχηση του κατ᾽ εξοχήν εκπροσώπου της παραδοσιακής εκκλησιαστικής μερίδος της εποχής Κ Οικονόμου σε μερικά σημεία αναπαράγει θέσεις της δυτικής σχολαστικής θεολογικής σκέψεως

Σε κάθε περίπτωση το παρόν κεφάλαιο δύναται να θεωρηθεί ως προοίμιο τρόπον τινά των επομένων βοηθώντας να κατανοήσουμε καλύτερα όλο το εύρος της ιδεολογικής και της εκκλησιαστικής σκέψης του Ζαννουβίου

148

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δrsquo

Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΔΡΟΥ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Το υπό εξέταση κεφάλαιο επιχειρεί να προσεγγίσει την ιδεολογική

ταυτότητα του κρητικού κληρικού Θα καταβληθεί προσπάθεια να εντοπισθούν διήκουσες έννοιες της σκέψεώς του οι οποίες μαρτυρούν την αυτοσυνειδησία του Επιπλέον θα γίνει λόγος για την ιδεολογική και την πολιτική ταυτότητα του συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας σε μία προσπάθεια να προσδιοριστεί η εν προκειμένω τοποθέτησή του και να ερμηνευτούν συγκεκριμένες θέσεις που ο Νίκανδρος εξέφρασε έναντι της εν Ελλάδι κρατούσης πολιτικής ηγεσίας της εποχής του Τέλος στο εν λόγω κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τη θέση του Ζαννουβίου έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων και του ρόλου τους σε ζητήματα που άπτονται της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και που κατά βάση συνδέονται με τις προτεραιότητες της τελευταίας για τον προσδιορισμό των συνόρων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (πχ το Κρητικό Ζήτημα)

Η επίτευξη του ως άνω στόχου θα διέλθει μέσα από την προσέγγιση των διαφόρων πτυχών της ιδεολογικής σκέψεως του Νικάνδρου όπως αυτή αποτυπώνεται στις τοποθετήσεις του για διάφορα ζητήματα της εποχής (οι πολιτικού περιεχόμενου τοποθετήσεις για πρόσωπα της τότε εξουσίας η εξέταση των σχέσεων ελληνισμού και χριστιανισμού η διαπάλη αυτοχθονισμου ndash ετεροχθονισμού ο ρόλος των εθνικών προτύπων κα) Το σχετικό υλικό αντλείται από το Βrsquo μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου το οποίο αποτελείται από πλειάδα άρθρων στον αθηναϊκό τύπο της εποχής εκκλησιαστικού πολιτικού εκπαιδευτικού και ιστορικού περιεχομένου Από τα ως άνω 54 άρθρα κατορθώσαμε να εντοπίσουμε σε διάφορες εφημερίδες της εποχής μόνον 31708 Παρά ταύτα το γεγονός αυτό από μόνο τυγχάνει σημαντικό δεδομένου ότι τα περισσότερα από τα άρθρα του κρητικού κληρικού είναι ανυπόγραφα και δεν φέρουν κάποιο διακριτικό γνώρισμα του συντάκτου των Συνεπώς η συνδρομή του Κώδικα Αυτοβιογραφίας καθίσταται άκρως καθοριστική στην προσπάθεια να επισημανθεί και να ταυτοποιηθεί η αρθρογραφική παρουσία του Νικάνδρου στον αθηναϊκό τύπο της υπό εξέταση περιόδου

41 Διήκουσες έννοιες της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού 411 Το ορόσημο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821

Το ξετύλιγμα του κουβαριού που οδηγεί στην ψηλάφηση της ιδεολογικής ταυτότητας του Νικάνδρου ξεκινάει από τον καθορισμό της κεντρικής θέσεως που το γεγονός της επαναστάσεως του 1821 καταλαμβάνει στην σκέψη του κρητικού κληρικού Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι το σύνολο των αυτοτελών συγγραφικών πονημάτων του εν λόγω προσώπου αφιερώνονται σε

708 Το γεγονός αυτό οφείλεται είτε στο ότι οι πληροφορίες του Κώδικα Αυτοβιογραφίας για τα άρθρα που δεν ευρέθησαν δεν ήταν ακριβείς εστώ και αν εξετάσθησαν και τα παραπλήσια προς τις σχετικές ενδείξεις εκδόσεως εκάστου άρθρου φύλλα των υποσημειουμένων εφημερίδων είτε ότι κάποιες εξ αυτών δεν διασώζονται σε μορφή μικροφίλμ ή τυγχάνουν κατεστραμμένες γεγονός που καθιστά αδυνατή την πρόσβαση των ερευνητών σε αυτές

149

γεγονότα εθνικής σημασίας για τον ελληνισμό709 Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί εκ των προτέρων ότι η ως άνω πτυχή της ιδεολογικής φορτίσεως του Ζαννουβίου πορεύεται αξεδιάλυτα ενωμένη με το ζήτημα του καθορισμού των σχέσεων αυτοχθόνων και ετεροχθόνων σε συνάρτηση προς τη διάρθρωση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους

Ο Νίκανδρος ασκώντας κριτική στην κατάσταση που διεμορφώθη στο ελληνικό Βασίλειο επί της εποχής κυρίως της Βαυαροκρατίας θα χαρακτηρίσει την ελεύθερη Ελλάδα ως laquoφιλόστοργον μητέρα ἁπάντων τῶν δούλων Ἑλλήνωνraquo710 και θα υποδείξει σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo της 24ης Ιουνίου 1869 ως γνώμονα για την υπέρβαση του ηθικού και υλικού μαρασμού που παρατηρούνταν κατά τη δεκαετία του 1870 το παράδειγμα και το φρόνημα των αγωνιστών της παλιγγενεσίας του 1821 δίνοντας έτσι το στίγμα της ιδεολογικής του σκέψεως laquoΔι᾽ ὅ πρός ἄγνισιν αὐτῆς ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ὀφείλει α) νά μιμηθῇ τήν ζῶσαν πίστιν τῶν πατέρων ἡμῶν τοῦ 1821 β) νά ἀφομοιωθῇ τούτοις κατά τάς ἀρετάς τήν εἰλικρίνειαν τήν αὐταπάρνησιν τόν ἀληθῆ τῆς πατρίδος ἔρωτα μάλιστα τήν ἀνδρείαν αὐτῶν καί ἀδελφότηταraquo711

Η ως άνω αναφορά του Ζαννουβίου δεν είναι η μοναδική σε ολόκληρο τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ανάμεσα στις πάμπολλες παρόμοιες ξεχωριστή θέση κατέχει η τοποθέτηση του κρητικού κληρικού με άρθρο του στη φιλοδυτική εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιανουάριο του 1863 στο ζήτημα της προσφοράς της Εκκλησίας (Κωνσταντινουπόλεως) στη διάσωση της εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας και ιδιοπροσωπίας των υπόδουλων Ελλήνων κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας μη παραλείποντας να αναλυθεί εκτενώς στην θυσιαστική συνεισφορά πλειάδος κληρικών της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον αγώνα για την εθνική αποκατάσταση του 1821 laquoἩ ἱερά αὕτη κιβωτός ἡ ἐκκλησία Σχολεῖα συστήσασα διδασκάλους ἐξ αὐτῆς ἀναδείξασα τήν γλῶσσαν τόν ἐθνισμόν καί τήν θρησκείαν ἐπί τετρακόσια βαρείας δουλείας ἔτη διετήρησε καί τό αἴσθημα τῆς ἐλευθερίας μέχρι τοῦ 1821 εἰς τάς καρδίας τῶν δούλων ἑλλήνων ὑπεξέκαιεν ὅτε ἀρχηγοῦντος τοῦ μονόχειρος Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντου τῇ 24 Φεβρουαρίου ὁ ὑπέρ ἀνεξαρτησίας ἀγών ἐκηρύχθηmiddot ὁ Ἱερός κλῆρος καί τότε τό καθ᾽ ἑαυτόν προσέφερενmiddot ὁ Γερμανός Πατρῶν τῇ 25 Μαρτίου ἐν τῇ εὐάνδρῳ Πελοποννήσῳ τήν σημαίαν εὐλόγησεmiddot Γρηγόριος ὁ Πατριάρχης Κωνστλεως τῇ 10 Ἀπριλίου ἡμέραν τοῦ Πάσχα καί πλεῖστοι ἄλλοι ἐπίσκοποι θυσία ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας τῷ θεῷ προσηνέχθησανmiddot Ἀθανάσιος ὁ Διάκονος ἡρωϊκῶς παρά τάς ἐνδόξους Θερμοπύλας μαχόμενος συνελήφθη καί ζῶν ὠπτήθηmiddot Γρηγόριος ὁ Φλέσσας καρτερικώτατα ἐν τῇ τοῦ Πέλοπος πολεμῶν ἔπεσε∙ Θεόκλητος ὁ Φαρμακίδης κατά τοῦ Δράμαλη τούς μαχητάς Ἕλληνας παρώτρυνεmiddot πολλοί δέ τῶν ἐπισκόπων κατά τόν ἀγῶνα Ὑπουργοί τῶν ἐκκλησιαστικῶν καί Πρόεδροι τοῦ Ἀρείου Πάγου οἷον ὁ ἀδιάφθορος Ἀττικῆς Νεόφυτος Μεταξᾶς ἐχρημάτισανmiddot ἑνί λόγῳ οὐδέ ὁ κλῆρος τοῦ κατά τήν πατρίδα καθήκοντος οὐδενός τῶν Ἑλλήνων κατώτερος ἐναπελείφθηraquo 712

Η έξαρση του εθνικού μεγαλείου της ελληνικής επαναστάσεως του 1821 στην ιδεολογική σκέψη του Νικάνδρου γίνεται πλέον αντιληπτή μέσα από την επιλογή του να αρθρογραφήσει για τέσσερις προσωπικότητες του νεώτερου

709 Το πλέον εύγλωττο παράδειγμα αποτελεί η αφιέρωση της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo του Νικάνδρου Βλ ανωτέρω κεφάλαιο Βrsquo της παρούσης εργασίας σ 107 710 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 Ιουνίου 1869 οπ σ 2 711 Οπ 712 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3

150

ελληνισμού που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη θεματική ενότητα του ελληνικού Αγώνα για ανεξαρτησία Πρόκειται για τους κάτωθι σύμφωνα πάντα με την χρονολογική σειρά που δημοσιεύθηκαν στον αθηναϊκό τύπο τα αντίστοιχα άρθρα του Νικάνδρου Δ Παππανικολής Ρήγας Φερραίος Γρηγόριος Εrsquo και Αδαμάντιος Κοραής713 Η επιλογή ωστόσο τούτων δεν υπήρξε τυχαία Την ίδια περίπου εποχή ανάλογη προσπάθεια συσχετισμού ετεροβαρών προσωπικοτήτων θα επιχειρήσει και ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευθύμιος Καστόρχης μέσα από σχετική ομιλία του με αφορμή τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Γρηγορίου Εrsquo και με απώτερο στόχο την ανάδειξη της ιδέας της συνέχειας και της ενότητας του ελληνικού έθνους714

Ο Νίκανδρος με αφορμή την έκδοση του έργου laquoΒίος ΔΓ Παππανικολῆ ἐκ ψαρρῶνraquo από τον Γεώργιο Παπασλιώτη715 θα συγγράψει άρθρο για τον ψαριανό πυρπολητή το οποίο θα δει το φως της δημοσιότητος τον Ιούνιο του 1866 στην εφημερίδα laquoἘθνοφύλαξraquo716 Ο σκοπός της εν λόγω παρεμβάσεως του κρητικού κληρικού συνίστατο στην προβολή του παραδείγματος των αγωνιστών του 1821 ως θεμελιωτών της ελευθερίας του έθνους προς υπόμνηση στους επιγενομένους της ιεράς παρακαταθήκης των αγωνιστών για ολοκλήρωση του έργου της εθνικής ανασυγκροτήσεως που ήρχισε με την ελληνική επανάσταση Αυτή η διαλεκτική σχέση μεταξύ του πρόσφατου ένδοξου ηρωϊκού παρελθόντος και της αδυναμίας των συγχρόνων του Ζαννουβίου να σταθούν κατ᾽ αυτόν στο ύψος των εθνικών περιστάσεων αμφισβητώντας πολλάκις την επαναστατική προσφορά του ψαριανού πυρπολητή διατυπώνεται

713 Την σχετική πληροφορία περί του Α Κοραή μας παρέχει ο ίδιος ο Νίκανδρος σε υποσημείωση του φυλλαδίου του laquoΠοικίλαraquo (οπ σ 14) όπου ομιλεί περί της συγγραφής σχετικού άρθρου του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo με ημερομηνία 8η Απριλίου 1777 laquoὅτε ἡ ἀνακομιδή τῶν λειψάνων αὐτοῦ ἐγένετοraquo Είναι ωστόσο αξιομνημόνευτο ότι τούτο εν αντιθέσει προς τα υπόλοιπα άρθρα δεν συμπεριλαμβάνεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου Κατόπιν σχετικής έρευνας στο προμνημονευθέν φύλλο της εφημερίδος laquoἈλήθειαraquo εντοπίσθηκε στην πρώτη σελίδα αυτής ένα σχετικό ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο laquoἈδαμάντιος Κοραῆςraquo το οποίον εξ ολοκλήρου αναλίσκεται στην παράθεση του τελετουργικού της μεταφοράς των λειψάνων του Α Κοραή από την Μητρόπολη Αθηνών προς το Αrsquo Νεκροταφείο Αθηνών Εφημ laquoἈλήθειαraquo 8 (Παρασκευή) Απριλίου 1877 αριθ 2858 έτος ΙΒrsquo σ 1 - 2 714 A Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσαhellip οπ σ 39 - 48 715 Οπως πληροφορούμαστε σχετικώς από το εξώφυλλο του εν λόγω συγγράμματος ο Γεώργιος Παπασλιώτης διδάκτορας της φιλοσοφίας διετέλεσε καθηγητής της ελληνικής φιλολογίας στο ελληνικό Πανεπιστήμιο εδίδαξε το μάθημα των Λατινικών στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή υπήρξε δε εταίρος και ανταποκριτής του Αρχαιολογικού Συλλόγου στο Βερολίνο Γ Παπασλιώτου Βίος ΔΓ Παππανικολῆ ἐκ ψαρρῶν εκδ Ν Βαρβαρέσου Ψαρριανού Ερμούπολη 1865 716 Η εν λόγω εφημερίδα το 1866 εκδιδόταν πέντε φορές την εβδομάδα κάθε Δευτέρα Τρίτη Πέμπτη Παρασκευή και Σάββατο Από τις σχετικές πληροφορίες που παρατίθενται στην πρώτη σελίδα κάτω από τον τίτλο του εντύπου διαφαίνεται η ύπαρξη ενός ευρύτατου δικτύου υποστηρίξεως της έκδοσης αυτού σε επίπεδο ανταποκριτών και αναγνωστών όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε αρκετές χώρες του Εξωτερικού (Τουρκία Γαλλία Αγγλία Αυστρία Ιταλία Μελίτη Καλκούτα Αίγυπτο Ρωσία Ρουμανία Βουλγαρία) με την συνδρομή μάλιστα των ελληνικών προξενικών αρχών των προμνημονευθεισών περιοχών Στην ως άνω (πρώτη) περίοδο κυκλοφορίας της εν λόγω εφημερίδος εκδότης ήτο ο Χρήστος Δούκας και τα γραφεία της στεγάζονταν στην οδό Μητροπόλεως Το χαρακτηριστικό των εκδόσεων αυτής της περιόδου της δεκαετίας του 1860 ήταν το πολυτελέστερο χαρτί και η εξαιρετική βιννιέτα ndash γκραβούρα του τίτλου που απουσιάζει από την δεύτερη περίοδο Μεταξύ των ετών 1872ndash1879 (βrsquo περίοδος κυκλοφορίας) ως εκδότης φέρεται ο Παπαλεξανδρής και αρχισυντάκτης ο Ιεροκλής Η εφημερίδα γίνεται ημερήσια από το 1879 όταν και η έκδοσή της θα περάσει στα χέρια του αρμένιου Τσαρτολιάν Ὲκτοτε η εφημερίδα γίνεται τρις εβδομαδιαία για να επέλθει σύντομα το τέλος της Ο laquoἘθνοφύλαξraquo ήταν τετρασέλιδος με πολύ ενδιαφέρουσα θεματογραφία (διάφορα πολιτικάndashκοινωνικά-οικονομικά νέα ειδοποιήσεις τηλεγρα-φήματα και ανταποκρίσεις από το εξωτερικό άρθρα περί της διεθνούς πραγματικότητος θέματα γενικού ενδιαφέροντος αλληλογραφία με τους αναγνώστες καλλιτεχνικές ειδήσεις) Ὲδωσε αγώνα για τα εθνικά δίκαια της μικρής Ελλάδος ως και μάχες υπέρ της βασιλείας και του προσώπου του βασιλέα Γεωργίου του Αrsquo Περισσότερα βλ Ν Κουτσούμπου laquoΑρχειακάraquo Το Βήμα 14 Σεπτεμβρίου 2003

151

με τον πλέον εύγλωττο τρόπο μέσα από τη χρήση της σχετικής ορολογίας717 του Αλέξανδρου Σούτσου (1803 ndash 1868) στο σχετικό καταληκτήριο απόσπασμα του ως άνω άρθρου laquoΚαί οὗτοι μέν τόν ἔνδοξον ἀγῶνα ἀγωνισάμενοι τόν θεμέλιον τῆς ἐλευθερίας ἔθεντο καί ἑαυτοῖς μνήμην ἀΐδιον ἐποιήσατοmiddot εἰς ἡμᾶς δέ Ἱερᾶν παρακαταθήκην τήν οἰκοδόμησιν τοῦ ὅλου ἐναπέλιπον Ἀλλ᾽ ἡμεῖς οὐ μόνον τῆς ἐνδόξου ἡμῶν καταγωγῆς ἐπιλήσμονες γενόμενοι θρησκείαν ἠθικήν ἤθη καί ἔθιμα καί αὐτήν δά τήν ἐλευθερίαν προεπηλακίσαμεν ἀλλά καί τήν ἔνδοξον ταύτην μερίδα τῆς μεγάλης Ἑλλάδος ἥν οἱ πατέρες ἡμῖν ἀπέλιπον ἄδοξον ἐν ταῖς παρούσαις περιστάσεσιν ἀναδεικνύομεν∙ ἀλλ᾽ ἑπόμενον μετά τούς Γίγαντας οἱ Πυγμαῖοιraquo718

Η ως άνω παρέμβαση του Νικάνδρου υποκρύπτει και μία άλλη διάσταση εντάσσεται στην σειρά εκείνη των δημοσιευμάτων που προέρχονταν από laquoδυσαρεστημένουςraquo διανοούμενους της εποχής οι οποίοι ασκούσαν έντονη κριτική σχετικά με την επιτευχθείσα έως τότε πρόοδο του ελληνικού Βασιλείου εκλαμβάνοντας τη σύγχρονη των ελληνική ιστορία laquoὡς διαδοχή γενεῶν σέ μία ἀναπότρεπτα καθοδική πορεία ξεκινώντας ἀπό τήν μεγάλην γενεάν τοῦ Ἀγῶνοςraquo719

Η δεύτερη προσωπικότητα από το θησαυροφυλάκιο των ηρωϊκών μορφών της Επαναστάσεως του 1821 που κέντρισε το ενδιαφέρον του Νικάνδρου δεν είναι άλλη από εκείνη του Ρήγα Βελεστινλή720 Η επιλογή αυτή δεν είναι τυχαία αλλά συνδέεται με τις πολιτικές πεπεποιθήσεις του κρητικού κληρικού ο οποίος όπως θα φανεί κατωτέρω συνταυτίστηκε με την αντιοθωνική πολιτική μερίδα που είχε ως έμβλημά της το πρόσωπο του Ρήγα ήδη από το 1840721 Το σχετικό άρθρο του Ζαννουβίου στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo δημοσιεύεται στις αρχές Μαΐου του 1871 Η επιλογή της ως άνω ημερομηνίας δεν είναι τυχαία δεδομένου ότι επτά μόλις ημέρες πριν από τη δημοσιευσή του την 1 Μαΐου έλαβε χώρα στα προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών η τοποθέτηση του ανδριάντα722 του θεσσαλού εθνεγέρτη

Δεν θα πρέπει να περάσει επίσης απαρατήρητο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος επιγράφει το άρθρο του χρησιμοποιώντας μία πολύ μεταγενέστερη από την αρχική ονομασία περί του Ρήγα καθώς τούτο τιτλοφορείται ως laquoΚωνσταντῖνος Ρήγας ὁ Φεραῖοςraquo723 Η επιλογή από τον αρθρογράφο της

717 Ο Αλέξανδρος Σούτσος στην προσπάθειά του εν έτει 1839 να περιγράψει την laquoπτώση τοῦ ἱδανικοῦraquo (ενός θέματος ιδιαιτέρως αγαπητού σε όλη την ιστορία του αθηναϊκού ρομαντισμού) θα χρησιμοποιήσει την ίδια μεταφορά (γίγαντες ndash πυγμαίοι) λέγοντας χαρακτηριστικά τα εξής laquoἜπεσαν οἱ Γίγαντές μας Φυλή σήμερον πυγμαίων εἰς τά ἱερά ἱδρύθη λείψανα τῶν ἡμιθέωνraquo Π Μουλλά laquoΗ Λογοτεχνία από τον Αγώναraquo οπ σ 503 Σημειωτέον ότι ο ροματισμός στοιχείο επαναστατικό και ανατρεπτικό θα αποβεί όπλο στα χέρια της φοιτητικής νεολαίας αποτελώντας μέσο πολιτικών αντιοθωνικών εκδηλώσεων ιδίως μετά τα Κριμαϊκά και την καθίζηση της Μεγάλης Ιδέας Οπ σ 505 718 Εφημ laquoἘθνοφύλαξraquo 4 (Σαββατον) Ιουνίου 1866 αριθ 1008 έτος Εrsquo σ 4 Το εν λόγω άρθρο είναι το μοναδικό που ο Ζαννούβιος δημοσίευσε στην εν προκειμένω εφημερίδα και μάλιστα φέρει ως υπογραφή το σύμβολο laquoΑraquo 719 Ε Σκοπετέα Το laquoπρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830- 1880) Αθήνα 1988 σ 235 720 Περί της προσωπικότητος του Ρήγα βλ Α Γούδα Βίοι παράλληλοι τ Βrsquo οπ σ 123 ndash 161 721 Κομβικό σημείο ώστε το πρόσωπο του Ρήγα να αποτελέσει εθνικό σύμβολο στη συνείδηση των αντιπολιτευομένων τον Ὸθωνα απετέλεσε η ομώνυμη τραγωδία του Ζαμπελίου η οποία χρησιμοποιήθηκε από την εν λόγω πολιτική μερίδα για την έκφραση των συναισθημάτων της Κ Δημαρά Ελληνικός Ρωμαντισμός εκδ Ερμής Αθήνα 2004 σ 163 722 Εξ αφορμής τούτου του γεγονότος ο Νίκανδρος θα προτείνει τη μίμηση του εν λόγω παραδείγματος από κάθε δήμο ούτως ώστε να στηθεί και ένας ανδριάντας σε κάθε γωνιά της Ελλάδος laquoπρός ἀναζωπύρωσιν τοῦ ἐθνικοῦ αἰσθήματοςraquo Ν Ζαννούβιου Ποικίλα οπ σ 14 723 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 7 Μαΐου 1871 οπ σ 3

152

χρήσεως του εν λόγω προσωνυμίου αποτελεί απόρροια της επεξεργασίας724 που αυτό υπέστη μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους στα πλαίσια της ελληνικής εθνοποιητικής ιστοριογραφίας725 και αποτελεί μία άκρως ενδιαφέρουσα ένδειξη για τη γραμμή πλεύσης που ο Ζαννούβιος διά της συγγραφής του παρόντος άρθρου ακολουθούσε

Ο κρητικός κληρικός κινούμενος στην κυρίαρχη για την εποχή εκείνη γραμμή της ως άνω ιστοριογραφίας θα χαρακτηρίσει τον Ρήγα ως laquoμεγαλεπίβολον ἄνδραraquo ο οποίος laquoσυνέλαβε τήν ἰδέαν τῆς γενικῆς τοῦ ἔθνους ἐγέρσεως ἐνησχολήθη δέ συντόνως εἰς παρασκευήν τοῦ κινήματος στρατιωτικόν ὀργανισμόν συντάττων καί τό αἴσθημα τῆς ἐλευθερίας τοῖς θουρείοις αὐτοῦ ᾄσμασι ἀναζωπυρῶνraquo726 Το ως άνω απόσπασμα μας δίνει το έναυσμα να θέσουμε τον εξής προβληματισμό727 κατά πόσον δηλαδή ο Νίκανδρος δρώντας προφανώς ενσυνείδητα ως φορέας της εθνικής ιδεολογίας προβαίνει εν προκειμένω σε μία ιδεολογική υπεραπλούστευση728 επί της πολιτικής 724Ακρως διαφωτιστική εν προκειμένω τυγχάνει η επιστημονική εισήγηση του Δημήτριου Καραμπερόπουλου διδάκτορος της Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Προέδρου της laquoΕπιστημονικής Εταιρείας μελέτης Φερών ndash Βελεστίνου ndash Ρήγαraquo η οποία είχε ως τίτλο laquoΡήγας Βελεστινλής Περιπέτειες ενός ονόματοςraquo και ανεγνώσθη στους χώρους της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου κατά την διάρκεια των εργασιών διεθνούς επιστημονικού Συνεδρίου μεταξύ 7 και 9 Μαΐου 1998 με θέμα laquoΟ Ρήγας Βελεστινλής και οι Βαλκανικοί λαοίraquo Στην ως άνω εισήγηση τονίζεται μεταξύ άλλων ότι α) ο Ρήγας αυτοπορσδιοριζόταν μέσα από τα συγγράμματά του ως laquoΡήγας Βελεστινλής Θετταλόςraquo β) μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και μέσα από τα συγγράμματα των Κωνσταντίνου Κούμα Ιωάννη Φιλήμονα και κυρίως του Χριστοφόρου Περραιβού συνετελέσθη η αλλαγή του ονόματός του με την καθιέρωση της εκδοχής laquoΡήγας Φερραίοςraquo και γ) το όνομα που χρησιμοποιεί ο Ζαννούβιος προέκυψε περί το 1851 και μετά μέσα από ξενόγλωσσα έργα περί του Ρήγα όπως laquoο ύμνος laquoContsantino Riga Ferreoraquo του Ιταλού ποιητή Luigi Mercantini (1851) Ὲκτοτε έχουμε την αναγραφή αυτή σε γερμανικά δημοσιεύματα σε περιηγητικό κείμενο και στη μελέτη της Αγγλίδος συγγραφέως Edmonds Η εισήγηση του Δ Καραμπερόπουλου δημοσιεύεται σε ηλεκτρονική μορφή υπό τον τίτλο laquoΡήγας Βελεστινλής Περιπέτειες ενός ονόματοςraquo την 14012010 στην ιστοσελίδα httpwwwkaraberopoulosgrkaraberopoulosrhigas27asp 725 Για την ιστοριογραφία του εθνικισμού εν γένει η οποία απετέλεσε απότοκο του θριάμβου του εθνικού κράτους και σύμφωνα με την οποία το έθνος εκλαμβάνεται ως πρωταρχικός συντελεστής και δημιουργός έξω από την ιστορία και ερμηνεύεται κατά τρόπον τελολογικό βλ St Woolf Ο εθνικισμός στην Ευρώπη μρφ Ε Γαζή εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1999 σ 17 ndash 26 Ο Woolf μάλιστα συνέδεε την επιτυχία του εθνικισμού με την ικανότητά του να σχετίζει την εικόνα που έχει για το έθνος σε στοιχεία τοπικά αναγνωρίσιμα από άτομα η ομάδες είτε ιστορικά είτε γλωσσικά Συνεπω ς σημαντικο ς κατ αυτο ν καθίσταται εδώ ο ρόλος της εθνικής ιστορίας και της δημιουργίας και της διάδοσης μιας δημώδους γλώσσας και λογοτεχνίας Ο κρίσιμος ρόλος της εθνικής ιστοριογραφίας στην συγκρότηση της εθνικής συνείδησης οφειλόταν εν πολλοίς στο ότι τα εθνικιστικά κινήματα ποτέ δεν ήταν μονολιθικά αλλά ήταν πάντοτε διηρημένα και ανταγωνιστικά Μόνο η εθνική ιστοριογραφία επιβάλλει μια ομοιόμορφη εκδοχή Οι νικητές επιβάλλουν μια μονομερή και συναινετική επανερμηνεία του παρελθόντος Δεν απουσιάζουν και οι διαφορετικές και εν δυνάμει συγκρουσιακές ερμηνείες της εθνικής ταυτότητας ούτε και η σύγκρουση μεταξύ των περιφερειακών ταυτοτήτων με τη νέα μοντέρνα ιδεολογία του έθνους-κράτους Ο ορισμός του ποιος πρέπει να συμπεριληφθεί και ποιος πρέπει να αποκλειστεί (ξένος εθνική μειονότητα) είναι βασικά αυθαίρετος Οπ σ 66 ndash 69 726 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 113 727 Από το συγγραφικό έργο του κρητικού κληρικού δεν μπορεί να εξαχθεί μετά βεβαιότητος το συμπέρασμα ότι ούτος είχε μελετήσει τα σχετικά επαναστατικά συγγράμματα του Ρήγα όπως ήτο ο laquoΘούριοςraquo και το laquoΣύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίαςraquo 728 Στην ίδια γραμμή σκέψεως με τον Ζαννούβιο κινούμενος και ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος θα εντάξει τον Ρήγα στην γραμμή της ιδεολογικο-πολιτικής σκέψεως των Φιλικών οι οποίοι κατ᾽ αυτόν απέβλεπαν στην ταυτόχρονη εξέγερση των βαλκανικών λαών εναντίον της Υψηλής Πύλης λαμβάνοντας υπόψη τους την αφύπνιση των εθνοτήτων και επιδιώκοντας την ίδρυση βαλκανικών κρατών στον ομώνυμο γεωγραφικό χώρο Η εν λόγω αξιολόγηση καταγράφεται σε μία συνάφεια όπου η ιδεολογικο ndash πολιτική στόχευση της Φιλικής Εταιρείας (1813) αντιπαρατίθεται προς εκείνη της σύγχρονής της Φιλομούσου Εταιρείας (1813) η οποία με τη χρήση ειρηνικών μέσων (ίδρυση σχολείων προς διάδοση του ελληνικού πολιτισμού) απέβλεπε στην ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Αξίζει να τονισθεί ότι ο Βακαλόπουλος ερμηνεύοντας τα επαναστατικά γεγονότα φαίνεται να αποδέχεται την πρώτη εκδοχή των φιλικών θεωρώντας την τοποθέτησή των πλέον ρεαλιστική και εφαρμόσιμη λόγω της laquoαναπόφευκτης ροής του ιστορικού γίγνεσθαιraquo Θεωρούσε μάλιστα ως μεγάλη προσφορά του ελληνικού επαναστατικού αγώνα του 21 προς την ανθρωπότητα την επιτάχυνση της διαδικασίας για την χειραφέτηση των λαών της

153

σκέψεως του Ρήγα αγνοώντας ή και αποσιωπώντας σκοπίμως τα υπερεθνικά σχέδια του τελευταίου για την εγκαθίδρυση ενός πολυεθνικού οικουμενικού κράτους με το όνομα laquoἙλληνική Δημοκρατίαraquo729 και τη συμμετοχή σε αυτό όλων των μέχρι τότε υπόδουλων υπό τον Οθωμανικό ζυγό βαλκανικών λαών όπως αυτό εσχεδιάσθη και απετυπώθη στο έργο του laquoΝέα Πολιτική Διοίκησις τῶν κατοίκων τῆς Ρούμελης τῆς Μικρᾶς Ἀσίας τῶν Μεσογείων Νήσων καί τῆς Βλαχομπογδανίαςraquo Κατά πόσο δηλαδή ο κρητικός κληρικός υιοθετεί μία εθνοπατριωτική θεώρηση της ευρύτερης πολιτικής στοχεύσεως και προοπτικής του Ρήγα ενώνοντας κατ᾽ ουσίαν δύο ασύγκριτα και ασύμβατα μεταξύ των πολιτικά μοντέλα με απώτερο σκοπό την αφομοίωση του Ρήγα διά της πολιτογραφήσεώς του στη χορεία των αδιαμφισβήτητων εκπροσώπων της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας Θα πρέπει βεβαίως να λεχθεί ότι οι επιστημονικές απόψεις επί του ως άνω προβληματισμού διίστανται ουσιωδώς Ο π Γεώργιος Μεταλληνός περιγράφοντας το πολιτικό όραμα του Ρήγα εκτιμά ότι laquoπαρά τίς γαλλικές ἐπιδράσεις δέν εἶχε ἐγκολπωθεῖ ὁ Ρήγας τήν ἐθνική ἰδέα ἀλλά ἔμενε lsquorsquoβυζαντινόςrsquorsquo στην συνείδησή του δηλαδή Ρωμηόςraquo730 Εμποτισμένος με τα ιδανικά του οικουμενικού πατριωτισμού και της αυτοκρατορικής ndash εθναρχικής ιδέας ο Ρήγας laquoπροέβαλλε τήν αὐτοκρατορική ndash οἰκουμενική ἰδέα σέ ἐποχή ἐπικρατήσεως τοῦ πνεύματος τοῦ ἐθνι(κι)σμοῦ Ὁ Ρήγας δέν σχεδίαζε διάλυση τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας ἀλλά μετατροπή της σέ πολυεθνική ἀστική δημοκρατία μέ τήν κατάλυση τῆς ἐξουσίας τοῦ Σουλτάνουraquo731 Σε προγενέστερο σύγγραμμά του ο π Γ Μεταλλήνος θα εκφράσει πλέον αναλυτικά την ως άνω σκέψη λέγοντας ότι ο Ρήγας laquoδέν ἔπαυσε νά κινεῖται μέσα στήν πατριαρχική φαναριώτικη προοπτική τοῦ οἰκουμενικοῦ ἐθνισμοῦ μέσα στήν ὁποία εἶχε δομήσει τήν προσωπικότητά του πρίν μεταβεῖ στήν Δύση Ὁ laquoΘούριοςraquo καί τό laquoΣύνταγμάraquo του ἐκφράζουν με κάποια μικρή παραλλαγή τήν ἰδέα τῆς Ρωμηοσύνης τοῦ ἑλληνορθόδοξου δηλαδή πολιτισμοῦ μέ κέντρο τήν Κωνσταντινούπολη ndash Νέα Ρώμηraquo732 Η φυσική εξόντωση του Ρήγα αποδίδεται μάλιστα στο όραμά του για την ανάσταση της Αυτοκρατορίας της Ρωμανίας733

Η σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία που κινείται εκτός των ορίων της εθνοποιητικής ιστοριογραφίας αναφερόμενη στο εν λόγω ζήτημα τονίζει το γεγονός πως εν αντιθέσει προς την τελική πολιτική επιλογή ως απόρροια των αρχών και ιδεωδών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού περί της ιδρύσεως εθνικών κρατών στα εδάφη της διαμελισθείσης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας των αρχών του 19ου αιώνος laquoἡ υἱοθέτηση ἄλλου μοντέλου ὅπως αὐτό τοῦ Ρήγα Φερραίου θά ὁδηγούσε σέ ἄλλο πολιτικό σχῆμα πολύ πλησιέστερο στήν οἰκουμενική ἀντίληψη πού εἶχε ἡ πολιτειολογία τῆς αὐτοκρατορίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί φυσικά ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησίαraquo734 Στην ίδια γραμμή και ο καθηγητής Βλάσιος Φειδάς τοποθετεί τον Ρήγα στην ίδια ιδεολογική παράταξη με τους

Βαλκανικής που σε συνδυασμό με την επικράτηση των νέων ανθρωπιστικών και φιλελευθέρων ιδεών laquoεπανέφερε στην τροχιά τις εκτοπισμένες από την φυσική διαδρομή κατακτήσεις των κοινωνιών και ξαναέδωσε στον άνθρωπο τα αναφαίρετα βασικά του δικαιώματαraquo Α Βακαλόπουλου Καίρια θέματα της Ιστορίας μας εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 1988 σ 209 ndash 210 218 - 221 729 A Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσαhellip οπ σ 36 730 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μετέωρος οπ σ 19 731 Οπ 732 Του ιδίου Παράδοση και Αλλοτρίωση (τομές στην πνευματική πορεία του νεώτερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο) εκδ Δόμος Αθήνα 1986 σ 191 ndash 198 733 Του ιδίου Ελληνισμός μαχόμενος εκδ Τήνος Αθήνα 1995 σ 98 734 A Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσαhellip οπ σ 36

154

Φαναριώτες λέγοντας ότι η παράταξη αυτή αναζητούσε laquoτήν παλινόρθωση μιᾶς χωρίς στενά ἐθνικά κριτήρια αὐτοκρατορίας στήν ὁποία ὁ Ἑλληνισμός θά ἦταν τό κυρίαρχο στοιχεῖο καί ἡ Ὀρθοδοξία ἡ ἐπίσημη πίστηraquo735

Πλησιέστερα προς την καθιερωμένη τάση της εθνοποιητικής ιστοριογραφίας σύμφωνα με την οποία ο Ρήγας εκλαμβάνονταν ως σύμβολο του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα με σαφείς εθνοκεντρικές προδιαγραφές ευρίσκεται η τοποθέτηση του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη Ο τελευταίος προσεγγίζει τον Ρήγα ως διερμηνευτή του ριζοσπαστικού διαφωτισμού ο οποίος υποστασίαζε την εμφάνιση νέων μορφών πολιτικής συμπεριφοράς που χαρακτηριζόταν από τη συνειδητή δράση την προσήλωση σε καθορισμένους στόχους την οργάνωση και τη μαχητική αναζήτηση της πολιτειακής αλλαγής και την ενότητα θεωρίας και πράξης Η πολιτική πρόταση του Ρήγα κατά τον Κιτρομηλίδη περιελάμβανε ένα πρόγραμμα πολιτισμικής αλλαγής τη ριζοσπαστική αναδιάρθρωση της πολιτικής και της κοινωνίας μία νέα δημοκρατική τάξη πραγμάτων στηριγμένη στην ανάγκη να δοθεί κοινωνικο-οικονομική υπόσταση στις πολιτικές εκδηλώσεις του πολιτειακού ριζοσπαστισμού Ο Ρήγας συνεχίζει ο καθηγητής Κιτρομηλίδης επεχείρησε laquoτην μετάβαση από το όραμα της πνευματικής και συναισθηματικής αναμόρφωσης σε μια μαχητική πατριωτική ηθική προβάλοντας μια επαναστατική πολιτική θεωρία και διαδίδοντας τα σύμβολα την ηθική και τις αξίες του πατριωτισμούraquo736 Στην ίδια γραμμή και ο Βασίλειος Καραγιώργος θα προσεγγίσει τον Ρήγα ως υπέρμαχο της εγκόσμιας ανθρωποκεντρικής ηθικής και της φυσικής θρησκείας του διαφωτισμού και ως παράδειγμα της εισβολής των διαφωτιστικών ιδεών περί έθνους όπως αυτές είχαν διαμορφθεί στη Δύση στον χώρο και τη σφαίρα επιρροής της τουρκοκρατούμενης Ορθόδοξης Ανατολής737

Ανάλογος προβληματισμός υφίσταται και στην περίπτωση της αρθρογραφίας του Ζαννουβίου περί του Πατριάρχου Γρηγορίου του Εrsquo σε μία εποχή738 που συνδέεται με την ανέγερση του ανδριάντα του τελευταίου739 στην ελληνική πρωτεύουσα και την τέλεση των αποκαλυπτηρίων του από την ελληνική Πολιτεία Με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo τον Μάρτιο του 1872 ο Νίκανδρος αναφερόμενος στον απαγχονισθέντα Πρώτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας λέγει χαρακτηριστικά ότι laquoὉ ἐθνάρχης τῶν δούλων ἑλλήνων τῇ 10 Απριλίου 1821 ἡμέραν τοῦ Πάσχα θῦμα ὑπέρ τῆς Ιερᾶς ἐλευθερίας προσφέρεται ἀπό τῆς θύρας τοῦ Πατριαρχείου ἀναρτηθείςmiddot ἀλλά τῇ 25 Απριλίου 1871 ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς τήν ἱεράν ταύτην παρακαταθήκην Βασιλικαῖς τιμαίς δέχεται καί

735 Βλ Φειδά laquoΤό πρόβλημα τοῦ σκοποῦ τῆς παιδείαςraquo οπ σ 19 736 Π Κιτρομηλίδη Νεοελληνικός Διαφωτισμός οπ σ 288 ndash 289 και 298 ndash 299 737 Επιπλέον ο εν λόγω επιστήμονας θα επισημάνει την laquoπαρατηρούμενη ἀντίφαση στήν προσπάθεια τοῦ Ρήγα νά χαρακτηρίσῃ ὑπερεθνική τή φανερά ἑλληνοκεντρική πολιτειολογική του σύλληψηraquo προβάλλοντας ως επιχειρήμα την επιφανειακή ισονομία των επί μέρους εθνοτήτων στην υπό του Ρήγα προβληθείσα Πολιτεία και την αναντίρρητη υπεροχή του ελληνικού στοιχείου σε αυτήν για να επισημάνει τέλος ότι ορθώς η σύγχρονη ιστοριογραφία απορρίπτει laquoυπερεθνικέςraquo ή περί laquoβαλκανικής ομοσπονδίαςraquo απόψεις Β Καραγιώργου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας οπ σ 24 ndash 28 738 Την ίδια χρονική στιγμή (1872) θα δει το φως της δημοσιότητος σχετικό ποίημα του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη με τίτλο laquoΣτον αδριάντα Γρηγορίου του Εrsquoraquo το οποίο συνετάχθη κατόπιν παραγγελίας του Πανεπιστημίου Αθηνών για την τελετή μετακομιδής των οστών του Γρηγορίου από την Οδησσό στην Αθήνα Γ Κατσιαμπούρα laquoΜύθοι του 21 Το κρυφό Σχολειό και ο Γρηγόριος Εrsquoraquo την 25032004 στην ιστοσελίδα httpathensindymediaorgfrontphp3lang=elamparticle_id=201838 739 Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 41 ndash 92

155

ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου Ἐλευθερίου ἐναποτίθησι˙ τῇ δέ 10 Μαρτίου 1872 δεξιᾷ τῶν προπυλαίων τοῦ ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου ὁ ἀνδριάς αὑτοῦ ἀνεστήλωταιraquo740

Είναι αξιοσημείωτο ότι το ως άνω άρθρο θα δημοσιευθεί εκ νέου έξι χρόνια αργότερα τον Ιούνιο του 1878 στο φυλλάδιο του κρητικού κληρικού laquoΠοικίλαraquo Και μάλιστα τούτη την φορά τυγχάνει ανεπτυγμένο (σαφώς εκτενέστερη μορφή) αφού ο Νίκανδρος αναφέρεται στο γεγονός της μετακομιδής των λειψάνων του Γρηγορίου στο κλεινόν άστυ με σκοπό τον ενταφιασμό αυτών στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών (Ιανουάριος 1876) Το γεγονός τούτο θα δώσει την αφορμή στον αρθρογράφο να συνεχίσει την προσπάθειά του για την εθνικοποίηση του απαγχονισθέντος Πατριάρχου του Γένους λέγοντας χαρακτηριστικά laquoΚαί ἰδού κεῖται ἐν τῇ νέα αὐτοῦ καθέδρᾳ ταῖς Ἀθήναις ὁ τύπος τῆς πίστεως τοῦ πατριωτισμοῦ τῆς αὐταπαρνήσεως τῆς εἰλικρινείας τῆς φιλίας ἐν τοῖς δούλοις ἕλλησιν οὕτω καί νῦν καί παρ᾽ ἥμῖν ἐς ἀεί ἔσεταιraquo741 Κατακλείοντας την αναφορά του στον Γρηγόριο ο Ζαννούβιος θα τονίσει τον δέοντα τρόπο τιμής προς τον Πατριάρχη laquoὁ κλῆρος διάδοσιν τῆς πνευματικῆς τροφῆς τοῦ Εὐαγγελίου οἱ στρατιῶται ὑπεράσπισιν τῆς πατρίδος οἱ πολῖται ὑποταγήν εἰς τήν πολιτείαν οἱ διδάσκαλοι διδασκαλίαν ἑλληνοπρεπῆ οἱ γονεῖς ἀνατροφήν ἑλληνικήν τῶν τέκνων τά τέκνα ὑπακοήν εἰς τούς γονεῖςraquo742

Και στην παρούσα περίπτωση όπως συνέβη άλλωστε και με εκείνη του Ρήγα δίνεται η ευκαιρία στον Νίκανδρο να φανερώσει με τρόπο εναργή την πλήρη ιδεολογική του ταύτιση προς τα ιδεώδη της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας743 συντασσόμενος προς την επίσημη γραμμή του εθνικού κέντρου στην προσπάθεια του τελευταίου να ολοκληρώσει επιτυχώς την οικειοποίηση ενός ακόμη εθναρχικού συμβόλου744 ούτως ώστε να καταδειχθεί περίτρανα α) η

740 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 14 Μαρτίου 1872 οπ σ 2 Στο άρθρο μάλιστα του Νικάνδρου παρατίθεται αυτούσιο το επίγραμμα που ετοποθετήθη στην πρόσοψη του ανδριάντα του Γρηγορίου Ανάλογους χαρακτηρισμούς χρησιμοποίησε και ο ιστορικός της εποχής Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815 ndash 1881) χαρακτηρίζοντας τον Γρηγόριο ως πρωτομάρτυρα και μεγαλομάρτυρα της ελληνικής επαναστάσεως Ζαμπελίου Σπυρίδωνος Ὰσματα δημοτικά της Ελλάδος εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού εκδ τυπογραφείον Ερμής Κέρκυρα 1852 σ 206 Για μία αξιολόγηση των γεγονότων που αφορούν την μεταφορά του λειψάνου του Γρηγορίου Εrsquo στην Αθήνα από την Οδησσό και τη συμβολή των στην έξαρση του θρησκευτικού εν Ελλάδι αισθήματος και την επίδρασή του στο εθνικό φρόνημα του ελληνικού λαού βλ Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησία οπ σ 81 ndash 82 741 Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 15 742 Οπ 743 Ενδεικτική του τρόπου σκέψεως της επίσημης εθνικής ιδεολογίας επί του θέματος κατά την οπτική θέασης των ιστορικών δρωμένων από μέρους της αριστερής πολιτικής σκέψης τυγχάνει η προσέγγιση της ιστορικού Γιάννας Κατσιαμπούρα laquoΟ Γρηγόριος Εrsquo επικεφαλής του χριστιανικού μιλλέτ μεταβλήθηκε σε σύμβολο της Ελληνικής Επανάστασης αρκετές δεκαετίες μετά τον θάνατό του τη δεκαετία του 1870 με την ευκαιρία της πεντηκονταετηρίδας από την εκδήλωσή της και η στάση του νοηματοδοτήθηκε ξανά στο πλαίσιο του νεοελληνικού βασιλείου Και η δική του περίπτωση είναι μια επινοημένη παράδοση που έρχεται να εξυπηρετήσει εθνικούς και πολιτικούς σκοπούς της εποχήςmiddot αποτυχία κρητικής εξέγερσης η σφαγή στο Δήλεσι η πολιτική αστάθεια Η επιλογή της πανηγυρικής τελετής συνδέεται άμεσα με μια προσπάθεια διασκεδασμού των προβλημάτων με τον εορτασμό της επετείου μέσα σε μια νοηματοδότηση που θα τόνιζε την ενότητα του έθνους εντός και εκτός συνόρων Οι λεπτομέρειες του τραγικού περιστατικού (μαρτυρίου) ήταν πολύ εύκολο να συμβολίσουν υφιστάμενες την κατάλληλη διαχείριση το μαρτυρικό παρελθόν και τους εθνικούς αγώνες που ακόμη δεν είχαν ολοκληρωθείmiddot μέσα από όλη αυτή την διαδικασία η κοινή πορεία ελληνισμού και ορθοδοξίας με επίσημο φορέα της την εκκλησία μπορούσε να παρουσιαστεί ως αδιαμφισβήτητηmiddot το ιστορικό παρελθόν ανασκευάστηκε πλήρως ώστε να εξυπηρετηθούν στόχοι μέσα σε αυτούς η ανασκευή του ρόλου της εκκλησίας όσον αφορά την Επανάσταση που θεωρήθηκαν υψηλού εθνικού συμφέροντοςraquo Γ Κατσιαμπούρα laquoΜύθοι του 21raquo οπ σσ 5 ndash 8 744 Χαρακτηριστικό δείγμα της εν τω μεταξύ καταβληθείσης προσπάθειας ιδιοποιήσεως του Γρηγορίου συνιστά ένα ανυπόγραφο άρθρο στην Στήλη laquoΕσωτερικάraquo της εφημερίδας laquoἈλήθειαraquo τον Ιούλιο του 1866 με τίτλο laquoἩ ἀνατολική Ἐκκλησία καί ὁ Ἑλληνισμόςraquo όπου ο Γρηγόριος Εrsquo παρουσιάζεται ως ομοϊδεάτης ιεραρχών που έλαβαν ενεργό μέρος στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 laquoΚατά τήν ἀποφράδα ταύτην ἡμέραν (1453) διά τῆς εὐσεβοῦς ταύτης πράξεως ὁ ἑλληνισμός παρέδωκε τό μυστήριον τῆς ἐθνικότητός του

156

πολυπόθητη ιδέα της συνέχειας και της ενότητας του ελληνικού έθνους ως και β) η ετέρα της συμβολής του ορθοδόξου κλήρου στα δρώμενα του εθνικού Αγώνα745 Παραθεωρεί δηλαδή ο Ζαννούβιος το γεγονός ότι το κέντρο βάρους της σκέψεως και δράσεως του Πατριάρχου Γρηγορίου ευρίσκονταν στην laquoδιαφύλαξη καί διάσωση τῆς πνευματικῆς καί πολιτιστικῆς παρακαταθήκης τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τῆς Ρωμιωσύνης καί τοῦ ἑλληνισμοῦraquo746 μακρυά από τις στοχεύσεις των νεοελλήνων διαφωτιστών οι οποίοι έχοντας ως πρωτεργάτη τον Αδαμάντιο Κοραή747 επεδίωκαν την αναδόμηση του ορθόδοξου μιλέτ της Ρωμιοσύνης και τη δημιουργία εθνικών κρατών εκκλησιών και συνειδήσεων748

Στην σκέψη του Ζαννούβιου η πρακτική οικειοποιήσεως του Γρηγορίου ως εθνικού συμβόλου διήρχετο και μέσα από την προοπτική της αγιοκατατάξεώς του Μέσα στο πλαίσιο αυτό δύναται να ενταχθεί και η κριτική του κρητικού κληρικού εναντίον του Μητροπολίτου Αθηνών Θεοφίλου749 η

εἰς τήν ἐκκλησίαν καί εἰς αὐτήν ἐνέθηκεν ἁπάσας τάς ἐλπίδας αὐτοῦ Ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ἐν ὀνόματι τοῦ μυστηρίου τούτου ἀπηγχονίζετο οἱ ἀρχιερεῖς τῆς Πελοποννήσου τῆς μικρᾶς Ἀσίας καί τῆς λοιπῆς ὀρθοδοξίας ὑπό τό κράτος τοῦ μυστηρίου τούτου διατελοῦντες ἀπέθανον ἐκ τῶν καταδιωγμῶν καί ὁ Παλαιῶν Πατρῶν καί ὁ Μονεμβασίας καί ὁ Μεθώνης καί τόσοι ἄλλοι μάρτυρες ἱεράρχαι τήν θείαν μετάληψιν εἰς τήν μίαν χεῖρα φέροντες καί εἰς τήν ἄλλην τά ὅπλα ἐν τοῖς στρατοπέδοις καί ἱερούργουν ἐνισχύοντες τούς πιστούς καί ἐπολέμουν τούς ἐχθρούς τῆς πίστεως καί τῆς πατρίδοςraquo Εφημ laquoἈλήθειαraquo 16 (Σάββατον) Ιουλίου 1866 αριθ 181 έτος Αrsquo σ 1 Ανάλογη τυγχάνει και η εν προκειμένω τοποθέτηση του π Γεωργίου Μεταλληνού ο οποίος στην προσπάθειά του να αντικρούσει τις κατηγορίες εναντίον της πολιτικής του Γρηγορίου στο ζήτημα της ελληνικής επανάστασης επισημαίνει ότι ο Πατριάρχης laquoσέ καμία παρακωλυτική ἤ ἀποτρεπτική ἐνέργεια δέν προέβη ἡ δέ ἀλληλογραφία του εἶναι σαφῶς θετική καί φανερώνει τήν ἐσωτερική συμμετοχή του στά σχέδια τῆς Φιλικῆςmiddot ὁ περιβόητος ἀφορισμός (τῆς ἐπανάστασης) ἦταν πράξη ἀνάγκης καί στάχτη στά μάτια τοῦ Σουλτάνουmiddot ἐκτελέσθηκε ὡς προδότης τοῦ Σουλτάνου καί ὄχι τῶν Ρωμηῶνraquo Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 58 ndash 60 745 Περί της συμβολής του κλήρου στον Αγώνα του 1821 βλ α) Α Διομήδους ndash Κυριακού Δοκίμιον οπ σ 274 ndash 275 β) Θ Σιμοπούλου Μάρτυρες και Αγωνισταί Ιεράρχαι της ελληνικής εθνεγερσίας 1821 ndash 1829 έκδ Δ Θεοφιλοπούλου Αθήνα 1971 γ) Β Ατέση laquoΕθνομάρτυρες Αρχιερείς της Εκκλησίας της Ελλάδος από του 1821 ndash 1869raquo Θεολογία τ ΜΒrsquo 1971 σ 1 ndash 29 δ) Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και η μεγάλη επανάσταση του 1821 Αθήνα 1950 ε) Κ Βοβολίνη Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας 1453 ndash 1953 εκδ Παν Κλεισιούνη Αθήνα 1952 και στ) Γ Μεταλληνού laquoΤό 21 καί οἱ συντελεστές τουraquo Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 41 ndash 68 746 A Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσαhellip οπ σ 42 Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης αναφερόμενος σχετικώς πιστεύει ότι laquoη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως υπό την ηγεσία πατριαρχών σαν τον Γρηγόριο Εrsquo και τον Ιωακείμ Γrsquo αντιστάθηκε στην lsquorsquoνεωστί αναφανείσαν λύμηνrsquorsquo του εθνικισμούraquo Στο συμπέρασμα τούτο καταλήγει καθώς φρονεί ότι το Πατριαρχείο έως και την εποχή του Μελετίου Μεταξάκη (1919 ndash 1922) διασώθηκε από την αλλοτρίωση που επέβαλλε στις κατά τόπους εθνικές πλέον εκκλησίες ο εθνικισμός κι απέμεινε φρουρός του οικουμενικού χριστιανισμού αποφεύγοντας τον κίνδυνο να αλλοιωθεί οντολογικώς από την εθνικιστική ιδεολογία της νεωτερικής εποχής Π Κιτρομηλίδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημα του Εθνικού κέντρουraquo Φανάρι ndash 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 οπ σ 276 Για την προσπάθεια επιβολής της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο διά της εκλογής από την παράταξη των Βενιζελικών του Μελετίου Μεταξάκη βλ Α Νανάκη laquoἩ χηρεία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου καί ἡ ἐκλογή τοῦ Μελετίου Μεταξάκη (1918 ndash 1922)raquo Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης παραρτ Αρ 5 τ Α Θεσσαλονίκη 1991 747 Οι βασικές πτυχές της πολιτικής ndash ιδεολογικής σκέψης του Αδαμάντιου Κοραή συνίσταντο α) στην προβολή της ανθρωποκεντρικής φιλοσοφίας του διαφωτισμού β) την αποστροφή του εναντίον της παραδόσεως εν γένει θεωρώντας την ως την βασική αιτία της δεινής κατάστασης του Γένους και γ) την απόρριψη του βυζαντινού κοσμοθεωριακού προτύπου και πολιτισμού καθώς φρονούσε ότι laquoἡ ἰδέα μιᾶς πολιτικῆς κοινωνίας μέ θεοκεντρικές δομές βρίσκεται στήν βάση τοῦ ὀπισθοδρομικοῦ μεσαίωνα τῆς ἀνθρωπότητας καί εἶναι ἀδιανοητη στήν ἐποχή τοῦ ὀρθοῦ λόγουraquo Β Καραγιώργου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας οπ σ 28 ndash 32 Πρβλ Α Γούδα Βίοι παράλληλοι τ Βrsquo οπ σ 81 ndash 121 748 Για τη λειτουργικότητα της παρουσίας των εθνικισμών του 19ου και 20ού αιώνα κατά τη διαδικασία μεταπλάσεως των πολιτισμικών παραδόσεων σε κρατικές ιδεολογίες όπως αυτή συνετελέσθη με τους οπαδούς του Κοραή στον ελληνικό χώρο τον 19ο αιώνα βλ την εισαγωγή του Θάνου Βερέμη στο έργο Εθνική ταυτότητα και Εθνικισμός στην νεώτερη Ελλάδα εκδ Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2003 σ 11 ndash 24 749 Περί του από Αιτωλίας και Ακαρνανίας Μητροπολίτου Αθηνών Θεοφίλου Βλαχοπαπαδόπουλου (1862 ndash 1873) επί των ημερών του οποίου απεμακρύνθη από τον ελληνικό θρόνο ο βαυαρός μονάρχης Ὸθωνας και ανέλαβε ο Γεώργιος Αrsquo βλ Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 318 ndash 375

157

οποία δασώζεται με τη μορφή υποσημειώσεως του προμνημονευθέντος άρθρου του (εφημ laquoἈλήθειαraquo 14η Μαρτίου 1872) μόνο στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας laquoΚαί ὅμως οἱ Φαρισαῖοι ἡγουμένου τοῦ Μητροπολίτου Αθηνῶν Θεοφίλου δέν ὤκνησαν νά κατατάξωσιν τόν Γρηγόριον εἰς τήν τάξιν τῶν ἁγίων καί φυλλάδαν νά ἐκδώσωσιν ἐν Πάτραιςraquo750 Η επισφράγιση της προσδοκίας του Νικάνδρου αλλά των λοιπών εκφραστών της εθνικής ιδεολογίας θα λάβει χώρα μερικές δεκαετίες αργότερα όταν με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από το μαρτύριο του Γρηγορίου η Εκκλησία της Ελλάδος υπό την ηγεσία του Αθηνών Θεοκλήτου Μηνοπούλου (1902 ndash 1917 1920 ndash 1922) κατόπιν σχετικής Συνοδικής Πράξεως θα προβεί στην αγιοκατάταξη του τιμωμένου πρωθιεράρχου κίνηση η οποία εχαρακτηρίσθη ως laquoτό ἐξοχώτατον σημεῖον καί ἡ ἐθνικωτέρα καί σημαντικωτέρα πρᾶξις τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςraquo751

Εντός του ως άνω πλαισίου δύναται να συνεκτιμηθεί και η προτίμηση του Νικάνδρου στον όρο laquoἙλληνική Ἐκκλησίαraquo οσάκις ο κρητικός κληρικός αναφέρεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος Η πλέον χαρακτηριστική μαρτυρία περί τούτου προέρχεται από τη σχετική αγγελία του για την έκδοση του πρώτου συγγράμματός του με τίτλο laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo και αφορά την αφιέρωση του έργου laquoτῇ Ἑλληνικῇ ἐκκλησίᾳraquo752 Πρόκειται για σαφή ένδειξη της ιδεολογικής και εκκλησιαστικής κατεθύνσεως του Νικάνδρου ο οποίος αποφασίζει το πρώτο του πόνημα να το αφιερώσει στην Εκκλησία του ελληνικού κράτους και όχι στην Εκκλησία της γενέτειράς του (Κρήτη) Η επιλογή αυτή του Ζαννουβίου αποτελεί αντανάκλαση των ιδεολογικών του πεποιθήσεων και των εκκλησιαστικών του προσανατολισμών Ως θαυμαστής των ιδεωδών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και ακόλουθος της φαρμακιδείου νοοτροπίας περί του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν θα μπορούσε παρά να αισθάνεται αποστροφή προς οτιδήποτε εξέφραζε τη Φαναριώτικη βυζαντινή εκκλησιαστική και λοιπή παράδοση Συνεπώς η απόφασή του να μην αφιερώσει το πρώτο σύγγραμμά του στην Εκκλησία της γενέτειρας του συνδέεται με το γεγονός ότι η Κρήτη από του 733 μΧ και εφεξής ανήκε εκκλησιαστικώς στη δικαιοδοσία του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως αφού απεσπάσθη από την εξουσία του Επισκόπου Ρώμης επί Αυτοκράτορος του Βυζαντίου Λέοντος του Γrsquo753

Το πλέον σημαντικό είναι πως ο Νίκανδρος ασπάζεται και χρησιμοποιεί εν προκειμένω ένα όρο που εξέφραζε laquoμία διαμορφωμένη ἤδη νοοτροπίαraquo754 και ο οποίος κατά την εποχή της βαυαρικής Αντιβασιλείας καθιερώθηκε στην ελληνική πολιτική και εκκλησιαστική ορολογία αποκτώντας σαφώς εθνοκεντρικό περιεχόμενο και χροιά Χαρακτηριστική εν προκειμένω τυγχάνει η απόψη του Αντιβασιλέα Μάουερ ο οποίος με αφορμή τη μη συμμετοχή της ρωσικής Πρεσβείας στους εορτασμούς που πραγματοποιήθηκαν για την πραξικοπηματική ανάδειξη του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος το 1833 θα εξάρει όλως ιδιαιτέρως τον εθνικό χαρακτήρα της Εκκλησίας της Ελλάδος laquoΜεταξύ τῶν πολλῶν καί ἀγαθῶν ἰδιωμάτων τῶν Ἑλλήνων ὑπερέχει

750 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 115 751 Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησίαhellip οπ σ 544 ndash 554 752 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 8 753 Ν Τωμαδάκη Σύντομη Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης Αθήνα 1965 σ 5 Συνοπτική έκθεση περί της εκκλησιαστικής ιστορίας της Κρήτης στο ανάτυπον του Β Σταυρίδη laquoΗ Εκκλησία της Κρήτηςraquo εκ του τιμητικού Τόμου lsquorsquoἈναφορά εἰς μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου 1914 ndash 1986rsquorsquo εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Ελβετίας Γενεύη 1989 754 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 88

158

μάλιστα τό φρόνημα τό ἐθνικόν (ὁ ἐθνισμός) Ἕκαστος Ἕλλην ἐφρόνει μέγα γαυριῶν ὅτι ἀνήκει εἰς τήν ἐλευθέραν καί ἀνεξάρτητον ἐθνικήν Ἐκκλησίαν Ἕκαστος ᾐσθάνετο ποῦ τελευταῖον ἡ ἐλευθέρα Ἑλληνική Ἐκκλησία μέλλει πάντως προάξειν καί αὐτήν τήν ἑλληνικήν ἐπικράτειαν ἥτις πλουτεῖ ὅτι οὐδεμία ἄλλη μέχρι σήμερον ἐκληρώσατο ἐκκλησίαν δηλονότι αὐτό φέρουσαν ὄνομα μετά τῆς ἐπικρατείαςraquo755 Υπέρμαχος άλλωστε της σχετικής ορολογίας υπήρξε και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ο οποίος την χρησιμοποιούσε κατά κόρον στα συγγράμματά του756

Μία ορολογία η οποία συνδέεται στενά με τη διαδικασία εθνικοποιήσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Βαλκανικής Χερσονήσου ως συνέπεια της μεταλαμπαδεύσεως και μετακενώσεως των ιδεωδών και οραμάτων της Γαλλικής Επαναστάσεως στον χώρο της Ορθόδοξης Ανατολής757 Ο π Γεώργιος Μεταλληνός αναφερόμενος στο ελλαδικό Αυτοκέφαλο και την εθνική ορολογία που επεκράτησε στην περιγραφή των νεοαναδυθεισών εθνικών Εκκλησιών προσεγγίζει το όλο ζήτημα όχι laquoὡς ἕνα μεμονωμένο γεγονός ἀλλά ἕνα κρίκο σέ μιά μακρά ἀλυσίδα ἐνεργειῶν καί ἀνακατατάξεων μέσω τῆς ἀναπτύξεως πολυπλόκων μηχανισμῶν τῆς πολιτικῆς καί τῆς διπλωματίας ἐν ἀναφορᾷ πρός τήν τύχη τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας (ἀνατολικό ζήτημα) καί τό ὄφελος τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἀπό τόν σχεδιαζόμενο διαμελισμό της Στόχος τῶν Εὐρωπαίων ἦταν ἡ δημιουργία στήν Βαλκανική μικρῶν ἐθνικῶν κρατῶν (lsquorsquoσαλαμοποίησηrsquorsquo τοῦ βαλκανικοῦ χώρου) καί αὐτό μποροῦσε νά ἐπιτευχθεῖ μέ τήν ἀνεξαρτητοποίηση (αὐτοκεφαλία) τῶν lsquorsquoἐθνικῶνrsquorsquo Ἐκκλησιῶν δεδομένης τῆς θρησκευτικῆς ἑνότητας τοῦ βαλκανικοῦ χώρου Ἡ ἐθνικοποίηση τῶν Ἐκκλησιῶν τῶν βαλκανικῶν λαῶν φαίνεται στήν καθιερωθεῖσα ὁρολογία Ἑλληνική Ἐκκλησία ἀντί τῶν ὀρθῶν ἐν Ἑλλάδι ἤ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδοςraquo758

Σημειωτέον ότι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο laquoΕλληνική Εκκλησίαraquo υπήρξε ο έλληνας λόγιος και πολιτικός Ρίζος Νερουλός (1778 ndash 1849) το 1832 όστις υπό την ιδιότητα του Γραμματέως των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως απετόλμησε το πρώτον να ζητήσει θέσπιση Καταστατικού Χαρτου για την Εκκκλησία της Ελλάδος759 Η ως άνω εθνικοποίηση και η σχετική ορολογία συνιστά κατ᾽ ουσίαν μία άκρως κοντόφθαλμη και περιοριστική εκκλησιαστική προοπτική που κατατέμνει το σύνολο εκκλησιαστικό σώμα των Ορθοδόξων και τους αρμονικούς δεσμούς των

755 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 241 756 Θ Φαρμακίδου Απολογία εκδ Αγγελίδου Αθήνα 1840 σ 15 34 κεξ Τον προσδιορισμό laquoΕλληνικήraquo ως συστατικού στοιχείου της ταυτότητος της Εκκλησίας αποδεχόταν μέσα από ένα εκκλησιαστικό και πολιτιστικό ερμηνευτικό πλαίσιο ο καθηγητής του Κανονικού Δικαίου Αμίλκας Αλιβιζάτος ο οποίος φρονούσε ότι laquoἩ Ἐκκλησία ὀνομάζεται lsquorsquoἑλληνικήrsquorsquo διότι ἐν ἀντιθέσει πρός τήν Ρωμαιοκαθολικήν Ἐκκλησίαν ἥτις ἀνεπτύχθη εἰς τήν δυτικήν Εὐρώπην ἱδρύθη καί ἀνεπτύχθη ἐν τῇ ἑλληνικῇ Ἀνατολῇ καί ἐν τῇ ἑλληνοφώνῳ καί ὑπό τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καθόλου ἐμπνευσμένῃ ἀνατολικῇ μεσογειακῇ χώρα δι᾽ ὅ καί πολλάκις ὀνομάζεται καί Ἀνατολική Ὀρθόδοξος Ἐκκλησίαraquo Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 34 ndash 35 Στην ίδια γραμμή συστοιχισμένος και ο Δημήτριος Μπαλάνος θα εκφράσει την άποψή του σε ομιλία του στην Ακαδημία Αθηνών την 17η Μαρτίου 1938 λέγοντας μεταξύ άλλων ότι laquoἩ Ἐκκλησία μας ἀπεριφράστως ἦτο εἶναι καί θά εἶναι Ἐθνική Ἐκκλησίαmiddot ἡ πρός τήν ἐπίγειον Πατρίδα ἀγάπη οὐδόλως παρεμποδίζει τόν πρός τήν ἄνω Ἱερουσαλήμ κοινόν χριστιανικόν πόθονmiddot δέν θέλομεν ἄθρησκον ἐθνισμόν ἀλλAacute οὐδέ ἄπατριν χριστιανισμόνmiddot εὐτυχῶς τό Ἔθνος μας εἶναι καί θά εἶναι Ἔθνος χριστιανικόν καί ἡ Ἐκκλησία μας Ἐκκλησία Ἐθνικήraquo Κ Βοβολίνη Η Εκκλησία εις τον αγώνα οπ σ 202 757 Βλ σχετικό άρθρο του Π Βαταβάλη με τίτλο laquoΠερί του Αρχιεπισκόπου Αλβανίαςraquo την 16η Νοεμβρίου 2001 στην εφημερίδα laquoΠρωϊνός Λόγοςraquo το οποίο ανηρτήθη και στην ιστοσελίδα httpwwwsinevohiagrmeletesarxiepiskoposhtml 758 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 86 96 759 Του ιδίου laquoΠως χάθηκε η συνέχεια της Αυτοκρατορίαςraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 υποενότητα 38 σ 16

159

διαφόρων μελών του σε αυτόνομα και αυθύπαρκτα μέρη-τμήματα με ιδιοσύστατη διοικητική δομή και οργάνωση Προοπτική που αντίκειται ριζικά και προς αυτή καθ᾽ εαυτή την ευρύτερη θεώρηση του ζητήματος της ενσωματώσεως των ετεροχθόνων ελλήνων στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος όπως την εξέφρασε στο Αrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας ο Ζαννούβιος κατά την ιδεολογικής υφής σύγκρουσή του με τον Δημήτριο Μαυροκορδάτο

Κύριος αντίπαλος της ως άνω θεωρήσεως και εκφραστής μίας μακρόπνοης προοπτικής επί του θέματος υπήρξε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων760 Η ευθεία απάντησή του και μάλιστα σε βrsquo ενικό πρόσωπο προς τον Μάουερ και την ως άνω επιχειρηματολογία του εμμέσως δε και προς τον Ζαννούβιο ως υπέρμαχο της βαυαρικής απόψεως εντάσσεται βεβαίως στο πλαίσιο της διαμάχης των προοδευτικών και των συντηρητικών κύκλων περί του τρόπου αναδείξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος Αποτελεί ωστόσο μία εύγλωττη και αποστομωτική απάντηση που εκφράζει στο έπακρο την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία διατυπώνοντας παράλληλα και μία ευρύτερη πολιτική τοποθέτηση και θέαση των πραγμάτων laquoἩμεῖς δέ τούτοις (ὡς Ἕλληνες) προστιθέμεθα καί τά ἑφεξῆς Ὅτι μηδAacute ἐξ αὐτῆς τῆς παιδαριώδους ὀνοματολογίας ὡφελήθη παντάπασιν οὗτος ὁ ἐθνικός ἐκκλησιαστής Οὕτε ἡ Ἑλληνική (τό αὐτό καί Γραικική) Ἐκκλησία οὕτε τό τῶν Ἑλλήνων (τῶν αὐτῶν καί Γραικῶν) ὀρθόδοξον ἔθνος περικλείεται εἰς τό κράτος τό Ἑλληνικόν Μία ὑπάρχει καί ἡ ἐντός καί ἡ ἐκτός τοῦ Κράτους Ἑλληνική ἤ Γραικική Ἐκκλησία ἡ Ὀρθόδοξος ἀφ᾽ ἧς καυχῶνται παρωνυμούμεναι καἰ ἄλλαι Ὀρθοδόξων ἐθνῶν Ἐκκλησίαι Καί ἕν καί τό αὐτό τῶν Ἑλλήνων ἔθνος καί τήν ἐντός καί ἐκτός τῆς Ἐπικρατείας Ἑλλάδα γῆν κατοικεῖ Σύ δέ διασπᾶς τήν τῆς Ἑλληνικῆς πολιτείας Ἐκκλησίαν ἀπό τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ὅλου τοῦ γένους τοῦ Ἑλληνικοῦ καί διαμερίσας τήν μίαν τήν ἁγίαν καί καθολικήν Ἐκκλησίαν ἥν ἐξ ἐθνῶν ὁ Κύριος ἐξηγόρασεν εἰς ἐθνικήν καἰ μή ἐθνικήν παίζεις ἔπειτα πρός λέξεις καί χειμαιρικάς ἐλπίδαςraquo761

Η εθνικοποίηση των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών την ορολογία της οποίας αποδέχεται και χρησιμοποιεί ο Ζαννούβιος αποτελεί επιπλέον μία διαδικασία που πόρρω απέχει από την αυθεντική Ορθόδοξη Εκκλησιολογία η οποία δεν αναγνωρίζει Εκκλησίες που χαρακτηρίζονται από επιθετικούς προσδιορισμούς εθνικής υφής Ο Μ Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου Γεώργιος Τσέτσης απαντώντας σε άρθρο του Αντώνη Καρκαγιάννη σχετικά με το laquoΑυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίαςraquo (laquoΚαθημερινήraquo 862008) εξέφρασε σε άρθρο του την Ορθόδοξη εκκλησιολογία και παράδοση λέγοντας μεταξύ άλλων ότι laquoΑποτελεί εκκλησιολογική αίρεση ο χαρακτηρισμός μιας τοπικής Εκκλησίας ως lsquorsquoεθνικήςrsquorsquo και η ταύτισή της με ένα οποιοδήποτε lsquorsquoεθνικό κράτοςrsquorsquo Η Εκκλησία του Χριστού έχει υπερεθνικό και υπερφυλετικό χαρακτήρα Γιrsquo αυτό και στην εκκλησιαστική γλώσσα δεν υπάρχει ούτε lsquorsquoελληνική Εκκλησίαrsquorsquo ούτε lsquorsquoρωσικήrsquorsquo ούτε lsquorsquoσερβικήrsquorsquo ούτε lsquorsquoκυπριακήrsquorsquo αλλά lsquorsquoΕκκλησία της Ελλάδοςrsquorsquo lsquorsquoτης Ρωσίαςrsquorsquo lsquorsquoτης Σερβίαςrsquorsquo lsquorsquoτης Κύπρουrsquorsquo όπου όλοι οι Ορθόδοξοι ανεξαρτήτως φυλής και εθνικής προελεύσεως αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της Οι lsquorsquoΕθνικές Εκκλησίεςrsquorsquo του βαλκανικού χώρου που δυστυχώς συνετέλεσαν στον κατακερματισμό του αδιαιρέτου σώματος της Ορθοδοξίας είναι

760 Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν τ ΙΔrsquo εκδ Ὴλιος Αθήνα σ 789 761 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 241- 242

160

κατασκεύασμα του 19ου αιώνος με αρχιμάστορα την Βαυαροκρατούμενη τότε Ελλάδαraquo762 412 Το σύνθημα laquoΠίστις-Πατρίςraquo και η σχέση χριστιανισμού και ελληνισμού Για τον Ζαννούβιο η έννοια της πατρίδος όπως αυτή συγκροτείται μέσα από την επανάσταση του 1821 αποτελεί το επίκεντρο της ιδεολογικής του ταυτότητας Και τούτο καθώς η έννοια της πατρίδας ως βασική συνιστώσα της εθνικής ιδεολογίας του 19ου αιώνα απετέλεσε δημιούργημα του εθνικο ndash φυλετικού πνεύματος που εισήχθη στο προσκήνιο μέσω των ιδεολογικών προταγμάτων του διαφωτισμού Σχετίζεται δε με την προσπάθεια της εθνικής ιδέας να στηριχθεί α) σε φυλετική βάση μέσα από την καθιέρωση του φυλετισμού ως κριτηρίου των εθνικών προσανατολισμών και σχέσεων των βαλκανικών και των ευρωπαϊκών λαών της εποχής και β) στην έμφαση στο γλωσσικό στοιχείο ως βάσεως για την επίτευξη της εθνικής ενότητος Τοιοτοτρόπως ο νεώτερος πατριωτισμός προσέλαβε εθνικιστική και φυλετική χροιά763 Εντός του πλαισίου τούτου δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητη μία σαφής τοποθέτηση του κρητικού κληρικού επί του θέματος αναφερόμενος στην εισαγωγή του φυλλαδίου του laquoΠοικίλαraquo στις έννοιες της laquoΜητρίδοςraquo και της laquoΠατρίδοςraquo θα τις προσδιορίσει εντός του πλαισίου της ιδεολογίας του ως εξής laquoΜητρίς μοί ἐστιν ἡ Κυδωνία τῆς Κρήτης ἐν ῇ τό πρῶτον τόν ὀρατόν Ἥλιον εἶδον Πατρίς δε αἱ Ἀθῆναι ἔνθα τόν νοητόν ἐπέγνωνraquo764 Δεν είναι διόλου τυχαίο το γεγονός ότι σε ένα σύγγραμμα καθαρώς εκκλησιαστικό όπως η laquoἹερά Ἱστορίαraquo που συνέγραψε και εξέδωσε το 1878 ο κρητικός κληρικός αναφερόμενος στον θάνατο του βασιλέα των Εβραίων Σαούλ κατά την μάχη της Γελβουέ στους χρόνους της Παλαιάς Διαθήκης εθεώρει το εν λόγω περιστατικό ως ένδειξη εξαιρετικού πατριωτισμού και φιλοπατρίας για να καταλήγει στο ηθικό δίδαγμα ότι laquoοὕτως ὁ ὑπέρ πατρίδος πίπτων συγχωρεῖταιraquo765 Αρθρογραφώντας στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών ο Ζαννούβιος θα εκφράσει έτι πλέον ξεκάθαρα την προτίμησή του στα εθνικά ιδανικά έναντι οποιουδήποτε άλλου αγαθού θεωρώντας τον εθνικισμόν (πατριωτισμόν) ως πρώτιστον αγαθόν για τον έλληνα Εις τούτο συντείνει και το απόσπασμα που ακολουθεί το οποίο αποτελεί τμήμα ενός άρθρου του Ζαννουβίου που δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στις εφημερίδες της εποχής λόγω μη επαρκών στοιχείων στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας Ο Νίκανδρος θεωρώντας ότι ο πραγματικός ρόλος της ετεροδιδασκαλίας διά μέσου των μισσιοναρίων στην ελληνική επικράτεια είναι η υπονόμευση και νάρκωση της εθνικής ταυτότητας και ιδιοπροσωπίας του ελληνικού λαού θα πει χαρακτηριστικά laquoὅτι δέ σκοπός

762 Γ Τσέτση laquoΦανάρι Αθήνα Οικουμενικότηταraquo την 18062008 στην ιστοσελίδα httppanagiotisandriopoulosblogspotcom200806blog-post_18html Η ως άνω ορθόδοξη αυτοσυνειδησία εξεδηλώθη και συνοδικώς κατά τη Μεγάλη Σύνοδο που με αφορμή την αντικανονική εκ μέρους των Βουλγάρων της Κωνσταντινουπόλεως ίδρυση Εξαρχίας έλαβε χώρα το 1872 και η οποία κατεδίκασε ως αίρεση τον εθνοφυλετισμό τονίζοντας ότι laquoόλες οι επιμέρους ορθόδοξες εκκλησίες που υπήρξαν και υπάρχουν μέχρι τώρα ήταν τοπικές και όχι εθνικές συγκροτημένες με γεωγραφικά ή πολιτικά κριτήρια και όχι φυλετικά ή εθνικάraquo Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία (Οι περιπέτειες μίας σχέσης από το laquoΕλλαδικόraquo στο Βουλγαρικό σχίσμα) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2002 σ 332 763 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μετέωρος οπ σ 22 ndash 27 764 Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 1 765 Του ιδίου Ιερά Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 49

161

τῆς ἑτεροδιδασκαλίας εἶναι οὐχί ἡ ὀρθή τῶν δογμάτων ἑρμηνεία ἀλλ᾽ ἡ λύμανσις τοῦ πρωτίστου τοῦ Ἕλληνος ἀγαθοῦ τοῦ ἐθνικισμοῦ αὐτοῦ ἀπόδειξις ἔστω ἡμῖν οἱ ἀπό τῶν σταυροφοριῶν ἤ μάλλον τῆς ἑνετικῆς τυραννίας ἐν ταῖς Κυκλάσιν ἐπιζῶντες Δυτικοί Μήπως οὗτοι δέν εἶναι ἑλληνικῆς καταγωγῆς καί ὅμως πᾶν αἴσθημα ἑλληνισμοῦ ἐναπελείφθη εἰς αὐτούςmiddot μόνοι οἱ ἐπιζῶντες ἄνδρες τοῦ Ἀγῶνος δύνανται νά μαρτυρήσωσιν οἵων καί ἡλίκων κακῶν παραίτιοι οἰ ἀτυχεῖς οὗτοι τῇ ἐθνεγερσίᾳ ἐγένοντοraquo766 Βεβαίως ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στην παρουσία των ετεροδόξων στο ελληνικό κράτος προέβαινε σε σαφή διάκριση μεταξύ προτεσταντών και ρωμαιοκαθολικών Η ως άνω τοποθέτηση παρά ταύτα τυγχάνει σημαντική καθώς φέρνει τον κρητικό κληρικό πλησιέστερα προς την αντίστοιχη άποψη του Κωνσταντίνου Οικονόμου ο οποίος θεωρούσε ως αρνητική την εν γένει παρουσία ετεροδιδασκάλων στην Ελλάδα επικεντρώνοντας ωστόσο την προσοχή του στον κίνδυνο διαβρώσεως της Ορθοδόξου πίστεως και συνειδήσεως εκ της ετεροδιδασκαλίας767 Η σύγκλιση απόψεων μεταξύ των δύο ανδρών εν προκειμένω εστιάζεται στο γεγονός ότι κατά την ιδεολογική σκέψη του Ζαννουβίου η θρησκεία (Ορθόδοξη πίστη) αποτελεί συστατικό στοιχείο της εθνικής ελληνικής ταυτότητας και συνεπώς οποιαδήποτε προσβολή της πρώτης ενέχει κίνδυνο και για την ακεραιότητα της δεύτερης Εκφράζει δηλαδή ο Ζαννούβιος μία πτυχή του λαϊκού πρωτοεθνικισμού σύμφωνα προς την οποία laquoο προσηλυτισμός σε διάφορες θρησκείες μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία δύο διαφορετικών εθνοτήτωνraquo768 καθώς η σύγχρονη προς την τότε εποχή τάση ήταν η αφομοίωση θρησκευτικής ταυτότητας και εθνικισμού από την εποχή που είχε εγκαταληφθεί το μοντέλο του πολυπολιτισμικού κράτους όπως συνέβαινε δηλαδή στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ενδεικτικός της ως άνω επισημάνσεως για την πρόταξη των εθνικών ιδανικών στην αυτοσυνειδησία του κρητικού κληρικού τυγχάνει και ο

766 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 50 Σημειωτέον ότι η εν λόγω άποψη του Ζαννουβίου αποτελεί σημείον αποκλίσεως από την ιδεολογική σκέψη του Φαρμακίδη όπως αυτή αναπτύσσεται στην Απολογία του τελευταίου Πρβλ όσα ελέχθησαν στο Βʹ κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 69 Αντίθετη προς εκείνη του Φαρμακίδη άποψη εξέφρασε ο σύγχρονός του Γεώργιος Μαυροκορδάτος τοποθετώντας το ζήτημα σε τελείως διαφορετική βάση αμιγώς εκκλησιολογική η ελευθερία κινήσεων των μισσιοναρίων με την ανοχή της ελληνικής πολιτείας αποτελούσε απόρροια της αντιεκκλησιαστικής φαρμακιδείου αντιλήψεως περί της πλήρους ταυτότητος μεταξύ των δύο βασικών πυλώνων της ελληνικής κοινωνίας της Πολιτείας δηλαδή και της Εκκλησίας laquoἩ Κυβέρνησις τῆς Ἑλλάδος παραδέχεται τούς Ἰησουΐτας καί τούς Ἱεραποστόλους ἐπιτρέπει ἀμφοτέροις τόν προσηλυτισμόν καί αὕτη καλῶς πράττει διότι πολιτεία καί ἐκκλησία ἕν ἐστί καί τό αὐτόraquo Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 213 Για την παρουσία των ετεροδόξων ndash μισσιοναρίων στην Ελλάδα βλ α) Παπαδόπουλου Χρυσοστόμου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω σ 185 ndash 190 και β) Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 350 ndash 353 όπου τονίζεται μεταξύ άλλων ότι laquoοἱ μέν καθολικοί οὐδέν ἴσχυσαν νά ἐπενέγκωσι σπουδαῖον ἀποτέλεσμαmiddot πολύ σπουδαιοτέρα ὑπῆρξεν ἡ ἐνέργεια τῶν διαμαρτυρομένων ἱεραποστόλων ἐν Ἑλλάδι καί πολύ περισσότερον ἤγειρε τήν κοινήν προσοχήνmiddot μή ἀρκούμενοι ὡς τό πρότερον εἰς τήν τῆς γραφῆς καί τῶν γραμμάτων διάδοσιν ἐνήργουν κρυφίως προσηλυτισμόν ὑπέρ τοῦ προτεσταντισμοῦ προσβάλλοντες τήν ἐπικρατοῦσαν ἐν Ἑλλάδι ἐκκλησίανraquo Ιδιαιτέρως κατοπιστική τυγχάνει η σχετική μελέτη του π Γεωργίου Μεταλληνού διά της οποίας καταφαίνεται ο απώτερος σκοπός (μεταρρύθμιση - εκπροτεσταντισμός της Ορθόδοξης Εκκλησίας) οι μέθοδοι δράσης και η επίδραση των δυτικών μισσιοναρίων στην διαμόρφωση της ελληνικής παιδείας και την αλλοίωση της θρησκευτικότητας του ελληνικού λαού (εισβολή πιετισμού καθωσπρεπισμού κοσμολογικών και εκκλησιολογικών αντιλήψεων ξένων προς την ορθόδοξη συνείδηση έμφαση στην ηθική έναντι του δόγματος κα) Γ Μεταλληνού laquorsquorsquoΗ κατά την Ανατολήν Δύσιςrsquorsquo ο lsquorsquoμετακενωτικόςrsquorsquo ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτοςraquo Σύναξη 8 οπ σ 23 ndash 55 Για τον ρόλο των μισσιοναρίων του Προτεσταντισμού στην Ανατολή πρβλ Μ Χαμουδοπούλου Οἱ ἐν τῇ Ἀνατολῇ μισσιονάριοι τοῦ Προτεσταντισμοῦ εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1882 767 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 332 768 Ε Hobsbawm Ὲθνη και Εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα πρόγραμμα μύθος πραγματικότητα μφρ Χρυσ Νάντρις εκδ Καρδαμίτσα Αθήνα 1994 σ 102 ndash 103

162

εισαγωγικός λόγος που ο Νίκανδρος εξεφώνησε προς τους μαθητάς της ΣΣΕ την 21η Φεβρουαρίου 1865 με αφορμή την ανάθεση σε αυτόν της διδασκαλίας του μαθήματος της Χριστιανικής Ηθικής Απευθυνόμενος σε ένα ειδικό εξ ανάγκης ακροατήριο ο κρητικός κληρικός θα τονίσει το δισυπόστατο σύνθημα laquoΠίστις Πατρίςraquo με σαφή ωστόσο έμφαση και προτεραιότητα στην πατριωτική διάσταση laquoΕἰς τήν φωνήν τῆς πατρίδος φίλοι εὐέλπιδες οἱ μέλλοντες γενέσθαι ἡγήτορες τοῦ στρατοῦ τῶν Ἑλλήνων ὑπακούσατε εἰς τάς ἀεννάους ἐκείνας πηγάς μετά πίστεως προσέλθετε ἵνα ἀντλήσητε ὕδωρ ἀθανασίας ὕδωρ δόξης ὕδωρ τιμῆς τήν πατρίδα ἐν εἰλικρινείᾳ ἀγαπήσατε˙ τήν θρησκείαν τῶν Πατέρων ἡμῶν ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ λατρεύσατε διότι ἄνευ τούτων οὔτε ἠθική οὔτε ἐλευθερία δύναται νά ὑπάρξῃraquo769 Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι ο τονισμός του ως άνω συνθήματος σε ιδεολογικό επίπεδο σχετίζεται άμεσα με τις φιλοφαρμακίδειες τοποθετήσεις του Νικάνδρου περί του Αυτοκεφάλου της Εκλλησίας της Ελλάδος αλλά και με την άποψή του για τον διπλό πολιτικό και εκκλησιαστικό χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821770 όπως θα φανεί κατωτέρω Η ως άνω έμφαση παρατηρείται και σε έτερο άρθρο771 του Νικάνδρου τέσσερα έτη νωρίτερα το έτος 1861 όπου κάνοντας λόγο μεταξύ άλλων και για την αδιαφορία των νέων για τη διδαχή της χριστιανικής πίστεως ο συντάκτης αναφέρεται στο καθήκον των γονέων να μεριμνούν για τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των τέκνων των Και εν προκειμένω ωστόσο το κέντρο βάρους εδράζεται στην έννοια της πατρίδος προς την οποία καθίστανται υπόλογοι οι γονείς για την αμέλεια που επιδεικνύουν στο εν λόγω ζήτημα και η οποία κατά τον αρθρογράφο επιτάσσει σε αυτούς laquoνά στηρίζωσι τά τέκνα αὐτῶν εἰς τήν εὐσέβειανmiddot αὐτοί ὀφείλουσι λόγον εἰς τήν πατρίδαmiddot ἀλλ᾽ ὡς ἔοικε τά πάντα ὑπό τόν ψευδοπολιτισμόν ἐμαράνθησανmiddot οἱ πάντες ἀσθενοῦμεν τήν ψυχικήν ταύτην ἀσθένειαν οἱ πάντες ἔνοχοι καθιστάμεθα εἰς τήν φωνήν τῆς Πατρίδοςraquo772 Επιπλέον θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αναφορά του κρητικού κληρικού στο laquoἱερόν ἐκεῖνο σύνθημα Πίστις Πατρίςraquo773 το οποίο επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στο συγγραφικό του έργο δεν είναι τυχαία

769 Εφημ laquoΠαλιγγενεσίαraquo 26 Φεβρουαρίου 1865 οπ 770 Τον διπλό χαρακτήρα της ελληνικής Επαναστάσεως ασπαζόταν και ο Παύλος Καρολίδης Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 37 Ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος αντικρούοντας το δισυπόστατο σύνθημα laquoΠίστις ndash Πατρίςraquo που υπαινισσόταν κατά την φαρμακίδεια αντίληψη τον διπλό χαρακτήρα θρησκευτικό και εθνικό της Επαναστάσεως του 1821 θα αντείπει χαρακτηριστικά ότι laquoΠατρίς ναί διότι τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας ἐστερούμεθα ἀλλ᾽ ἡ πίστις ἡμῶν ἦν ἐδραία ἐπί τῇ βάσει τῶν ἱερῶν κανόνωνmiddot τοιαύτη διατελοῦσα ἡ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ἡ μήτηρ αὕτη τῶν Ἐκκλησιῶν διετήρησε τήν ἑνότητα τῆς πίστεως ἐφ᾽ ὅλον τό χριστεπώνυμον πλήρωμα ἐπί τετρακόσια ἔτηraquo Γ Μαυροκορδάτου Επιστολιμαία Διατριβή Γ Α Μαυροκορδάτου προς Φαρμακίδην εκδ Λ Δ Βιλαρά και Β Λιούμη Αθήνα 1853 σ 7 ndash 20 771 Το εν λόγω άρθρο που κατά την πληροφορία του Κώδικα Αυτοβιογραφίας εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo δεν κατέστη δυνατόν να ευρεθεί στην ημερομηνία δημοσίευσής του που παρατίθεται στον Κώδικα (28η Απριλίου 1861) Το φύλλο της προηγούμενης ημερομηνίας δεν έχει ημερομηνία και είναι ελλιπές Στο ελλιπές επίσης φύλλο της επόμενης ημερομηνίας (29η Απριλίου 1861) υπάρχει ένα σχόλιο 12 στίχων που αρχίζουν με τον τίτλο laquoΑἱ ἑορταί τοῦ Πάσχα παρῆλθον ἐν πλείστῃ ἠσυχίᾳ καί τάξειraquo χωρίς καμία σχέση προς το υπό εξέτασιν άρθρο του Ζαννουβίου 772 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 56 773 Εφημ laquoΠαλιγγενεσίαraquo 26 (Παρασκευή) Φεβρουαρίου 1865 οπ Για την παρουσία του εθνικού φονήματος εντός των κόλπων του χριστιανισμού βλ Θ Χιόνη Τό ἐθνικόν φρόνημα ἐν τῷ Χριστιανισμῷ εκδ Ε Χρυσογέλου Οδησσός 1912 Εκ των βασικών ιδεών του συγγραφέα αναφέρεται ενδεικτικώς η άποψή του ότι η laquoἐθνικότης αὐτή καθ᾽ εἁυτήν ὡς ρίζα καί πηγή ἁπασῶν τῶν ἐθνοφρόνων ἐκδηλώσεων εἴτε τοῦ ἁπλοῦ καί φυσικοῦ ἐθνικοῦ αἰσθήματος εἴτε τοῦ δολίου καί πλεονεκτικοῦ φυλετισμοῦ ὡς γνωστόν ἤκιστα μέν δύναται νά θεωρηθῇ ὡς γέννημα τῶν ἐσχάτων χρόνων πλήν κυρίως καί κατ ούσίαν οὐχί εἰς ἀπωτέρους τῆς τῶν γλώσσων συγχύσεως ἀνήκει χρόνουςraquo Οπ σ 28

163

αλλά εκφράζει το περιεχόμενο της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού Η αξεδιάλυτη για τον Ζαννούβιο σχέση μεταξύ των δύο ανωτέρω εννοιών στηρίζεται στην άποψή του για την αδιάρρηκτη σχέση μεταξύ χριστιανισμού και ελληνισμού ως συστατικών στοιχείων της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων774 γεγονός που του επιτρέπει να κάνει λόγο για laquoκασίγνητες ἀδελφέςraquo και laquoδίζυγον πῦρraquo laquoὍθεν ὁ χριστιανισμός παρά τοῖς Ἕλλησι δέν εἶναι ἀλλότριον τι ἀλλά σχεδόν αὐτοῖς ἴδιον˙ διότι ἐν τοῖς κόλποις τῆς Ἑλλάδος ἐφυτεύθη ἐν αὐτῇ ἐζωογονήθη καί ἐν τῇ ψυχῇ ἑκάστου Ἕλληνος συνεψυχώθη ὥστε ἑλληνισμός καί χριστιανισμός αἱ δύο αὗται ψυχαί τοῦ ἐξευγενισμοῦ τῆς ἀνθρωπότητος εἶναι παρ᾽ αὐτῷ μίαmiddot τοσοῦτον δέ αὗται εἰσιν ἐν ἀλλήλαις συνδεδεμέναι ὥστε ἡ μία ὑπάρχει διά τήν ἄλλην˙ ὁ χριστιανισμός διέσωσε τόν ἑλληνισμόν ὁ δέ ἑλληνισμός διατηρεῖ τόν καθαρόν Χριστιανισμόν τοῦτο ἡ ἀπό τοσούτων αἰώνων τοῦ Ἕλληνος δουλεία ἐπιβεβαιοῖ ἥτις οὐ κατίσχυσε νά ἀποχωρήσῃ τάς δύο ταύτας κασιγνήτους ἀδελφάςraquo775 Στη σκέψη του Νικάνδρου η στενότατη σχέση μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού απορρέει εκ της τοποθετήσεως του κρητικού κληρικού απέναντι στο ζήτημα της σχέσεως μεταξύ της ελληνικής φιλοσοφίας και χριστιανικής πίστεως776 Για τον Ζαννούβιο δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η φιλοσοφία είναι η κρηπίδα του Χριστιανισμού όπως θα δηλώσει σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo777 την 1η Νοεμβρίου 1863 Ενώ σε έτερο άρθρο του στον αθηναϊκό τύπο ο Νίκανδρος αναφερόμενος στους Πατέρες της αρχαίας Εκκλησίας θα υποστηρίξει την άποψη ότι αυτοί laquoδιά δέ τῆς φιλοσοφίας τά θεῖα τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἐντάλματα ἐστηρίξατοraquo778 Βεβαίως η προσέγγιση του Νικάνδρου επί του θέματος αντίθετη προς τη γνωστή άποψη του Harnack περί παραμορφώσεως της ουσίας του αρχικού χριστιανισμού λόγω του ελληνισμού779 τελεί υπό την επίδραση της 774 Από τα τρία βασικά συστατικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας (γλώσσα θρησκεία παιδεία) ο Ζαννούβιος αναφέρεται κυρίως στη θρησκεία και τη σχέση της προς την εθνική ιδεολογία Είναι αξιοσημείωτο ότι ο κρητικός κληρικός αναφέρεται ακροθιγώς στο πρώτο στοιχείο εκείνο της γλώσσας αποφεύγοντας να εκφράσει τις απόψεις του σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα και την προτίμησή του στην καθαρεύουσα ή τη δημοτική Αναφορικώς δε προς το τρίτο στοιχείο ο Ζαννούβιος προβαίνει σε ελάχιστες διαπιστωτικού χαρακτήρος εκτιμήσεις για την παιδεία επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στην πτυχή εκείνη που σχετίζεται με την εκκλησιαστική εκπαίδευση όπως θα διαφανεί σχετικώς σε επόμενο κεφάλαιο Για μία σύντομη αλλά κατατοπιστική παρουσίαση του γλωσσικού ζητήματος κατά την διάρκεια του νοελληνικού διαφωτισμού βλ Κ Μαλαφάντη laquoΤο γλωσσικό ζήτημα κατά το Νεοελληνικό Διαφωτισμόraquo την 12102007 στην ιστοσελίδα httpwwwscribdcomdoc7156826TO- 775 Εφημ laquoΠαλιγγενεσίαraquo 26 Φεβρουαρίου 1865 οπ Το ως άνω απόσπασμα αποτελεί τμήμα του εισαγωγικού λόγου του Ζαννουβίου προς τους σπουδαστές της ΣΣΕ τον Φεβρουάριο του 1865 Ωστόσο η ίδια άποψη επαναλαμβάνεται σχεδόν αυτολεξεί και σε ένα ακόμη άρθρο του Ζαννουβίου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo του 1860 (δεν κατέστη δυνατό να ευρεθεί) όπου διαγράφεται εναργώς η σχέση μεταξύ των δύο συστατικών στοιχείων της ελληνικής εθνικής ταυτότητας διά της χρησιμοποιήσεως της εικόνας του δίζυγου πυρός Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 51 Παρόμοια άποψη για τη διατήρηση και διάσωση του ελληνισμού στους κόλπους του χριστιανισμού εξέφρασε και ο Νίκος Ματσούκας λέγοντας ότι laquoο ελληνικός πολιτισμός η ελληνική γλώσσα και η ελληνική ιδιοφυΐα στις τέχνες θα είχαν πεθάνει αν στην Ανατολή δεν είχαν αφομοιωθεί κατά ρωμαλέο τρόπο από τον χριστιανισμό Σωτήρας του Ελληνισμού είναι ο Χριστιανισμόςraquo Ν Ματσούκα Ο Θαμπός καθρέπτης πεζά ndash ποιήματα Θεσσαλονίκη 2000 σ 131 Πρβλ Ι Κογκούλη Διδακτική του Μαθήματος των Θρησκευτικών οπ σ 48 776 Για τη σχέση φιλοσοφίας και θεολογίας στην πατερική παράδοση βλ Γ Μαρτζέλου laquoΦιλοσοφία και Θεολογία στην Πατερική Παράδοσηraquo στο Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Βrsquo οπ σ 17 - 29 777 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 (Παρασκευή) Νοεμβρίου 1863 αρ 3190 έτος ΛΒrsquo σ 3 778 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 10 (Τρίτη) Ιουνίου 1869 αρ 203 έτος Δrsquo σ 3 779 Γ Κονιδάρη Η Καθολική Ορθοδοξία του Ελληνισμού και η άρσις του Βουλγαρικού Σχίσματος Θεσσαλονίκη 1950 σ 6 Πρβλ Γ Μαρτζέλου laquoΗ σάρκωση του Λόγου ως θεμελιώδης ιεραποστολική αρχή της Αρχαίας Εκκλησίαςraquo 09012011 httpusersauthgr~martzeloindexfilesarthra_nhtm όπου και ο αντίλογος στην άποψη του Α von Harnack περί δήθεν παραχαράξεως του αρχέγονου ευαγγελικού

164

εθνοκεντρικής αντίληψης780 των πραγμάτων και εγκλωβίζεται σε μία απλουστευτική θεώρηση των δύο μεγεθών προτάσσοντας μία σχέση ταυτότητας μεταξύ των και παραθεωρώντας την μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα ενός εκάστου εξ αυτών Το πλέον εύγλωττο δείγμα εν προκειμένω αποτελεί ο τρόπος που ο Νίκανδρος αντιλαμβάνεται το χωρίο του ευαγγελιστή Ιωάννη 12 20 ndash 23 σχετικά α) με το αίτημα laquoελλήνωνraquo προσκυνητών να συναντήσουν τον Ιησού πριν από το πάθος και β) την απάντηση του Ιησού laquoἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱός τοῦ ἀνθρώπουraquo Ερμηνεύοντας το χωρίο μέσα από μία φυλετική ndash εθνικιστική προσέγγιση781 ο Νίκανδρος θα το χρησιμοποιήσει για να υποστηρίξει την άποψή του περί των σχέσεων χριστιανισμού και ελληνισμού αλλά και για την ονομασία της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως laquoελληνικήςraquo782 Από την άλλη ωστόσο ο Νίκανδρος τονίζει την

μηνύματος με τη βοήθεια και συνδρομή της ελληνικής φιλοσοφίας όπερ κατά τον Harnack συνετέλεσε στον εξελληνισμό του χριστιανισμού και την προοδευτική εκκοσμίκευση του Ευαγγελίου Στον αντίλογο ο καθηγητής Γ Μαρτζέλος θα ομιλήσει για ιστορική επιτακτική ανάγκη που καθόρισε τη στάση των Πατέρων της Εκκλησίας στην χρήση των μορφολογικών εκείνων στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού κατά την προσπάθειά τους να διατυπώσουν το Ορθόδοξο δόγμα έναντι των αιρετικών αποκλίσεων τονίζοντας μεταξύ άλλων ότι laquoαπό τη στιγμή όμως που το ευαγγέλιο έπρεπε να κάνει τη μεγάλη έξοδο κυρίως στον ελληνικό κόσμο όφειλε να επενδεδυμένο με ελληνικά κυρίως μορφολογικά στοιχεία προκειμένου να γίνει προσιτό και κατανοητό από όσους ζούσαν και σκέφτονταν μέσα στην πνευματική ατμόσφαιρα του ελληνικού πολιτισμού Έτσι το ορθόδοξο δόγμα παρά τη φιλοσοφική ορολογία του δεν είχε σκοπό τη φιλοσοφικοποίηση ή την ιδεολογικοποίηση της χριστιανικής πίστεως αλλά αποκλειστικά και μόνο τη διασφάλιση των αληθειών του Ευαγγελίου από τις αιρετικές παραχαράξειςmiddot το ορθόδοξο δόγμα δεν αποτελεί καρπό του ελληνικού πνεύματος όπως το θεωρούσαν οι οπαδοί του προτεσταντικού φιλελευθερισμού ούτε βέβαια η προσπάθεια αυτή των Πατέρων για τη διατύπωσή του με βάση τη μορφολογική χρήση της ελληνικής φιλοσοφίας σημαίνει laquoεξελληνισμό του Χριστιανισμούraquo όπως ισχυρίστηκε ο Harnack Τουναντίον έχουμε τη γνώμη ότι η συνεπής και συνετή αυτή στάση των Πατέρων έναντι της ελληνικής φιλοσοφίας συνετέλεσε ουσιαστικά στον εκχριστιανισμό του Ελληνισμούraquo Οπ Πρβλ Του ιδίου laquoThe Unity of Biblical and Dogmatic Theologyraquo The Greek Orthodox Theological Review Volume 42 No 3 ndash 4 1997 σ 315 ndash 320 780 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 53 Η εθνοκεντρική αντίληψη που εγκανιάσθηκε μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους επί Ὸθωνος συνεχίσθηκε και επί Γεωργίου του Αrsquo ο οποίος laquoστηρίζει την εξουσία του στο έθνος Το έθνος όμως περιγράφεται τώρα με όρους δανεισμένους από την Παλαιά Διαθήκη ως lsquoεκλεκτός λαός του Θεούrsquo και lsquoέθνος άγιονrsquo Οι έλληνες είναι ο λαός του Θεού ο οποίος μίλησε στη γλώσσα τους και τους ανέθεσε μιαν ειδική αποστολή να διατηρήσουν lsquoαμόλυντηrsquo την Ορθοδοξία και να τη διαδώσουν στους άλλους λαούς ώστε να σωθούν και αυτοί Ο Γεώργιος Αrsquo δεν είναι πλέον lsquoβασιλεύς της Ελλάδοςrsquo αλλά lsquoβασιλεύς των Ελλήνωνrsquo οι οποίοι πλέον κατανοούνται ως το άγιον έθνος του Θεού Κατ᾽ αυτόν τον τρόπο η Εκκλησία ταυτίζεται με το έθνος και τις εθνικές του επιδιώξειςraquo Μ Κωνσταντίνου laquoΤο πρωτότυπο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκηςraquo οπ σ 167 Πρβλ α) Ι Πέτρου Εκκλησία και πολιτική στην Ελλάδα (1750 ndash 1909) στην σειρά Εκκλησία ndash Κοινωνία -Οικουμένη 3 εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1992 σ 170 ndash 182 και β) Π Υφαντή laquoΠόλις και Αντίπολις συνέχειες και ασυνέχειες στη σχέση μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτισμούraquo στον τόμο Εκκλησία και Πολιτισμός (Πρακτικά Εrsquo Συνεδρίου Θεολογικών Σχολών Αθηνών και Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 20 ndash 22 Ιουνίου 2008) εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2010 σ 105 ndash 107 781 Η στάση του Ζαννουβίου εν προκειμένω εκφράζεται ως άρριστα στο κάτωθι απόσπασμα laquoτο ορθόδοξο μέλος της Εκκλησίας στην προσπάθειά του να αμυνθεί προβάλλει όχι τόσο την οικουμενική καί καθολική του πίστη όσο την εθνική του ταυτότητα Μοιραία όμως και ίσως όχι πάντα συνειδητά εθνικοποιεί την πίστη και την εκκλησιαστική του υπόσταση Κατ αυτόν τον τρόπο αντιλαμβάνεται την οικουμενική και υπεράνω φυλών γλωσσών και κρατών αναφορά του στο Θεό ως εθνικό προϊόν Το φαινόμενο αυτό προβάλλει ως κυρίαρχο στοιχείο την εκκοσμικευμένη περί πίστεως αντίληψη με εθνικούς χρωματισμούς και lsquoαποκελιστικότητεςrsquo Σαφώς και είναι άλλο πράγμα να αισθάνεται κάποιος ενσυνείδητα Ορθόδοξος ή και Ὲλληνας ακόμα και αν η εθνική του ταυτότητα είναι άλλη όταν μετέχει στην αλήθεια αυτών των ιδεών και διαπιστώνει την αξία τους Και φυσικά είναι άλλο πράγμα η προσπάθεια υπέρ της απόδειξης της υπεροχής τουςraquo Φ Ιωαννίδη laquoΤο ορθόδοξο εκκλησιαστικό ήθος Η πνευματική ιδιαιτερότητα της Ανατολής και η αναζήτηση της Δύσηςraquo στην Επιστημονική Επετηρίδα Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Βελλάς Ιωαννίνων Ιωάννινα 1 (2001) σ 171 782 Η σύγχρονη ωστόσο βιβλική έρευνα κατανοεί το χωρίο μέσα από διαφορετική οπτική γωνία θεωρώντας ότι ο όρος laquoέλληνεςraquo στην ιωάννεια γραμματεία αναφέρεται είτε σε εθνικούς (ειδωλολάτρες εν γένει εξ εθνών προσήλυτους ή laquoφοβούμενουςraquo τον Θεό) είτε σε ελληνόφωνες Ιουδαίους της διασποράς και πάντως όχι σε κατοίκους που προέρχονταν από ελληνικά φύλα και περιοχές Χρ Καρακόλη Θέματα ερμηνείας καί θεολογίας της Καινής Διαθήκης εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 σ 204 ndash 221 Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας παρατηρεί σχετικώς ότι laquoἡ σύγχρονη ἔρευνα ἔχει πλέον πεισθῆ

165

αμφίδρομη σχέση μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού783 η οποία στην σκέψη του προσλαμβάνει μεταφυσικές διαστάσεις καθώς θεωρεί ότι η ως άνω σχέση συνετέλεσε στη διάσωση αμφοτέρων των μεγεθών στην αυθεντική των διάσταση και μορφή784 Ο εθνοκεντρικός τρόπος αντίληψης της ως άνω σχέσης βασίζεται εν πρώτοις στον τρόπο με τον οποίο ο Νίκανδρος αντιλαμβάνεται τον ρόλο της ελληνικής γλώσσας ως αποκλειστικού μέσου αποτυπώσεως καταγραφής και διαδόσεως της χριστιανικής διδασκαλίας laquoἩ τῶν ἀθανάτων γλώσσα ἡ ἐλληνική τά τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ ἀπεμνημονεύσατο οἱ Ἕλληνες τό πρῶτον παρά τῶν ἀποστόλων ἀμέσως ταύτῃ μυηθέντες ἐστήριξαν καί ἁπανταχοῦ τῆς γῆς διέδωκανraquo785 Το ως άνω απόσπασμα εξεταζόμενο εντός του πλαισίου του συγκεκριμένου άρθρου του Ζαννούβιου εκφράζει την πεποίθησή του για τον ιδιαίτερο ρόλο που η Θεία Πρόνοια επεφύλαξε στη λειτουργικότητα της ελληνικής γλώσσης προσδίδοντας σε αυτήν τρόπον τινά μεταφυσική διάσταση786 Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση εμφιλοχωρήσεως της εθνοκεντρικής σκέψεως εν προκειμένω τυγχάνει η διαπίστωση του κρητικού κληρικού περί της

ὅτι οἱ ἱστορικές ρίζες τοῦ Χριστιανισμοῦ δέν πρέπει νά ἀναζητηθοῦν πρωταρχικά στόν Ἑλληνισμό καθαυτό ἤ γενικά στό ἐξωβιβλικό θρησκειακό περιβάλλον τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀλλά στόν Ἰουδαϊσμό τῶν χρόνων ἐκείνων Ὁ Ἰωάννης ἔχει ἄμεση ἐξάρτηση ἀπό τόν Ἰουδαϊσμό τῆς ἐποχῆς του πού εἶχε διαποτισθῆ σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τόν Ἑλληνισμόraquo Ι Ζηζιούλα Ελληνισμός και Χριστιανισμός η συνάντηση των δύο κόσμων εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2003 σ 13 100 783 Χαρακτηριστική του τρόπου θεάσεως των σχέσεων μεταξύ χριστιανισμού και ελληνισμού είναι η ομιλία του Επισκόπου Αβύδου κ Κυρίλλου Κατερέλου καθηγητού της Θεολογικής Σχολής Αθηνών η οποία έλαβε χώρα στον Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι κατά την ημέρα του εορτασμού της μνήμης των Τριών Ιεραρχών τον Ιανουάριο του 2006 laquoΚάποιοι ὁμίλησαν γιά τόν ἐξελληνισμό τοῦ Χριστιανισμοῦ Κάποιοι ἄλλοι εἶδαν τόν ἐκχριστιανισμό τοῦ Ἑλληνισμοῦ Περισσότερο νηφάλιοι μελετητές διέκριναν μέ πειστικότητα ὅτι τό ἑλληνικό πνεῦμα ἀπέκτησε νέα ἱκμάδα ζωῆς διεσώθη ἀπό τήν ἐπερχόμενη παρακμή ἐνῶ ὁ Χριστιανισμός προσέλαβε τήν πλαστικότητα τή χάρη καί τό ποιοτικό κάλλος τοῦ ἑλληνικοῦ λόγου ἐξασφαλίζοντας παράλληλα τόν ἀναγκαῖο εἰδολογικό καί μορφολογικό ἐξοπλισμό γιά νά ἐκφράσει μέ ἔννοιες οἰκουμενικές τήν παγκοσμιότητα τῆς ἀλήθειας τήν ὁποίαν προέβαλλεraquo Η ως άνω ομιλία ευρίσκεται αναρτημένη στην επίσημη ιστοσελίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου httpwwwec-patrorg Ενδιαφέρουσα τοποθέτηση για την σχέση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό υποστηρίζοντας τον εγκεντρισμό του πρώτου στην καλλιέλαιον τής Εκκλησίας υπεστήριξε ο από Τραπεζούντος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος (1938 ndash 1940) Χρυσάνθου (Αρχιεπισκόπου Αθηνών) Ἐκκλησία καί Πολιτισμός ἐν τῇ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῇ (ὁμιλία λεχθεῖσα κατά τήν δεξίωσιν αὐτοῦ ὡς τακτικοῦ μέλους τῆς Ἀκαδημίας ἐν τῇ συνεδρίᾳ τῆς 10ης Φεβρουαρίου 1940) ανάτυπον ἐκ τῶν πρακτικῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ΙΕrsquo 1940 σ 74 ndash 90 Περί της χρησιμοποιήσεως της εορτής των Τριών Ιεραρχών από την επίσημη εθνική ιδεολογία εν σχέσει προς τα ιδεολογικά προτάγματα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού βλ Ε Γαζή Ο δεύτερος βίος των τριών Ιεραρχών (μία γενεαλογία του laquoελληνοχριστιανικού πολιτισμούraquo) εκδ Νεφέλη Αθήνα 2004 Πρβλ Ε Ζαμπέτα Σχολείο και Θρησκεία εκδ Θεμέλιο Αθήνα 2003 σ 99 ndash 100 όπου γίνεται λόγος για την ταύτιση της ελληνικότητας με την Ορθοδοξία μέσα από την πρόσληψη του Βυζαντίου ως μίας αναγκαίας διαδικασίας για την κατασκευή του έθνους και της εθνικής εκδοχής της ελληνικής ιστορίας 784 Μία μονομερή θεώρηση επί του θέματος υιοθετεί ο π Γεώργιος Μεταλληνός θεωρώντας ότι τα οφέλη από τη συνάντηση χριστιανισμού και ελληνισμού υπήρξαν ευεργετικά και σωστικά κυρίως για τον τελευταίο Τούτο εδράζεται κατ᾽ αυτόν στην αλλαγή προσανατολισμού (στροφή από το ενδοκοσμικό προς το άκτιστο και αιώνιο) και ταυτότητος (από ειδωλολατρικός κατέστη χριστιανικός διά της πατερικής συνθέσεως των πρώτων μΧ αιώνων) που ο ελληνισμός υπέστη από την ως άνω συνάντηση αλλά και στην πλήρωση του βασικού σκοπού του που αφορά την ζήτηση της αλήθειας laquoἩ Ἐλληνικότητα μέσα στόν Χριστιανισμό σώθηκε στήν οὐσία της ἀλλ᾽ ὄχι πάντα καί στίς συγκεκριμένες μορφές της Σώθηκε ὡς ζήτηση ἀλήθειας σ᾽ ὅλους τούς χώρους τοῦ ἐπιστητοῦ ὡς ζήτηση τῆς γνώσης (φιλοσοφία) ὡς ἔρευνα καί γνώση τῆς κτίσης (ἐπιστήμη) ὡς ἀγάπη γιά τό ἀπόλυτα ὡραῖο (φιλοκαλία) ὡς θέληση γιά φιλάνθρωπη πολιτική δράση (δόμηση τῆς λειτουργίας τοῦ κοινωνικοῦ χώρου)raquo Γ Μεταλληνού Τουρκοκρατία οπ σ 23 ndash 28 785 Ζαννουβίου Νικάνδρου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 49 786 Στην συγκεκριμένη περίπτωση εντοπίζεται μία σχέση συνάρτησης μεταξύ θρησκείας και γλώσσας όπερ πραγματοποιείται κατά τον Παντελή Λέκκα οσάκις laquoἡ lsquorsquoἐθνική γλώσσαrsquorsquo ἔχει ἱστορικά ἐκφράσει τά βασικά ἄρθρα τῆς rsquorsquoἐθνικῆς θρησκείαςrsquorsquoraquo Π Λέκκα Η εθνικιστική ιδεολογία (πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική Κοινωνιολογία) εκδ Κατάρτι Αθήνα 1996 σ 192

166

διατηρήσεως του αυθεντικού χριστιανισμού μόνον εντός των κόλπων του ελληνισμού Η θεώρηση αυτή που εξαρτά ως προς το ποιοτικόν μέρος τον χριστιανισμό από την σταθερά του ελληνισμού υποδηλώνει μία προσέγγιση του θέματος που προϋποθέτει την ύπαρξη και αποδοχή ποιοτικών διαβαθμίσεων εντός του χριστιανισμού στενά συνυφασμένων με εθνοφυλετικά κριτήρια όπου η ελληνική εκδοχή787 αυτού υπερτερεί έναντι των άλλων πχ της σλαβικής ή της αραβικής Η εν λόγω εκτίμηση αποτελεί μάλιστα για τον κρητικό κληρικό την βάση για τη θεώρηση και καθαρώς εκκλησιαστικών ζητημάτων υπό το ως άνω πρίσμα ως πχ το σχίσμα του 1054 μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας και η παρουσία του ρωμαϊσμού ως συστατικού στοιχείου της δυτικής εκδοχής του χριστιανισμού 413 Ο ρωμαϊσμός ως ιδεολογικός αντίπαλος ndash απειλή κατά του ελληνισμού στη σκέψη του Ζαννουβίου Το γεγονός ότι η ιδεολογική σκέψη του Νικάνδρου δεν είναι αποκρυσταλλωμένη και συνεπής δίνει σε αυτόν το laquoπρονόμοιοraquo για παλινωδίες και ετεροβαρείς κρίσεις περί παρεμφερών ζητημάτων Ο Ζαννούβιος ενώ από το ένα μέρος εκφράζει την πεποίθησή του ότι laquoὁ χριστιανισμός δέν καταστρέφει τόν ἐθνισμόν ἀλλά μᾶλλον ἐπιβάλλει τό καθῆκον τῆς ὑπερασπίσεως αὐτοῦraquo788 από το άλλο ασκεί δριμεία κριτική σε συγκεκριμένες εκφράσεις του φυλετισμού επικεντρώνοντας τα πυρά του στην καταδίκη τόσον του ρωμαϊσμού όσο και του πανσλαβισμού789 Η πρώτη αναφορά του Ζαννουβίου περί του ρωμαϊσμού εντοπίζεται σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο του 1863 το οποίο επιγράφεται ως laquoΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣraquo Προβαίνοντας ο Νίκανδρος σε μία ιστορική επισκόπηση του συνοδικού θεσμού διοικήσεως της Εκκλησίας καταλήγει στη διαπίστωση ότι laquoΔύο δέ τινά κατά τήν ἐποχήν ταύτην ὁ μοναχισμός καί ὁ ῥωμαϊσμός εἰς τήν ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ εἰσαχθέντα ἐπέφερον ἐν αὐτῇ τά σχίσματα καί τόν δεσποτισμόνraquo790 Αλλά και στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του (1873) ο κρητικός κληρικός αναφερόμενος στην αιτία του εκλλησιαστικού σχίσματος Ανατολής και Δύσεως του 1054 θα ταυτίσει την παρουσία του φυλετισμού στην Δυτική Εκκλησία με τον ρωμαϊσμό επιρρίπτοντας σε αυτόν πρόθεση για υποταγή του ελληνισμού laquoὁ ῥωμαϊσμός

787 Ο Ζαννούβιος στην laquoἹερά Κατήχησηraquo του 1873 εκθέτει πλέον εμφανώς την άποψή του για την ιδιαιτερότητα της σχέσεως μεταξύ του ελληνισμού και του χριστιανισμού Πέραν από τον ήδη μνημονευθέντα λειτουργικό ρόλο της ελληνικής γλώσσας στην καταγραφή και διάδοση του ευαγγελικού μηνύματος ο κρητικός κληρικός θα αναφέρει και άλλους λόγους εις τους οποίους στηρίζεται η ονομασία της ανατολικής Εκκλησίας ως laquoελληνικήςraquo laquoἩ ἀνατολική ἐκκλησία προσεπιλέγεται καί ἑλληνική διότι ἡ θεία τοῦ Ἰησοῦ διδασκαλία τῇ τῶν ἀθανάτων γλώσσῃ ἀπεμνημονεύθη οἱ Ἕλληνες πρῶτοι ἀμέσως παρά τῶν Ἀποστόλων ταύτην ἐμυήθησαν τῇ ἑλληνίδι τά θεία δόγματα ἀνεπτύχθησαν καί οἱ κανόνες τῶν ἑπτά οἰκουμενικῶν Συνόδων ἐνεγράφησανraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 53 Είναι προφανές από την ως άνω επιχειρηματολογία ότι ο Νίκανδρος απέδιδε εθνική σημασία στον όρο laquoελληνική Εκκλησίαraquo μία προσέγγιση που ετέθη σε ισχύ και εφαρμογή όχι νωρίτερα από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα Π Λέκκα Η εθνικιστική ιδεολογία οπ σ 186 788 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 114 789 Περί της τοποθετήσεως του Νικάνδρου έναντι του πανσλαβισμού θα γίνει λόγος κατωτέρω (σ 206 ndash 210 314-318) στις υποενότητες που αφορούν την τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι τῆς Ρωσίας και του Βουλγαρικού Ζητήματος 790 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 29 (Τρίτη) Οκτωβρίου 1863 αρ 3189 έτος ΛΒrsquo σ 3

167

ἠθέλησε νά ὑπαγάγῃ ὑφ᾽ ἑαυτῷ τόν Ἑλληνισμόν καί εἰμή τοῦτο ἐγίνετο οὔτε Ἑλλάς σήμερον ὑπῆρχεν οὐδέ Ἕλληνraquo791 Χαρακτηριστικό του τρόπου που ο Ζαννούβιος έβλεπε το εν λόγω ζήτημα τυγχάνει σχετικό απόσπασμα από άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιανουάριο του 1863 με τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo Βασική γραμμής πλεύσης του αρθρογράφου αποτελεί η εκτίμηση ότι από του 1054 και εξής ότε και laquoἡ καθολική ἐκκλησία ἐσχίσθη εἰς δύο Ἀνατολικήν καί Δυτικήν ἡ δευτέρα οὐκ ἐπαύσατο ἔτι τόν ὄλεθρον τῆς πρώτης ἐπιζητοῦσαraquo792 Την άποψή του αυτή την στηρίζει στα γεγονότα της Δrsquo Σταυροφορίας των δυτικών εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ομιλώντας για δεισιδαίμονα θρησκευτική μανία τῶν Δυτικῶν laquoοἵτινες οὐ μόνον τήν θρησκείαν τῶν Ἑλλήνων ἀλλά καί τόν ἐθνισμόν αὐτῶν παντί μέσῳ προσεπάθουν ἐκ τῆς μνήμης αὐτῶν νά ἐξαλείψωσιmiddot μάρτυρες τούτου οἱ περί τό Αἰγαῖον ἐναπολειπόμενοι δυτικοίraquo793 Η εν λόγω αντιδυτική τοποθέτηση του κρητικού κληρικού μάλιστα οδηγούσε τη σκέψη του στη θεώρηση της καταλήψεως της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς το 1453 ως σωστική τρόπον τινά παρέμβαση της Θείας Πρόνοιας με απώτερο σκοπό την διάσωση της εθνικής και θρησκευτικής (ορθοδόξου) ιδιοπροσωπίας των Ελλήνων Ἀλλ᾽ ἐπέπρωτο ἕτερος μέγας τοῦ χριστιανισμοῦ ἐχθρός ὁ ἀπόγονος τοῦ Ὀσμάν Μωάμεθ Βrsquo νά σώσῃ τῇ θείᾳ παραχωρήσει τάς δύο ταύτας μητέρας τοῦ Ἑλληνος τήν θρησκείαν καί τόν ἐθνισμόν αὐτοῦ ἀπό τῶν παγίδων τῆς Δύσεωςmiddot οὗτος τῇ 29 Μαΐου 1453 τήν Κωνλιν κατασχόμενος ἐξ ὅλης τῆς Ἑλλάδος μετ᾽ οὗ πολύ τούς δυτικούς ἀπώσατοraquo794 Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι ο Ζαννούβιος δεν προβαίνει σε οποιαδήποτε ξεκάθαρη διασαφήνιση της έννοιας που αποδίδει με τη λέξη laquoρωμαϊσμόςraquo Από τα συμφραζόμενα795 όμως δύνανται να εξαχθούν τα κάτωθι ο Νίκανδρος συσχετίζει την εν λόγω έννοια α) χρονολογικώς με τη μεταφορά της έδρας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη επί Μεγάλου Κωνσταντίνου και τη μεταφύτευση του laquoρωμαϊσμοῦraquo στο Βυζάντιο β) θεματολογικώς με την καθιέρωση του χριστιανισμού ως επικρατούσας θρησκείας της Αυτοκρατορίας και την επελθούσα πολιτική διαίρεση αυτής με την ανάδειξη και των πέντε εκκλησιαστικών κέντρων (Ρώμη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια Ιεροσόλυμα Κωνσταντινούπολη) γ) εννοιολογικώς με την ανάπτυξη του συνοδικού συστήματος διοικήσεως της Εκκλησίας και δ) με την επικράτηση φαινομένων δεσποτισμού στον εκκλησιαστικό χώρο της Ανατολής τα οποία μάλιστα παρουσιάζονται να αποτελούν συνάρτηση της καθιερώσεως του συστήματος της Πενταρχίας και της απονομής εκκλησιαστικών τίτλων και διακρίσεων στον ανώτατο κλήρο της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας Η πλέον σημαντική πτυχή της σκέψεως του Ζαννουβίου εν προκειμένω αφορά την θεώρηση περί laquoρωμαϊσμοῦraquo σε καθαρώς ιδεολογικά πλαίσια ως εχθρικής και αντιπάλου προς τον ελληνισμό ιδεολογίας Την πολιτιστική και λοιπή διαφορετικότητα μεταξύ Ανατολής και Δύσεως προσεγγίζοντας η γνωστή βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη ndash Αρβελέρ θα προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά του κόσμου που περιελάμβανε ο όρος laquoΔύσηraquo Θα αναφερθεί δηλαδή laquoστην

791 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 49 792 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 793 Οπ 794 Οπ 795 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 29 Οκτωβρίου 1862 οπ σ 3 - 4

168

λατινοσύνη και την ομόθυμη θρησκευτική υποταγή στην παποσύνη μόνη αρχή συνεκτική της κατακερματισμένης πολιτικά Δύσηςraquo796 αλλά και στην πολιτιστική ετερότητα μεταξύ του ελληνικού και του λατινικού πολιτισμικού τρόπου και σχήματος που laquoεμφανίζεται πρώτα ως γλωσσική διαφοροποίηση και ύστερα ως τρόπος σκέψης ζωής και καλλιτεχνικής δημιουργίαςraquo797

Το σημαντικό της υποθέσεως είναι ότι όπως συνέβη και με τον Ζαννούβιο έτσι και κατά την προμνημονευθείσα βυζαντινολόγο η ως άνω Σταυροφορία του 1204 θεωρείται ως το κομβικό σημείο εν προκειμένω καθώς από τότε οι Βυζαντινοί laquoαποποιούνται το ρωμαϊκό όνομα που τους συνέδεε με την Παλαιά Ρώμη και οικειώνονται το ελληνικό που είχε πάψει πια να θυμίζει την ειδωλολατρική αρχαιότηταmiddot μόνο από τότε αρχίζει η ταύτιση της εθνικής συνείδησης των Βυζαντινών (και των μετέπειτα Ελλήνων ως διαδόχων του Βυζαντίου) με την ορθοδοξίαraquo798 Και τούτο διότι laquoτο εθνικό φρόνημα σφυρηλατείται απέναντι στους Δυτικούς με κύρια αναφορά την εκκλησιαστική διαμάχηraquo799 Σημειώνοντας την άποψη του κρητικού κληρικού περί του ρωμαϊσμού800 γίνεται αντιληπτό ότι η σκέψη του κινείται σε ένα αμιγώς εθνοκεντρικό πλαίσιο με απώτερο σκοπό και στόχο την προστασία του ελληνισμού από κάθε μορφής ιδεολογικο-πολιτική επιβουλή και χειραγώγηση Ενώ δηλαδή από την μία στη σκέψη του Νικάνδρου ο ελληνισμός συμπλέκεται αξεδιάλυτα με τη διατήρηση του laquoκαθαρούraquo χριστιανισμού νομιμοποιώντας τοιουτοτρόπως την εισβολή του εθνοφυλετικού παράγοντα801 ως κριτηρίου προσδιορισμού της

796 Ε Γλύκατζη ndash Αρβελέρ Γιατί το Βυζάντιο εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2009 σ 214 797 Οπ σ 222 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι το φαινόμενο της σταδιακής υποχώρησης της ελληνικής γλώσσας από την εκκλησιαστική ζωή και τη χριστιανική γραμματεία της Δύσης μετά τα μέσα του 3ου αιώνα και η αντικατάστασή της από τη λατινική γλώσσα laquoδεν πρέπει να συσχετιστεί με κάποιο είδος εσκεμμένου αποκλεισμού της πρώτης Το φαινόμενο αυτό πρέπει να εκληφθεί ως φυσικό εξελικτικό γεγονός και ως προσαρμογή της Εκκλησίας στις ποιμαντικές της ανάγκεςraquo Φ Ιωαννίδη Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής Εμπειρίας οπ σ 22 ndash 23 798 Οπ σ 226 ndash 227 Την σημασία της στάσεως των Δυτικών κατά τους δύσκολους καιρούς της πτώσεως του Βυζαντίου ως καθοριστικού παράγοντα για την δυσπιστία των τελευταίων έναντι της Δύσεως επισημαίνει και ο καθηγητής Νικόλαος Ζαχαρόπουλος Η ανάπτυξη εντός των Βυζαντινών της αισθήσεως του ξένου προς κάθε τι που προέρχεται από την Δύση και θεωρείται ως αλλότριον της ανατολικής παραδόσεως εκλαμβάνεται ως συνέπεια της ανωτέρω καταστάσεως Ν Ζαχαρόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η παιδεία του Γένουςraquo Φανάρι 400 χρόνια οπ σ 416 Ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Σβολόπουλος αποδίδει την ως άνω βυζαντινή δυσπιστία στη θεώρηση της Δυτικής Εκκλησίας και των δορυφόρων της ως φορέων πνεύματος θρησκευτικής μισαλλοδοξίας Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1453 ndash 1923 συναρμογές και μεταλλαγέςraquo Φανάρι ndash 400 χρόνια οπ σ 244 799 Ε Γλύκατζη ndash Αρβελέρ Γιατί το Βυζάντιο οπ σ 229 - 230 800 Ανάλογη άποψη για την πάλη που διεξήγαγε η Ορθόδοξη Εκκλησία εναντίον της δυτικής εκδοχής περί του χριστιανισμού και του ρωμαϊκού πνεύματος εξέφρασε και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος κατά την προμνημονευθείσα ομιλία του στην Ακαδημία Αθηνών το 1940 laquoΔημιουργοῦσα οὕτω καί διαπλάσσουσα ἡ Ἐκκλησία τόν πολιτισμόν τῆς καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῆς ἦτο συγχρόνως ἠναγκασμένη νά ἀμύνεται κατά τῆς Δύσεως ἀπό τῆς ὁποίας ἤδη ἀφότου ἔπαυσε νά ὁμιλῆται ἐν Ρώμῃ ἡ Ἑλληνική γλῶσσα ἤτοι ἀπό τοῦ τρίτου καί τετάρτου αἰῶνος ριζικαί διαφοραί πνεύματος θρησκείας καί πολιτισμοῦ ἐχώρισαν ἡμᾶς κατά τόν Harnack τό σχίσμα Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς Ἐκκλησίας οὐσιωδῶς ὑφίστατο ἀπό τοῦ τετάρτου αἰῶνος καί ἀφʼ ἑτέρου νά ἀμύνεται κατά τῆς Ἀνατολῆςraquo Χρυσάνθου (Αρχιεπισκόπου Αθηνών) Εκκλησία και Πολιτισμός ἐν τῇ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῇ οπ σ 83 801 Ο Χρήστος Ανδρούτσος έχοντας μία συγκεχυμένη εικόνα για τη σχέση ελληνισμού και χριστιανισμού θεωρούσε ότι η Εκκλησία διέσωσε τον ελληνισμό που κατέρρεε στα χρόνια της ρωμαϊκής εποχής αναδεικνύοντάς τον σε όργανο διαδόσεως του Ευαγγελίου και παράγοντα εκπολιτισμού και εξανθρωπισμού της ανθρωπότητος Αλλά και κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων η Εκκλησία laquoἀγωνισθεῖσα κραταιῶς ὑπέρ τοῦ Ἑλληνισμοῦ κατά τῶν Σλαύων τῶν Ἀράβων καί τῶν Φράγκων αὐτή πάλιν ἐν τοῖς ζοφεροῖς τῆς δουλείας χρόνοις διέσωσε τό ἔθνος διατηροῦσα τάς παραδόσεις καί τά ἤθη αὐτοῦ καί τόν σύνδεσμον πρός τήν ἀρχαιότητα θερμαίνουσα τά ἰδανικά αὐτοῦ καί τάς τύχας αὐτῆς μετά τοῦ ἐθνικοῦ βίου συνυφαίνουσα καί ἐν τοῖς μάλιστα καλλιεργοῦσα τά Ἑλληνικά γράμματαraquo Σε αυτό το πλαίσιο ο

169

αυθεντικότητος του θρησκευτικού γεγονότος σε μία άλλη εκδοχή αυτού που προσδιορίζεται από την παρουσία μίας διαφορετικής ιδεολογικo-πολιτισμικής μεταβλητής εκείνης του ρωμαϊσμού τα κριτήρια σκέψης μεταβάλλονται οδηγώντας σε τελείως διαφορετική θέαση των πραγμάτων Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι Νίκανδρος οσάκις αναφέρεται στη σημασία και την λειτουργικότητα της (χριστιανικής) θρησκείας την θεωρεί σε απόλυτη συνάρτηση με την εννοιολογική θεώρηση περί πατρίδος και ελληνισμού Η εννοιολογική αυτή σύμπλευση ενδεικτική της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού τυγχάνει απολύτως ευεξήγητη για τα ιστορικά δεδομένα της εποχής Και τούτο λόγω της προσπάθειας που κατεβλήθη από τους ηγήτορες της ιδεολογίας του εθνικισμού της αποκληθείσης και ως νέας laquoπολιτειακής θρησκείαςraquo802 να καθορίσουν και να περιγράψουν κατά τρόπον σαφή τα ιδεολογικά όρια της κάθε εθνικής ταυτότητας που αναδυόταν

Ανδρούτσος θα προσεγγίσει τον Γρηγόριο Εrsquo ως πρωτομάρτυρα του εθνικού αγώνα για ανεξαρτησία προβάλλοντας ως χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιδιοπροσωπίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας τον στενό δεσμό της Ορθοδοξίας και των εθνικών ιδεωδών εκάστου έθνους Εξερμήνευε δε το φαινόμενο της εσωτερικής συνάφειας εθνισμού και Εκκλησίας ως προϊόν των ιστορικών συνθηκών που εβίωσε η Ορθοδοξία γεγονός που οδήγησε αυτήν στην εξάσκηση αποφασιστικού ρόλου για την διάδοση της πίστης και της εθνικής ταυτότητος και ιδιοπροσωπίας των ομάδων εκείνων που ευρέθησαν υπό τη στέγη της Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 62 ndash 63 Ανάλογη ήτο και η άποψη του Αμίλκα Αλιβιζάτου ο οποίος θεωρούσε την Ορθόδοξη Εκκλησία ως θεματοφύλακα της εθνικής γλώσσας και ζωής των εθνικών ιδεωδών και παραδόσεων Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 50 Για μία θεολογικο ndash φιλοσοφική προσέγγιση των σχέσεων του ελληνισμού και του χριστιανισμού βλ α) Χρ Γιανναρά laquoΘρησκεία και Ελληνικότηταraquo στο Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα οπ σ 243 ndash 248 και β) Ι Ζηζιούλα Ελληνισμός και Χριστιανισμός οπ Κατά τον Μητροπολίτη Περγάμου η σύζευξη χριστιανισμού και ελληνισμού ήταν όχι μόνον δύσκολη αλλά και επικίνδυνη λόγω του γεγονότος ότι τα δύο μεγέθη αποτελούσαν δύο ξεχωριστές κοσμοθεωρίες με διαφορετικά σωτηριολογικά χαρακτηριστικά Συσχετίζοντας την τάση για τον ουσιαστικό εξελληνισμό του χριστιανισμού (πρόσληψη του ελληνισμού από τον χριστιανισμό με αποτέλεσμα την αλλοίωση του δευτέρου) με την εμφάνιση των αιρέσεων του γνωστικισμού και του μοντανισμού αλλά και με εκείνη του ήπιου εξελληνισμού του χριστιανισμού με την εμφάνιση των Απολογητών του 2 μ Χ αι ο Μητροπολίτης Περγάμου θα ομιλήσει και για μία αντίστροφη τάση εκείνη του εκχριστιανισμένου ελληνισμού (επίδραση του χριστιανισμού στον ελληνισμό σε σημείο που να μεταμορφώνεται χωρίς να υποκαθίσταται ο ελληνισμός από τον χριστιανισμό) η οποία επισφραγίστηκε τον 4ου αιώνα με την παρουσία των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας που συνέβαλαν στην γέννηση ενός νέου κόσμου Οπ σ 141 ndash 197 802 Ο μεσσιανισμός και η υπερβατικότητα της νέας laquoπολιτειακής θρησκείαςraquo κατά τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά σχετίζεται με την ανάδειξη του έθνους κατα την περίοδο του διαφωτισμού laquoστην πρώτη ίσως μετά την αρχαία πόλη οικουμενική πολιτική κατηγορίαraquo Στο πλαίσιο τούτο η εθνική ιδιότητα εξελήφθη και προεβλήθη ως laquoη μόνη προεγγεγραμμένη ιδιότητα του ατόμου αφού η φύση του έθνους προηγείται και είναι ισχυρότερη από την συνείδηση την ελεύθερη βούληση τον νόμο ή τους θεσμούς Το έθνος εμφανίζεται λοιπόν ισχυρότερο και lsquorsquoφυσικότεροrsquorsquo και από αυτόν ακόμα το Θεό ως μία ενδογενώς νοουμένη εξουσία σε μία δεδομένη και lsquorsquoφυσικήrsquorsquo κοινωνίαmiddot στην θέση του Θεού πρέπει να αγαπάμε άνευ όρων ένα νέο υπερβατικό lsquorsquoέξωθενrsquorsquo το οποίο θα εμφανιστεί με τη μορφή της μόνης νεωτερικής και εκκοσμικευμένης lsquorsquoεκκλησίαςrsquorsquo δηλαδή του ενός και μοναδικού υπερβατικού έθνους ως την μόνη εξωγενή και μη διαπραγματεύσιμη κατηγορία του νεωτερικού πολιτικού λόγουraquo Τοιουτοτρόπως εξηγείται γιατί κατα την εποχή της νεωτερικότητας το δικαίωμα και η ορθολογική επιλογή μιας απατρίας ή η διεκδίκηση μιας laquoανεξιπατρίαςraquo τυγχάνουν αδιανότητα εκλαμβάνονται δε ως συνώνυμα της προδοσίας Κατά τον K Τσουκαλά τα έθνη ακόμη και σήμερα αποτελούν τις πρώτες τις ισχυρότερες και τις μόνες δυνατές αφετηρίες για την σύνταξη ενός έναρθρου συλλογικού πολιτικού προτάγματος Η νέα αυτόκλητη laquoεκκλησίαraquo δηλαδή που με απίστευτη ταχύτητα και πρωτοφανή ριζικότητα αντικατέστησε όλες τις προηγούμενες μορφές συλλογικών ταυτοτήτων χαρακτηρίζεται ως νοηματικός μαγνήτης οικουμενικής εμβέλειας καθώς laquoη νεωτερικότητα φαίνεται να γέννησε μια φαντασιακή μορφή που επί του παρόντος μοιάζει να είναι ιστορικά άτρωτη σε οποιεσδήποτε ορθολογικές ή lsquorsquoιδιοτελείςrsquorsquo ατομικές υπονομεύσεις καθώς παρέχει τη μόνη φαντασιακή εγγύηση μιας αιώνιας συλλογικής ζωής των εξουσιών που ασκούνται στο όνομά τουraquo Κ Τσουκαλά Η εξουσία ως λαός και ως έθνος (περιπέτειες σημασιών) εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1999 σ 80 ndash 82 195 253 264 ndash 266 428 440 - 444 Για τις δύο σχολές σκέψεως περί της έννοιας του έθνους τη γερμανική που θεωρεί το έθνος ως δύναμη φυσική και δέχεται ως θεμελιώδη συντελεστή του τη φυλή και τη γαλλική που προσεγγίζει το έθνος ως ιστορικό δημιούργημα απόρροια ενός συγκεκριμένου πολιτισμού και έκφραση μίας συλλογικής ιστορικής παρουσίας βλ Μ Πελεκίδου - Νυσταζοπούλου Οι Βαλκανικοί λαοί οπ σ 64 ndash 69

170

μέσα από την νέα πραγματικότητα του διαφωτισμού και των ιδεολογικών του προταγμάτων συνεισφέροντας ούτως στην αποδοχή και την καθιέρωσή των στη συνείδηση των νεοελλήνων803 Αποτελεί δηλαδή η ως άνω συμπόρευση απόρροια του ρόλου που η θρησκεία καλούνταν να διαδραματίσει στην νεωτερική εποχή ως μοχλός προσδιορισμού μίας νέας συλλογικότητας του έθνους προσλαμβάνοντας νέα μορφή και λειτουργία στο πλαίσιο μιας κοσμικής ιδεολογίας διά της πολιτικοποιήσεώς της804 Σε αυτό το πλαίσιο γίνεται κατανοητή η σύμπτωση των εννοιών του χριστιανού και του έλληνα στην ιδεολογική σκέψη του Ζαννουβίου ενδεικτική του τρόπου που οι ανταγωνιστικές πολιτικές-εθνικιστικές ιδεολογίες των Βαλκανίων και συνεπώς

803 Ο π Γεώργιος Μεταλληνός αναφερόμενος στην προσπάθεια μεταφυτεύσεως των ιδεωδών του διαφωτισμού (πνευματικός και κοινωνικός ριζοσπαστισμός) στον ελληνικό χώρο θα τονίσει ότι αυτά επεχειρήθησαν να επιβληθούν χωρίς προηγουμένως να υπάρξει η φυσική εξέλιξη των απαιτουμένων ζυμώσεων και διαδικασιών ούτως ώστε να μπορέσουν να ενσωματωθούν αθόρυβα και ομαλά σε αυτόν Και τούτο καθώς ο διαφωτισμός μπόλιασε την ελληνική συνείδηση και με στοιχεία αναιρετικά της ταυτότητάς της όπως ήταν τα φαινόμενα θρησκευτικού φιλελευθερισμού αδιαφορισμού ή και αθεϊσμού απότοκα της νέας φιλοσοφίας (απολυτοποίηση της επιστήμης προβάδισμα στην γνώση στροφή στο ενδοκοσμικό κα) Γ Μεταλληνού Τουρκοκρατία οπ σ 150 ndash 153 Αναφορικά με την αντίδραση και την αρνητική στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναντι του διαφωτισμού ο προμνημονευθείς θα τονίσει την απόλυτη ασυμβατότητα των πολιτικο ndash ιδεολογικών προταγμάτων που αντιπροσώπευαν οι ως άνω κατηγορίες σκέψεως laquoΤό ἐθναρχικό κέντρο δέν μπορούσε ndashἀλλά καί δέν ἔπρεπε- νά ἀποδεχθεῖ ποτέ τή γαλλική rsquorsquoδημοκρατίαrsquorsquo τήν ἀστική ἰδεολογία καί τόν τεκτονισμό χωρίς νά ἀρνηθεῖ τήν οἰκουμενικότητά του ὅπερ θά ἰσοδυναμοῦσε μέ ἀμετάκλητη ἀπώλεια τῆς Ρωμανίας ὡς ἰδέας ἀλλά καί πραγματικότηταςraquo Και τούτο καθώς προτεραιότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήταν η διαφύλαξη και διάσωση του Γένους στα όρια της Εθναρχίας στη μεταβυζαντινή δηλαδή συνέχειά του Υπό το πρίσμα τούτο δύναται κατ᾽ αυτόν να ερμηνευτεί η μομφή κατά του Εθναρχικού Κέντρου για laquoφιλοτουρκισμόraquo και laquoεθελοδουλίαraquo ως μη ανταποκρινόμενη στα πράγματα Απλούστατα το Πατριαρχείο διαισθανόμενο τη ροή του ιστορικού γίγνεσθαι διέβλεπε την παρακμιακή πορεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την δυνατότητα για την ρωμαίικη μεταλλαγή της και γι᾽ αυτό laquoἦταν ἀδύνατο νά προδώσει τήν οἰκουμενική ἰδέα γιά χάρη τῆς ἐθνικῆς Αὐτό ἰσοδυναμοῦσε μέ αὐτοκατάργηση τῆς Ἐθναρχίας καί τοῦ ἴδιου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείουraquo Του ιδίου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντρο (Mılletbaşı)raquo Φανάρι - 400 χρόνια οπ σ 227 ndash 230 Πρβλ Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 251 όπου γίνεται λόγος για δύο αντίρροπα ρεύματα που ήταν εξαιρετικά δύσκολο να καταλήξουν σε συγκερασμό Ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης διερμηνεύοντας στο ίδιο πλαίσιο σκέψεως την ως άνω αντίθεση και εμβαθύνοντας έτι περαιτέρω θα τονίσει τον ξένο και αλλότριο προς τις παραδόσεις της Μεγάλης Εκκλησίας χαρακτήρα των διαδικασιών της πολιτισμικής και κοινωνικής μεταμόρφωσης που πρέσβευε η νεωτερικότητα του πολιτισμού της Δυτικής Ευρώπης αλλά και την βαθύτερη αντινομία που ως φυσικό επακολουθο επήλθε μεταξύ των δύο ως άνω πολιτισμικών παραδόσεων laquoαντιπαράθεση των οικουμενικών και υπερβατικών αξιών που συνθέτουν την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία προς τις εγκόσμιες μη οικουμενικές και βίαιες αξίες του εθνικισμού που αποτέλεσε το υπόβαθρο της σύμπηξης του κοσμικού κράτους Ὲτσι παράδοση και νεωτερικότητα βρέθηκαν αντιμέτωπες στην κοινωνία της Ορθόδοξης Ανατολής με άξονα την αντιπαράθεση των οικουμενικών και εθνικών αξιώνraquo Π Κιτρομηλίδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημαraquo οπ σ 266 Ο καθηγητής Παρασκευάς Κονόρτας τέλος θα διατυπώσει μία διαφορετική άποψη θεωρώντας ότι η αντίδραση του Πατριαρχείου εναντίον των νεωτεριστικών ρευμάτων σκέψεως αποσκοπούσε στην περίσωση του κύρους της εξουσίας και των προνομίων του επί του πολυεθνικού ποιμνίου του μέσα στο πλαίσιο της εξασκήσεως της πολιτικής του προς διατήρηση του Οθωμανικού status quo laquoΚάτω από την έντονη επίδραση των εθνικισμών του 19ου αιώνα ο οικουμενικός ηγέτης του lsquorsquoΓένουςrsquorsquo του Ορθόδοξου millet έχανε όπως και ο μονάρχης της πολυεθνικής Αυτοκρατορίας περιοχές και εξουσία προς όφελος των εθνικών Κρατών και των lsquorsquoεθνικώνrsquorsquo Εκκλησιώνraquo Π Κονόρτα Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο (17ος ndash αρχές 20ού αιώνα) εκδ Αλεξάνδρεια Αθήνα 1998 σ 293 804 Η πολιτικοποίηση της θρησκείας στη νέα πραγματικότητα του 19ου αιώνα στέρησε από αυτή την αυτοδύναμη παρουσία της στο κοινωνικό γίγνεσθαι καθώς έπαψε να αποτελεί αυτοδύναμο ιστό κοινωνικής συνοχής για να χρησιμοποιηθεί σε ένα νέο ρόλο αυτόν του προσδιορισμού μίας νέας συλλογικότητας του έθνους Π Λέκκα Η εθνικιστική ιδεολογία σ 178 ndash 183 Κατά τον Κωνσταντίνο Τουκαλά η χρησιμοποίηση της θρησκείας όπως και άλλων προϋπαρχόντων ή κατασκευασμένων στοιχείων (πχ κοινή γλώσσα επικρατειακότητα δυναστική παράδοση) απετελούσε την πρώτη ύλη στην προσπάθεια συγκροτήσεως μίας ενιαίας σημαίνουσας πολιτικής προτάσεως Ο στόχος τούτος απέβλεπε στην απαραίτητη φαντασιακή παγίωση του έλλογου λαού ως προϋπάρχουσας φυσικής κοινωνίας δηλαδή ως laquoφυσικούraquo έθνους Κ Τσουκαλά Η εξουσία ως λαός και ως έθνος οπ σ 193 ndash 194

171

και η ελληνική μετεχειρίσθησαν το θρησκευτικό συναίσθημα για ίδιους πολιτικούς λόγους805 414 Η αποστροφή προς το Βυζάντιο και τη Φαναριώτικη παράδοση Στο ως άνω πλαίσιο περιγραφής της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού θα ανάμενε κανείς να συναντήσει στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας μία αρκετά σαφή έκφραση της σχέσεως μεταξύ της αναδυόμενης ελληνικής εθνικής συνείδησης του 19ου αιώνα και των ιδεωδών της αρχαίας Ελλάδος Παρά ταύτα η ανάδειξη της ως άνω σχέσης στην ιδεολογική σκέψη και την αρθρογραφία του Ζαννουβίου δεν είναι αρκετά εμφανής έστω και αν από αυτή δεν απουσιάζει μία άλλη αλληλένδετη προς την πρώτη πτυχή που συνδέεται με την αποστροφή του συγγραφέα του Κώδικα προς το Βυζάντιο και την Φαναριώτικη παράδοση

Ο Ζαννούβιος αισθανόταν αποστροφή προς το Βυζάντιο γεγονός που συμβάδιζε με την ιδεολογική του ταυτότητα ως γνήσιου εκφραστή του ελληνικού διαφωτισμού Βεβαίως θα πρέπει να τονισθεί ότι το μείζον μέρος της κριτικής του κρητικού κληρικού εν προκειμένω σχετίζεται με το διαμορφωθέν κατά την βυζαντινή περίοδο συνοδικό πολίτευμα διοικήσεως της Εκκλησίας και το έθος της απονομής τίτλων υπεροχής ανάμεσα στους επισκόπους όπως θα φανεί κατωτέρω στην σχετική υποενότητα του επόμενου κεφαλαίου που διαπραγματεύεται το ελλαδικό Αυτοκέφαλο του 1833 Σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Απρίλιο του 1863 αναφερόμενος στα καθήκοντα των κληρικών και των λαϊκών στην Εκκλησία θα επιρρίψει την ευθύνη για την ηθική και θρησκευτική χαλαρότητα που παρουσιαζόταν στην ελληνική επικράτεια της εποχής του στον βυζαντινό δεσποτισμό laquoἀλλά τις ἡ αἰτία τῆς παραλείψεως τούτων καί ἡ ἐξ αὐτῆς ἠθική ἡμῶν ἀσθένεια ἡ διά τῆς πεσούσης τυραννίας εἰσαχθεῖσα πολυτέλεια καί ὁ Βυζαντινός δεσποτισμόςraquo806

Υπάρχει ωστόσο και μία πτυχή στην σκέψη του κρητικού κληρικού άκρως ενδιαφέρουσα ο Ζαννούβιος σε υποσημείωση που διασώζει στο φυλλάδιο που εξέδωσε το 1876 με τίτλο laquoΑνάλεκταraquo αμφισβητεί ευθέως την ελληνικότητα του Βυζαντίου Θα πει χαρακτηριστικά τα εξής laquoὅτι ἡ αὐτοκρατορία τῆς Κωνσταντινουπόλεως δέν εἶναι ἑλληνική ἀλλά συνέχεια τῆς ῥωμαϊκῆς τυραννίας μαρτυρούσιν οὐ μόνον ταῦτα ἀλλά καί αἱ στρεβλώσεις αἱ ἐκτυφλώσεις οἱ άκρωτιριασμοί καί ἄλλα ἴδια μόνον τοῖς ῥωμαίοις Ἡ Ἑλλάς τῷ

805 Η Ορθοδοξία απετέλεσε πηγή έμπνευσης του ελληνικού εθνικιστικού φρονήματος και κριτήριο προσδιορισμού της ελληνικής εθνικής ταυτότητας Οι έννοιες έλλην και χριστιανός γίνονται συνώνυμες και εξισώνονται μετά την εμφάνιση των βαλκανικών εθνικιστικών ιδεολογιών Π Λέκκα Η εθνικιστική ιδεολογία οπ σ 183 - 185 806 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 6 (Σάββατο) Απριλίου 1863 αρ 3134 έτος ΛΒrsquo σ 3 Την ίδια άποψη εξέφρασε λίγους μήνες ενωρίτερα σε άρθρο του στην ίδια εφημερίδα υπό τον τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 Ο ακόλουθος των διαφωτιστικών προταγμάτων (προτεραιότητα και ανάδειξη των ατομικών δικαιωμάτων) Ζαννούβιος είναι εύλογον τρόπον τινά να στρέφεται εναντίον του Βυζαντίου από την στιγμή κατά την οποία ο Βυζαντινός πολιτισμός laquoλειτουργεῖ μέ ἄξονα τήν προτεραιότητα τοῦ κοινωνεῖν - ἀληθεύειν καί ἀρνεῖται τήν ἀναγκαιότητα (ἤ χρησιμότητα) τοῦ λόγου τῶν ἀπρόσωπων δομῶνraquo επί τη βάσει μίας κινήσεως για την πρόσληψη και εκκλησιαστικοποίηση του κόσμου και της κοινωνίας κατά τό πρότυπον της Τριαδικής ζωής και υπάρξεως laquoὡς ἐλευθερίας ἀπό κάθε λογική - ὀντολογική ἀναγκαιότηταraquo όπερ ασύμβατο προς την κοσμοθεωρία του διαφωτισμού Χρ Γιανναρά laquoΘρησκεία και Ελληνικότηταraquo οπ σ 244 ndash 245 Περί της απαξιωτικής στάσεως των εκπροσώπων του ευρωπαϊκού διαφωτισμού έναντι του Βυζαντίου βλ Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μετέωρος οπ σ 74 ndash 76

172

146 πΧ ὑπέκυψεν εἰς τούς φράγκους καί ἔπειτα εἰς τούς τούρκουςmiddot τῷ δέ 1821 μ Χ μέρος ἠλευθερώθηraquo807

Η τοποθέτησή του αυτή άμεσα συνδεδεμένη με τις εκκλησιαστικές του απόψεις υπήρξε συνεπής εξ απόψεως αναζητήσεως και εντοπισμού των ιδεολογικών της καταβολών808 Τοιουτοτρόπως ο κρητικός κληρικός αγνοούσε επιδεικτικά την βαθύτερη ιδιοσυστασία και ταυτότητα του Βυζαντίου θεμελιώδη χαρακτηριστικά του οποίου υπήρξαν α) η ρωμαϊκή πολιτική κληρονομιά (διοίκηση ρωμαϊκής έμπνευσης) β) η χριστιανική πίστη και εκκλησία και γ) γ ελληνόφωνη ελληνοπρεπής πνευματική κίνηση (πολιτιστική ελληνοφωνία)809 Δεν είναι άλλωστε τυχαίος ο ορισμός που η διεθνούς φήμης βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη ndash Αρβελέρ αποδίδει στο Βυζάντιο προσδιορίζοντάς το ως την laquoεκχριστιανισμένη και εξελληνισμένη Ρωμαϊκή ανατολική αυτοκρατορία με την Κωνσταντινούπολη για πρωτεύουσαraquo810 ή ως laquoτην παγκόσμια αυτοκρατορία του μεσαιωνικού ελληνισμούraquo811

Αναφορικά προς την στάση του Ζαννουβίου έναντι των Φαναριωτών κατέστη δυνατός ο εντοπισμός στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας πέραν εκείνης που είδαμε στο Αrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας (σ 35) μίας ακόμη σχετικής αναφοράς αρκούντως ενδεικτικής της τοποθετήσεως του κρητικού κληρικού εν προκειμένω Αναφερόμενος με αρνητικό τρόπο στην αρπακτική στάση των μοναχών για την απόκτηση κτημάτων προς ίδιον όφελος ο Νίκανδρος θα βρει την ευκαιρία να χαρακτηρίσει τους Φαναριώτες ως τυράννους laquoἀφ᾽ οὗ μάλιστα ἀπό τῆς ἀρχῆς τῶν τυραννησάντων τήν χώραν Φαναριωτῶν κατέχουσι τά κτήματα ταῦταraquo812 Η εν λόγω στάση του Νικάνδρου απόρροια της ιδεολογικής φορτίσεώς του ως φορέα της νέας κοσμοθεωρίας του διαφωτισμού του 19ου αιώνα δεν του επέτρεπε να υιοθετήσει μία διαφορετική θέαση έναντι των Φαναριωτών καθώς στην σκέψη του οι τελευταίοι ταυτίζονταν συλληβδην με φαινόμενα και καταστάσεις δεσποτισμού σκοταδισμού και συντηρήσεως Αδυνατούσε δηλαδή ο Νίκανδρος υπό τις παρωπίδες της εθνικιστικής ιδεολογίας που ενστερνιζόταν να διακρίνει την πρωτοπόρα συνεισφορά των Φαναριωτών στον φωτισμό του Γένους καθώς με αυτούς laquoἡ Φραγκιά ἄρχισε νά εἰσβάλλει στό Γένος καί νά ἀλλοιώνει τήν παράδοσή του προσπαθώντας να συζεύξουν τίς νέας ἰδέες τῆς Εὐρώπης μέ τήν δική τους πολιτιστική πραγματικότηταraquo813

807 Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 15 808 Η ιδιαίτερη αίγλη που η αθηναϊκή πρωτεύουσα ασκούσε στην σκέψη του Ζαννουβίου αποτελεί άλλη μία παράμετρο της εν λόγω απορριπτικής τοποθετήσεώς του Τούτο ωστόσο αποτελούσε μία γενικότερη τάση της νεοελληνικής παράδοσης και παιδείας που laquoμε την Αθήνα ως αναφορά αγκιστρώθηκαν στο μεγαλείο της αρχαιότητας αυτό το παγκόσμια πια αναγνωρισμένο παραγνωρίζοντας όμως και αγνοώντας ολότελα σχεδόν το έργο του χιλιόχρονου και lsquorsquoενδόξουrsquorsquo όπως έγραψε ο Καβάφης βυζαντινισμούraquo Ε Γλύκατζη ndash Αρβελέρ Γιατί το Βυζάντιο οπ σ 254 809 Οπ σ 173 254 810 Οπ σ 19 811 Οπ σ 67 ndash 68 812 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 90 813 Γ Μεταλληνού Τουρκοκρατία οπ σ 148 Ὰλλωστε όπως θα υποστηρίξει σχετικώς ο Βασίλειος Καραγιώργος laquoἡ τάξη τῶν Φαναριωτών δέν μπορεῖ νά ἐνταχθεῖ μέ ἀπόλυτα κριτήρια στόν παραδοσιακό χῶρο τῆς Ἐκκλησίαςraquo στηρίζοντας το συμπέρασμα τούτο στην στενή παρακολούθηση των πολιτειολογικών εξελίξεων της Δύσεως από τους Φαναριώτες πολιτικούς άρχοντες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών τις οποίες και εφήρμοσαν σε πολιτικό επίπεδο στον χώρο ασκήσεως της πολιτικής διοικήσης προκρίνοντάς τες έναντι της παραδοσιακής βυζαντινής πολιτικής ιδεολογίας Β Καραγιώργου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας οπ σ 22 ndash 24 Για τον εκπολιτιστικό ρόλο των Φαναριωτών και την συμβολή της laquoΦαναριώτικης εποχήςraquo (1709 ndash 1821) στην πνευματική αναγέννηση των Παρίστριων Ηγεμονιών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βλ α) Ι Κωνσταντινίδου laquoΦανάρι και Φαναριώτεςraquo

173

Το ιδεολογικό υπόβαθρο της αρνητικής κρίσεως του Ζαννουβίου περί των Φαναριωτών διαφωτίζεται έτι περαιτέρω αν λάβουμε υπόψιν το γεγονός ότι οι τελευταίοι ήτο σαφώς προσανατολισμένοι στην προοπτική της φυσιολογικής διαδοχής των Οσμανίδων προσβλέποντας στο πολιτικό όραμα της δυαδικής ελληνοτουρκικής αυτοκρατορίας και συνεργασίας με κέντρο την Κωνσταντινούπολη και οραματιζόμενοι ένα laquoἀνεθνικόν κράτος βυζαντινῶν διαστάσεων ὑπό ἑλληνοτουρκικήν ἡγεσίαν καί ὄχι μικροελλαδικόν κράτος συμπεπιεσμένων γεωγραφικῶν ὁρίωνraquo814 Η διαπίστωση ότι η Γαλλική Επανάσταση ανατρέπει την πολιτική περί πεφωτισμένης δεσποτείας γραμμή των Φαναριωτών ενισχύοντας στον ελλαδικό χώρο τη γεωγραφική σύλληψη της Μεγάλης Ιδέας ως αντιπάλου ιδεολογίας προς την θεωρία του laquoελληνικού οθωμανισμούraquo εξηγεί επαρκώς την εν λόγω τοποθέτηση του κρητικού κληρικού

Οι ως άνω τοποθετήσεις του υπό την επίδραση του διαφωτισμού τελούντος κρητικού κληρικού οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ενώπιόν μας ξεδιπλώνεται η προσωπικότητα έναν ακόμη εκφραστού της laquoνέας εθνικής συνείδησηςraquo815 η οποία αντιδιαστέλλεται σαφώς προς την laquoπαραδοσιακή συνείδησηraquo816 που κυριάρχησε κατά τη μεταβυζαντινή εποχή κατά την περίοδο

Φανάρι - 400 χρόνια οπ σ 73 ndash 121 και β) Γ Μεταλληνού laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντρο (Mılletbaşı)raquo οπ σ 220 ndash 222 Ο Στήβεν Ράνσιμαν ωστόσο ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση θεωρώντας ότι οι Φαναριώτες συνέβαλαν καθοριστικά στην μετάλλαξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου από οικουμενικής εμβέλειας θεσμό σε ελληνική Εκκλησία laquoThis attempt to turn the Orthodox Church into an exclusively Greek Church was one of the outcomes of Phanariot policy It led also to a decline in spiritual values by stressing Greek culture as against orthodox traditions and seeking to turn the Church into a vehicle of nationalistic feeling genuine and democratic up to a point but little concerned with the spiritual life At the same time it placed the patriarchate on the horns of a moral dilemma It involved the Church in politics and subversive politicsraquo St Runciman The Great Church in Captivity Cambridge University Press 1968 σ 383 814 Δ Τσάκωνα Εισαγωγή εις τον νέον Ελληνισμόν (Κοινωνιολογία της πολιτικής και πνευματικής ζωής) εκδ γrsquo Αθήνα 1973 σ 41 ndash 49 Ο Οθωμανισμός ως επίσημη ιδεολογία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παγιώθηκε μετά το Χάτι Χουμαγιούν (1856) και παρέμεινε ως τέτοια μέχρι την κατάρρευσή της το 1923 με την εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας Δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής ότι η ιδεολογία αυτή όπως και ο Οικουμενισμός της Μεγάλης Εκκλησίας εδέχθη σοβαρά πλήγματα από την ανάδυση της εθνικιστικής ιδεολογίας και τον σχηματισμό των εθνικών μορφωμάτων του 19ου αιώνα Οι δύο ιδεολογίες αυτοκρατορική και εκκλησιαστική συνέπλεαν δηλαδή για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα έχοντας υιοθετήσει παραπλήσια στάση έναντι των νεωτεριστικών ιδεών του διαφωτισμού Π Κονόρτα Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο οπ σ 304 ndash 305 370 ndash 371 Κατά την επιστημονική εκτίμηση και προσέγγιση της Σίας Αναγνωστοπούλου η ιδεολογία του ελληνοοθωμανισμού συνιστά την τελευταία απόπειρα της Κωνσταντινούπολης να αρθρώσει ως κέντρο του μιλλέτ ένα δικό της λόγο laquoΟ ελληνοοθωμανισμός φορέας του οποίου είναι κατεξοχήν η μεγάλη ρωμέικη αστική τάξη μεταφράζεται σε πολιτικό επίπεδο με την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενώ σε πολιτιστικό επίπεδο με την ελληνική ταυτότητα του μιλλέτ Ως προς το πολιτικό του σκέλος συμπίπτει απόλυτα με την μεταρρυθμιστική πραγματικότητα και με τις διεθνείς ανάγκες Στην πολιτιστική του διάσταση παραπέμπει όχι στην ελληνοποίηση της Αυτοκρατορίας αλλά πρωτίστως στην ελληνοποίηση του μιλλέτ Προβλήθηκε έτσι η επιβολή της Κωνσταντινούπολης ως του κέντρου της ελληνικής εκπαίδευσης των Ρωμιών αλλά και της διεκπαιρέωσης της αποστολής του ελληνισμού Το ελληνικό σκέλος του οθωμανισμού όχι μόνο δεν αναιρεί την οθωμανικότητα αλλά την νομιμοποιεί και την αναπαράγειraquo Σ Αναγνωστοπούλου Μικρά Ασία οπ σ 303 ndash 305 815 Π ndash Ν Διαμαντούρου laquoἙλληνισμός καί Ἑλληνικότηταraquo στο Δ Τσαούση (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 56 816 Οπ σ 56 ndash 57 Ὸπως αναφέρεται σχετικώς στο άρθρο του Π ndash Ν Διαμαντούρου με τίτλο laquoἙλληνισμός καί Ἑλληνικότηταraquo σε αντίθεση προς την laquoπαραδοσιακή συνείδησηraquo που σχετιζόταν με την πολιτιστική κληρονομιά του Βυζαντίου και είχε ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την παγκοσμιότητα την καθολικότητα και την προσιτότητα της σε άλλους η laquoνέα συνείδησηraquo είχε ως κεντρικούς άξονες την ιδιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς από τον ελληνισμό την ταύτιση με την αρχαία Ελλάδα και την επιθυμία απελευθέρωσης από τον Τουρκικό ζυγό Περί της ως άνω ιδεολογικής διαφοροποίησης όπως αυτή εξεφράσθη με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο στο ελληνικό παράδειγμα μεταξύ των λογίων που εμπνέονταν από τη σκέψη της αρχαίας ελληνικής δόξας και των απλών πολεμιστών που θεωρούσαν τους

174

της Τουρκοκρατίας και μέχρι την εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού Με άλλα λόγια ο Νίκανδρος ευρίσκετο εγγύτερα προς το τυπολογικό ερμηνευτικό σχήμα του Anthony Smith που περιγράφεται ως laquoεθνοκεντρικός εθνικισμόςraquo817 παρά προς το έτερον του laquoπολυκεντρικού εθνικισμούraquo818 Ως γνωστόν ο προμνημονευθείς στο έργο του laquoTheories of Nationalismraquo819 κάνει λόγο για δύο είδη εθνικισμού τον laquoεθνοκεντρικό εθνικισμόraquo ο οποίος προτάσσει την εσωτερική δυναμική και τις αξίες μίας συγκεκριμένης μοναδικής και αποκλειστικής εθνικής ομάδας και όπου το έθνος αντικειμενοποιημένο αποκτά ένα υπερ ndash κοσμικό κύρος και τον laquoπολυκεντρικό εθνικισμόraquo ο οποίος αναγνωρίζει την αξία άλλων πολιτισμικών μονάδων και την ανάγκη σχέσεων σε μία επιλογή παραδοσιακών στοιχείων και των νεωτερικών μορφών Επί τη βάσει των όσων ελέχθησαν ανωτέρω ο Ζαννούβιος εντάσσεται σαφώς στην πρώτη κατηγορία δεδομένης της αποκλειστικότητας που επιφυλάσσει στον ελληνισμό σε αντιπαράθεση μάλιστα προς άλλους εθνικισμούς της εποχής όπως θα φανεί καλύτερα κατωτέρω όπου εξετάζεται η τοποθέτηση του κρητικού κληρικού έναντι του Βουλγαρικού Ζητήματος και του πανσλαβισμού

415 Η διαπάλη αυτοχθονισμού ndash ετεροχθονισμού και το όραμα της Μεγάλης Ιδέας

Πριν η γραφίδα προχωρήσει σε άλλες διήκουσες έννοιες της ιδεολογικής

ταυτότητας του Νικάνδρου θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο κρητικός κληρικός εξέφρασε την αντίθεσή του για λόγους ιστορικής ακρίβειας στην καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως ημέρας μνήμης της ελληνικής παλιγγενεσίας Σε άρθρο του στον τύπο της εποχής τον Ιανουάριο του 1863 με τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδοςraquo αναφέρεται μέσω σχετικής υποσημειώσεως στο ιστορικό της καθιερώσεως της 25ης Μαρτίου εκάστου έτους ως ημέρας μνήμης της ελληνικής επαναστάσεως Θεωρώντας την ως άνω καθιέρωση ως επίτευγμα του αυτοχθονισμού και όχι του βασιλέα Ὸθωνα ισχυρίζεται ο Νίκανδρος ότι η πλέον ορθή εξ απόψεως ιστορικής ακολουθίας ημερομηνία μνήμης είναι η 24η Φεβρουαρίου όταν εκηρύχθη ο αγώνας της ανεξαρτησίας από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη820

Η περί ης ο λόγος τοποθέτηση του Νικάνδρου είναι αρκούντος εύγλωττη laquoὁ Αὐτοχθονισμός κατέθετο εἰς λήθην τήν ἔνδοξον ταύτην ἡμέραν (24 Φεβρουαρίου) καθιερώσας τοιαύτην τήν 25 Μαρτίου ὥστε ἀπατῶνται οἱ λέγοντες ὅτι ὁ Ὄθων ἐπέβαλεν εἰς τούς Ἕλληνας τό πρῶτον τήν διαίρεσιν αὐτῶν εἰς αὐτόχθονας καί ἑτερόχθονας ἐν ᾧ ἀπό τῆς Αrsquo ἐθνικῆς Συνελεύσεως τῆς ἐν Ἐπιδαύρῳ 1822 ἐθεσπίσθη ἡ ἑορτή αὕτη τήν δέ 15 Μαρτίου ἐξεδόθη τό πρῶτον ΒΔ πρός καθιέρωσιν ταύτης Ὄθων ἐλέῳ Θεοῦ Βασιλεύς τῆς Ἑλλάδος ἐπί τῇ προτάσει τῆς Ἡμετέρας ἐπί τῶν ἐκκλησιαστικῶν Γραμματείας θεωρήσαντες ὅτι ἡ ἡμέρα τῆς 25 Μαρτίου λαμπρά καθ᾽ ἑαυτήν εἰς πάντα ἕλληνα διά τήν ἐν αὐτῇ

εαυτούς τους ως κληρονόμους της εκχριστιανισμένης ρωμαικής Αυτοκρατορίας βλ E Hobsbawm Ὲθνη και Εθνικισμός οπ σ 106 - 112 817 Γ Β Λεονταρίτη laquoἘθνικισμός καί Διεθνισμός Πολιτική Ἰδεολογίαraquo στο Δ Τσαούση (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα οπ σ 32 818 Οπ σ 33 Πρβλ A D Smith Εθνική Ταυτότητα μφρ Ε Πέππα εκδ Οδυσσέα Αθήνα 2000 σ 178 - 189 819 Του ιδίου Theories of Nationalism London 1971 σ 136 ndash 137 820 Ως ημέρα κήρυξης της ελληνικής επανάστασης θεωρείται η 24η Φεβρουαρίου 1821 ότε ο Υψηλάντης κυκλοφόρησε την περίφημη προκήρυξή του laquoΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣraquo που καλούσε το ελληνικό έθνος σε απελευθερωτική δράση Α Δεσποτόπουλου laquoΠαράγοντες διάρκεια φάσεις και ιδιομορφία της ελληνικής επαναστάσεωςraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo σ 21 ndash 22

175

τελουμένην ἑορτήν τοῦ εὐαγγελισμοῦ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου εἶναι προσέτι λαμπρά καί χαρμόσυνος διά τήν κατ᾽ αὐτήν τήν ἡμέραν ἔναρξιν τοῦ περί τῆς ἀνεξαρτησίας ἀγῶνος τοῦ ἑλλ ἔθνους καθιεροῦμεν τήν ἡμέραν ταύτην εἰς τό διηνεκές ὡς ἡμέραν ἐθνικῆς ἑορτῆς Ὄθων ὁ ἐπί τῶν ἐκκλ Γραμματεύς τῆς ἐπικρατείαςraquo821 Με την εν λόγω τοποθέτησή του ο διαφωτιστής Νίκανδρος δίνει την αίσθηση ότι δεν ασπαζόταν την ιδεολογική σκοπιμότητα της επιλογής της 25ης Μαρτίου ως ημέρας μνήμης και εορτασμού της ελληνικής παλλιγενεσίας όπερ απετέλεσε βασικό σταθμό στην προσπάθεια αναπαραγωγής της κυρίαρχης εθνικής αφήγησης μέσα από την ταύτιση θρησκευτικής (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) και εθνικής εορτής (Επανάσταση του 1821)

Η ως άνω τοποθέτηση του αντιοθωνιστή όπως θα φανεί κατωτέρω Νικάνδρου φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση με την πολιτική του ταυτότητα δεδομένης laquoτῆς τάσεως τῆς ἀντιοθωνικῆς μερίδας τήν ὁποία ἀποτελοῦσαν κατά πλειονότητα νέοι νά ἰδιοποιηθεί τόν πανηγυρισμό τῆς 25ης Μαρτίουraquo822 Ως λύση και υπέρβαση της ως άνω ιδεολογικής ασυναρτησίας και αντισυμβατικότητας θα πρέπει να θεωρηθεί η κατά τον Νίκανδρο απόδοση της καθιερώσεως της 25ης Μαρτίου ως ημέρας εθνικής μνήμης στην επικράτηση του πνεύματος του αυτοχθονισμού εν προκειμένω Η συσχέτιση αυτή δεν είναι παράδοξη καθώς έρχεται να επεξηγήσει σε λίαν ικανοποιητικό βαθμό την μομφή των αντιπολιτευομένων τον Βαυαρό μονάρχη για την αυξανόμενη απρoθυμία της ελληνικής Διοικήσεως της δεκαετίας του 1840 να εξάρει την σημασία της εθνικής επετείου με τη διοργάνωση των καταλλήλων για την περίσταση εκδηλώσεων γεγονός που ενισχύει τον ισχυρισμό του κρητικού κληρικού ότι η καθιέρωση των εθνικών πανηγυρισμών την 25η Μαρτίου δεν αποτελούσε συνάρτηση αυτόβουλης (προσωπικής) πολιτικής επιλογής του Ὸθωνα823

Θα πρέπει να λεχθεί ωστόσο ότι διά της ανωτέρω τοποθετήσεως του ο Νίκανδρος φαίνεται να αγνοεί σκοπίμως ή όχι το γεγονός ότι η συσχέτιση της 25ης Μαρτίου με την ημέρα μνήμης της ελληνικής επανάστασης αποτελούσε εν πολλοίς απόρροια του τρόπου αυτοπροσδιορισμού των αγροτοποιμενικών δυνάμεων της ελληνικής κοινωνίας Τούτες έχοντας ως επίκεντρο την νοηματοδότηση της ατομικής και της εθνικής-συλλογικής υπάρξεώς των μέσω της θρησκείας απέδιδαν μείζονα ρόλο στην παρουσία και λειτουργικότητα του θρησκευτικού στοιχείου εν προκειμένω Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το ΒΔ διά του οποίου καθιερώθη ο ως άνω εορτασμός την 15η Μαρτίου 1838 αναφέρεται σαφώς στην θρησκευτική διάσταση824 του ζητήματος Συνεπώς η 821 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 77 - 78 Το ίδιο άρθρο εδημοσιεύθη και στην εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 (Σάββατο) Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 ndash 4 χωρίς όμως να συμπεριλαμβάνεται σε αυτό η ως άνω υποσημείωση Η σύγχρονη ωστόσο βιβλιογραφία θεωρεί την θεσμοθέτηση της 25ης Μαρτίου ως α) χειρονομία του ελληνικού κράτους προς τον θρησκευόμενο ελληνισμό β) υπόμνηση προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο του ρόλου που διεδραμάτισε ο κλήρος κατά στην διεξαγωγή της ελλληνικής επανάστασης και γ) αναγνώριση των κοινών αγώνων της Εκκλησίας και του Γένους εναντίον του αλλόπιστου κατακτητή Κ Δημαρά Ελληνικός Ρωμαντισμός οπ σ 161 822 Οπ 823 Εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη επί του θέματος εκφράζει η Ὲλλη Σκοπετέα θεωρώντας ότι η πολιτική εξουσία τόσο επί Βαυαροκρατίας όσο και επί Βασιλέως Γεωργίου laquoκατέβαλε κάθε φροντίδα γιά τήν ἐπισημοποίηση τοῦ ἀγώναraquo Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 214 ndash 215 824 Ὸπως πληροφορούμαστε σχετικώς από το άρθρο του Μιχαήλ Τσώλη με τίτλο laquoΗ καθιέρωση της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίουraquo η πρόταση του Γεώργιου Γλαράκη γραμματέα της Επικράτειας επί των Εκκλησιαστικών για την έκδοση σχετικού ΒΔ θεωρήθηκε εύστοχη και ορθή laquoγιατί αποτελούσε ένα θαυμάσιο συνδυασμό του εθνικού με το θρησκευτικό στοιχείοraquo Στο ίδιο άλλωστε πνεύμα εκινήθη και η έκδοση της πρώτης εγκυκλίου (17η Μαρτίου 1838) για την εθνική εορτή από την ως άνω Γραμματεία Η αναφορά δε της επί των τιμών κυρίας Φον Νόρντενφλικτ για τον πρώτο εορτασμό της ως άνω επετείου επιβεβαιώνει πλήρως την θρησκευτική επιρροή του γεγονότος στις αγροτοποιμενικές δυνάμεις δεδομένου

176

εν λόγω στάση του Ζαννουβίου ίσως να αποτελεί απόρροια της αυτοσυνειδησίας του ως οπαδού των προταγμάτων του διαφωτισμού ο οποίος ως γνωστόν επιζητούσε να θέσει την θρησκεία στο περιθώριο της κοινωνικής πραγματικότητος της νεωτερικής εποχής825

Η αντίθεση του Ζαννούβιου έναντι των ιδεολογικών προταγμάτων και στοχεύσεων του αυτοχθονισμού αποτελεί μία ακόμη πτυχή της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού Αφορμή για την πρώτη τοποθέτηση του κρητικού κληρικού εν προκειμένω όπως ήδη ελέχθη στο Αrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας826 απετέλεσε το ζήτημα του διορισμού του στο δημόσιο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι της τότε ελληνικής επικράτειας από το ΥΕΔΕ εν έτει 1857 Η σχετική αναφορά του Νικάνδρου ως αποτέλεσμα της συγκρούσεώς του με τον Τμηματάρχη του ως άνω Υπουργείου Δ Μαυροκορδάτο θα αποτελέσει την πρώτη και ασφαλώς όχι την τελευταία σαφή τοποθέτησή του επί του θέματος

Σημειωτέον ότι η ως άνω σύγκρουση αποτελεί για τον Νίκανδρο την πρώτη προσωπική βίωση της αντιπαλότητας αυτοχθόνων ndash ετεροχθόνων827 σε πρακτικό επίπεδο που ως γνωστόν για πολλές δεκαετίες828 ταλάνισε την ομαλή εσωτερική λειτουργία και οργάνωση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και δημιούργησε βαθύ πολιτισμικό και κοινωνικό χάσμα μεταξύ των ως άνω ομάδων

Η απάντηση του Ζαννουβίου προς τον Μαυροκορδάτο ότι δηλαδή laquoοἱ Κρῆτες πλείω τῶν Φαναριωτῶν κέκτηνταιraquo829 αποτελούσε απόρροια της

ότι laquoεκ πάντων των πέριξ χωρίων είχον προσέλθει οι χωρικοί με τας κυανολεύκους σημαίας Ὰπαντες οι χωρικοί ήσαν καλώς και καθαρά ενδεδυμένοι Επί των προσώπων των έλαμπαν η χαρά και η ευχαρίστησιςraquo Μ Τσώλη laquoΗ καθιέρωση της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίουraquo την 23082010 στην ιστοσελίδα httptovaltinoblogspotcom20100325_25html Πρβλ έτερο σχετικό άρθρο με τίτλο laquoΗ καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτήςraquo την 15032010 στην ιστοσελίδα httpboraeinaiblogspotcom20100325_15html 825 Ως πλέον χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νεωτερικότητος δύνανται να αναφερθούν τα κάτωθι η εκκοσμίκευση της κοινωνίας η απο-ιεροποίηση της ζωής και η χειραφέτησή της από την κηδεμονία της Εκκλησίας η τοποθέτηση της θρησκείας στην σφαίρα του ιδιωτικού χώρου η έμφαση στην έννοια της συνταγματικής ελευθερίας και της ισότητος των πολιτών η κυριαρχία του ορθού λόγου και του επιστημονικού κριτικού παραδείγματος η ανάπτυξη των τεχνολογικών επιστημών η δόμηση της κοινωνικής πραγματικότητος πάνω στο ανθρωποκεντρικό κοσμοείδωλο η μετάβαση από την αγροτική στην βιομηχανική κοινωνία με την παράλληλη επικράτηση του καπιταλισμού Α Μπαϊραχτάρη laquoΠρόσκληση ndash πρόκληση της ετερότητας στο πολυπολιτισμικό περιβάλλονraquo (εισήγηση στην επιμορφωτική ημερίδα των εκπαιδευτικών της 7ης Περιφέρειας Νομού Ηρακλείου Κρήτης 19 Μαρτίου 2010 Θραψανό Ηράκλειο Κρήτης) 826 Για την διαμάχη Ζαννουβίου ndash Μαυροκορδάτου βλ Κεφάλαιο Αrsquo της παρούσης εργασίας σ 35 ndash 37 827 Η σύγκρουση μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων που στην αφετηρία της είχε την μορφή πολιτιστικής και τοπικιστικής εχθρικής προδιάθεσης των ντόπιων προς τους laquoξένουςraquo προσέλαβε κατά την περίοδο της βαυαρικής μοναρχίας πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις λόγω της μονομερούς επάνδρωσης του κρατικού μηχανισμού με laquoνεοφερμένουςraquo οι οποίοι με την πάροδο του χρόνου χρησιμοποίησαν την θέση τους ως πηγή πλουτισμού Περισσότερα βλ Ν Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo οπ σ 110 - 111 828 Ο π Ιωάννης Ρωμανίδης προσεγγίζοντας την εν λόγω διένεξη και αντιπαλότητα μεταξύ των ετών 1821 - 1844 υπεστήριξε την άποψη ότι η διάκριση που σταδιακώς διά των συνταγματικών κειμένων επεβλήθη μεταξύ Ελλήνων (αυτόχθονες - διαβιούντες μονίμως εντός της ελληνικής επικράτειας) και Ρωμαίων (ετερόχθονες - διαβιούντες εκτός του ελληνικού Βασιλείου) υπήρξε τεχνητή και αποτελούσε απόρροια α) της επιθυμίας των αυτοχθόνων να μην μοιραστούν τα εδάφη και τις δημόσιες θέσεις με μετανάστες και β) της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων που αποσκοπούσαν τόσο στην αποτροπή σχεδίων για την ανασύσταση ελεύθερου ρωμαϊκού κράτους με την συμπερίληψη σε αυτό όλων των ρωμαίων των Βαλκανίων της Μικράς Ασίας και της Μέσης Ανατολής όσο και στην αντικατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από μικρά και εξαρτημένα κράτη Ι Ρωμανίδου Ρωμηοσύνη - Ρωμανία ndash Ρούμελη εκδ (γʹ) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 σ 236 ndash 246 829 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

177

αυτοσυνειδησίας του Η επιλεκτική και μερική εφαρμογή830 των ευεργετικών προνοιών γιά κάποιους από τους ετερόχθονες όπως ο κωνσταντινουπολίτης πολιτικός παράγοντας με τον παράλληλο αποκλεισμό κάποιων άλλων επίσης ετεροχθόνων με καταγωγή εκ της μεγαλονήσου από την δυνατότητα για διορισμό στο ελληνικό δημόσιο831 αντέκειτο στα πιστεύματα και τη συνείδηση του κρητικού κληρικού προκαλώντας την ως άνω δηκτική απάντησή του

Μία απάντηση που στον πυρήνα της υποκρύπτει την πεποίθηση πως και οι Κρήτες αν και για πολιτικούς καθαρά λόγους ευρίσκονταν εν έτει 1857 εκτός της γεωγραφικής και διοικητικής δικαιοδοσίας του ελληνικού Βασιλείου αποτελούσαν τμήμα αυτού και συνεπώς εδικαιούντο να απολαμβάνουν των ίδιων προνομίων και δικαιωμάτων που αναλογούσαν στους υπολοίπους έλληνες υπηκόους Απέκρουε δηλαδή ο Ζαννούβιος με την απάντησή του προς τον Μαυροκορδάτο την αυτοχθονική άποψη832 που θεωρούσε ως αλλότριους και αλλογενείς όσους δεν ήταν ενταγμένοι με γεωγραφικά κριτήρια στην ελληνική επικράτεια Επιπλέον υιοθετούσε την βασική θέση των ετεροχθονιστών οι οποίοι laquoεξήραν τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 ως επανάσταση όλης της ελληνικής φυλής απέναντι στην οποία η Ελλάδα έχει αναλάβει ορισμένες δεσμεύσειςraquo833

Με άλλα λόγια ο Νίκανδρος δεν αποδέχονταν τον περιορισμό της ύπαρξης και παρουσίας του ελληνισμού εντός των γεωγραφικών συνόρων του τότε ελληνικού Βασιλείου Απέρριπτε κατ᾽ ουσίαν τη διαιώνιση μίας μειωτικής εκδοχής της Ελλάδας όπως αυτή εκφραζόταν μέσα από το όραμα για laquoτο μικροσκοπικόν βασίλειον των αυτοχθονιζόντωνraquo834 Και τούτο διότι με τη στάση

830 Η εν λόγω παράμετρος που αφορά το εύρος της εφαρμογής των συνταγματικών προνοιών του 1844 περί των ετεροχθόνων αποτελεί μία ενδιαφέρουσα πτυχή του όλου ζητήματος Κατά την ερμηνευτική προσέγγιση της Ελπίδας Βόγλη η περιοριστική θεώρηση του ζητήματος όπως αυτή εκφραζόταν από το περίφημο ψήφισμα που προωθούσε την ταχύτατη laquoκάθαρσιν του ετεροχθονισμούraquo εντός της ελληνικής επικράτειας laquoαπευθυνόταν κυρίως στους Ὲλληνες την καταγωγή που είχαν συνδεθεί κατά καιρούς με τη Δύσηraquo Από την άλλη πλευρά η προτεινόμενη από τον Τρικούπη laquoδιαπλάτυνσιςraquo των σχετικών νόμων της ίδια εποχής για τους έξω έλληνες φρονεί η ίδια η συγγραφεύς ότι laquoήταν δύσκολο αν όχι τελείως ανέφικτο να εφαρμοστεί συστηματικά στα ελληνικά προξενικά καταστήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo πόσω μάλλον στην περίπτωση της Κρήτης Τέλος υποστηρίζεται ότι η επικράτηση των αυτοχθονικών απόψεων στην ως άνω Εθνοσυνέλευση απέβλεπε στην περιστολή των προνομίων laquoπου είχαν απολαύσει ευθύς μετά την άφιξή τους στην ελληνική επικράτεια οι δυτικοθρεμμένοι και πάλι ομογενείς οι Ὲλληνες της Ευρώπης και των Επτανήσων και μεταξύ αυτών και οι κοσμοπολίτες ως επί το πλείστον Φαναριώτεςraquo Απώτερος δε σκοπός ήταν η αποκατάσταση των ισορροπιών στις σχέσεις των ελληνικών κόσμων εντός του ελευθέρου κράτους και η αποσόβηση του κινδύνου μίας πιθανής ρήξης Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κατά την ίδια τα αιτήματα των αυτοχθόνων laquoφαίνεται ότι εξασφάλιζαν τη συναίνεση και των ετεροχθόνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία των προσφύγων ή μεταναστώνraquo που όντας εξισωμένοι με τους αυτόχθονες αδυνατούσαν να απολαύσουν τα προνόμοια των ετεροχθόνων της Δύσης Επιπλέον τονίζεται ότι η επιβολή διά των ανωτέρω προνοιών κυρώσεων στοχοποιούσε τους δυτικοθρεμμένους εκείνους Ὲλληνες που κατηγορήθηκαν για συνεργασία με τους ξένους εκπροσώπους της βαυαρικής μοναρχίας σε βάρος του υπόλοιπου έθνους Ε Βόγλη Ὲλληνες το Γένος οπ σ 352 ndash 363 831 Από το 1830 έως το 1850 οι ετερόχθονες θα δεχτούν μια αλύπητη επίθεση από τους αυτόχθονες που θα φτάσει μέχρι και το σημείο των απολύσεων από το δημόσιο Για περισσότερες πληροφορίες βλ το άρθρο του Β Αγτζίδη laquoΗ εκδίκηση των laquoαυτοχθόνωνraquo την 03102009 στην ιστοσελίδα httppontosandaristerawordpresscom20070123autohthones 832 Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι η περιοριστική οπτική θεώρησης του ζητήματος δεν προσδιόριζε μόνον τους υποστηρικτές του αυτοχοθονισμού αλλά και αυτήν την ελληνική πολιτική σκέψη και την σχετική νομοθεσία του ελληνικού κράτους Και τούτο καθώς αποτελεί κοινά αποδεκτό γεγονός το ότι laquoκατά την διάρκεια του 19ου αιώνα ούτε οι ελληνικοί νόμοι ούτε η ελληνική πολιτική προσέφεραν ισχυρά κίνητρα για τη μαζική προσέλευση στην ελληνική επικράτεια Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Στην πραγματικότητα δεν προσέφεραν κίνητρα παρά μόνο στους νεαρούς την ηλικία Ὲλληνες που επιθυμούσαν να καταταγούν στον ελληνικό στρατόraquo Ε Βόγλη Ὲλληνες το Γένος οπ σ 364 833 Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 52 834 Οπ σ 63

178

του και την αντίδρασή του στις πρακτικές αξιωματούχων του ΥΕΔΕ επεφύλασε ουσιαστικά και για τους εκτός της ελληνικής επικράτειας διαβιούντας το γνώρισμα του αυτόχθονα έλληνα προϊδεάζοντας κατά κάποιο τρόπο για την τοποθέτησή του στο δίλλημα που μεθ᾽ ολίγον θα ανέκυπτε για την πολιτική λύση του Κρητικού Ζητήματος που αφορούσε την αυτονομία ή την ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα

Δεν θα πρέπει ωστόσο να διαλάθει της προσοχής και μία άλλη πτυχή του εν λόγω ζητήματος που αφορά άμεσα τις ιδεολογικοπολιτικές τάσεις τις εποχής Στο σημείο αυτό συγκλίνουν τρόπον τινα οι απόψεις δύο προσώπων με διαφορετικές προσεγγίσεις στο εκκλησιαστικό γίγνεσθαι του Ζαννουβίου και του Κωνσταντίνου Οικονόμου Ο τελευταίος ασκώντας κριτική στον Θεόκλητο Φαρμακίδη για τις απόψεις του περί του εξωελλαδικού ελληνισμού θα καυτηριάσει τον μυωπικό και άκρως περιοριστικό για την ύπόσταση του ίδιου του ελληνικού έθνους τρόπο θεάσεως του ιδεολογικού του αντιπάλου επί του θέματος laquoμόνην θεωρῶν τήν αὐτονομίαν ὡς ἔθνους συστατικόν χαρακτήρα (καί ἐνταῦθα τοῦ Ἑλληνικοῦ) περιορίζει λοιπόν σύμπαν τό πανελλήνιον εἰς μόνον τό κράτος τῆς Ἑλλάδος ἀποκλείων πᾶν τό πλήρωμα τῶν ἐκτός τοῦ κράτους μή αὐτονομουμένων ὁμογενῶν καί ὁμογλώσσων καί ὁμοδόξων αὐτῶν ἀδελφῶν Ἑλλήνωνraquo835

Η πρώτη σχετική νύξη του Ζαννουβίου στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών για τη διαπάλη αυτοχθονισμού-ετεροχθονισμού απαντάται τον Νοέμβριο του 1861 στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo Αφορμή για την κινητοποίηση του συγγραφικού καλάμου του κρητικού κληρικού υπήρξε η απόφαση της ελληνικής Πολιτείας να αναστείλει την λειτουργία του Βrsquo γυμνασίου Αθηνών836 το οποίο φιλοξενούσε μαθητές κυρίως από περιοχές που εισέτι τελούσαν κάτω από την οθωμανική διοίκηση Η αντίδραση του Ζαννουβίου ως απόρροια της ετεροχθονικής του συνείδησης υπήρξε οξεία και χωρίς περιστροφές Κατά την ιδεολογική σκέψη του Νικάνδρου η Αθήνα αποτελούσε το κέντρο αναφοράς και προσανατολισμού όχι μόνο των κατοίκων που διαβιούσαν στην ελεύθερη Ελλάδα αλλά και όλων των υπόδουλων ελλήνων σε περιοχές εκτός του ελλαδικού κρατιδίου της εποχής laquoΑἱ Ἀθῆναι παρά τῶν δούλων Ἑλλήνων κέντρον τῆς ὅλης Ἑλλάδος θεωροῦνται ἐξ ὧν τήν ἀπόσεισιν τοῦ τυραννικοῦ ζυγοῦ ἐμμένουσινmiddot αἱ Ἀθῆναι ἑστία τῶν Μουσῶν παρά τούτοις λογίζονταιmiddot ἐν αἷς τά τυραννοκτῶνα βέλη τῇ παιδείᾳ χαλκεύονταιmiddot αἱ κλειναί τέλος Ἀθῆναι δότειρα τῆς ζωογόνου ἐλευθέρας αὔρας πιστεύονται ἐν τούτοις λοιπόν οἱ δοῦλοι Ἕλληνες τούς υἱούς αὐτῶν ἀποστέλλουσιν ἵνα τά οὐράνια δῶρα τήν παιδείαν καί ἐλευθερίαν αὐτοῖς τοῖς τῷ βαρεῖ τῶν ὁσμανῶν ζυγῷ βεβαρυμένοις μεταδώσωσινraquo837

Χρησιμοποιώντας μία ιδιατέρως καυστική γλώσσα που αποπνέει οπωσδήποτε πεσιμισμό και απογοήτευση θα βρει ο Ζαννούβιος την ευκαιρία να ασκήσει κριτική στην ως άνω απόφαση της τότε φιλοβαυαρικής Κυβερνήσεως838 λέγοντας χαρακτηριστικά laquoΜή αἰτιώμεθα λοιπόν τούς

835 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 347 ndash 348 836 Μεταξύ των αποφοίτων του ως άνω Γυμνασίου υπήρξε και ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Σωφρόνιος Γrsquo Βλ το λήμμα laquoΑρχιεπίσκοπος Κύπρου Σωφρόνιος Γrsquoraquo την 30012011 στην ιστοσελίδα httpelwikipediaorg 837 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 4 (Σάββατον) Νοεμβρίου 1861 αρ 3028 έτος Λrsquo σ 4 838 Πρόκειται για την κυβέρνηση του πρωθυπουργού Αθανασίου Μιαούλη που προέκυψε μετά από τον ανασχηματισμό του Μαΐου του 1861 και η οποία έμεινε στην ελληνική πολιτική ιστορία γνωστή ως laquoὙπουργεῖον τοῦ αἴματοςraquo λόγω του δυναμισμού και της σκληρής τακτικής που υιοθέτησε κατά την αντιμετώπιση του αντιδυναστικού αγώνα εναντίον του βαυαρού μονάρχη Ο Δημητρακόπουλου laquoΣτροφή

179

Πανσλαβιστάς ὅτι διανοοῦνται περί διαιρέσεως τῆς Ἑλλάδοςmiddot ἰδού αὐτοί ἡμεῖς οἱ λεγόμενοι μάλιστα τέκνα τῆς δούλης πράττωμεν τοῦτο Ἰδού διά τῶν πραγμάτων ἀποδεικνύομεν ὅτι ἐκτός τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος οὐδέ σπιθαμή γῆς ἄλλη Ἑλλάς ὑπάρχειmiddot ἰδού τέλος αἱ πράξεις τῆς κυβερνήσεως μεγάλῃ τῇ φωνῇ πρός τούς Δούλους ἕλληνας φωνάζουσιν ἀπελπισθῆτε ὑμεῖς Θεσσαλοί Ἠπειρῶται Μακεδόνες Θράκες Κρῆτες τῶν μεγάλων ἐλπίδωνmiddot δουλεύετε τῷ Σουλτάνῳ τῷ μόνῳ κυριάρχῃ ὑμῶνraquo839 Η κραυγή αγωνίας και απελπισίας του Ζαννουβίου αποτελεί έκφραση του ενδιαφέροντός του για το πρόβλημα της επεκτάσεως των ελληνικών συνόρων τις εδαφικές διεκδικήσεις και την οριοθέτηση της επικράτειας του ελληνικού κράτους Η ως άνω τοποθέτηση του Ζαννουβίου κατ᾽ ουσίαν αναπαράγει την κλασική θεωρητική τεκμηρίωση των ετεροχθονιστών σύμφωνα προς την οποία ο αγώνας για την απελευθέρωση της Ελλάδος υπήρξε επίτευγμα σύνολου του ελληνικού λαού και όχι μόνον εκείνου του τμήματος της ελληνικής επικράτειας που απέκτησε ευθύς εξαρχής την ελευθερία του μετά από τα πολεμικά γεγονότα της δεκαετίας 1821 ndash 1830 και ενσωματώθηκε στον εθνικό κορμό του ελλαδικού κράτους840 Η πεποίθησή του αυτή τον οδηγούσε στην υιοθέτηση επικριτικής γραμμής προς τις επίσημες κρατικές πολιτικές που αψηφούσαν την ως άνω πραγματικότητα υποθάλποντας καταστάσεις φυλετικών διακρίσεων εναντίον των laquoἑτεροχθόνωνraquo και κοινωνικού αποκλεισμού των από τα δημόσια αξιώματα του κρατικού μηχανισμού στο νεοσύστατο εθνικό κέντρο των Αθηνών laquoὉποία ἀχαριστία Ἀφ᾽ οὗ ἅπασα ἡ ἑλληνική χώρα ἠγωνίσθη ὑπέρ τῆς ἐλευθερίαςmiddot ἀντί εὐγνωμοσύνης παρά τῶν νῦν ἐλευθέρων ἑλλήνων διά τάς γενναίας συνδρομάς τῶν δούλων ἀκούομεν τό ἑτερόχθων βλέπομεν τόν ἀποκλεισμόν ἡμῶν ἐκ τῶν δημοσίων θέσεων καί τό χείριστον ὑβριζόμεθα ἀναίδηνmiddot ὦ πατρίς γενέτειρα μή μνησικακῆς ἐπί τούτοις ἐλεύσεται ἦμαρraquo841 Δια των ανωτέρω καθίσταται προφανές ότι ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στην έννοια και το εύρος του ελληνικού έθνους ασπαζόταν την laquoαόριστηraquo842 εκείνη σημασία που συμπεριελάμβανε αδιακρίτως όλους τους έλληνες ακόμη και όσους για πολιτικούς λόγους ευρίσκονταν εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους απορρίπτοντας παράλληλα την έτερη προσέγγιση η οποία ως

τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆς πρός τήν ἐσωτερική ἀνάπτυξη τῆς χώραςraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo οπ σ 188 839 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 4 Νοεμβρίου 1861 οπ Η εν λόγω αναφορά του Νικάνδρου σχετικά με τον γεωγραφικό προσδιορισμό του αλύτρωτου ελληνισμού τυγχάνει ταυτόσημη προς την αντίστοιχη του Σούτσου ο οποίος αναφερόμενος στην αντιπαλότητα αυτοχθόνων και ετεροχθόνων θα γράψει στη σάτιρά του τα εξής χαρακτηριστικά laquoΠοία προγραφή καί λύσσα κατά τῶν ἑτεροχθόνων Ἀλλά δίωκε σύ Ρήγα καί σύ Λόντε ὡς προδότας Κρῆτας Θράκας Μακεδόνας Θεσσαλούς καί Ἡπειρώταςraquo Ι Δημάκη Η πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1991 σ 169 ndash 170 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κατά την διάρκεια του συλλαλητηρίου που πραγματοποίησαν οι ετερόχθονες την Καθαρά Δευτέρα του 1844 στις στήλες του Ολυμπίου Διός οι σημαίες διαμαρτυρίας που χρησιμοποίηθηκαν τότε έγγραφαν τα εξής συνθήματα laquoοἱ ξενολατούμενοι Μακεδόνεςraquo και laquoοἱ ἀδικηθέντες Κρῆτες κατά τήν 3ην Φεβρουαρίου 1843raquo Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμενα της εποχής του και εθνική ιδεολογίαraquo Κήρυγμα και Ευχαριστία (Χαριστήριος τόμος Σεβ Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ Ανθίμου) εκδ Αρμός Αθήνα 2009 σ 497 840 Σε αντίθεση προς την ως άνω ερμηνευτική προσέγγιση της ελληνικής επανάστασης του 1821 οι αυτοχθονιστές εντόπιζαν αυτή στον ελλαδικό χώρο θεωρώντας ότι η ίδια η ύπαρξη του ελληνικού κράτους οφειλόταν στις υπηρεσίες αυτού του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου Κατά την άποψη της Ελλης Σκοπετέα η εν λόγω αντιπαράθεση είχε ως πραγματικό αντικείμενο της αντιδικίας όχι την μέριμνα για τα συμφέροντα του μείζονος Ελληνισμού αλλά την διεκδίκηση της εξουσίας μέσα στο ελλληνικό κράτος Πρόκειται δηλαδή για laquoἕνα εἶδος συνθηματολογικῆς ἰδιοτελοῦς θεώρησης τοῦ ἑλληνικοῦ παρελθόντοςraquo Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 52 ndash 53 841 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 75 842 Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 39

180

δραστικά στενότερη περιόριζε το ενδιαφέρον μόνο στους ελλαδίτες και το κράτος το οποίο ιδρύθη μετά από την Επανάσταση του 1821 Εντός του πλαισίου αυτού δύναται να θεωρηθεί και η ως άνω διένεξη του Νικάνδρου με τον Δημήτριο Μαυροκορδάτο Η εξέταση ωστόσο των ιστορικών δεδομένων της εποχής ευρίσκεται σε ευθεία αντίθεση προς την πραγματικότητα που επιχειρεί να εκφράσει ο κρητικός κληρικός παραπονούμενος για άδικη μεταχείριση των ετεροχθόνων εκ μέρους της κρατικής εξουσίας καθώς αυτή δεν επαληθεύεται από τα γεγονότα συγκροτήσεως του κρατικού μηχανισμού στην Ελλάδα της εποχής εκείνης Και τούτο διότι ο Ζαννούβιος εμφανίζεται να γενικεύει ένα προσωπικό θέμα όπως είναι η αρνητική γι᾽ αυτόν έκβαση της αιτήσεώς για τον διορισμό του στην δημόσια εκπαίδευση το 1857 μη αποδίδοντας αντικειμενικά την ιστορική πραγματικότητα Ως γνωστόν η μομφή των αυτοχθονιστών εναντίον των ετεροχθονιστών αφορούσε την προτίμηση των τελευταίων στην στελέχωση των δημόσιων υπηρεσιών κατηγορία την οποία και οι ίδιοι αποδέχονταν ως βάσιμη αποδίδοντας όμως την διαμορφωθείσα κατάσταση στις καταχρήσεις του βαυαρικού καθεστώτος843 Η τελευταία αναφορά στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου περί του θέματος των ετεροχθόνων εξεδηλώθη σχεδόν μία εικοσαετία αργότερα το 1880 έχοντας ως αφορμή την απόφαση της Βουλής των Ελλήνων του ιδίου έτους να απορρίψει διά ψηφοφορίας το δικαίωμα των Κρητών να εκλέγουν βουλευτή στην εθνική αντιπροσωπία844 Ο υπερπεντηκονταετής Νίκανδρος θα υιοθετήσει ακόμη περισσότερο σκληρή και απόλυτη γλώσσα στρεφόμενος μάλιστα γιά πρώτη φορά εναντίον ελληνικής κυβερνήσεως στην μετά Ὸθωνα εποχή laquoΔιά τῆς χθεσινῆς ψηφοφορίας ἀπέδειξεν ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ὅτι δέν εἶναι ἀληθής μήτηρ ἀλλά μητρυιά καί κακή δέν συνεκινήθη εἰς τά παθήματα τῆς ἀτυχοῦς Κρήτης˙ δέν ἐνεθυμήθη τούς κοινούς ἀγῶνας κατά τό 1821˙ δέν ἐσεβάσθη τά ψηφίσματα τοῦ 1844˙ τά πάντα κατεπάτησε˙ τά πάντα κατεσκυβάλισε˙ καί ἀπέδειξεν ὅτι δέν θέλει αὔξησιν˙ δέν ἀναγνωρίζει ἄλλους ἕλληνας παρά τούς κατοίκους τῆς νῦν Ἑλλάδοςraquo845

843 laquoΜέχρι τό τέλος τῆς Βαυαροκρατίας οἱ ἑτερόχθονες βρέθηκαν νά μονοπωλοῦν σχεδόν τή δημοσιοϋπαλληλία ὑπερισχύοντας ὁλοσχερῶς στίς ἀνώτερες βαθμίδες τῆς κρατικῆς ἱεραρχίας (πολιτικῆς διοικητικῆς ἐκπαιδευτικῆς) Οπ σ 49 ndash 50 53 - 55 Για το εν λόγω ζήτημα σε σχέση με τον έλεγχο του διοικητικού μηχανισμού του ελληνικού κράτους και την γενικότερη κρατική επάνδρωση βλ Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 496 ndash 497 844 Οπως άλλωστε ομολογεί ο Ζαννούβιος στην τελευταία σελίδα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του η εν λόγω απόφαση του ελληνικού Κοινοβουλίου (25η Ιανουαρίου 1880) μετεβλήθη μόλις ένα έτος αργότερα την 31η Μαρτίου 1881 επί Κυβερνήσεως Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου Το σύνολον της πληροφορίας του Νικάνδρου περί της εκλογής αντιπροσώπου της Κρήτης στην Βουλή των Ελλήνων αναφέρεται προφανώς στα γεγονότα που ακολούθησαν την έκδοση του πολυπόθητου διατάγματος περί της εκλογής στο εθνικό Κοινοβούλιο ιδίου Βουλευτού των Κρητών εκ του Δήμου Αδάμαντος Μήλου όπου κατοικούσε ισχυρή παροικία των Κρητών από το 1845 ότε και επί Πρωθυπουργίας Ιωάννη Κωλέττη ιδρύθηκαν και αναγνωρίσθηκαν Δήμοι Κρητών μεταναστών στον Αδάμαντα Μήλου και στη Μινώα Ναυπλίας Το ως άνω ΒΔ εξεδόθη απο τον Γεω ργιο τον Α΄ την 25η Νοεμβρίου του 1881 Βασει δε τούτου διεξήχθησαν εκλογές με μοναδικό υποψήφιο το Γεώργιο Ξενουδάκη ο οποίος εξελέγη παμψηφεί Ακυρώθηκε όμως η εκλογή του γιατί κατά την αντιπολίτευση δεν δόθηκε αρκετός χρόνος να υπάρξουν και άλλοι υποψήφιοι Διατάχθηκε αμέσως νέα εκλογή αλλά και πάλι μοναδικός υποψήφιος ήταν ο Ξενουδάκης Στο μεταξύ όμως παραιτήθηκε ο Κουμουνδούρος ανέλαβε πρωθυπουργός ο Τρικούπης και η εκλογή ανεστάλη Την 25η Οκτωβρίου 1885 επικυρώθηκε η εκλογή του Ξενουδάκη και ο κρητικός πολιτευτής ανέλαβε και πάλι τα βουλευτικά του καθήκοντα ως βουλευτής των Κρητών του Αδάμαντα της Μήλου αλλά και εκπρόσωπος των 250000 Χριστιανών της Κρήτης Οι ως άνω πληροφορίες προέρχονται από σχετικό άρθρο με τίτλο laquoΣτοιχεία της Ζωής Του Ευεργέτη Γ Ξενουδάκηraquo την 20052010 στην ιστοσελίδα httpexplore-cretegrhistoryhistoricalpersonalitiesxenoudakishtml Πρβλ Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 495 ndash 510 845 N Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 123

181

Από τα ως άνω λεχθέντα γίνεται αντιληπτό ότι αναφορικά με το περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας ο Ζαννούβιος ταυτίζεται ολοκληρωτικά με την ιδεολογική γραμμή του ετεροχθονισμού846 διαπρύσιος υπέρμαχος των ιδεωδών του οποίου υπήρξε καθ᾽ όλη τη διάρκεια της ζωής του Η τοποθέτησή του αυτή τον οδηγούσε στην άσκηση σκληρής και συνεπούς κριτικής προς όλες εκείνες τις εκδηλώσεις της ελληνικής πολιτικής εξουσίας που ευνοούσαν την ανάδυση και εμπέδωση της ιδεολογίας του αυτοχθονισμού Μία κριτική που είχε αποδέκτη τόσο τη βαυαρική Μοναρχία όσο και τις μετέπειτα ελληνικές Κυβερνήσεις που άσκησαν πολιτική εξουσία επί Βασιλέως Γεωργίου Τυγχάνει ωστόσο αξιοσημείωτο ότι ο Νίκανδρος δεν χρησιμοποιεί ρητά την ορολογία της Μεγάλης Ιδέας847 η οποία όπως και η ιδεολογία του 846 Σε αντίθεση με τον αυτοχθονισμό ο οποίος ακουμπώντας στη βάση της ιστορίας υπεστηρίζε ότι η Ελλάδα είναι κληρονόμος και διάδοχος του αρχαίου κόσμου άσχετη από οτιδήποτε έζησε στα χώματά της και είχε ως χαρακτηριστικό εκπρόσωπό της τον Πρόεδρο της Αρχαιοελληνικής Εταιρείας Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό ο ετεροχθονισμός εβασίσθη σε γεωγραφική βάση Κύριος εκπρόσωπος του τελευταίου υπήρξε ο Ιωάννης Κωλλέτης ο οποίος συνέταξε τον αντίλογο του αυτοχθονισμού με το κήρυγμα ενότητας και το σύνθημα της Μεγάλης Ιδέας όπου προεβάλετο ο ρόλος του ελληνισμού στην μεταλαμπάδευση της παιδείας από την Ανατολή πρός την Δύση και από την Δύση στην Ανατολή Στην ίδια γραμμή στρατευμένος και ο εθνικός ιστοριογράφος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος έλεγε χαρακτηριστικά ότι laquoἀπό τῆς ἐν ἔτει 1853 πολιτικῆς κρίσεως καί ἐφεξῆς ἀντήχησεν απʼ ἄκρου ἕως ἄκρου τῆς Ἀνατολῆς ὡσεί διαμαρτυρομένη ὅτι τό ἑλληνικόν ἔθνος δέν περιορίζεται ἐντός τοῦ στενοῦ περιβόλου τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδοςraquo δηλώνοντας τοιουτοτρόπως laquoτήν ἠθική καί πνευματική ἑνότητα τοῦ πολιτικῶς διχασμένου ἔθνουςraquo Κ Δημαρά Ελληνικός Ρωμαντισμός οπ σ 339 ndash 341 402 ndash 403 Ο Θάνος Βερέμης στο άρθρο του laquoΚράτος καί Ἔθνος στήν Ἑλλάδα 1821 - 1921raquo περιγράφοντας την ιδεολογία που εξέφραζαν ο αυτοχθονισμός και ο ετεροχθονισμός αναφέρει ως κοινή συνισταμένη των διαφωτιστών οπαδών των την αναγνώριση της συγγένειας των Νεοελλήνων με τους αρχαίους προγόνους δεδομένου ότι το Βυζάντιο αποτελεί γι᾽ αυτούς laquoμία νεκρή ζώνη ἀνάμεσα στίς δύο ἑλληνικές ἐποχέςraquo Θ Βερέμη laquoΚράτος καί Ἔθνος στήν Ἑλλάδα 1821 - 1921raquo στο Δ Τσαούση (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα οπ σ 61 Για την ανίχνευση του αυτοχθονισμού ως στοιχείου του λογοτεχνικού μεσσαιωνισμού που μαζί με τον ιστορικισμό απετέλεσαν τις δύο παράλληλες γραμμές εξέλιξης των ευρωπαϊκών κοινωνιών του 18ου αιώνος στην ευρωπαϊκή μεσσαιωνική ιστορία βλ Α D Smith Εθνική Ταυτότητα οπ σ 126 ndash 135 847 Ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης τονίζει ότι η Μεγάλη Ιδέα έχοντας ως στήριγμα του θεωρητικού της πυρήνα την αντιτουρκική προδιάθεση της χρησμολογικής παράδοσης προέβαλε ως πολιτικό πρόγραμμα την αντικατάσταση της οθωμανικής αυτοκρατορίας από ένα ελληνικό κράτος στην Ανατολή μέσω της απελευθέρωσης των αλύτρωτων ελλήνων και της ανάκτησης των ιστορικών ελληνικών εδαφών Σε κοινωνιολογικό επίπεδο η Μεγάλη Ιδέα συνέβαλε στην εδραίωση των συντηρητικών τάσεων στην ελληνική κοινωνία καθιστώντας την ενασχόληση με τα εξωτερικά ζητήματα ως μία laquoσυγκινησιακή διέξοδο γιά τήν ἐκτόνωση τῶν κοινωνικῶν πιέσεωνraquo και υπόσχεση κοινωνικής προόδου Δεδομένου ότι η μακροπρόθεσμη οικονομική και δημογραφική βιωσιμότητα του ελληνικού κράτους εξηρτάτο από εδαφικές αναπροσαρμογές ο ελληνικός αλυτρωτισμός αναπόφευκτα δεν εκπλήρωνε τις προϋποθέσεις για ιμπεριαλιστική επέκταση αλλά αποτελούσε μορφή απελευθερωτικού κινήματος Εξυπηρετώντας δηλαδή κοινωνικές λειτουργίες συνδύαζε τις φαντασιώσεις του πολιτικού ρομαντισμού (λύτρωση από μία αυταρχική αλλόθρησκη εξουσία) με τα αιτήματα της πολιτικής ευταξίας και της υλικής προόδου Π Κιτρομηλίδη Νεοελληνικός Διαφωτισμός οπ σ 487 ndash 493 Διαφορετική προσέγγιση επί του θέματος προέβαλε ο π Γεώργιος Μεταλληνός κάνοντας λόγο για δύο εκδοχές περί Μεγάλης Ιδέας την οικουμενική ρωμαίικη και την ελληνοκεντρική τις οποίες εκλαμβάνει ως αντιθετικές και ασύμβατες μεταξύ των προοπτικές θεάσεως του ελληνισμού Γ Μεταλληνού Τουρκοκρατία οπ σ 183 Σε έτερο πονημά του ο π Γ Μεταλληνός θα εξειδικεύσει την οικουμενική ρωμαίικη αντίληψη περί Μ Ιδέας που κατ᾽ αυτόν υιοθετούσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η οποία συνίστατο στην βαθμιαία υποκατάσταση των Οθωμανών στην διακυβέρνηση του κράτους και την δημιουργία ενός laquoΟθωμανικού κράτους του Ελληνικού (ορθόδοξου) έθνουςraquo όπερ θα επετυγχάνετο χωρίς επανάσταση αλλά διά της εσωτερικής διαβρώσεως του κράτους και της αθόρυβης μεταλλαγής του Σε αυτό το πλαίσιο κατά τον ίδιο θα πρέπει να ενταχθεί ερμηνευόμενη και η πολιτική του κατευνασμού του κατακτητή της βραχυπρόθεσμης αναγκαστικής συνεργασίας και συνυπἀρξεως που ακολούθησε η Εθναρχούσα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως μετά το 1453 στις σχέσεις της προς την Οθωμανική εξουσία και όχι υπό το πρίσμα της ερμηνευτικής προσεγγίσεως των ανωτέρω ως έκφραση συμβιβασμού και εθελοδουλίας Τούτο άλλωστε αποδεικνύεται και εκ του ότι ο εθναρχικός χώρος ανέδειξε και εκπροσώπους που συνετάχθησαν με την πλευρά της επαναστάσεως διά της υιοθετήσεως δυναμικών ndash ριζοσπαστικών λύσεων για το μέλλον του Γένους Του ιδίου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντρο (Mılletbaşı)raquo οπ σ 223 ndash 226 Περί του οράματος της χριστιανικής Οικουμένης για την βαθμιαία προσχώρηση στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας σύνολης της ανθρωπότητας διά της πολιτικής χειραφετήσεως των ορθοδόξων υπόδουλων της

182

ετεροχθονισμού προεβλήθη στο ελληνικό πολιτικό σκηνικό από τον Ιωάννη Κωλλέτη ήδη από το 1844 Παρά ταύτα μέσα από τις ως άνω παραθέσεις των απόψεων του κρητικού κληρικού περί ετεροχθονισμού διαφαίνεται μία αδιόρατη πλην όμως σαφής προτίμηση του Νικάνδρου προς την προοπτική περί Μεγάλης Ιδέας που σηματοδότησε η έλευση του βασιλέα Γεωργίου στην Ελλάδα (δεύτερη φάση) έχοντας ως εθνικό κέντρο την Αθήνα και επιδίωξη την επέκταση των εθνικών συνόρων Δεν συνιστά εξάλλου άσκοπη τυχαιότητα το ότι η σχετική αρθρογραφία του κρητικού κληρικού βλέπει το φως της δημοσιότητας από το 1861 και εξής όπερ πιστοποιεί έτι περαιτέρω την προσήλωση του Ζαννουβίου προς το περιεχόμενο της βrsquo φάσεως του ιδεολογικού προτάγματος περί Μεγάλης Ιδέας Ειρήσθω εν συντομία ότι η πρώτη φάση της Μεγάλης Ιδέας θεωρούσε ως εθνικό κέντρο την Κωνσταντινούπολη και κυρίαρχο όραμα την Ανατολική ή Ελληνική Αυτοκρατορία ενώ η τρίτη γύρω στα 1870 βασιζόμενη στην αλλαγή της θέσεως της ομογένειας εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε ως ζητούμενο τον συμβιβασμό των δύο κέντρων Αθήνας και Κωνσταντινούπολης πίσω από το σχήμα του ελληνοοθωμανισμού Απαραίτητη τυγχάνει η επισήμανση ότι καμιά από τις νέες φάσεις δεν καταργεί την προηγούμενη Επίσης θα πρέπει να επισημανθεί η ανθεκτικότητα που η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας διατήρησε και μετά την προδοσία της εθνικής υποθέσεως και την παταγώδη αποτυχία της οθωνικής πολιτικής στον Κριμαϊκό πόλεμο (1853 ndash 1856) καθώς ο όρος laquoΜεγάλη Ιδέαraquo επέζησε της βαυαρικής δυναστείας με αμείωτη δημοτικότητα848 Ως διεφάνη ανωτέρω το περιεχόμενο που ο Νίκανδρος δίνει στην έννοια του ετεροχθονισμού συνδέεται στενά με την προοπτική της απελευθερώσεως

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την αναβίωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας βλ Β Καραγιώργου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας οπ σ 19 ndash 33 848 Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 269 ndash 270 288 Διαφορετική ταξινόμηση επί του θέματος προέβαλε δύο δεκατίες ενωρίτερα ο Δημήτριος Τσάκωνας καθηγητής της Κοινωνιολογίας της Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου Ούτος ομιλούσε για τέσσερεις φάσεις της Μεγάλης Ιδέας προσδιορίζοντάς τις ως εξής α) πρώτη φάση με κυρίαρχο αίτημα εκείνο της συγκροτήσεως της δυαδικής ελληνοοθωμανικής αυτοκρατορίας με έδρα την Κωνσταντινούπολη και κύριους εκφραστές τους Φαναριώτες β) δεύτερη φάση κατά την οποία προεβλήθη το αίτημα της παμβαλκανικής δημοκρατίας και προωθήθη τούτο διά της επαναστατικής δράσεως της Φιλικής Εταιρείας γ) τρίτη φάση η οποία είχε ως κύριο χαρακτηριστικό την πρόταξη της στρατιωτικής αναμετρήσεως της Ελλάδος με την σύμπραξη και άλλων βαλκανικών λαών με την Οθωμανική αυτοκρατορία και η οποία εκολαύθη από τον βαυαρό μονάρχη Ὸθωνα ο οποίος προσέβλεπε στην ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας με μάλλον ακαθόριστα γεωγραφικά όρια και δ) τέταρτη φάση η λεγόμενη laquoγεωγραφικήraquo που εξεφράσθη με την βενιζελική πολιτική που απέβλεπε στην ιδέα του laquoκράτους μέ τσόντεςraquo Δ Τσάκωνα Εισαγωγή εις τον νέον Ελληνισμόν οπ σ 47 ndash 49 Περί της τοποθετήσεως του Ὸθωνα έναντι της Μεγάλης Ιδέας πρβλ D Dakin Η ενοποίησηhellip οπ σ 117 ndash 118 Ας σημειωθεί τέλος ότι υπήρξαν και υποστηρικτές της άποψης ότι το όραμα της Μεγάλης Ιδέας αποτελούσε φωτεινό ιδανικό γαι τους σκλαβωμένους έλληνες από την εποχή της Δrsquo Σταυροφορίας των Δυτικών και την προσωρινή κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1204) ως τις αρχές του 20ού αιώνα Υπέρμαχος της απόψεως αυτής υπήρξε ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος ο οποίος την συνέδεε άρρηκτα με τα φαινόμενα αρχαιολατρείας (ιδανικόν της αρχαίας Ελλάδος) που εμφανίστηκαν ήδη από την εποχή του Βασιλείου της Νίκαιας (1204 ndash 1261) και τα οποία απέβλεπαν κατ᾽ αυτόν στην απελευθέρωση και ενοποίηση των υπόδουλων ελληνικών πληθυσμών τόσο κατά την διάρκεια της φραγκοκρατίας όσο και επί τουρκοκρατίας με την laquoιδέα του ελληνισμού να δυναμώνει στην εποχή του ελληνικού διαφωτισμού κατά τα τέλη του 18 και τις αρχές του 19 αιώναraquo Η ως άνω τοποθέτηση εντάσσεται στην προσπάθεια του Βακαλόπουλου να αποδείξει την πνευματική συνέχεια του ελληνικού έθνους θεωρώντας ότι τόσον οι αυτοκράτορες της Νίκαιας όσο και οι ραγιάδες έλληνες που επαναστάτησαν εναντίον των οθωμανών το 1821 εμφορούνταν από τα ίδια οράματα laquoεκεί λοιπόν στήν Νίκαια μετά το 1204 πρέπει να αναζητήσουμε τις πρώτες αρχές της Μεγάλης Ιδέαςraquo Κατά τόν ίδιο ιστορικό η ως άνω εποχή του 1204 αποτελεί την αφετηρία της αφύπνησης της ελληνικής εθνικής συνείδησης η οποία επραγματώθη μέσα από την ανάδειξη της Νίκαιας ως κέντρου του σχηματιζόμενου νεοελληνικού έθνους A Βακαλόπουλου Καίρια θέματαhellip οπ σ 44 ndash 63 71 - 73

183

της υπόδουλης Ελλάδος και τον καταρτισμό ενιαίου ελληνικού κράτους που θα περιλαμβάνει και τμήματα του ελληνικού έθνους που δεν είχαν ενσωματωθεί στο ελληνικό βασίλειο της εποχής του Μία προσπάθεια που κατά τον Ζαννούβιο πρέπει να βασισθεί αποκλειστικά στις δυνατότητες και τη δράση του ελληνικού κρατιδίου χωρίς να αναμένεται η σχετική έστω και σε διπλωματικό επίπεδο συνδρομή των Μεγάλων Δυνάμεων για την επίτευξη των εδαφικής φύσεως διεκδικήσεων Η τοποθέτηση αυτή του κρητικού κληρικού αντικατοπτρίζεται μέσα από δύο κείμενα του Ζαννουβίου τα οποία αποτελούν απτές εκφράσεις της ιδεολογικής σκέψεως του Νικάνδρου στην πτυχή του ζητήματος που αφορά τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων για την επίτευξη των εθνικών πόθων και εκφράζουν με πολύ παραστατικό τρόπο την πεποίθησή του ότι το εδαφικό ζήτημα του ελληνικού Βασιλείου πρέπει να βασισθεί στις ελληνικές δυνάμεις Το πρώτο μάλιστα από αυτά ευρίσκεται σε συνάφεια με τις απόψεις του Νικάνδρου περί του ετεροχθονισμού laquoἈφ᾽ οὗ ἅπασα ἡ ἑλληνική χώρα ἠγωνίσθη ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας ἀφ᾽ οὗ ὑπό τῶν φιλοδούλων Δυνάμεων Ἀγγλίας Γαλλίας καί Ῥωσσίας τό πλεῖστον αὐτῆς μέρος ὑπέκυψε πάλιν ὑπό τόν ζυγόν τοῦ Τούρκου ἀντί εὐγνωμοσύνης παρά τῶν νῦν ἐλευθέρων ἑλλήνων διά τάς γενναίας συνδρομάς τῶν δούλων ἀκούομεν τό ἑτερόχθωνraquo849 Η δεύτερη σχετική αναφορά είναι πλέον ξεκάθαρη επί του θέματος Λαμβάνοντας αφορμή από το Κρητικό Ζήτημα ο Νίκανδρος με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo τον Ιούνιο του 1869 θα εκφράσει την απογοήτευσή του για τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων έναντι των εθνικών διεκδικήσεων του ελληνικού κράτους laquoἘν δέ τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι τῇ φιλοστόργῳ μητρί ἁπάντων τῶν δούλων ἑλλήνων δεινότερα ἐξετελέσθησαν˙ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς διαβουκολήθη ἐνεπαίχθη ἐξυβρίσθη˙ ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἠθικῶς τε καί ὑλικῶς κατεστράφη˙ παρά τινων παρά αὐτῶν τούτων τῶν χριστιανικῶν δυνάμεων τῶν αὐτοαποκαλουμένων προστατριῶν αὐτῇ ἡ κεrsquo Ιανουαρ 1869 ἐστι τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι ἡμέρα πένθους ἡμέρα ἀτιμώσεωςraquo850 Οι σχετικές τοποθετήσεις του κρητικού κληρικού περιγράφουν σαφέστατα τα όρια της απελευθερωτικής δράσεως του ελληνικού κράτους θεωρώντας ως αποδέκτες της ως άνω πολιτικής τους υπόδουλους ομοεθνείς που κατοικούσαν σε συγκεκριμένα γεωγραφικά διαμερίσματα Θεσσαλία Ὴπειρο Μακεδονία Θράκη και Κρήτη Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι στην Ελλάδα laquoτα εδαφικά σύνορα έγιναν ένα εθνολογικό ζήτημα κατά τους αγώνες για την ανεξαρτησία καθώς στα μάτια των πατριωτών τα νεαποκτηθέντα σύνορα (το 1830 και το 1861 αντίστοιχα) υπολείπονταν κατά πολύ από το να συμπεριλάβουν όλους τους συμπατριώτες καθώς οι έλληνες της Μακεδονίας παρέμειναν ακόμα υπό ξενική κατοχήraquo851

849 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 75 850 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 Ιουνίου 1869 οπ σ 2 Η νύξη που ο Ζαννούβιος κάνει στο τελευταίο άρθρο του περί της 25ης Ιανουαρίου 1869 αφορά την απόφαση της Κυβέρνησης Ζαΐμη να αποδεχθεί τις αρνητικές για τα συμφέροντα του Κρητικού Ζητήματος αποφάσεις της Διασκέψεως των Παρισίων της 2ας Ιανουαρίου 1869 οι οποίες αφορούσαν α) την απαγόρευση της συγκρότησης στο έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αντάρτικων ομάδων β) την διευκόλυνση της επιστροφής στην Κρήτη των μουσουλμανικών οικογενειών που επιθυμούσαν να επαναπατριστούν και γ) τον καθορισμό από τα ελληνικά δικαστήρια των αποζημιώσεων που έπρεπε να πληρωθούν στους οθωμανούς υπηκόους που υπέστησαν οικονομικές ζημίες Η ως άνω κίνηση της ελληνικής Κυβέρνησης συνέβαλε στην άμεση αποκατάσταση των σχέσεων Αθήνας και Υψηλής Πύλης Γρ Δαφνή laquoἩ στάση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτουςraquo οπ σ 287 - 288 Πρβλ D Dakin Η ενοποίησηhellip οπ σ 186 ndash 187 851 St Woolf Ο εθνικισμός οπ σ 37

184

Στην σκέψη του Ζαννουβίου από την ως άνω εθνική μέριμνα αποκλείονται οι περιπτώσεις εκείνων των υπόδουλων ελλήνων που κατοικούσαν στην Ανατολή και ιδιαιτέρως στον γεωγραφικό χώρο της Μικράς Ασίας του Πόντου και της Ανατολικής Ρωμυλίας Η τελευταία επισήμανση δεν τυγχάνει δυσερμήνευτη καθώς τα ζητήματα του μείζονος ελληνισμού και της ρωμιοσύνης που ευρίσκονταν υπό τη διοικητική μέριμνα του Εθναρχικού κέντρου (Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως) δεν ενέπιπταν στον κύκλο των ενδιαφερόντων του οπαδού της εθνικής ιδεολογίας Νικάνδρου

Με την προαναφερθείσα τοποθέτησή του στο ζήτημα της υφής των συνόρων του ελληνικού κράτους ο Ζαννούβιος ταυτίζεται προς την άποψη εκείνη που τόνιζε την ανάγκη της συνεχούς αναφοράς σε μια εξωελλαδική προοπτική καθώς το ελληνικό μέγιστο αποτελούσε laquoμέγεθος σαφῶς πολλαπλάσιο τῆς πραγματικῆς ἔκτασης τοῦ ἑλληνικοῦ Βασιλείουraquo852 Αρνούνταν δηλαδή ο κρητικός κληρικός να συνταχθεί προς την αντίθετη γνώμη η οποία εστίαζε το ενδιαφέρον στην προσπάθεια συγκροτήσεως ενός κρατικού μηχανισμού σύμφωνα με τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα με επί μέρους σκοπούς τη σύσταση κράτους συγκεντρωτικού και τη συσπείρωση γύρω από ένα νέο κέντρο αποκλειστικά και μόνο των κατοίκων των απελευθερωμένων περιοχών από την επανάσταση του 1821 Αυτονόητο τυγχάνει το ότι ο Ζαννούβιος εξέφρασε τις εν λόγω απόψεις του σε μία εποχή που δεν είχε πραγματοποιηθεί η προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881) της Ηπείρου της Μακεδονίας και της Κρήτης (1913) ως και της (Δυτικής) Θράκης (1920) στον ελληνικό εθνικό κορμό Η σκέψη δηλαδή του Νικάνδρου εν προκειμένω πήγαζε από την συνείδησή του ότι η εθνική μέριμνα προς του υπόδουλους ομοεθνείς επιβαλλόταν εκ της θεμελιώδους αρχής της Μεγάλης Ιδέας σύμφωνα με την οποία η επανάσταση του 1821 συνετελέσθη από το σύνολο του ελληνικού λαού αποσκοπώντας στη δημιουργία ένα μεγάλου και ενιαίου κράτους Μία τέτοια προοπτική καταργούσε κάθε διάκριση μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων θεωρώντας οποιαδήποτε απόκλιση από τη βασική γραμμή της ενότητας ως ξένη προς τον παλμό ο οποίος ενέπνευσε τον απελευθερωτικό αγώνα Η ως άνω οπτική θεάσεως του ζητήματος της ενότητας αποτελούσε ενσυνείδητη πεποίθηση και του Ζαννουβίου όπως διεφάνη ανωτέρω Συνεπώς ο κρητικός κληρικός θα πρέπει να ενταχθεί στην πλειάδα των ελλήνων διανοουμένων που ακολούθησαν την ίδια βασική γραμμή αποδεικνύοντας ότι το εθνικό ζήτημα για ενότητα ήταν παλαιότερο από την αγόρευση του Κωλέττη στα 1844 και αναιρώντας τόσο την ιδεολογία του αυτοχθονισμού που χώριζε τον ελληνισμό μέσα στον χώρο όσο και την γνωστή θεωρία του Φαλμεράυερ που τον τεμάχιζε μέσα στον χρόνο Στην σειρά των ως άνω διανοουμένων εντάσσονται οι κάτωθι Ι Φιλήμονας (1834) Αλέξανδρος Σούτσος (1836) Κ Παπαρρηγόπουλος Σπ Ζαμπέλιος και Θ Ζαΐμης (1852) Σ Κουμανούδης και Γ Παπαδόπουλος (1853) Δ Καραϊσκάκης και Νεόφ Βάμβας (1854) Αλ Πάλλης (1859)853 Είναι προφανές ότι ο Ζαννούβιος θεωρώντας την Μεγάλη Ιδέα ως το όχημα για την εδαφική μόνον αναπροσαρμογή και επέκταση των περιορισμένων εθνικών συνόρων του πρώτου ελληνικού Βασιλείου854

852 Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 25 ndash 27 853 Κ Δημαρά Ελληνικός Ρωμαντισμός οπ σ 360 364 ndash 366 854 Χαρακτηριστικό δείγμα της ως άνω μονομερούς προσλήψεως των στόχων της Μεγάλης Ιδέας αποτελεί μία τοποθέτηση του Ζαννουβίου στην laquoἹερά Κατήχησήraquo του Αναφερόμενος στην προσδοκία των

185

απέρριπτε έστω και διά της σιωπής μία άλλη ουσιώδη πτυχή της εν λόγω ιδεολογίας που συνίστατο στον εκπολιτιστικό ρόλο που καλούνταν να αναλάβει η Ελλάδα προς την Ανατολή αποτελώντας κατά την αγόρευση του Ιωάννη Κωλέττη στην Εθνοσυνέλευση του 1844855 laquoκαλλίτεχνον φανόν κείμενον μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως καί τόν ὁποῖον ὁ Θεός ἀνάπτει ἄλλοτε μέν πρός φωτισμόν τῆς Εὐρώπης ἄλλοτε δέ πρός φωτισμόν τῆς Ἀσίαςraquo856 Ως λογική συνέπεια της ως άνω αποσιωπήσεως θα πρέπει να εκληφθεί και το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του δεν προβαίνει σε κάποια αναφορά περί της πτυχής εκείνης της Μεγάλης Ιδέας που καλούνταν laquoελληνοθωμανισμόςraquo857 γνωστής ήδη από τις αρχές τις δεκαετίας του 1870 Εξ όσων ανεφέρθησαν ανωτέρω έγινε σαφές ότι ο Νίκανδρος αποτελούσε τυπικό παράδειγμα εκπροσώπου του ελληνικού εθνικισμού του 19ου αιώνος που εμφορούνταν από την προοπτική της εθνικής ολοκλήρωσης858 Η ιδεολογική του σκέψη περιχαρακώνεται στο πλαίσιο εκείνο που προσδιοριζόταν από την ιδεολογία του ετεροχθονισμού χωρίς να απουσιάζει και η συναφής πτυχή της Μεγάλης Ιδέας που απέβλεπε στην έδαφική αύξηση των ελληνικών συνόρων διά της προσκτήσεως περιοχών στις οποίες διαβιούσε ελληνικό στοιχείο Η έννοια της πατρίδος αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της ιδεολογικής του ταυτότητας αποδίδοντας στην θρησκεία ένα εξαρτημένο λειτουργικής φύσεως ρόλο προσδιορισμού του ελληνικού εθνικισμού Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η τοποθέτησή του περί του ρόλου της ελληνικής γλώσσας ως και η εθνοποιητικού ndash αφοιμοιωτικού περιεχομένου μνεία περί προσωπικοτήτων της πολιτικής και εκκλησιαστικής ζωής της εποχής που αποτελούσαν φορείς μίας διάφορης του ελληνικού εθνικισμού ιδεολογίας

Μία σημαντική διαπίστωση που προκύπτει εύλογα από τα ως άνω λεχθέντα εν σχέσει πάντοτε προς όσα θα ακολουθήσουν σε επόμενο κεφάλαιο αφορά στην ασυνέπεια της ιδεολογικής του σκέψεως του κληρικού κληρικού η οποία κινείται σε διαφορετικά μήκη κύματος ανάλογα με το επίπεδο αναφοράς ενώ δηλαδή σε εκείνο που αφορά την πολιτική διάσταση ο Νίκανδρος υπεστήριξε την ευρύτερη προοπτική περί της ισοτίμου θεωρήσεως των

υπόδουλων ελλήνων για την απελευθέρωσή των και τον ρόλο των εθνικών ευεργετών θα ομιλήσει για την παρακαταθήκη των εκπαιδευτικών πολιτιστικών και φιλανθρωπικών καθιδρυμάτων των Αθηνών ως προανάκρουσμα της πολιτικής απελευθέρωσης των αλύτρωτων ομοεθνών Λέγει χαρακτηριστικά ο Νίκανδρος laquoοἱ Ἕλληνες ὧν τῶν πλείστων ἡ πατρίς ἔτι δουλεύει παρακατατίθενται τόν ἱδρῶτα τῶν πόνων αὐτῶν ἐν τῇ κοινῇ πατρίδι ταῖς Ἀθήναις Πανεπιστήμιον Ῥιζάρειον Σχολήν Πολυτεχνεῖον Ἀκαδημίαν καί ἄλλα φιλανθρωπικά ἱδρύματα οἶον Παρθεναγωγεῖον Ὀρφανοτροφεῖον ἱδρυόμενοι ἐπειδή ἐλπίζεται ποτε ἐντεῦθεν καί ἡ τῆς λοιπῆς δούλης Ἑλλάδος ἀπελευθέρωσιςraquo Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 117 855 Περί των γεγονότων και των αποφάσεων της Εθνοσυνέλευσης του 1844 βλ D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 125 ndash 127 856 Κ Δημαρά Ελληνικός Ρωμαντισμός οπ σ 414 Για την προσαρμογή του ελληνικού αλυτρωτισμού στις νέες διεθνείς εξελίξεις μετά από την αποτυχία του 1854 προς την κατεύθυνση μίας νέας εθνικής αποστολής τον εκπολιτισμό δηλαδή και εξελληνισμό της Ανατολής βλ το ως άνω άρθρο του Θ Βερέμη με τίτλο laquoΚράτος καί Ἔθνος στήν Ἑλλάδα 1821 - 1921raquo οπ σ 62 ndash 65 857 Κυριώτεροι εκφραστές της ιδεολογίας του laquoελληνοθωμανισμούraquo υπήρξαν ο Ὶων Δραγούμης και ο Αθανάσιος Σουλιώτης οι οποίοι στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του επομένου προέβαλαν την αποδέσμευση του εθνικισμού από το κράτος και την χειραφέτηση της έννοιας laquoέθνοςraquo Οπ σ 65 ndash 66 858 Οπώς επεξηγεί χαρακτητιστικά ο Χρήστος Ροζάκης στο άρθρο του laquoἩ Ἑλλάδα στό διεθνῆ χῶροraquo η φιλοσοφία της εθνικής ολοκλήρωσης προσέβλεπε στην πρόσκτηση εθνικών εδαφών και όχι απλώς στην ένταξη του συνολικού εθνικού πληθυσμού μέσα στο υπάρχον εθνικό έδαφος Η ως άνω προοπτική στο ελληνικό παράδειγμα εξεφράσθη μέσα από το μοντέλο της εδαφικοποιήσεως της Μεγάλης Ιδέας (1830 ndash 1923) για να αντικατασταθεί στην συνέχεια με αφορμή την Μικρασιατική Καταστροφή και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης από ένα άλλο μοντέλο που συνίστατο στην απεδαφικοποιήση αυτής Χρ Ροζάκη laquoἩ Ἑλλάδα στό διεθνῆ χῶροraquo στο Δ Τσαούση (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα οπ σ 104 ndash 109

186

ετεροχθόνων υπόδουλων ελλήνων ως οργανικού τμήματος του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στο εκκλησιαστικό επίπεδο ο κρητικός κληρικός συστοιχίσθηκε με την εθνικιστική ορολογία και την ιδεολογία που αυτή πρέσβευε859 Ὲχουμε δηλαδή ενώπιόν μας μία περίπτωση ιδεολογικής παλινδρομήσεως και επαμφοτερισμού στην ιδεολογική σκέψη του Ζαννουβίου Ο συνεπής υποστηρικτής του ετεροχθονισμού στο πολιτικό επίπεδο Νίκανδρος θα αποτελέσει παραλλήλως ένα πιστό ακόλουθο της μυωπικής φαρμακιδείου αντιλήψεως περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων

Παρά ταύτα δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής μία σαφής διαφοροποίηση μεταξύ Ζαννουβίου και Φαρμακίδη στο πολιτικό σκέλος που αφορούσε το ζήτημα των ετεροχθόνων Ο Φαρμακίδης επικρίθηκε από τους αντιπάλους του ότι με τον Αντίτομό του έθραυε τον θεμελιώδη λίθο της Μεγάλης Ιδέας την ένωση δηλαδή του Ὲθνους και του Γένους όπως αυτή επετεύχθη διά του Συνοδικού τόμου του 1850 Ὲχοντας ως αφετηριακή βάση της ιδεολογίας του τη στενή εθνική ιδέα (αρχή των εθνοτήτων) ο εμπνευστής του ελλαδικού Αυτοκεφάλου προέβαινε σε σαφή διάκριση μεταξύ ελληνικού Ὲθνους το οποίο απαρτιζόταν από τους επαναστατημένους εναντίον της οθωμανικής δεσποτείας έλληνες και ελληνικής φυλής laquoΧωρίς νά ἀπορρίπτει ἄμμεσα τή συνέχιση τῆς Ἐπαναστάσεως καί συνεπῶς τή βαθμιαία πραγμάτωση ὡς κάποιο σημεῖο τῆς Μ Ἰδέας περιορίζεται ὅμως στήν περιγραφή τῆς ἤδη γνωστῆς ταυτότητος τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους στά ὑπαρκτά στενά κρατικά πλαίσιά τουraquo860 Απ᾽ εναντίας ο ετεροχθονιστής Νίκανδρος προσέδιδε τη μέγιστη δυνατή σημασία στο ζήτημα της εδαφικής επεκτάσεως του ελληνικού κράτους και την συμπερίληψη σε αυτό περιοχών που δεν είχαν εισέτι ελευθερωθεί προσεγγίζοντας κάπως τον αντίστοιχο τρόπο θεάσεως των πραγμάτων από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο αναφορικώς με την ευρύτητα του ελληνικού έθνους και εκτός των ελληνικών συνόρων της εποχής Ὸλες οι ως άνω πτυχές της ιδεολογικής ταυτότητας του Ζαννουβίου συνδέονται άμεσα με την πολιτική τοποθέτηση του κρητικού κληρικού όπως αυτή εκτίθεται ευθύς αμέσως 42 Η πολιτική τοποθέτηση του Νικάνδρου Ζαννουβίου στο εσωτερικό του Βασιλείου της Ελλάδος

Νύξεις για την πολιτική τοποθέτηση του Νικάνδρου διετυπώθησαν

ακροθιγώς ήδη σε προηγούμενα κεφάλαια της παρούσης εργασίας με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τις σχετικές τοποθετήσεις του κρητικού κληρικού που με αφορμή την έκδοση του πρώτου λειτουργικού περιεχομένου συγγράμματός του εξέφρασε για τα πολιτικά γεγονότα τόσο της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 που είχαν ως αποτέλεσμα την παραχώρηση Συντάγματος εκ μέρους του Ὸθωνα861 όσο και της 11ης Οκτωβρίου 1862 που οδήγησαν στην έξωση του βαυαρού μονάρχη από την Ελλάδα

859 Περί της τοποθετήσεως του Νικάνδρου στο εκκλησιαστικό επίπεδο ήδη ανεφέρθη προηγουμένως η σημασία της ορολογίας που χρησιμοποίησε στο λειτουργικό σύγγραμμά του περί της laquoἙλληνικῆς Ἐκκλησίαςraquo Στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας θα γίνει αναλυτική αναφορά στην εκκλησιαστική σκέψη του Ζαννουβίου και την συστοίχισή της με την αντίστοιχη του Θεόκλητου Φαρμακίδη 860 Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσειςraquo οπ σ 15 ndash 16 861 Εμπεριστατωμένο βιογραφικό σημείωμα περί του βαυαρού μονάρχη όπου και εκτενής σχετική βιβλιογραφία στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΗrsquo οπ σ 721 ndash 725

187

Ως ελέχθη ήδη στο Βrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας ο Ζαννούβιος με αφορμή την κατάσχεση του λειτουργικού συγγράμματός του με τίτλο laquoἩ ἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo από την ΙΣΕΕ διετύπωσε την άποψη ότι τα κίνητρα της εν λόγω κατασχέσεως ήταν αμιγώς πολιτικά καθώς σχετίζονταν με την ένδειξη του προλόγου του έργου του laquoἔγραφον τῇ Γrsquo Σεπτεμβρίουraquo862 την οποία όπως άλλωστε ο ίδιος σε αναφορά863 του προς το ΥΕΔΕ το 1863 παρεδέχθη έγραψε επί τούτω με κεφαλαία γράμματα Η μνεία της ημέρας αυτής δεν ήταν διόλου τυχαία για τον Νίκανδρο αλλά υπήρξε μία απολύτως σκόπιμη επιλογή του κρητικού κληρικού συμβατή με την πολιτική του ταυτότητα

Και τούτο διότι η 3η Σεπτεμβρίου 1843 αποτελούσε γι᾽ αυτόν γεγονός έντονης αναμνήσεως καθώς όπως ομολογεί laquoἡ ἡμέρα αὕτη ἔσωσε τήν Ἱεράν κιβωτόν τήν ἐκκλησίαν ἡμῶν τῶν παγίδων τῆς πολυμηχάνου Ῥώμηςraquo864 Η κρίση αυτή του Νικάνδρου εν προκειμένω δηλώνει την ιδεολογική του συμπόρευση με τους εμπνευστές και υποκινητές της επαναστάσεως του 1843 που ζητούσαν την παραχώρηση Συντάγματος από τον Ὸθωνα σηματοδοτώντας το τέλος της απόλυτης βαυαρικής μοναρχίας και την έναρξη της Συνταγματικής βασιλείας γεγονός καθοριστικό για την εμπέδωση δημοκρατικότερων θεσμών οργάνωσης και λειτουργίας της ελληνικής πολιτικής εκκλησιαστικής και κοινωνικής ζωής865

Με έγγραφό του προς το ΥΕΔΕ την 23η Ιουλίου 1863 ο Ζαννούβιος θα επανέλθει επί του ζητήματος του λειτουργικού του συγγράμματος αιτούμενος την επιστροφή του Η σημασία της εν λόγω γραπτής αναφοράς έγκειται στο γεγονός ότι ο κρητικός κληρικός αναφέρεται στα συμβάντα της 11ης Οκτωβρίου 1862 που οδήγησαν στην έξωση του Ὸθωνα από τον βασιλικό θρόνο της Ελλάδος866 Ο Ζαννούβιος εκφράζει την πεποίθησή του ότι η κατάσταση στην Ελλάδα μετά τα γεγονότα του Οκτωβρίου του 1862 θα βελτιωθεί γεγονός που θα επιφέρει και την τακτοποίηση των προσωπικών του εκρεμών υποθέσεων με την πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία laquoΠεποιθώς ὅμως ὅτι μετά τήν ιαrsquo Ὀκτωβρίου ὅτε τῇ τοῦ ἔθνους συνάρσει ἡ κεφαλή τῆς Μεδούσης μακράν τῶν ὁρίων τῆς πατρίδος ἀπώσατο τό τε Σ Ὑπουργείον καί ἡ Ι Σύνοδος ἡ πνευματική αὕτη μήτηρ οὐκ ἀνεχθήσονται τήν ἠθικήν ἀπώλειαν τέκνου πνευματικοῦ ἐξαιτοῦμαι τήν ἀπόδωσιν τῆς κτήσεώς μουraquo867

Με τις ως άνω τοποθετήσεις του ο Ζαννούβιος αποκαλύπτει ξεκάθαρα το πολιτικό του στίγμα συντασσόμενος έστω και σε θεωρητικό επίπεδο προς τις συνωμοτικές δυνάμεις που συνετέλεσαν στην ανατροπή της εξουσίας του βαυαρού μονάρχη Ωστόσο στο πρώτο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του

862 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν (ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113) οπ σ ιγrsquo 863 Του ιδίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 20 864 Οπ Ο Ζαννούβιος υπονοεί τη ρύθμιση του ζητήματος της διαδοχής στον ελληνικό θρόνο όπως αυτή διετυπώθη στο άρθρο 40 της Εθνοσυνέλευσης (1843 ndash 1844) σύμφωνα με το οποίο laquoπᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου άπαιτεῖται νά πρεσβεύῃ τήν θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo Ν Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo οπ σ 111 865 Για τα γεγονότα της Γrsquo Σεπτεμβίου την συνωμοσία δηλαδή που οργανώθηκε από την αντιπολιτευόμενη προς το καθεστώς πολιτική παράταξη εναντίον του βαυαρού μονάρχη Ὸθωνα και οδήγησε στην σύγκληση εθνοσυνέλευσης με σκοπό την ψήφιση του Αrsquo εν Ελλάδι Συντάγματος και την δημιουργία προσωρινής κυβέρνησης βλ Ι Πετρόπουλου ndash Α Κουμαριανού laquoΠερίοδος Βασιλείας του Ὸθωνοςraquo οπ σ 89 ndash 94 Πρβλ D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 123 ndash 124 866 Για τον αντιδυναστικό αγώνα που οδήγησε στην πτώση του Ὸθωνα βλ Ο Δημητρακόπουλου laquoΣτροφή τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆςraquo οπ σ 188-189 194-199 867 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

188

ο Νίκανδρος δεν παρέχει επαρκείς ενδείξεις για τους λόγους που τον οδήγησαν να υιοθετήσει μία στάση αποστροφής προς τον Ὸθωνα Το σημαντικό της υποθέσεως είναι πως ο Ζαννούβιος έστω και δειλά αναγνωρίζει την υποδούλωση της Εκκλησίας στην βούληση της πολιτικής εξουσίας θύμα της οποίας πιστεύει ακράδαντα ότι έπεσε και ο ίδιος

Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινισθεί ότι η στάση του κρητικού κληρικού έναντι του βαυαρού μονάρχη δεν ήταν εξʼ αρχής αρνητική Το συμπέρασμα τούτο εξάγεται από μία αναφορά σε άρθρο868 του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο του 1856 Ο Νίκανδρος περιγράφοντας με μελανά χρώματα την κατάσταση του ι κλήρου της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας προσέβλεπε προς το πρόσωπο του βασιλέα για την θεραπεία αυτής laquoἀλλ᾽ εἰς ἄλλον οὐδένα ἤ πρός τόν ἄνωθεν ἡμῖν ὁρισθέντα Ἄνακτα τήν ἵασιν ἀνατίθημι ὅστις τήν θύραθεν Παιδείαν ἐνεκολπώσατο καί δι᾽ αὐτῆς τάς Νέας Ἀθήνας ἑστίας τῶν Μουσῶν ἀνεδείξατο ἀφ᾽ ὧν ὡς ἀπό κέντρον ἅπασα ἡ ἑλληνική φυλή τά ζωογόνα αὐτῶν νάματα ποτίζεται εἰς τόν Βασιλέα ἐλπίζων ὡς τήν ἐκκλησιαστικήν περιθάλψοντα ὁ ἑλληνικός Κλῆρος ἐφάμιλλος τοῖς Χρυσοστόμοις Βασιλείοις Γρηγορίοις καί λοιποίς Πατράσιν ἀξιοῖ γενέσθαιraquo869

Η σημασία των ως άνω λόγων έγκειται στα θετικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που ο Νίκανδρος την εποχή εκείνη (1856) προσέδιδε στον πρώτο βασιλέα της Ελλάδος θεωρώντας τον ως μύστη της κοσμικής σοφίας και ως παράγοντα αναδείξεως της Αθήνας σε πνευματικό κέντρο και σημείο αναφοράς σύνολου του ελληνικού έθνους Δεν θα πρέπει ωστόσο να διαλάθει της προσοχής το γεγονός ότι ο Νίκανδρος σε παραπομπή επί του ιδίου άρθρου όπως αυτό διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας αισθάνεται την ανάγκη να εξηγήσει την ως άνω στάση του προς τον βαυαρό μονάρχη δεδομένης της κατοπινής επικριτικής τοποθετήσεώς του έναντι του Ὸθωνα Τη μεταστροφή του εν προκειμένω θα την αποδώσει στην έλλειψη πείρας870 καθώς το 1856 ο κρητικός κληρικός διήνυε το 28 έτος της ηλικίας του Η ως άνω εξήγηση ασφαλώς και έλαβε χώρα σε μεταγενέστερη από την σύνταξη και δημοσίευση του σχετικού άρθρου εποχή

Ὸλες οι αναφορές του Ζαννουβίου που ακολούθησαν περί του προσώπου του βασιλέα χαρακτηρίζονται από διάθεση μαχητικής και απροκάλυπτης κριτικής έναντι της πολιτικής που ακολούθησε ο Ὸθων σε διάφορα ζητήματα της εποχής και καταλήγουν μέχρι την εκτόξευση απαξιωτικών για το πρόσωπο του βαυαρού μονάρχη χαρακτηρισμών και σχολίων Η μεταστροφή του Νικάνδρου αποτυπώνεται για πρώτη φορά διά μέσου ανυπόγραφου άρθρου871 του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο του 1859 μέσω του οποίου θα

868 Δεν κατέστη εφικτή η εύρεση του εν λόγω άρθρου στην ημερομηνία που δηλώνεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας (15η Οκτωβρίου 1856) ούτε και στις ημερομηνίες 9η (Τρίτη) Οκτωβρίου 12η (Παρασκευή) Οκτωβρίου 15η (Δευτέρα) Οκτωβρίου 17η (Τετάρτη) Οκτωβρίου 2ή (Σάββατο) Οκτωβρίου και 23η (Τρίτη) Οκτωβρίου του ιδίου έτους 869 Οπ σ 34 870 laquoμή νομίσῃ τις ἀναγινώσκων ἀλλαχοῦ περί βασιλέως ἀντιφάσκοντά με ὅτε συνέταττον τό ἀνωτέρω τοιαύτην ἰδέαν εἶχον περί αὐτοῦ διότι ἔλιπεν ἀπ᾽ ἐμέ ἡ ἀληθής διδάσκαλος ἡ Πεῖρα˙ νῦν δέ οἶδα ἀληθῶς ὅτι οὗτος ἐστίν ὁ αἴτιος τῆς τε ὀλιγωρίας τῶν Ἑλλήνων πρός τήν θρησκείαν αὐτῶν καί τῆς κακοδαίμονίας αὐτῶν συνεργούς ἔχων τοῦς κατά καιρόν Ὑπουργούς τοιοῦτος μάλιστα κατά τήν ἐποχήν ταύτην τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἦν ὁ κολάκων κολακευτικότατος Χρηστόπουλοςraquo Οπ 871 laquoΤρία ἤδη ἔτη παρῆλθον αφ᾽ οὗ ὑπό τῆς Σ Ἀνάσσης τό περί μισθοδοσίας τοῦ κλήρου Βrsquo Διάταγμα ὑπεγράφη καί παρά τῆς Συνόδου ἡ τήν χειροτονίαν ἀμαθῶν ἀπαγορεύουσα ἐγκύκλιος ἐξεδόθηmiddot ἀλλ᾽ οὐδέτερον τούτων μέχρι τοῦδε ἐπραγματώθη Ἀγνοεῖ ἄρα ἡ Κυβέρνησις ὅτι τῆς ἐγκαταλείψεως ταύτης ἕνεκα μεγίστη ψυχρότης καί ἀδιαφορία περί τήν ἐκπλήρωσιν τῶν Χριστιανικῶν καθηκόντων γεννᾶταιraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 26 (Τετάρτη) Οκτωβρίου 1859 αρ 2817 έτος ΚΗrsquo σ 3

189

διερωτηθεί με ειρωνικό ύφος ο κρητικός κληρικός κατά πόσον η πολιτική εξουσία της εποχής αντιλαμβάνεται το εύρος των προβλημάτων που σχετίζονται με την οικτρά κατάσταση του κλήρου και την θρησκευτική αδιαφορία που απέρρεε εξ αυτής872

Η πρώτη ευθεία κριτική του Νικάνδρου θα λάβει χώρα ένα χρόνο αργότερα το 1860 όταν σε νέο άρθρο του στην ίδια εφημερίδα θα αποκαλέσει τον Ὸθωνα όργανον της αυστριακής πολιτικής και τύραννον της Ελλάδος ο οποίος κατά τον αρθρογράφο συνευδοκούσε στα σχέδια της Αυστρίας για την υπονόμευση του ελληνισμού διά της προαγωγής του παπισμού εν Ελλάδι Είναι η πρώτη φορά που ο Ζαννούβιος θα ασκήσει κριτική στη γενικότερη πολιτική του βαυαρού μονάρχη εκτιμώντας ότι αυτός εργάζεται για την προαγωγή συμφερόντων αλλοτρίων που πλήττουν την ίδια την ύπαρξη και παρουσία του ελληνισμού laquoΔυστυχῶς ὁ πρῶτος βασιλεύς τῆς ἐλευθερωθείσης Ἑλλάδος Ὄθων ἐστι τό ὄργανον τῆς Αὐστρίαςmiddot οὗτος ὑπείκων αὐτῇ καί τό τοῦ Βάλλερσταϊν τυραννικόν ὑπόμνημα κατά γράμμα ἀκολουθῶν κατέστη Τύραννος τῆς Ἑλλάδος διά τῶν Ἑλλήνων τυράννωνraquo873 Δεδομένου όμως ότι η σχετική παρατήρηση του Νικάνδρου αποτελεί τμήμα υποσημειώσεως του εν λόγω άρθρου874 πιστεύουμε ότι αυτή δεν είδε το φως της δημοσιότητος αλλά παρέμεινε laquoαποτεθησαυρισμένηraquo εντός των σελίδων του Κώδικα Αυτοβιογραφίας όπως άλλωστε συνέβη και με άλλες περιπτώσεις υποσημειώσεων σε άρθρα του κρητικού κληρικού

Το ίδιο έτος (1860) η συγγραφική πένα του Νικάνδρου θα ασχοληθεί το πρώτον και με το laquoπερί Διαδοχής ζήτημαraquo875 του άτεκνου βαυαρικού βασιλικού ζεύγους Ο κρητικός κληρικός θα μεφθεί μάλιστα το βασιλικό ζεύγος για την αργοπορία του ορισμού του διαδόχου αποδίδοντάς την σε λόγους ιδιοτελείς που σχετίζονταν με την διατήρηση του Ὸθωνα στον θρόνο του Το σημαντικό της υποθέσεως τυγχάνει ότι για πρώτη φορά ο Ζαννούβιος ασχολείται κατά τρόπο επικριτικό με το πρόσωπο της laquoφιλόδοξηςraquo Αμαλίας θεωρώντας την συνυπεύθυνη για την κακοδαιμονία της Ελλάδος και καταβάλλοντας προσπάθεια να δικαιολογήσει ηθικώς την δολοφονική απόπειρα εναντίον της την 6η Σεπτεμβρίου 1861 laquoΒέβαιον ἐστιν ὅτι ὁ Βασιλεύς Ὄθων ἀπό τοῦ 1852 ἤδη ἐπιθυμεῖ τήν ἠσυχίανmiddot ἀλλ᾽ ἡ φιλόδοξος αὐτοῦ Σύζυγος ἡ Ἀμαλία κωλύει τοῦτον ὅτι δέ καί αὕτη δῆθεν ἐνεργεῖ ὑπέρ τοῦ Ἀδελφοῦ αὐτῆς ἐστι ψευδές διότι ὁ ἀδελφός αὑτῆς ἔχει ἤδη ἡλικίαν 19 ἐτῶν μικροῦ ἐδέησε ν᾽ ἀρθῇ ἐκ τοῦ μέσου τό κωλῦον τήν εὐδαιμονίαν τῆς Ἑλλάδος Ἀριστείδης ὁ Δόσκος 18 μαθητής τοῦ ἐν Ἀθήναις Βrsquo Γυμνασίου ἀπεπειράθη τῇ 6 Σεπτεμβρίου 1861 κατά τήν ἑννάτην ὥραν μμ ἀλλ᾽ ἀποτυχών συνελήφθη ἔναυλος ἐνήχει εἰς ἔτι εἰς τάς ἀκοάς πάντων τῶν

872 Περί του ιδίου θέματος θα επανέλθει ο Νίκανδρος κλιμακώνοντας την επίθεσή του προς την βαυαρική διακυβέρνηση και απευθύνοντας πλέον οξύτατα πυρά laquoΕἰς ταῦτα δέ τίς ἐνέχεται ἡ Κυβέρνησιςmiddot ἥτις μή θέλουσα ν᾽ ἁνυψώσῃ τόν Κλῆρον εἰς ἥν ἀνήκει θέσιν διδάσκαλον δῆλον ὅτι τῶν πιστῶν ἐπιθυμεῖ νά βλέπῃ αὐτόν ἀμαθῆ ἐπαίτην ἵνα ἀποστρέφηται τοῦτον ὁ λαόςraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 55 Το ως άνω απόσπασμα αποτελεί μέρος ενός ακόμη άρθρου του Νικάνδρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Απρίλιο του 1861 το οποίον δεν ευρέθη διότι τα φύλλα της εφημερίδας της περιόδου αυτής εμφανίζονται ελλιπή 873 Οπ σ 50 Προφανώς ο Νίκανδρος αναφέρεται στην δημοσίευση από το ναπικό έντυπο Ελπίδα την 1η Ιανουαρίου 1846 μακροσκελούς μνημονίου που φερόταν ότι είχε συντάξει ο σύμβουλος του Λουδοβίκου πρίγκηπας Βάλλερσταϊν και το οποίο περιείχε συμβουλές προς τον βασιλέα της Βαυαρίας για τον τρόπο με τον οποίο θα καθίστατο περισσότερο ασφαλής ο θρόνος της Ελλάδος για την δυναστεία των Βιττελβάχων Ν Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo οπ σ 124 874 Το περί ου λόγος άρθρο παρά την σχετική έρευνα δεν κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί 875 Για την προσπάθεια χρησιμοποιήσεως του εν λόγω ζητήματος από τον φιλορθόδοξο τύπο της εποχής με απώτερο στόχο την δημιουργία πολιτικής κρίσεως βλ Οπ σ 124 ndash 125 Πρβλ D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 128

190

ἑλλήνων ἡ γοερά φωνή τῆς τεθλιμένης Ἱερᾶς ἡμέρας lsquorsquo ἡ Γrsquo Σεπτεμβρίουrsquorsquo καθ᾽ ἥν ἡ πόλις παρίστα ταφεῖον νεκρῶν ἡ περιφρόνησις αὕτη παρέσυρε καί τόν σφριγῶντα νεανίαν εἰς τό τόλμημα ἄρα δολοφόνος ἐστιν αὐτή ἡ Κυβέρνησις ἡ ὑπό τοῦ Σαλαμινονάχου Μιαούλη τοῦ Μαραθωνομάχου Βότσαρη καί τοῦ Σωτῆρος τῆς Ἑλλάδος ζάμπλουτου Κουντουριώτου διευθυνομένηraquo876

Μία εκ των μομφών που ο Ζαννούβιος εξαπέλυσε εναντίον του Ὸθωνα σχετιζόταν με την εκκλησιαστική κατάσταση στην Ελλάδα Στο στόχαστρο του κληρικού κληρικού θα βρεθεί η στάση κολακείας προς το βαυαρικό καθεστώς από διάφορα πρόσωπα κυρίως εκκλησιαστικά που αν όχι ευνοούσε τουλάχιστον υπέθαλπε προς ίδιον όφειλος η ίδια η βαυαροκρατία Στην κατηγορία των εν λόγω εκκλησιαστικών προσώπων ο Νίκανδρος συμπεριελάμβανε τόσον του ιεροκήρυκες της εποχής τους οποίους χαρακτήριζε ως όργανα του καθεστώτος όσον και τους επισκόπους

Σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιανουάριο του 1863 ο Ζαννούβιος θα αναφερθεί μεταξύ άλλων στον ρόλο των ιεροκηρύκων ως προασπιστών και εγκαθέτων του καθεστώτος αποδίδοντας την ευθύνη σε σχετική μεθόδευση του βαυαρού μονάρχη laquoἈλλά τῇ 20 Μαΐου 1835 ἀναλαβών τάς ἡνίας τοῦ κράτους ὁ Ὄθων ὑπεκρίθη μέν διατήρησιν τῶν προνενομοθετημένων πράγματι δέ ὑπησχολεῖτο εἰς τήν κατάργησιν αὐτῶν Καί πρῶτον μέν ἠναγκάσθη τῇ ἐπιμόνῳ ἀπαιτήσει τῆς τότε Συνόδου νά ἐκπαιδευθῶσι τινες τῶν τοῦ κλήρου ἐξ ὧν οἱ πλεῖστοι τῶν νῦν ἐπισκόπωνmiddot εἶτα Ἱεροκήρυκες νά διορισθῶσι (πρ Δ 13 Ἰουλίου 1838) Ἀλλά κατ᾽ ὀλίγον τόν σκοπόν τῶν Ἱεροκηρύκων ἐματαίωσεν ὄργανα αὐτοῦ μᾶλλον τούτους ἀναδειξάμενοςraquo877 Είναι ωστόσο χαρακτηριστική μία ακόμη laquoκεκρυμμένηraquo υποσημείωση του κρητικού κληρικού διά της οποίας αναφέρεται πλέον λεπτομερώς στο ως άνω ζήτημα προσδιορίζοντας το περιεχόμενο του κηρυκτικού λόγου των στρατευμένων κατ᾽ αυτόν ιεροκηρύκων laquoαἱ ὁμιλίαι τούτων περί ὑποταγῆς εἰς τόν Βασιλέα ὡς ἐπί τό πολύ ἐγένοντοmiddot οὐδέποτε δέ περί δικαιοσύνης ἀγάπης ἤ ὁμονοίας ἐλάλουν οἱ μισθωτοί ἀλλά τήν διαίρεσιν τό μῖσος καί τήν προδοσίαν ὑπέθαλπονraquo878 Στην ίδια γραμμή κινούμενος ο Ζαννουβίος θα πει τα εξής για τους επισκόπους της Εκκλησίας της Ελλάδος κατά την εποχή της βαυαρικής δυνανστείας laquoΤῇ ἀμέσῳ μισθοδοσίᾳ κατέστησε τούς ἐπισκόπους ὄργανα εἰς τήν δουλείαν τοῦ ἔθνους ἔργον ὑπαλλήλων ἐξεπλήρουν καί οὐ πνευματικοῦ διδασκάλου χαμερπεῖς κόλακες καί τῷ ἐσχάτῳ πολιτικῷ ὑπαλλήλῳ ἐγένοντο

876 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 56 ndash 57 Οι εν λόγω αναφορές του Νικάνδρου εναντίον του βασιλικού ζεύγους ασφαλώς και δεν δημοσιεύθησαν στον τύπο της εποχής καθώς όπως ομολογεί ευθαρσώς ό ίδιος ο συντάκτης παρελήφθησαν λόγω της φύσεώς των Περί των ιστορικών στοιχείων του ζητήματος τούτου βλ Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός του Οικουμενικού Πατριαρχείου τ Βrsquo εκδ Επτάλοφος Αθήνα 2009 σ 33 ndash 34 877 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3

878 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 78 Ο Ζαννούβιος εγκαλώντας τους ιεροκήρυκες για φαλκίδευση της φύσεως των καθηκόντων των είχει προφανώς υπόψιν τις οδηγίες της Ιεράς Συνόδου προς αυτούς όπως αυτές εξετέθησαν λεπτομερώς στην συνοδική εγκύκλιο της 22ας Αυγούστου 1838 και οι οποίες επισυνάπτονταν στο σχετικό ΒΔ της 26ης Ιουνίου 1858 Σύμφωνα με αυτές ανάμεσα στα θρησκευτικά καθήκοντα των περιοδευόντων ιεορκηρύκων υπήρχε σχετική πρόβλεψη στην παράγραφο Βrsquo του ως άνω συνοδικού εγγράφου για το αντικείμενο του διδακτικού των έργου και laquoπερί τῆς ὀφειλομένης πίστεως καί ὑποταγῆς πρός τόν Θεοφρούρητον ἡμῶν Βασιλέα περί τῆς τελείας ὑποταγῆς καί εὐπειθείας εἰς τούς νόμους τοῦ βασιλείου καί ἐν γένει περί παντός θρησκευτικοῦ καί ἠθικοῦ ἀντικειμένουraquo Καθ᾽ ην στιγμήν μάλιστα με την επόμενη παράγραφο (Γrsquo) απαγορευόταν ρητώς η ανάμειξη των ιεροκηρύκων σε πολιτικής φύσεως ζητήματα Εφημ laquoἘφημερίς τῶν Φιλομαθῶνraquo 12 Ιουλίου 1858 αρ 267 έτος ΣΤrsquo σ 537 ndash 538

191

ἄναυδοι ἦσαν καί καθήκοντα ἀστυνομικά ἐξεπλήρουν τυραννίσκοι τῷ κατωτέρῳ κλήρῳ ἐφέροντο ὡς κτήνοι τούτους λογιζόμενοιraquo879 Πλέον συγκεκριμένως ο κρητικός κληρικός πέραν από την περίπτωση του Μισαήλ Αποστολίδη θα μεμφθεί για κολακεία προς το βαυαρικό καθεστώς και τον διάδοχο αυτού Μητροπολίτη Αθηνών Θεόφιλο Σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολήςraquo880 ο κρητικός κληρικός θα ασκήσει κριτική εναντίον λειτουργικής φύσεως αποφάσεων του νέου Μητροπολίτη Σε υποσημείωση του ίδιου άρθρου που διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας υπάρχει η εξής δηκτική αναφορά περί Θεόφιλου laquoθῦμα τῆς κολακείας τῇ 21 Ἰουλίου 1862 γεγονότος τοῦ Μισαήλ διεδέχθη τοῦτον τῇ μεσιτείᾳ τῆς Ὑαίνης Ἀμαλίας ἥν ἄσπιλον καί ἀμώμητον ἐν ἐπιστολῇ αὐτοῦ ἀπεκάλει Θεόφιλος Ἀκαρνίας ὁ Πατρεύςraquo881

Η πλέον συγκροτημένη κριτική του Νικάνδρου εναντίον του βαυαρού μονάρχη αφορούσε τον τομέα της εκκλησιαστικής πολιτικής και εξεδηλώθη τον Ιανουάριο του 1863 μέσω ενός εκτενέστατου άρθρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo το οποίον έφερε τον τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo Η πρώτη μομφή σχετίζεται με την περιφρόνηση που κατά τον κρητικό κληρικό ο Ὸθωνας επέδειξε προς τον ι κλήρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας επιδιώκοντας την εμπέδωση της θρησκευτικής αδιαφορίας των Ελλήνων Βεβαίως ως προοίμιο της εν λόγω κριτικής επισημαίνεται μετ᾽ εμφάσεως η δυτική καταγωγή του Ὸθωνα γεγονός που συνδέεται σαφώς με τη γενικότερη τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι της Δυτικής Εκκλησίας και των Μεγάλων Δυνάμεων ndash δορυφόρων αυτής όπως θα φανεί κατωτέρω προϊδεάζοντας τρόπον τινα για την σχετική τοποθέτηση του Νικάνδρου laquoἈλλά κοινῇ μοίρᾳ πεπρωμένον ἧν τῇ ἐλευθερωθείσῃ Ἑλλάδι νά κυβερνηθῇ ὑπό Φράγγου δυτικοῦ οὗτινος πρωτίστη φροντίς ὑπῆρξεν ἡ περιφρόνησις τοῦ κλήρου καί ἡ ἐξ αὐτῆς ὀλιγωρία τῶν Ἑλλήνων πρός τήν θρησκείαν τῶν Πατέρων αὐτῶν πρός τοῦτο δέ ὡς ἐν τοῖς ἑξῆς δηλωθήσεται διά τῆς ὑποκρίσεως τῆς ἀπάτης καί τῆς ἐπί χρήμασι διαφθορᾶς ἡμᾶς αὐτούς μετεχειρίσθηraquo882

Εξ ετέρου ο Ὸθων επικρίνεται για ετεροχρονισμένη ενασχόληση με το ζήτημα της μορφωτικής προαγωγής και ηθικής εξυψώσεως του ιερατείου διά της εκδόσεως σχετικών ΒΔ το 1856883 Για τον Ζαννούβιο δεν υπήρχε ουδεμία αμφιβολία ότι το βαυαρικό καθεστώς επεδείκνυε συστηματική και εσκεμμένη αδιαφορία για την κατάσταση του ιερατείου μη εκτιμώντας ορθά όλες τις πτυχές του ζητήματος προς επίλυσίν του και αδυνατώντας να εφαρμόσει στην πράξη τα σχετικά νομοθετήματα που ψήφιζε884 879 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 80 880 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολήςraquo 15 Σεπτεμβρίου 1862 αριθ 15 έτος Αrsquo σ 3 881 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 70 882 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 883 Ο Νίκανδρος αναφέρεται στις εξής πρωτοβουλίες του βαυαρικού καθεστώτος α) την ψήφιση την 27 Σεπτέμβριου του 1856 του νόμου ΤΞΖrsquo περί Ιερατικών σχολών δυνάμει του οποίου ιδρύθησαν τρεις Σχολές στην Χαλκίδα την Τρίπολη και την Σύρο και β) την έκδοση ΒΔ την 18η Οκτωβρίου του ιδίου έτους διά του οποίου καθορίζονταν τα προσόντα των κληρικών επί τη βάσει σχετικής γνωμοδοτήσεως της ΙΣΕΕ Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 428 ndash 429 884 Την ορθότητα των περί ου ο λόγος εκτιμήσεων του Ζαννουβίου περί της βαυαρικής δυναστείας επιβεβαιώνει εν μέρει και η σχετική παρατήρηση του ιστορικού Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου Αρχιεπισκόπου Αθηνών ο οποίος σε αντίθεση με τον κρητικό κληρικό θεωρούσε ως αιτία της ως άνω καταστάσεως τα προβλεπόμενα στο ΒΔ του 1833 περί εγκαθιδρύσεως της πολιτειοκρατίας στις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας laquoἠδύνατο (ἡ ὡς ἄνω κατάστασις) νά ἐξηγηθῇ κάλλιστα ἐκ τῆς διά τοῦ Β Διατάγματος τοῦ 1833 δημιουγηθείσης καταστάσεως τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτωνraquo που δεν επέτρεπε στην Εκκλησία να δράσει αυτοβούλως προς θεραπείαν των εκκλησιαστικών αναγκών αλλά εξαρτούσε αυτήν από την πολιτική διάθεση μίας αδιάφορης προς το εν λόγω ζήτημα Πολιτείας Οπ σ 335 Ὰκρως κατατοπιστική επί του θέματος της εισαγωγής της πολιτειοκρατείας της ίδιας εποχής στις σχέσεις

192

Μία άλλη διάσταση του ζητήματος εν προκειμένω τυγχάνει η κριτική του Ζαννούβιου εναντίον του μονάρχη για την απόφασή του να απομακρύνει εκ των καθηκόντων του Γραμματέα της ΙΣΕΕ τον Θεόκλητο Φαρμακίδη laquoτόν δέ πανόπτην Ἄργον τοῦ ἀνεξαρτήτου τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος Θεόκλητον τόν Φαρμακίδην τῇ διαβολῇ τῶν Φαρισαίων τῷ 1839 τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀπεμάκρυνεraquo885 Μάλιστα θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Ζαννούβιος σε άλλη μία ανέκδοτη υποσημείωση του Κώδικα Αυτοβιογραφίας επί του ως άνω άρθρου (εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5η Ιανουαρίου 1863) θεωρούσε ως υπεύθυνους για την ως άνω εξέλιξη την περί τον Κωνσταντίνον Οικονόμον ομάδα που συνεργαζόταν με την εφημερίδα laquoὁ Αἰώνraquo και τον Μητροπολίτη Σταυρουπόλεως Κωνσταντίνο Τυπάλδο Σχολάρχη της Θεολογικής Σχολής Χάλκης886

Η πλέον οξεία κριτική του κρητικού κληρικού ωστόσο εξεδηλώθη με αφορμή την τελική στάση του βαυαρού μονάρχη έναντι του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 διά του οποίου ανακηρυσσόταν διά της κανονικής (εκκλησιαστικής) οδού Αυτοκέφαλη η Εκκλησία της Ελλάδος με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου Εκκινώντας ο Νίκανδρος από την τοποθέτησή του υπέρ των διαλαμβανομένων στο σχετικό Διάταγμα του 1833 περί της αυτοβούλου ανακηρύξεως της ανεξαρτησίας της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας διά της αντικανονικής αποσπάσεώς της εκ των κόλπων του Οικουμενικού Θρόνου887 θα κατηγορήσει τον Ὸθωνα για ασυνέπεια αθέτηση των συμπεφωνημένων και εμπαιγμό του ελληνικού έθνους Θα μιλήσει μάλιστα για laquoπραξικόπημαraquo888 επικρίνοντας τόσον την απόφαση του βαυαρού μονάρχη να διοργανώσει πάνδημη Δοξολογία την 20ή Αυγούστου 1850 σε όλη την χώρα με αφορμή την έκδοση του Τόμου και την επίλυση του εν Ελλάδι εκκλησιαστικού ζητήματος889 όσον και την υπό του Ὸθωνος αποδοχή των

Πολιτείας και Εκκλησίας τυγχάνουν οι πανεπιστημιακές σημειώσεις του Γερασίμου Κονιδάρη που εξεδόθησαν με αφορμή την επανίδρυση αυτοτελούς έδρας της laquoἹστορίας τῆς Ἐκκλησίας Ἑλλάδος ἀπό τῆς συστάσεως αὐτῆςraquo με τίτλο Σταθμοί Ἐκκλησιαστικῆς Πολιτικῆς ἐν Ἑλλάδι ἀπό τοῦ Καποδιστρίου μέχρι σήμερον (μία βραχεῖα ἐπισκόπησις - Ἱστορία καί δεοντολογία Νοέμβριος 1966 ndash Αναθεώρηση Οκτώβριος 1969 ndash Ιούνιος 1970) σ 47 - 72 Κατ᾽ αυτόν αν και η πολιτειοκρατία εθεσμοθετήθη και εθεμελιώθη νομοθετικώς επί βαυαροκρατίας χάριν στην σύμπραξη Mάουερ ndash Φαρμακίδη ωστόσο η γένεσή της ταυτίζεται με την πολιτική του Καποδίστρια στο εκκλησιαστικό ζήτημα Στην ως άνω άποψή του ο καθηγητής Κονιδάρης κατέληγε στην προσπάθειά του να αντικρούσει ως αβάσιμη την εν προκειμένω ευμενή τοποθέτηση του ιστορικού Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου για το πρόσωπο του πρώτου Κυβερνήτη θεωρώντας ότι ο Παπαδόπουλος δεν εστηρίζετο τόσο στα γεγονότα της καποδιστριακής πολιτικής όσο στις αγαθές προθέσεις του Αrsquo Κυβερνήτη της Ελλάδος Διό και ομιλούσε για αναβλητικότητα στην ρύθμιση του εκκλησιαστικού ζητήματος υπό του Κυβερνήτου όπερ laquoδεόν νά συσχετισθῇ πρός τόν συγκεντρωτισμόν τοῦ Καποδιστρίουraquo Παρόμοια γνώμη είχε και ο Charles Frazze εκτιμώντας ότι ο Καποδίστριας laquoθεωροῦσε τήν Ἐκκλησία ὡς μία ἐπί πλέον κυβερνητική ὑπηρεσία κατά τά πρότυπα τῆς Ἁγίας Πετρούπολης ἡ ὁποία κάποια μέρα ἔπρεπε νά ἀναδιοργανωθεῖ ἀλλά μέχρι τότε ἔπρεπε νά μεταλλάσσεται μόνη τηςraquo C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 118 885 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 886 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 78 Η τοποθέτηση αυτή του Νικάνδρου ευρισκομένη στην ίδια γραμμή με εκείνη του Θεοκλήτου όπως αυτή εξεφράσθη στην Απολογία του τελευταίου το 1840 είναι πλέον εκτεταμένη και ευρεία δεδομένου ότι ο Φαρμακίδης στοχοποίησε ως υπέυθυνο της απομακρύνσεώς του εκ των συνοδικών του καθηκόντων μόνο τον Κωνσταντίνο Οικονόμο laquoὅστις μετεχειρίσθη ὡς ὄργανον τόν πρόεδρον τῆς ἱερᾶς συνόδου Κυνουρίας Διονύσιονraquo Δ Μπαλάνου Θεόκλητος Φαρμακίδης οπ σ 37 887 Οι σχετικές απόψεις του Νικάνδρου και ο βαθμός συγγένειας των με τις αντίστοιχες του εμπνευστή του εκκλησιαστικού Αυτοκεφάλου Θεοκλήτου Φαρμακίδη θα εξετασθούν στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας 888 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ 889 Με σαφώς δηκτικό ύφος ο Ζαννούβιος θα εκφράσει την δυσφορία του για τον βαυαρό μονάρχη λέγοντας laquoὁ δέ Ὄθων ἐπιχαίρων ἐπί τῷ ἐξευτελισμῷ τούτῳ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος διετάξατο δοξολογία τῇ 20 Αὐγούστου 1850 καθ᾽ ὅλον τό Κράτος lsquorsquoἐπί τῇ λαμπρᾷ τῆς κανονικῆς ἀναγνωρίσεως πράξειrsquorsquo τελεσθῆναιraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ Η Δοξολογία στην Αθηναϊκή

193

διατάξεων του Τόμου διά της συμπεριλήψεως αυτών στον Καταστατικό Νόμο της 9ης Ιουλίου 1852890

Στη συνείδηση του Ζαννουβίου η πρώτη γεμάτη προσδοκίες εντύπωση και ελπίδα περί του Ὸθωνα είχει αμαυρωθεί τελεσίδικα λόγω της εκκλησιαστικής κυρίως πολιτικής που ακολούθησε ο πρώτος βασιλέας των ελλήνων εν γένει Κατακλείοντας το ως άνω άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (5η Ιανουαρίου 1863) ο Νίκανδρος θα εκφράσει την απογοήτευσή του προβαίνοντας σε μία πρωτοφανή εξ απόψεως γλώσσης και ύφους επίθεση διά της οποίας διεζωγράφιζε με ιδιαιτέρως σκληρούς χαρακτηρισμούς το προσώπο και τον χαρακτήρα του πρώτου βασιλέα των Ελλήνων laquoΤοιοῦτος ἦν ὁ Ὄθων ἐπίμονος εἰς τάς θελήσεις αὐτοῦ παραβάτης τῶν διαταγμάτων αὐτοῦ ἐμπαίκτης θείων καί ἀνθρωπίνων διαφθορεύς τῆς ἠθικῆς ἐχθρός ἄσπονδος τῶν ἀληθῶς Ἑλλήνων καί φίλος ἄφιλος τῶν κολάκων δι᾽ ὧν τούς τε κατά τῆς πολιτείας καί τῆς ἐκκλησίας τῶν Ἑλλήνων καταχθονίους αὐτοῦ σκοπούς ἐξεπλήρουraquo891

Είναι ωστόσο αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι η ως άνω αναφορά συνιστά κατ᾽ ουσίαν την πρώτη δημόσια και κατά μέτωπον προσωπική επίθεση του Νικάνδρου εναντίον του βαυαρού μονάρχη Ασφαλώς και πρόκειται για μία απροκάλυπτη επίθεση εκ του ασφαλούς δεδομένου ότι δημοσιοποιείται στον ημερήσιο τύπο της πρωτεύουσας λίγους μήνες μετά από τα γεγονότα της εξώσεως του Ὸθωνα από την Ελλαδα Τούτο επισημαίνεται εν αντιθέσει προς όλες τις προγενέστερες αναφορές με επίμαχους χαρακτηρισμούς οι οποίες δεν είδαν το φως της δημοσιότητος αλλά παράμεναν επιμελώς κρυμμένες στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού με τη μορφή υποσημειώσεων γεγονός που μαρτυρά κάποια μορφής δειλία και διστακτικότητα του τελευταίου να προβεί σε ευθεία αντιπαράθεση με το εν Ελλάδι πολιτικό κατεστημένο της εποχής του

πρωτεύουσα έλαβε χώρα στον ι Ναό της αγίας Ειρήνης με την παρουσία της βασίλισσας Αμαλίας όπου και ανεγνώσθη ο Συνοδικός Τόμος από τον Μισαήλ Αποστολίδη Παρά την πάνδημη χαρά του ελληνικού λαού ο Ζαννούβιος δεν συμμεριζόταν την ως άνω εξέλιξη ούτε και τις συνέπειές της ότι δηλαδή η ημέρα της 20ής Αυγούστου 1850 μετά από εκείνη της 25ης Μαρτίου 1821 laquoἔθεσε τόν ἕτερον καί αἰώνιον θεμέλιον λίθον τῆς θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς ἑνότητος τῆς Ἑλλάδοςraquo καθώς laquoδιά τοῦ Συνοδικοῦ Τόμου ἤρθη ἡ διασπῶσα τούς Ἕλληνας ἔνεκα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ζητήματος διχοστασίαraquo Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 367 890 Η πλέον χαρακτηριστική ένσταση του Ζαννουβίου περί του Καταστατικού Νόμου του 1852 αφορούσε την επαναφορά του ιεραρχικού συστήματος ως μοντέλου διοικήσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας και την χρήση όλων εκείνων των διακριτικών τίτλων περί των επισκόπων που κατηργήθησαν με το ΒΔ του 1833 άτινα θεωρούσε ότι επανήλθαν στην εκκλησιαστική πρακτική ως επιταγές του Τόμου του 1850 Εκφράζοντας την αντίθεσή του για την επαναφορά του προ του 1833 εκκλησιαστικού έθους εις τα της διοικήσεως της Εκκλησίας ο Νίκανδρος θα πει χαρακτηριστικά laquoοὕτω λοιπόν τῇ ἐπινεύσει τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκδηλωθείσῃ τῇ ἀπείρῳ συγκαταβάσει τῆς ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου τῆς ἐν Κωνστλει ἐκκλησίας καί τῇ δολιότητι τοῦ Ὄθωνος συνέστη ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι καί ἡ ἑτέρα κεφαλή τοῦ δικεφάλου ἀετοῦ τοῦ Βυζαντινοῦ δεσποτισμοῦ ἡ Ἱεραρχίαraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo Ιανουαρίου 1863 οπ Για την αντίθετη θεώρηση εν προκειμένω την στενή δηλαδή σχέση που η μεταγενέστερη του Ζαννουβίου επιστημονική έρευνα αποδίδει στα προβλεπόμενα υπό τε του ΒΔ του 1833 και του Καταστατικού Νόμου του 1852 βλ ανωτέρω κεφάλαιο Βrsquo σ 60 - 61 Επιφυλάξεις πολλές για τον εν λόγω Καταστατικό Νόμο διετύπωσε και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος θεωρώντας ότι ευρίσκετο στην γραμμή πλεύσεως του 1833 Μάλιστα ο θεσσαλός κληρικός πολλές από τις διατάξεις του οποίου φρονούσε ότι αντιτίθεντο στα προβλεπόμενα από τους ι κανόνες και την παράδοση της Εκκλησίας laquoΤό 1852 οὐδεμίαν βεβαίως ἔχει οἰκτροτέραν παρά τήν διά τῶν νόμων αὐτοῦ βαρυτέραν ἤ πρίν καταδούλωσιν καἰ ἐξευτέλισιν τῆς ἐν Ἑλλάδι Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίαςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Βʹ οπ σ 659 Σύμφωνος με τον Οικονόμο και ο Γεράσιμος Κονιδάρης εκτιμούσε ότι οι εν λόγω νόμοι αποτελούσαν laquoἐπίχρισμα κανονικότητοςraquo και ως εκ τούτου δεν ήταν δυνατόν να βοηθήσουν την Εκκλησία της Ελλάδος laquoδι᾽ ἀνόρθωσιν πραγματικήνraquo Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 69 891 Εφημ Ἀθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ

194

Σε κάθε περίπτωση η εν γένει αρνητική τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι του Ὸθωνα η οποία τον ενέτασσε στην αντιοθωνική πτέρυγα αποτελεί μία διαφορετική προσέγγιση από εκείνη που είχε υιοθετήσει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ο οποίος στην laquoἈπολογίαraquo του προσέβλεπε προς το βαυαρικό καθεστώς με απώτερο σκοπό την αποκατάσταση της τρωθείσης τιμής του892 Δεν θα πρέπει επίσης να μείνει ασχολίαστη και η σύμπτωση εκτιμήσεων που εν προκειμένω παρατηρείται μεταξύ του Ζαννουβίου και του Κωνσταντίνου Οικονόμου Ο τελευταίος χρησιμοποιώντας παραπλήσια προς τον κρητικό κληρικό ορολογία και στρεφόμενος περισσότερον εναντίον της Αντιβασιλείας φρονούσε ότι η βαυαρική δυναστεία στόχευε όπως laquoἐξασθενώσασα τήν πρός τήν ὀρθοδοξίαν ἔμφυτον ροπήν τῶν Ἑλλήνων καί κατά μικρόν ἀποσβέσασα τόν θρησκευτικόν αὐτῶν ζῆλον καταστήσῃ τήν Ἑλλάδα δεκτικήν δυτικωτέρων φρονημάτων οὐ μόνον πολιτικῶν ἀλλά καί θρησκετικῶνmiddot ὅθεν δεσμεύει τόν κλῆρον ἐπιθεῖσα κεφαλήν καί τῆς Ἐκκλησίας τήν πολιτικήν ἐξουσίαν ἐκφαυλίζει τό πνευματικόν τῆς ἀρχιερωσύνης ἀξίωμα πολιτικούς ὑπαλλήλους τούς ἐπισκόπους ὀνομάζουσαraquo893

Η ως άνω ταύτιση απόψεων μεταξύ Ζαννουβίου και Οικονόμου στο υπό εξέταση ζήτημα αποτελεί άλλη μία ένδειξη της επαμφοτερίζουσας ιδεολογικο- εκκλησιαστικής τοποθετήσεως του κρητικού κληρικού που τον χαρακτήριζε ανέκαθεν Στο πλαίσιο αυτό της απουσίας δηλαδή μίας συνεπούς και αποκρυσταλλωμένης ιδεολογικής ταυτότητας του Νικάνδρου θα πρέπει να ερμηνευθεί και το γεγονός της αντιοθωνικής στάσεως ενός αταλάντευτου εκφραστή του ετεροχθονισμού καθ᾽ ην στιγμήν τυγχάνει γνωστό ότι η υποστήριξη του βαυαρικού καθεστώτος προήλθε κυρίως εκ των κύκλων των ετεροχθονιστών894

Η ιδεολογική αυτή ασυνέπεια του Ζαννουβίου καθίσταται ευδιάκριτη στο ζήτημα που άπτονταν της εκτιμήσεώς του για τον ρόλο του Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτου της Ελλάδος όπου ο Νίκανδρος επανέρχεται σε ιδεολογικό συστοιχισμό με την αντίστοιχη τοποθέτηση του Θεόκλητου Φαρμακίδη895 Με αφορμή τον ρόλο της ρωσικής εξωτερικής

892 Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης προβαίνοντας σε μία σύγκριση μεταξύ της περιόδου του πρώτου Κυβερνήτου της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια και της βαυαρικής δυναστείας θα υποστηρίξει ότι laquoκατεστάθησαν δέ τά Ἑλληνικά πράγματα ἀπό τῆς ἡμέρας καθ᾽ ἥν ἔφθασεν αἰσίως εἰς τήν Ἑλλάδα ὁ Βασιλεύςraquo Ενώ για το προσωπικό του ζήτημα θα πει ότι laquoὁ Μεγαλειώτατος Βασιλεύς θέλει με δικαιώσει Τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ ἐπικαλοῦμαι ταπεινῶς καί εἰς αὐτήν ἐπαναπαύομαιraquo Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 18 211 893 Η αποτίμηση βεβαίως για ζητήματα της βαυαρικής πολιτικής όπως η Διακήρυξη περί Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος το 1833 και το ιεραρχικό σύστημα εκκλησιαστικής διοικήσεως υπήρξε διαφορετική μεταξύ των δύο ανδρών με τον Κ Οικονόμο να αντιτίθεται σφόδρα στα laquoαντικανονικώςraquo γενόμενα του 1883 και να υποστηρίζει το προ της εποχής εκείνης σύστημα διοικήσεως της Εκκλησίας Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 668 ndash 669 894 Ε Σκοπετέα Το laquoΠρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα οπ σ 50 895 Ο Θεόκλητος στην Απολογία του εκφράζει την πολιτική και ιδεολογική αντίθεσή του προς τον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδος διά μέσου μίας γενικόλογης ρήσεώς του η οποία τον θέτει αναμφιβόλως στην αντιπολιτευτική προς τον Καποδίστρια πολιτική πτέρυγα laquoκαθ᾽ ὅλην τήν διάρκειαν τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Ἰ Α Καποδιστρίου ἔμενον ἰδιωτεύων διότι ἴσως αἱ πολιτικαί μου ἀρχαί εὑρίσκοντο εἰς τοιαύτην ἀντίθεσιν πρός τάς πολιτικάς αὐτοῦ ἀρχάς ὥστε δέν ἐδύναντο νά συμπέσωσιν εἴς τι σημεῖονraquo Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 11 Περί των σχέσεων Φαρμακίδη ndash Καποδίστρια βλ Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 226 ndash 228 Βεβαίως η αντιπάθειά του προς τον Καποδίστρια πέραν από πολιτική χροιά (τον θεωρούσε ρωσόφιλο) είχε και προσωπική αφετηρία δεδομένου ότι ο Κυβερνήτης δεν συμπεριέλαβε τον Θεόκλητο στην Εκκλησιαστική Επιτροπή που συνεστήθη το 1828 για την καταγραφή της εν Ελλάδι εκκλησιαστικής καταστάσεως laquoὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης ἐστράφη τόσον ἐναντίον τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐπιτροπῆς ὅσον καί αὐτοῦ τοῦ Καποδίστρια διά τόν παραγκωνισμόν του Ἐντεῦθεν ἄρχεται συγκεκαλυμμένη τό πρῶτον καί εἶτα ἀπροκάλυπτος ἡ ἀντικαποδιστριακή πολιτική τοῦ Θεόκλητου Φαρμακίδηraquo Ε Κωνσταντινίδη Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική σ 39 ndash 50

195

πολιτικής όχι μόνο στο Κρητικό Ζήτημα αλλά και ευρύτερα ο Νίκανδρος θα εκφράσει την γνώμη του για τον Καποδίστρια θεωρώντας τον ότι εξυπηρετούσε αντεθνικά συμφέροντα που στόχευαν στην δημιουργία Βασιλείου από όλες τις σλαβικές φυλές Αν καί η κριτική του Ζαννουβίου εστιάζεται αποκλειστικά προς την ρωσόφιλη πολιτική τοποθέτηση του πρώτου Κυβερνήτη δεν θα πρέπει να απομονωθεί από την ευρύτερη ιδεολογική των αντίθεση που αφορούσε εκτός των άλλων και ζητήματα εκκλησιαστικής πολιτικής896

Πλέον συγκεκριμένως στο εκκλησιαστικό επίπεδο ο Καποδίστριας κατά δήλωση του Κ Οικονόμου προσπάθησε να επιτύχει την διευθέτηση του εν Ελλάδι εκκλησιαστικού καθεστώτος μετά την Επανάσταση του 1821 έχοντας ως βάση τους ι κανόνες και την εκκλησιαστική παράδοση και πάντοτε προσβλέποντας στην εξασφάλιση της σύμφωνης γνώμης του Οικουμενικού Πατριαρχείου Τούτο έρχεται σε αντίθεση με τις σχετικές απόψεις του Ζαννουβίου περί του τρόπου αναδείξεως του Ελλαδικού Αυτοκεφάλου που κινούνταν στη νεωτεριστική και αντιπαραδοσιακή γραμμή του Φαρμακίδη897 Υπάρχουν ωστόσο και σημεία συγκλίσεως μεταξύ Ζαννούβιου και Καποδίστρια δεδομένου ότι ο Κυβερνήτης φρονούσε πως α) η ρύθμιση των παραμέτρων για την εκκλησιαστική εκπαίδευση ευρίσκετο στην ευθύνη της ελληνικής Κυβερνήσεως β) η μέριμνα για τη βελτίωση της καταστάσεως του ι κληρου την εκκλησιαστική ευνομία και ευταξία και την επάρκεια των αναγκαίων προς συντήρηση πόρων του ιερατείου αποτελούσε τμήμα της κρατικής πολιτικής και γ) τα μαθήματα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας και της Κατηχήσεως με τα οποία ασχολήθηκε ο Νίκανδρος έμμελε συμφώνως προς την πρόθεση του Καποδίστρια να αποτελέσουν τον διδακτικό κορμό της προσφερομένης παιδείας στα εκκλησιαστικά σχολεία898

Σε αντίθεση προς την ως άνω αντιοθωνική στάση του Ζαννουβίου ο κρητικός κληρικός μέσω μίας σειράς τοποθετήσεών του στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας θα εκδηλώσει την προτίμησή του στη νέα πολιτική κατάσταση που σηματοδοτούσε η έλευση του βασιλέα Γεωργίου του Αrsquo στην Ελλάδα την 17η Οκτωβρίου 1863 Η πρώτη σχετική αναφορά εντοπίζεται σε άρθρο του Νικάνδρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Απρίλιο του ίδιου έτους όπου αναπτύσσονται εν συνόψει οι προτάσεις του κρητικού κληρικού περί της μισθοδοσίας του ι Κλήρου899 Κατακλείοντας την παρέμβασή του στον τύπο της εποχής ο Ζαννούβιος θα τονίσει ενδεικτικώς laquoἈλλ᾽ ἡ πραγμάτωσις τούτων ἐναπόκειται εἰς τόν λαοπρόβλητον Βασιλέα ἡμῶν Γεώργιον τόν Αraquo900 εναποθέτωντας με τον τρόπο αυτό την ελπίδα για τη βελτίωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων στη νέα βασιλική δυναστεία Ο ενθουσιασμός που αποπνεύει η ως άνω αναφορά σχετίζεται οπωσδήποτε με τη χρονική συγκυρία 896 Περί της εκκλησιαστικής πολιτικής του Ιωάννη Καποδίστρια βλ α) Ε Κωνσταντινίδη Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική οπ β) C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 97 ndash 118 γ) Γ Κονιδάρη Σταθμοί Εκκλησιαστικής Πολιτικής οπ σ 52 ndash 61 δ) του ιδίου Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 229 ndash 232 ε) Β Καραγιώργου Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας οπ ε) Π Ανδριανόπουλου Η εκκλησία κατά την επανάσταση του 1821 και την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια (1821 ndash 1832) Ρέθυμνο 2003 (διπλωματική εργασία που εξεπονήθη στο παλίσιο του μεταπυτχιακού προγράμματος σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης) και στ) Γ Μεταλληνού laquoΟ lsquorsquoεὐρωπαϊστήςrsquorsquo Καποδίστριας ndash Ερμηνευτική προσέγγισηraquo Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 69 - 84 897 Εκτενής λόγος εν προικειμένω θα γίνει στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας 898 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ γ 65 - 69 77 899 Οι σκέψεις του Ζαννουβίου για το μισθολογικό ζήτημα αλλά και εν γένει περί της καταστάσεως του ιερατείου στην Ελλάδα θα αναπτυχθούν κατωτέρω σε υποενότητα του ΣΤrsquo κεφαλαίου 900 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 6 Απριλίου 1863 οπ σ 3

196

της δημόσιας παρέμβασης του Νικάνδρου λίγο χρονικό διάστημα πριν από την έλευση του Γεωργίου και την ανάληψη των νέων υψηλών πολιτειακών του καθηκόντων

Η επόμενη θετική μνεία του Ζαννουβίου περί του προσώπου του Γεωργίου του Αrsquo δεν θα καθυστερήσει να εκφρασθεί περισσότερο από επτά μήνες Σε εκτενέστατο άρθρο του και πάλι στην Εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του ιδίου έτους (1863) με τίτλο laquoΤό πολίτευμα τῆς Καθόλου Ἐκκλησίαςraquo901 ο Νίκανδρος θα εξάρει την απόφαση του βασιλέα Γεωργίου να απομακρύνει από τους ι Ναούς τον βασιλικό θρόνο θεωρώντας την κίνηση αυτή ως υπόδειγμα για την ενδεδειγμένη συμπεριφορά των επισκόπων της Εκκλησίας της Ελλάδος laquoΜετά τήν Βασιλικήν διαταγήν τοῦ πρᾴου Βασιλέως ἡμῶν (Γεωργίου Αrsquo) εἰς ἄρσιν τοῦ Βασιλικοῦ θρόνου ἐκ τοῦ Ναοῦ τοῦ Θεοῦ φιλοτιμηθήσονται πάντες καί οἱ δεσπόται εἰς ἐκτόπισιν τοῦ ἑαυτῶν καί ἀπόδοσιν τῆς πολλῆς χλιδῆς ὡς ἀνοικείων τῷ ἐπαγγέλματι αὑτῶνraquo902

Η πλέον σημαντική παρατήρηση αφορά την κατακλείδα του προμνημονευθέντος άρθρου όπου ως και ανωτέρω επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά η προσδοκία του Ζαννουβίου για τη μεταρρύθμιση των εκκλησιαστικών πραγμάτων από τον νέο βασιλέα προς την κατεύθυνση της επαναφοράς των προς τα κατά το 1833 προβλεπόμενα laquoΕἰς τόν λαοπρόβλητον λοιπόν Βασιλέα τῶν Ἑλλήνων Γεώργιον τόν Αrsquo ἐναπόκειται τῇ ἐξουσίᾳ ἥν παρά τοῦ ἔθνους ἔχει λαβών ὥσπερ ὁ μέγας Πέτρος νά ἀποδώσῃ πάλιν τό κατά τό 1833 πολίτευμα τῇ ἐκκλησίᾳ τῶν ὑπηκόων Αὐτοῦraquo903 Δεν είναι άλλωστε τυχαία η σύγκριση του Γεωργίου με τον τσάρο της Ρωσίας Μεγάλο Πέτρο το παράδειγμα του οποίου καλείται κατά τον Νίκανδρο να ακολουθήσει ο νέος βασιλέας της Ελλάδος για τον καθορισμό της εκκλησιαστικής διοικήσεως και των σχέσεων της Εκκλησίας προς την πολιτική εξουσία904 Η τοποθέτηση αυτή δεν ήταν άγνωστη στη σχετική βιβλιογραφία της εποχής καθώς είχε εκφραστεί 11 χρόνια νωρίτερα και από τον εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Θεόκλητο

901 Λόγω της εκτενέστατης και αναλυτικότατης μορφής του εν λόγω δημοσιεύματος η σχετική δημοσίευση έλαβε χώρα σε τρεις συνεχείς εκδόσεις της εφημερίδας αρχής γενομένης την 29η Οκτωβρίου 1863 (οπ σ 3 ndash 4) η οποία συνεχίσθηκε στο επόμενο φύλλο την 1η Νοεμβρίου 1863 (οπ σ 3) και ολοκληρώθηκε την 4η Νοεμβρίου 1863 (οπ σ 3) Το περιεχόμενο του εν λόγω άρθρου που αφορά το σύστημα εκκλησιαστικής διοικήσεως θα συνεξετασθεί μαζί με άλλες σχετικές αναφορές του Νικάνδρου σε ξεχωριστή υποενότητα του Εrsquo κεφαλαίου που ακολουθεί Το εν λόγω άρθρο μαζί με εκείνα των εφημερίδων α) laquoἈθηνᾶraquo της 26 Οκτωβρίου 1859 οπ και β) laquoἘλπίςraquo της 15 (Τρίτη) Αυγούστου 1861 (αρ 1115 έτος ΚΕrsquo σ 2 - 3) συναπετέλεσαν το κορμό για την έκδοση ειδικού αυτοτελούς φυλλαδίου το οποίο είδε το φως της δημοσιότητος δύο φορές το πρώτον το 1865 και το δεύτερον το 1874 (πρόκειται για το φυλλάδιο Ανάλεκτα ο π) Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 1 Σημειωτέον ότι τα ως άνω άρθρα α) της Εφημ laquoἈθηνᾶraquo (26η Οκτωβρίου 1859) και β) της Εφημ laquoἘλπίςraquo (15η Αυγούστου 1861) απετέλεσαν το κυρίως σώμα του προγενεστέρου φυλλαδίου του κρητικού κληρικού με τίτλο laquoἩ ἀναμόρφωσις τοῦ κλήρουraquo Ως εκ τούτου συνάγεται το συμπέρασμα ότι το μεταγενέστερο χρονικά φυλλάδιο laquoΑνάλεκταraquo εβασίσθη εν πολλοίς στο προγενέστερο αυτού ως άνω φυλλάδιον περί laquoτῆς ἀναμορφώσεως τοῦ κλήρουraquo 902 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 Νοεμβρίου 1863 οπ 903 Οπ 904 Ως γνωστόν ο Μέγας Πέτρος έχοντας κατά νουν την προσπάθεια που περί το βrsquo μισό του 17ου αιώνος κατέβαλε ο Πατριάρχης Νίκων ώστε ο επικεφαλής της Εκκλησίας της Μόσχας να αναδειχθεί ανώτερος από τον κοσμικό άρχοντα επέβαλε στην Εκκλησία το σύστημα της συνοδικής διοικήσεως με παράλληλη κατάργηση της θέσεως του πρώτου σε αυτήν και επιβάλλοντας την υποχρεωτική παρουσία αυτοκρατορικού εκπροσώπου στις συνεδριάσεις του ανωτάτου Συνοδικού οργάνου κρατώντας για τον εαυτό του τον τίτλο του laquoὙπέρτατου κριτοῦ τῆς Συνόδουraquo Το ως άνω μεταρρυθμιστικό έργο άγνωστο στο Βυζάντιο και την Ρωσία μέχρι την εποχή εκείνη αποτελούσε δάνειο της ευρωπαϊκής εκκλησιαστικής πραγματικότητος όπως αυτό εφαρμοζόταν σε προτεσταντικά κράτη Ι Αναστασίου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 440

197

Φαρμακίδη905 γεγονός που δείχνει τη σύμπτωση απόψεων μεταξύ των δύο ανδρών στο εν λόγω ζήτημα Σε κάθε δε περίπτωση η ως άνω προτροπή δύναται να θεωρηθεί και ως έμμεση μομφή για την αντίστοιχη πολιτική του Ὸθωνα Η ευμενής πλήρης προσδοκιών τοποθέτηση του Ζαννουβίου υπέρ του Γεωργίου του Αrsquo θα εκδηλωθεί και σε ένα άλλο επίπεδο που αφορούσε την καταπολέμηση των στοχεύσεων του πανσλαβισμού για την προώθηση της οράματος περί τρίτης Ρώμης906 Κατά τον κρητικό κληρικό η ως άνω ιδεολογία θα πραγματοποιούνταν μέσα από την υλοποίηση της laquoρήτραςraquo του Μ Πέτρου για την πολιτική κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τα ρωσικά στρατεύματα γεγονός που θα επέτρεπε στον πολιτικό άρχοντα της Ρωσίας να αναδειχθεί μέγας Τσάρος Για τον Ζαννούβιο η εκλογή του Γεωργίου ως βασιλέα της Ελλάδος ενείχε την ελπίδα της αποτροπής του ως άνω κινδύνου Την ως άνω άποψη θα την εκφράσει μόνο στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του σε υποσημείωση άρθρου που επιγράφεται laquoΚρητικάraquo και το οποίο εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoΕὐαγγελισμόςraquo τον Σεπτέμβριο του 1863907 Θα πει χαρακτηριστικά ο Ζαννούβιος laquoΚαί ταῦτα ἡ ὁμόθρησκος Ῥωσσία ἵνα πληρώσῃ τήν ῥήτραν Πέτρου τοῦ Μεγάλου ὁ κατασχόμενος τῆς Κωνστλεως ἔπεται Μέγας Τσάρος∙ ἀλλ᾽ ἤδη τῇ ἐκλογῇ τοῦ λαοπροβλήτου Βασιλέως τῶν Ἑλλήνων Γεωργίου Αrsquo πάντως ἀπελπισθήσεταιraquo908 Το Κρητικό Ζήτημα909 αποτελεί το τελευταίο πεδίο στο οποίο εκδηλώνεται η θετική συναντίληψη του Νικάνδρου προς τον Γεώργιο Σε δύο υποσημειώσεις σχετικών άρθρων του Κώδικα Αυτοβιογραφίας ο Ζαννούβιος θα εκφράσει την ακράδαντη πεποίθησή του για την θέση της μεγαλονήσου ως τμήματος του ελλαδικού Βασιλείου υπό το σκήπτρον του Γεωργίου Η πρώτη αναφορά συνιστά μέρος του ως άνω άρθρου που επιγράγεται laquoΚρητικάraquo και δηλώνει την εκτίμηση του κρητικού κληρικού ότι laquoἡ Μητρίς ἡμῶν ἡ πολυπαθής Κρήτη πάντως ἐπί τῆς βασιλείας τῶν ἑλλήνων Γεωργίου Αrsquo τῷ σκήπτρῳ αὐτοῦ προστεθήσεταιraquo910 Η δεύτερη ευρισκόμενη στην ίδια γραμμή αποτελεί μία

905 Για την εν λόγω τοποθέτηση του Θεόκλητου Φαρμακίδη βλ το Εʹ κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 261 - 262 906 Μετά την Ὰλωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς το 1453 και την υποδούλωση όλων των ορθοδόξων χωρών η ιδέα περί τρίτης Ρώμης απετέλεσε το ιδεολογικό υπόβαθρο για την ανακήρυξη της Εκκλησίας της Ρωσίας σε Πατριαρχείο περί τα τέλη του 16ου αιώνα Ο Θεόδωρος Ιβάνοβιτς ηγεμόνας της Ρωσίας κατά την ίδια περίοδο πίστευε ότι αποτελούσε τον διάδοχο των βυζαντινών αυτοκρατόρων Στο επίκεντρο της θεωρήσεως περί της Τρίτης Ρώμης ευρίσκονταν η πεποίθηση ότι η Αυτοκρατορία και η Ορθοδοξία μετά το 1453 διεσώθησαν στην Μόσχα η οποία συγκέντρωνε όλα τα πλεονεκτήματα της Κωνσταντινουπόλεως Ι Αναστασίου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 436 - 437 907 Πρόκειται για ένα σχετικώς ευσύνοπτο δημοσίευμα του Ζαννουβίου το οποίο αποτελεί μία σύντομη επισκόπηση των κυριωτέρων σταθμών της Ιστορίας της Κρήτης δημοσιευμένο χωρίς την ως άνω υποσημείωση στην εφημερίδα laquoΕὐαγγελισμόςraquo με ημερομηνία 14 (Σάββατον) Σεπτεμβρίου 1863 αρ 267 έτος Βrsquo σ 1 ndash 2 Σημειούται ότι το εν λόγω άρθρο αποτελεί το μοναδικό που ο Νίκανδρος δημοσίευσε στην ως άνω εφημερίδα η οποία αυτοχαρακτηρίζεται ως laquoἐφημερίς τῶν ἀρχῶν τῆς 11ης Ὀκτωβρίουraquo Η ως άνω αναφορά είναι ενδεικτική των πολιτικών πεποιθήσεων του Ζαννουβίου ο οποίος διά της ως άνω δημοσιεύσεως συνταυτιζόταν με τις αρχές που η εφημερίδα πρέσβευε δεδομένου ότι η αναφορά σχετίζεται με την κατάληξη του αντιδυναστικού αγώνα που απέβλεπε στην κατάλυση της εξουσίας του Ὸθωνα και οδήγησε στην έξωσή του από την Ελλάδα με το σύντομο ψήφισμα της 11ης Οκτωβρίου 1862 Το τελευταίο προέβλεπε τον σχηματισμό προσωρινής Κυβέρνησης από τους Βούλγαρη ndash Κανάρη ndash Ρούφο και την σύγκληση Εθνικής Συνελεύσεως Ο Δημητρακόπουλου laquoΣτροφή τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆςraquo οπ σ 196 908 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 98 909 Η τοποθέτηση του Ζαννουβίου για το Κρητικό Ζήτημα θα παρουσιασθεί σε ιδιαίτερη υποενότητα του παρόντος κεφαλαίου 910 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 99

198

πλέον εκτενή τοποθέτηση και σχετίζεται με το ψήφισμα που η Γενική Συνέλευση των κρητών εξέδοσε την 21η Αυγούστου 1866 σχετικώς με την τύχη της νήσου911 εκφράζοντας και πάλιν την προσδοκία να λυθεί το πολιτικό ζήτημα της γενέτειράς του επί των ημερών του ως άνω βασιλέα των Ελλήνων Θα πρέπει εξ ετέρου να επισημανθεί και η στάση του Νικάνδρου στο περί διαδοχής ζήτημα με αφορμή τη γέννηση του πρώτου τέκνου-διαδόχου του βασιλέα Γεωργίου και της βασίλισσας Ὸλγας Κωνσταντίνου laquoΔούκα της Σπάρτηςraquo την 21η Ιουνίου του ιδίου έτους Είναι δε χαρακτηριστικός ο τρόπος που οι έλληνες υπήκοοι προσήγγισαν το γεγονός δεδομένου ότι laquoὁ λαός χαιρέτισε τή γέννησή του ὡς ἐθνικό γεγονός γιατί τόν εἶδε ὡς διάδοχο τῶν Παλαιολόγων Γι᾽ αὐτό τοῦ δόθηκε τό ὄνομα Κωνσταντῖνοςraquo912 Στο ίδιο πνεύμα και ο Νίκανδρος υιοθετώντας πλήρως την ως άνω προσέγγιση με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo (δεν ευρέθη μάλιστα δε τούτο δεν συμπεριλαμβάνεται καν στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού όπερ εξαιρετικά σπάνιο) θα αναφερθεί για δεύτερη και τελευταία φορά στο ζήτημα με πολλές ελπίδες και προσδοκίες laquoΜετά πέντε ἑκατονταετηρίδων (415 ἐτῶν) βιαίαν ἐρημίαν γεννᾶται ἐν Ἀθήναις ὁ ἀναληψόμενος τήν αἰματόφυρτον ἐκείνην κεφαλήν τοῦ Ἥρωος Αὐτοκράτορος ὁ ΔΙΑΔΟΧΟΣ τοῦ θρόνου τῶν ἑλλήνων Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος ὁποίων ἐλπίδων ἡ ἡμέρα αὕτη ἡ ἱερά ὁμήγυρις τῶν Πατριαρχῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου μέχρι Γρηγορίου του Εrsquo τῷ 1821 ἀπαγχονισθέντος ὑπέρ τῆς ἡμέρας ταύτης εἰργάζοντο οἱ Πατέρες ἡμῶν γενναίως ἠγωνίσαντο καί τοῖς ὀστέοις αὐτῶν καί τῷ αἴματι τόπον ταύτῃ παρεσκεύασαν ἡ δέ πραγμάτωσις τῶν Πανελληνίων τούτων πόθων εἰς τήν νέαν Γενεάν ἐναπόκειται ναί ἐν αὐτῇ τῇ μεγαλουργῷ πόλει ταῖς Ἀθήναις ἐν αἷς ὁ Διάδοχος ἐγεννήθη ἐν αὐταῖς πρέπει κατ᾽ ὀφειλήν νά προπαρασκευασθῶσιν οἱ μέλλοντες συνεργάται τοῦ μεγαλείου τῆς Ἑλλάδος ὅθεν ἡ νέα γενεά ὀφείλει νά ἀνατρέξῃ εἰς τόν θεμέλιον λίθον τῶν ἐλευθεριῶν εἰς τόν βίον τῶν Πατέρων ἡμῶν τοῦ 1821 ἵνα ἀρυσθῇ τήν ὕλην εἰς ἐπικοδόμησιν τοῦ μεγάλου οἰκοδομήματος τῆς ἀπελευθερώσεως ἁπάσης τῆς ἑλληνικῆς χώραςraquo913

Με την εν λόγω αναφορά του ο Νίκανδρος πιστοποιεί την προσήλωσή του στην βrsquo φάση της Μεγάλης Ιδέας που προσέβλεπε στη γεωγραφική επέκταση του ελληνικού βασιλείου μέσα από την απελευθέρωση των αλύτρωτων ομοεθνών πληθυσμών πέριξ αυτού Περαιτέρω δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής το γεγονός ότι ο κρητικός κληρικός στην προσπάθεια που καταβάλλει για να εμπνεύσει τους συμπατριώτες του προστρέχει όχι τόσο στο μεγαλείο της αρχαίας Ελλάδος αλλά σε εκείνο του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 Προς τούτο μάλιστα θα ζητήσει τη μίμηση της πίστης των laquoπατέρωνraquo του 21lsquo και την αφομοίωση των αρετών τους από την εκκολαπτόμενη νεώτερη γενεά της εποχής του μέσα από την κατάθεση 6 προτάσεων Αυτές αφορούσαν α) την οικογενειακή αγωγή των ελληνόπαιδων

911laquoἸδοῦ τό ψήφισμα Ἡ Γενική τῶν Κρητῶν Συνέλευσις˙ Συμφώνως πρός τόν ὄρκον τοῦ 1821 καί πρός τόν γενικόν πόθον ὅλου τοῦ λαοῦ ὑπέρ τῆς ἑνότητος καί ἀνεξαρτησίας ὁλοκλήρου τῆς ἑλλ φυλῆς ἐγκρίνει καί ψηφίζει 2) κηρύττει τήν ἀδιάσπαστον καί παντοτινήν ἕνωσιν τῆς Κρήτης καί πάντων τῶν ἐξαρτημάτων αὑτῆς μετά τῆς Μητρός Ἑλλάδος ὑπό τό σκήπτρον τῆς Α Μ του Βασιλέως τῶν Ἑλλήνων Γεωργίου Αrsquoraquo Οπ σ 105 Για την ως άνω Γενική Συνέλευση και την επανάσταση του 1866 στην Κρήτη βλ α) H Couturier Η Κρήτη η θέσις αυτής εξ απόψεως του Διεθνούς Δικαίου μφρ Αρχιμ Τ Βενέρης εκδ Η ΙΔΗ Ηράκλειο 1911 σ 45 και β) Θ Δετοράκη laquoΗ Τουρκοκρατία στην Κρήτη 1668 - 1898raquo στον τόμο Κρήτη Ιστορία και Πολιτισμός τ Βrsquo εκδ Συνδέσμου τοπικών ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης Κρήτη 1988 σ 393 όπου αναφέρεται ως τόπος της Συνελεύσεως το χωριό Ασκύφου Σφακίων 912 Γρ Δαφνή laquoἩ στάση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτουςraquo οπ σ 284 913 Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 8

199

β) την ανασύσταση σωματείων και πολιτικών συλλόγων που θα συνδέονταν με τους υπόδουλους έλληνες γ) τη διάδοση της ελληνικής παιδείας μέσα από την σύσταση σχολείων στις υπόδουλες περιοχές δ) την ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας με σκοπό την αύξηση του βιωτικού επιπέδου των πολιτών του ελληνικού κράτους ε) την αναδιοργάνωση της εθνοφυλακής του στρατού και του στόλου και στ) την άσκηση από την ελληνική Πολιτεία εξωτερικής πολιτικής που θα βασίζονταν στις δυνάμεις του έθνους για την απελευθέρωση των υπόδουλων περιοχών όπως η Κρήτη914

Οι εν λόγω προτάσεις αποτελούν απόρροια της ιδεολογικής αυτοσυνειδησίας του κρητικού κληρικού ως εκφραστού της εθνικής ιδεολογίας δεδομένου ότι laquoστήν Ἀθήνα στό πρωτοπόρο ἐθνικό βαλκανικό κέντρο μία νέα γενιά ἀναλαμβάνει δυναμικά καί ἀποφασιστικά τη διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς συνείδησης καί τή διάδοσή της στήν ἑλληνόφωνη Ρωμιοσύνη πού ζοῦσε μέσα στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία Ἡ ὀργάνωση ὁλοκλήρου συστήματος μέ τούς συλλόγους τά προξενεία τούς δασκάλους τά σχολεῖα καί τά βιβλία συγκροτοῦσε τή μέριμνα τοῦ ἐθνικοῦ κέντρου γιά τήν ἑδραίωση καί τήν περαιτέρω ἐπέκτασή τουraquo915 Η μοναδική περίπτωση δυσφορίας του Ζαννουβίου προς την βασιλική δυναστεία του Γεωργίου καθεστώς θα εκφραστεί στο πλαίσιο του καθορισμού της στάσεως της ελληνικής πολιτικής εξουσίας έναντι του ζητήματος του Μαυροβουνίου Ο κρητικός κληρικός ωστόσο θα στοχοποιήσει περισσότερο την Κυβέρνηση Ρούφου για τη στάση ουδετερότητας που υιοθέτησε επί του ζητήματος laquoὅτε καί αὐτό τό Μαυροβούνιον ὀργᾷται εἰς ἀποσύνθεσιν καί μάλιστα ἡ Κυβέρνησις τοῦ Ρούφου διεκήρυξε διά τοῦ ἀτυχοῦς Βασιλέως Γεωργίου Α ἄκρον οὐδετερότητα οἷοι καιροίraquo916 Ο χρόνος της ως άνω υποσημειώσεως του Ζαννουβίου τοποθετείται τον Ιούνιο του 1866 καθώς αυτή αποτελούσε τμήμα του άρθρου του κρητικού κληρικού για τον Δ Παππανικολή που όπως ελέχθη ανωτέρω εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoἘθνοφύλαξraquo την 4η Ιουνίου του ιδίου έτους Αντιπαραθέτοντας τις ως άνω απόψεις του Ζαννούβιου σχετικά με τους δύο πρώτους Βασιλείς της Ελλάδος γίνεται αντιληπτή η συνταύτιση του συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας με την προσωπικότητα του Γεωργίου του Αrsquo και η ταυτόχρονη αποστροφή του για τον βαυαρό Ὸθωνα Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός του διαφορετικού τρόπου προσεγγίσεως του Νικάνδρου σχετικά με τις ως άνω αναφορές ενώ δηλαδή οι περισσότερες από αυτές περί του Γεωργίου Αrsquo δημοσιεύονται στον αθηναϊκό τύπο της εποχής στην αντίστοιχη περίπτωση του βαυαρού μονάρχη θα παραμείνουν στην αφάνεια αποτελώντας τμήμα μόνο του ανεκδότου Κώδικα Αυτοβιογραφίας του ως κεκρυμμένες τρόπον τινά υποσημειώσεις των σχετικών άρθρων του κρητικού κληρικού Τούτο κατά την άποψή μας οφείλεται στο περιεχόμενο αυτών οι θετικές στην συντριπτική τους πλειοψηφία εκτιμήσεις του Ζαννουβίου για τον δεύτερο κατά σειράν βασιλέα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Γεώργιο παρείχαν την απαιτούμενη ελευθερία κινήσεων στον συγγραφέα του Κώδικα να τις δημοσιεύσει αυτούσιες ως τμήματα των ποικίλων άρθρων του στις διάφορες εφημερίδες που κατά καιρούς επέλεγε να αρθρογραφήσει Από την άλλη οι αρνητικές (επικριτικές) στο σύνολο τους

914 Οπ σ 8 ndash 9 915 Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 497 916 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 100

200

αναφορές για τον πρώτο βασιλέα της Ελλάδος Ὸθωνα αποτελούσαν εξ αντικειμένου ανασταλτικό παράγοντα για τη δημοσίευσή τους στον αθηναϊκό τύπο της εποχής γεγονός που δηλώνει και την απροθυμία του Ζαννουβίου να προβεί σε μία ανοικτή σύγκρουση και αντιπαράθεση με το πολιτικό κατεστημένο της βαυαροκρατίας 43 Νίκανδρος Ζαννούβιος και Μεγάλες Δυνάμεις Μία ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή για τη σφαιρικότερη προσέγγιση της ιδεολογικο ndash πολιτικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού αποτελούν οι αναφορές του Ζαννουβίου περί των Μεγάλων Δυνάμεων και του ρόλου που αυτές διεδραμάτισαν στη διευθέτηση των εδαφικών κυρίως εκκρεμοτήτων του νεοσύστατου ελληνικού Βασιλείου Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινιστεί ευθύς εξαρχής ότι στην παρούσα υποενότητα πέραν από τη στάση του Νικάνδρου έναντι των χωρών της Αγγλίας της Γαλλίας της Αυστρίας και της Ρωσίας καταβάλλεται προσπάθεια να ψηλαφηθεί η εν γένει τοποθέτησή του έναντι των παραμέτρων εκείνων που συγκροτούν την Δύση όπως πχ ο ρωμαϊσμός και η Δυτική Εκκλησία Προσπαθώντας να εντοπίσουμε το στίγμα της πολιτικής κατευθύνσεως του Ζαννουβίου έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων επισημαίνουμε μία πρώτη αναφορά στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας σε άρθρο του έτους 1860 στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo917 όπου θα τονισθεί από την πλευρά του αρθρογράφου η απειλή που ο ελληνισμός αντιμετώπιζε τόσο από τη δράση του πανσλαβισμού όσο και εκ της εξωτερικής πολιτικής τῆς Αυστρίας Αντιδιαστέλλοντας την ως άνω απειλή918 η οποία κατά τον κρητικό κληρικό στρεφόταν εναντίον του εθνικού φρονήματος των ελλήνων προς την laquoευεργετικήraquo για τα συμφέροντα του ελληνισμού παρουσία των λοιπών Δυνάμεων της εποχής ο Ζαννούβιος θα υπογραμμίσει laquoἩ Ἑλλάς τῇ ἐπιμόνῳ θελήσει φιλελευθέρων Γάλλων καί Ἄγγλων ἐλευθέρα κατέστη καί ἕδραν τάς κλεινάς Ἀθήνας άνέδειξε καί οἱονεί τεῖχος κατά τῶν ἐπιβούλων ἐχθρῶν αὐτῆς ἐγένετοraquo919

917 Το εν λόγω άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στον ημερήσιο τύπο της εποχής καθώς η σχετική αναφορά του Κώδικα Αυτοβιογραφίας δεν διασώζει την πλήρη ημερομηνία δημοσιεύσεως του κειμένου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 918 Η εν λόγω τοποθέτηση του του Νικάνδρου και το αίσθημα απειλής που αισθάνεται για τον ελληνισμό από την παρουσία ενός έτερου ανταγωνιστικού προς αυτόν εθνικισμού (πανσλαβισμός) δύναται να ερμηνευτεί από κοινωνιολογικο ndash πολιτικής σκοπιάς ως μία μηχανικού τύπου αντίδραση και ενεργοποίηση αντανακλαστικών αυτοάμυνας στο ενδεχόμενο αποδυνάμωσης των εθνικών υποστασιοποιήσεων που θα οδηγούσε και σε περαιτέρω αποδυνάμωση των συγκροτημένων εξουσιών Και τούτο διότι κατά τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά laquoη εγγενής ανάγκη και βούληση αναπαραγωγής των εξουσιών είναι εκείνη που επιβάλλει την συντήρηση των εθνώνmiddot η επιβίωση και η άνευ όρων εμπέδωσή τους αποτελεί την πρώτη πολιτική προτεραιότηταmiddot αν τυχόν αδρανήσουν όλοι οι συμπηγμένοι λαοί που με τόσο κόπο κατόρθωσαν να κατασκευάσουν την φαντασιακή πολιτιστική τους ομοιογένεια απειλούνται από μια απρόβλεπτη επιγενόμενη φαντασιακή αποσύνθεσηmiddot το έθνος παρέχει μία φαντασιακή θεμελίωση σε ένα κυρίαρχο Λαό ο οποίος οφείλει να αναπαράγεται πάση θυσία καταπολεμόντας όλες τις εντροπικές τάσεις που μπορεί να τον απειλήσουν αντιπαλεύοντας όλα τα lsquorsquoάλλα έθνηrsquorsquo επικαθορίζοντας όλες τις άλλες κοινωνίες και ομάδες και ακόμα πνίγοντας εν τη γενέσει του όλες τις εναλλακτικές ελεύθερες ιστορικές προοπτικές οι οποίες θα είχαν ίσως την τάση να το υπερβαίνουν ή και να το αρνούνταιraquo Για να γίνει κατανοητή η ως άνω ερμηνεία θα πρέπει συμπληρωματικώς να λεχθεί ότι το έθνος εκλαμβάνεται από τον Τσουκαλά ως ένα παράδοξο και τεχνητό laquoυβρίδιοraquo στο οποίο συμποσούνται η laquoσυλλογικότηταraquo και ο μύθος του laquoκοινού εθνικού συμφέροντοςraquo και το οποίο laquoαναδεικνύεται σε οντότητα πανίσχυρη και συμβολικά ανεξάρτητη από τα επί μέρους άτομα και ατομικά συμφέροντα που το απαρτίζουνraquo Κ Τσουκαλά Η εξουσία ως λαός και ως έθνος οπ σ 195 429 ndash 433 919 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 51

201

Με το ως άνω απόσπασμα ο Νίκανδρος αναγνωρίζει μόνον στις προμνημονευθείσες χώρες (Γαλλία και Αγγλία) την διαδραμάτιση καθοριστικού ρόλου στο ζήτημα της ελληνικής επαναστάσεως του 1821 για να προχωρήσει σε μία πλέον περιοριστική εξειδίκευση στο ζήτημα των Προστάτιδων Δυνάμεων της ανεξαρτησίας του νεοαναδυθέντος καθεστώτος στην Ελλάδα αποδίδοντας τον ρόλο αυτό αποκλειστικώς στην Αγγλία Ο Ζαννούβιος στο ίδιο απόσπασμα παρέχει την εξής υποσημείωση δικαιολογώντας την εν λόγω πολιτική του εκτίμηση laquoτῷ 1825 ἡ ἐν Ἑλλάδι ἐθνική συνέλευσις ἀνέθετο ὑπό τήν ἀπόλυτον προστασίαν τῆς Μ Βρετανίας τήν ἱεράν παρακαταθήκην τῆς ἐλευθερίας ἀνεξαρτησίας καί πολιτικῆς αὐτῶν ὑπάρξεως Τῇ δέ ἀρχιβούλῳ εἰσηγήσει τοῦ Κάνιγγος ἐδέξατο τήν ἐντολήν ἐντεῦθεν τό πρωτόκολλον τοῦ 1826 καί ἡ συνθήκη τοῦ 1827 Ἡ δέ Γαλλία διά τοῦ βασιλέως αὐτῆς Φιλλίπου ἀποστέλλει χρήματα καί τόν στρατηγόν Μουζών μετά 17000 Γάλλων Τῇ δέ πρωτοβουλίᾳ τοῦ Ἄγγλου Ναυάρχου ἐγένετο ἡ ἐν Πύλῳ ναυμαχίαraquo920 Η τοποθέτηση αυτή ενδεικτική του γενικότερου πολιτικού προσανατολισμού του προς τις φιλελευθέρες πολιτικές δυνάμεις της Δύσεως κυρίως δε προς την Αγγλία δεν είναι άσχετη με την αταλάντευτη συνοδοιπορία του κρητικού κληρικού προς την ιδεολογία του διαφωτισμού ευρωπαϊκού τε και ελληνικού και τους εκφραστές αυτής στην Ελλάδα Η ως άνω ξεκάθαρη πολιτική τοποθέτηση του Ζαννουβίου έρχεται να πιστοποιηθεί από μία άλλη πλέον έμμεση και σαφώς μεταγενέστερη μαρτυρία που συνδέεται με την αποτυχία να εκλεγεί επίσκοπος στην γενέτειρά του το έτος 1880 στα πλαίσια του Επισκοπικού Ζητήματος (1880 ndash 1882) Από την εξέταση του εν λόγω ζητήματος κατεδείχθη ότι υπέρ της υποψηφιότητας του Νικάνδρου στα Χανιά ιδιαίτερη κινητικότητα εξεδηλώθη από το λαϊκό στοιχείο της περιοχής την περίοδο που την κυβερνητική εξουσία στην Αθήνα ασκούσε ο αγγλόφιλος Χαρίλαος Τρικούπης (Μάρτιος ndash Οκτώβριος 1880)921 Το ότι ωστόσο η πλήρωση της επισκοπής Κυδωνίας και Αποκορώνου διά της απορρίψεως της υποψηφιότητος του Νικάνδρου πραγματοποιήθηκε α) επί των ημερών της κυβερνήσεως του ρωσόφιλου Αλέξανδρου Κουμουνδούρου (13η Οκτωβρίου 1880 ndash 2α Μαρτίου 1882)922 και β) επί πατριαρχίας του

920 Οπ Την εν λόγω πολιτική του τοποθέτηση και άποψη ο Ζαννούβιος την στηρίζει στην θεσμική συμβολή του Πρωθυπουργού της Αγγλίας Γεωργίου Κάνιγκ για την υπογραφή α) του Πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως μεταξύ Ρωσίας και Αγγλίας τον Απρίλιο του 1826 όπερ απετέλεσε το πρώτο επίσημο διπλωματικό έγγραφο που ανεγνώριζε την πολιτική ύπαρξη της Ελλάδος και β) της συνθήκης του Λονδίνου του 1827 με την οποία οι ως άνω Δυνάμεις με την προσθήκη της Γαλλίας ανέλαβαν την διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος προς την Υψηλή Πύλη οδηγώντας στην Ναυμαχία του Ναυαρίνου τον Οκτώβριο του ιδίου έτους με την οποία άνοιξε ο δρόμος για την ελευθερία των νοτίων ελληνικών περιοχών Βεβαίως θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αναφορά του Ζαννουβίου στην Εθνική Συνέλευση του 1825 δεν είναι ακριβής δεδομένου ότι η μεν Βrsquo Συνέλευση έλαβε χώρα το 1823 στο Ὰστρος και η Γrsquo το 1826 στην Τροιζήνα Σε καμία από τις ως άνω Συνελεύσεις ωστόσο δεν ελήφθη σχετική απόφαση που να θέτει το ελληνικό Ζήτημα κάτω από την αποκλειστική σημαία κάποιας εκ των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής δεδομένου ότι laquoοἱ τρεῖς εὐρωπαϊκές δυνάμεις πού συνέβαλαν στήν ἑλληνική ἀνεξαρτησία ἀνέλαβαν καί τόν ρόλο τῶν προστάτιδων δυνάμεων τῆς ἀνεξαρτησίας καί τοῦ καθεστῶτος τοῦ νέου Ἑλληνικοῦ κράτουςraquo Ι Κολιοπούλου Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789 ndash 1945 (από την Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο) εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 1987 σ 128 921 Για την αγγλόφιλη πολιτική κατεύθυνση του Χαρίλαου Τρικούπη βλ Κ Τσουκαλά laquoΗ ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882 - 1895raquo στην Ιστορία του Ελληνικού έθνους τ ΙΔrsquo Εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 σ 8 ndash 22 Η πρόταση και προβολή της υποψηφιότητος του Ζαννουβίου κατά την περίοδο της διακυβερνήσεως του Χ Τρικούπη δεν ήταν άσχετη προς την ευρύτερη στόχευση του Ναυπλιώτη πολιτικού να επιβάλλει τον έλεγχο του εθνικού κέντρου των Αθηνών στον εξωελλαδικό ελληνισμό Α Νανάκη Εκκλησιαστικά Κρήτης οπ σ 150 ndash 151 922 Π Πετρίδου Πολιτικές δυνάμεις και συνταγματικοί θεσμοί στήν νεώτερη Ελλάδα 1844 ndash 1936 Θεσσαλονίκη 1984 σ 535

202

θεωρούμενου επίσης ως ρωσόφιλου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ Γrsquo923 δεν αποτελεί ένα τυχαίο γεγονός δεδομένου ότι laquoἡ στάση τῆς Ἀθήνας στις ἐπισκοπικές ἐκλογές δέν εἶναι ἀνεξάρτητη ἀπό τήν παρουσία τοῦ Κουμουνδούρου στήν προεδρία τῆς Κυβέρνησηςraquo924 Η σημασία της έμμεσης αυτής μαρτυρίας έχει να κάνει περισσότερο με τη χρονολογία που εκδηλώνεται περί τα 1880 γεγονός που υποδηλώνει την αταλάντευτη μέχρι την εποχή εκείνη προσήλωση του Ζαννουβίου προς την φιλοαγγλική σκέψη της ελληνικής πολιτικής ζωής της εποχής Το ζητούμενο στην ως άνω πολιτική στάση του Ζαννουβίου είναι σε ποιό βαθμό αυτή αποτελεί απόρροια προσωπικής τοποθέτησης ή συνιστά απότοκον επιδράσεων από πνευματικούς ανθρώπους της εποχής που καθόριζαν τις εξελίξεις σε ιδεολογικό επίπεδο Δεδομένης της κληρικής ταυτότητας του Νικάνδρου είναι λογικό να αναζητήσουμε τον βαθμό συγγένειας της πολιτικής σκέψης του με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη Και πράγματι δεν θα πρέπει να θεωρηθεί συμπτωματικό το ότι η πολιτική ταυτότητα του θεωρητικού εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου προσδιοριζόταν από δύο πόλους που συναντούνται και στην πολιτική σκέψη του Ζαννουβίου τη ρωσοφοβία του και την αποστροφή του προς την ιδεολογία του πανσλαβισμού από το ένα μέρος και την ένταξή του στην παράταξη των αγγλοφίλων από το άλλο925 Η πολιτική τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι των Μ Δυνάμεων διέρχεται μέσα και από την προσέγγιση της στάσης του έναντι της Αυστρίας και της Ρωσίας Υιοθετώντας μία κοινή αρνητική στάση έναντι αυτών θα στρέψει τα βέλη του εναντίον της πρώτης στο πλαίσιο της ιδεολογικής διαπάλης μεταξύ ελληνισμού και ρωμαϊσμού Στη συνείδηση του κρητικού κληρικού δεν υπάρχει ουδεμία αμφιβολία ότι η Αυστρία αντιπροσωπεύει την laquoσαθρά μερίδα τῆς

923 Περί της προσωπικότητος του Πατριάρχου Ιωακείμ Γrsquo βλ α) Κ Σπανούδη Ιστορικαί Σελίδες Ιωακείμ ο Γrsquo τύποις αδελφών Γεράρδου Κωνσταντινούπολη 1902 και β) Β Σταυρίδη Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι οπ σ 228 ndash 307 Για την τοποθέτηση του Ιωακείμ Γrsquo έναντι του Επισκοπικού Ζητήματος βλ α) Χρ Καλαϊτζή Γεγονότα επί της εποχής των δύο πατριαρχιών Ιωακείμ του Γrsquo (Τριακονταετής Περίοδος 1880 ndash 1912) εκδ Μητροπόλεως Μύρων 3 2005 σ 191 ndash 227 και β) Α Νανάκη laquoΗ στάση του Πατριάρχη Ιωακείμ Γrsquo στο Επισκοπικό ζήτημα της Κρήτηςraquo στον τόμο Δημήτρια ΚΖrsquo Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Μακεδονία ndash Ὁ ἀπό Θεσσαλονίκης Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἰωακείμ Γrsquo ὁ Μεγαλοπρεπής Θεσσαλονίκη 1994 σ 285 ndash 304 924 Του ιδίου α) Το Επισκοπικό Ζήτημα οπ και β) Εκκλησιαστικά Κρήτης οπ σ 142 ndash 148 Η ως άνω πολιτικής υφής σύμπτωση μεταξύ Κουμουνδούρου και Ιωακείμ Γrsquo συνετέλεσε στην πλήρωση της επισκοπής Κωδωνίας και Αποκορώνου όπως και των λοιπών χηρευουσών εν Κρήτη επισκοπών της εποχής από την Εκκλησία χωρίς να υπάρξει διάθεση παρέμβασης εκ μέρους της ελληνικής Πολιτείας όσον αφορά την επιλογή των υποψηφίων Για την ιστορία αναφέρεται ότι στην ως άνω επισκοπή προεκρίθη ο ρωσόφιλος Ιερόθεος Πραουδάκης γεγονός που ενισχύει τα όσα ελέχθησαν σχετικώς προς τους πολιτικούς λόγους που επικουρικώς προς άλλους στέρησαν από τον Ζαννούβιο την δυνατότητα να εκλεγεί επίσκοπος στην γενέτειρά του 925 Δείγματα της φιλοαγγλικής στάσεώς του παρέχει ο Φαρμακίδης στην Απολογία του μέσα από τις θετικές κρίσεις του για τον Γυϊλφορδ ιδρυτή της Ιόνιας Ακαδημίας και το έργο που επετέλεσε για την μόρφωση των ελλήνων της περιοχής αλλά και για την εμπιστοσύνη που ο τελευταίος επέδειξε προς τον θεσσαλό κληρικό προσκαλώντας τον να διδάξει στην εν λόγω Ακαδημία Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 6 ndash 8 125 129 Δεν είναι άλλωστε τυχαία και η αντιπολιτευτική στάση του Φαρμακίδη προς τον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια απόρροια της πολιτικής εντάξεως των δύο ανδρών σε διαφορετικά ιδεολογικά στρατόπεδα Πάπυρος Λαρούς τ ΙΒrsquo εκδ Επιστημονική Εταιρεία των Ελληνικών γραμμάτων Πάπυρος 1964 σ 686 Ὰκρως κατατοπιστικό εν προκειμένω τυγχάνει σχετικό άρθρο του π Γεωργίου Μεταλληνού όπου μεταξύ άλλων λέγεται ότι ο Φαρμακίδης μέλος της παρατάξεως των αγγλοφίλων laquoμολονότι δέν φαίνεται ἀπληροφόρητος γιά τήν πραγματική ταυτότητα τῆς ἀγγλικῆς πολιτικῆς καί τήν ἀληθινή στάση της ἀπέναντι στην Ἑλλάδα προσαρμόζεται στό πνεῦμα τῆς τότε βρεττανικῆς πολιτικῆς σύμφωνα μέ τήν ὁποία μόνο ἡ Ἀγγλία μπρορούσε νά πραγματοποιήσει τά ἑλληνικά ὄνειραraquo Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσειςraquo οπ σ 14 ndash 16 Η τελευταία φράση του ως άνω αποσπάσματος ευρίσκεται στην ίδια γραμμή σκέψης με την άποψη του Ζαννουβίου ο οποίος θεωρούσε την Αγγλία ως την μόνη Προστάτιδα Δύναμη που εγγυάτο την ανεξαρτησία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους

203

χριστιανικῆς Δύσεωςraquo926 που ως όργανο του παπισμού αποσκοπεί στην διάβρωση του εθνισμού των ελλήνων μέσω της ενθάρρυνσης μεταξύ άλλων μεθόδων προσηλυτισμού για τη διάδοση της ετεροδιδασκαλίας σε ελληνικό έδαφος Επιπλέον η Αυστρία αντιδιαστελλόμενη προς τα φιλελευθερα κράτη της Αγγλίας και της Γαλλίας χαρακτηρίζεται ως laquoτυραννικήraquo δύναμη laquoΤοσαῦτα μέν ἡ φιλάνθρωπος Δύσις ὑπέρ τῶν ἀτυχῶν Ἑλλήνων διαπράττουσα διατελεῖ καί ὅμως ὑπάρχει καί ἐν αὐτῇ σύμμικτός τις τυραννία (Η Αὐστρία) ἐχθρά τῇ Ἑλλάδι καί ἐν αὐταῖς ταῖς δοκιμασίαις ἀναδειχθεῖσα ἡ προδοτική παράδοσις τοῦ ἐνδόξου πρωτομάρτυρος τῆς τῶν Ἑλλήνων ἐθνεγερσίας ἀρκεῖ αὕτη ὑπέρ τοῦ Παπισμοῦ ἐργαζομένη ζητεῖ ἐμμέσως τήν ἐξαφάνισιν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὁ τέ μέν τήν μόρφωσιν τοῦ κλήρου κωλύουσα τοῦ ἀγρύπνου ἐκείνου φύλακος τῆς τέ πίστεως καί τοῦ ἔθνουςmiddot ὁ τέ δέ τήν νεολαίαν παιδευομένην ἄγευστον τῶν τῆς πίστεως θέλουσα καί ἄλλοτε τόν προσηλυτισμόν ὑπερασπίζουσα ὅτι δέ σκοπός τῆς ἑτεροδιδασκαλίας εἶναι οὐχί ἡ ὀρθή τῶν δογμάτων ἑρμηνεία ἀλλ᾽ ἡ λύμανσις τοῦ πρωτίστου τοῦ Ἕλληνος ἀγαθοῦ τοῦ ἐθνικισμοῦ αὐτοῦraquo927 Το σημαντικό της υποθέσεως είναι ότι για τον Νίκανδρο όπως διαφαίνεται ξεκάθαρα από την ως άνω τοποθέτησή του το ορθόδοξο δόγμα αποτελεί συστατικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητος και αυτοσυνειδησίας των ελλήνων με αποτέλεσμα να απειλείται ο εθνισμός κάθε στιγμή που τίθεται εν αμφιβόλω το αυθεντικό περιεχόμενο της θρησκευτικής πίστεως του ελληνικού λαού Είναι προφανές ότι ο Ζαννούβιος χωρίς να υιοθετεί μία απολύτως αντιδυτική στάση ασπαζόταν εν μέρει την ανησυχία μερίδος του ελληνικού πνευματικού κόσμου της εποχής ως προς το σκέλος εκείνο που επεσήμανε την ύπαρξη laquoενδεχόμενων δογματικών κινδύνων από την δολιότητα των δυσσεβών Φράγκωνraquo928 υπό το πρίσμα πάντοτε μίας ιδεολογικής αναγνώσεως των παραμέτρων που άπτονταν της ως άνω προβληματικής ενταγμένης σε αμιγώς εθνοκεντρικά πλαίσια Η ως άνω αρνητική στάση του Νικάνδρου αποτελεί συνάρτηση της τοποθετήσεώς του έναντι του παπισμού Σε αυτό το καθαρώς ιδεολογικό πλαίσιο θεωρούμενη η Δυτική Εκκλησία εκλαμβάνεται ως το όχημα της διαδόσεως ενός επικίνδυνου για την υπόσταση του ελληνισμού εχθρού του ρωμαϊσμού Η αντιρωμαιοκαθολική κριτική του Ζαννουβίου έχει ως βάση και αφετηρία την πολιτική των Σταυροφοριών της Δυτικής Χριστιανοσύνης την οποία θεωρούσε επιζήμια όχι μόνο για την θρησκευτική πίστη αλλά και για αυτή την ίδια την εθνική υπόσταση των Ελλήνων Την άποψή του αυτή θα την εκφράσει μέσα από άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo την 5η Δεκεμβρίου 1859 και με αφορμή μία πληροφορία περί προσήλυτων στο δυτικό δόγμα929 κρητών

926 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 50 927 Οπ 928 Ι Χασιώτη Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και Εύρωπαϊκής πρόκλησης (Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2001 σ 222 Ο εν μέρει συμμερισμός της εν λόγω ανησυχίας τεκμηριώνεται στο ότι ο Ζαννούβιος δεν υιοθέτησε άλλες συναφείς πτυχές της αυτής αναγνώσεως των σχέσεων του ελληνικού στοιχείου με την Δύση που αφορούσαν είτε τον φόβο της ολοκληρωτικής διαβρώσεως της ορθόδοξης κοινωνίας από την laquoαθεΐα και ασέβειαraquo των οπαδών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης είτε την προσέγγιση της συνεχιζόμενης οθωμανικής κυριαρχίας ως laquoθείας δωρεάςraquo Χαρακτηριστικό δείγμα της τελευταίας αντίληψης αποτελούσε η Πατρική Διδασκαλία που εξετυπώθη στην Κωνσταντινούπολη το 1798 και εξέφραζε την επιχειρηματολογία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της εποχής εκείνης 929 Περί του προσηλυτισμού των ρωμαιοκαθολικών εις βάρος των ορθοδόξων άκρως κατατοπιστική τυγχἀνει η περίπτωση του Αγίου Ὸρους κατά το αrsquo μισό του 17ου αιώνα Φ Iωαννίδη laquoΠροσηλυτιστικές

204

Θα πει ο Ζαννούβιος μεταξύ άλλων τα εξής laquoἘν τοιαύτῃ λοιπόν διττή (δουλεία) ἀγανακτήσει εὐροῦσα lsquorsquoἡ περιάγουσα τήν θάλασσαν καί τήν ξηράν τοῦ ποιῆσαι ἕνα προσήλυτονrsquorsquo (Ματθ κγrsquo 15) Φαρισαϊκή μερίς τῆς Δύσεως τούς δυστήνους Κρήτας ἐσαγίνευσεν ὑπό τό δέλεαρ τῆς ὑπερασπίσεως τινάς τούτων άκάκουςmiddot ἀλλά τί πρῶτον τί δ᾽ ὕστατον τῶν κατά τῶν Ἑλλήνων ἀντιχριστιανικῶν πράξεων τῆς ψευδοδιδασκάλου ταύτης ἀναμνησόμεθα τήν κατά τό 1204 ἐπί τῆς Γrsquo Σταυροφορίας ὑπό τό πρόσχημα τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς Ἱερουσαλήμ ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὧν τάς Βανδαλικάς πράξεις Νικήτας ὁ Χωνιάτης (Ιστορ Βυζ Σελ 757) ἐκτραγωδεῖ τήν κατά τό 1439 χλεύασιν τῆς τε Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας καί τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας τήν ἀπάτην ἐπί τῇ ὑποσχέσει ἐπικουρίας μεταχειρισθείσα ἤ τήν χαράν ἥν ἠσθάνθη βλέπουσα τήν ἐξαφάνισιν τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἤ τά μύρια μέσα ἅπερ πρός τούς Τούρκους ἐμηχανεύσατο καί μηχανᾶται πρός ἐξόντωσιν καί τῆς ἐκκλησίας Τοιαῦτα λοιπόν ἡ Δυτική Ἐκκλησία ἀπό Μηχαήλ τοῦ Κηρουλαρίου κατά τῆς Ἀνατολικῆς διαπράξασα πῶς τολμᾶ νῦν νά φαίνηται ὑπερασπιστής τῶν δούλων ἑλλήνων ἀπατᾶται νομίζουσα ἄλλους ἐξαπατᾶν Ἀλλ᾽ ἐρωτῶμεν τήν Δυτικήν Ἐκκλησίαν ποῖοι καλοῦνται καί εἶναι σχισματικοί ἡμεῖς ἥ ἐκεῖνοι οἵτινες ἐτόλμησαν ν᾽ ἀποσχίσωσι ἀπό τούς κόλπους συγγενείας φιλίας καί πατρίδος συζύγους υἱούς θυγατέρας καί νά ἐνσπείρωσι μῖσος ἀδιάλλακτον μεταξύ αὐτῶνraquo930 Είναι δε τέτοια η ένταση της οργής του εναντίον των Σταυροφόρων ώστε θα χαρακτηρίσει την Ὰλωση της Πόλεως από τους Ὸθωμανούς το 1453 ως σωτηριώδες ορόσημο για την διάσωση της ιδιοπροσωπίας του ελληνισμού και του ορθόδοξου δόγματος931 Η ως άνω τοποθέτηση του Νικάνδρου διά της οποίας αμφισβητούνται τα κίνητρα και οι προθέσεις του παπισμού στην διευθέτηση του ελληνικού πολιτικού ζήτηματος θυμίζει μία αντίστοιχη δήλωση που έλαβε χώρα κατά τρεις αιώνες ενωρίτερα όταν ο επίσκοπος Κυθήρων Μαργούνιος laquoενας από τους πιό διακεκριμένους και πιο στενά συνδεδεμένους με τον ιταλικό κόσμο Ὲλληνες λογίους της εποχής του διατύπωνε επιγραμματικά την άποψή του για την στάση της Αγίας Ὲδρας ndashτου σπουδαιότερου σημαιοφόρου των lsquorsquoσταυροφορικώνrsquorsquo εκστρατειών- έναντι του ελληνικού στοιχείου lsquorsquoἩ Ρώμη φιλέλλην οὐδέποτε εἰ δέ ποτε ἀλλʼ οὐ πολύν χρόνονrsquorsquoraquo932 Η κριτική του Νικάνδρου έναντι της Δυτικής Εκκλησίας θα κορυφωθεί σε εκκλησιαστικό επίπεδο με ιδεολογικές σαφώς προεκτάσεις933 αναφορικώς με την πρακτική που η τελευταία ακολούθησε όσον αφορά το διοικητικό και ιεραρχικό εκκλησιαστικό σύστημα και τη διάθεσή της να άρχει και να

απόπειρες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Ὰγιον Ὸρος κατά τα έτη 1626 ndash 1641raquo Μακεδονικά 29 (1994) σ 120 ndash 131 930 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 41 ndash 42 Ο Νίκανδρος παραπέμπωντας στη Βυζαντινή Ιστορία του Νικήτα Χωνιάτη αναφέρεται στις Σταυροφορίες της Δύσεως εις βάρος της Ανατολής Βεβαίως εκ παραδρομής μάλλον εκλαμβάνει την Σταυροφορία του 1204 ως την Γrsquo αν και αυτή υπήρξε η Δrsquo κατά σειράν 931 Η εν λόγω τοποθέτηση του Νικάνδρου διασωζόμενη σε προμνημονευθέν άρθρο του με τίτλο laquoἩ Ἑκκλησία του Βασιλείου της Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo αναφέρεται στην κατάκτηση ελληνικών εδαφών από τους Ενετούς κατά την διάρκεια των Σταυροφοριών και τους κινδύνους περί διαβρώσεως της ορθόδοξη πίστης που προέκυψαν κατά την περί ου ο λόγος εποχή Βλ τα όσα ελέχθησαν προγενεστέρως στο παρόν κεφάλαιο σ 166 ndash 167 932 Ι Χασιώτη Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και Εύρωπαϊκής πρόκλησηςοπ σ 217 933 Οι ιδεολογικές προεκτάσεις σχετίζονται με την προσπάθεια που καταβάλλει ο Ζαννουβίος διά του άρθρου του να κινητοποιήσει τον νεοφερμένο στην Ελλάδα Βασιλέα Γεώργιο Αrsquo να αναλάβει δράση για την επιστροφή των εκκλησιαστικών πραγμάτων στην τροχιά της πολιτικής νομοθεσίας της βαυαρικής Αντιβασιλείας του 1833

205

κατεξουσιάζει επί των λοιπών χριστιανικών Εκκλησίων υιοθετώντας ένα μοντέλο άκρατου δεσποτισμού Σε προμνημονεύθεν άρθρο του περί laquoτοῦ πολιτεύματος τῆς Καθόλου Ἐκκλησίαςraquo το 1863 ο Ζαννούβιος θα ασκήσει δριμύτατη κριτική σε ιεροκρατικής και παποκαισαρικής φύσεως φαινόμενα934 που μορφώθηκαν στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας935 εκφράζοντας την ικανοποίησή του για την κατάλυση της laquoπαπικῆς τυραννίαςraquo936 μέσα από την ιστορική παρουσία τριών σημείων ndash σταθμών στη νεώτερη ευρωπαϊκή πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία της Μεταρρυθμίσεως937 της Γαλλικής Επαναστάσεως938 και του αγώνα της Ιταλικής Παλιγγενεσίας για ενοποίηση939 laquoἈλλά τήν άντιχριστιανικήν ταύτην τοῦ Πάππα τυραννίαν ὁ Μαρτίνος Λούθηρος (τῇ 20 Μαΐου 1483 γεννηθ) καί οἱ σύν αὐτῷ κατεκεραύνωσαν καί διεῖλονmiddot ἡ δέ Γαλλική ἐπανάστασις τῷ 1789 προεπηλάκισε καί ἡ τῶν Ἰταλῶν ἐξέγερσις τῷ 1859 σχεδόν ἐξηφάνισενraquo940

934 Η εν λόγω κριτική του Νικάνδρου δεν θα στραφεί μόνον προς την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Ὸπως θα φανεί σε επόμενο κεφάλαιο τα πυρά του κρητικού κληρικού με το ίδιο ακριβώς περιεχόμενο θα στραφούν και προς την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κοινός παρανομαστής της εν λόγω κριτικής η κατά τον Νίκανδρο εξάσκηση δεσποτισμού και η επίδειξη φαινομένων ματαιοδοξίας από την εκκλησιαστική εξουσία της Παλαιάς και της Νέας Ρώμης όπερ συνδέεται με το όλον διοικητικό σύστημα της εκκλησιαστικής ιεραρχίας που καθιερώθηκε από τους πρώτους ήδη χρόνους της βυζαντινής αυτοκρατορίας 935 Περι της δυτικής χριστιανοσύνης στους τρεις πρώτους χριστιανικούς αιώνες βλ Φ Ιωαννίδη laquoΟ Χριστιανισμός στη Δύση κατά τους τρεις πρώτους αιώνεςraquo στην Ιστορία της Ορθοδοξίας τ Αrsquo εκδ Road 2009 σ 478 ndash 525 936 Εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 1 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3 937 Η πρώτη κατά χρονολογική σειρά ευμενή αναφορά του Νικάνδρου για τους Διαμαρτυρόμενους ευρίσκεται με μορφή υποσημειώσεως στο άρθρο του περί laquoτῆς Ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τον Ὄθωναraquo τον Ιανουάριο του 1863 Εξ αφορμής του ζητήματος της διαδοχής του βαυαρού Ὸθωνα ο κρητικός κληρικός θα εκφράσει την συμπάθειά του προς τον λουθηρανικό κόσμο υπογραμμίζοντας α) τους ισχυρούς ιστορικούς δεσμούς που διεμορφώθησαν κατά τις επαφές μεταξύ της Ὸρθοδόξου Εκκλησίας και των Λουθηρανών θεολόγων περί τα τέλη του 16ου αιώνος β) την προσφορά της Ιονίου Ακαδημίας στην κατάρτιση ικανού ορθόδοξου κλήρου γ) τις ευμενείς κρίσεις προτεσταντών διανοουμένων υπέρ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και δ) την κατ᾽ οικονομίαν και κατ᾽ ανάγκην εξυπηρέτηση των εν Ελλάδι διαβιούντων οπαδών του Λουθηρανισμού από τον κλήρο της Ὸρθόδοξης Εκκλησίας κατά την τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων τους Καί τίνος κλήρου τάς εὐλογήσεις εἰς γάμους τάς βαπτίσεις τῶν τέκνων τάς εὐχάς εἰς τάς ταφάς οἱ ἁπανταχοῦ τῆς Ἑλλάδος ἐνοικοῦντες διαμαρτυρόμενοι ἀποδέχονται ἤ τοῦ τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔναυλα εἰς ἔτι ἠχοῦσι τά ἐν δημοσίοις συλλόγοις ὑπό σοφῶν θεολόγων προτεσταντῶν ἐκφωνούμενα δοκίμια ὑπέρ τῆς ἐκκλησίας ἡμῶν ἐκ τοῦ γόνου ἡμῶν τῆς Ἀλβιόνης ἐλπίζομεν λοιπόν τήν θρησκευτικήν καί ἠθικήν ἡμῶν ἀνάπλασινraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 Περί της πρακτικής της ταφής των εν Ελλάδι αποβιωσάντων ετεροδόξων οι οποίοι δεν είχαν την δυνατότητα να ενταφιαστούν από κληρικούς του δόγματος που οι ίδιοι πρέσβευαν διαλαμβάνει σχετικώς η εγκύκλιος της ΙΣΕΕ (αριθ Πρωτοκ 1621343 και ημερομ 15η Μαρτίου 1891) που εξεδόθη επί των ημερών του Μητροπολίτου Αθηνών Γερμανού Καλλιγά Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 437 938 Για την Γαλλική Επανάσταση βλ Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 15 ndash 22 939 Η σχετική αναφορά του Ζαννουβίου αφορά την διαδικασία ενοποιήσεως των μέχρι τότε κατακερματισμένων ιταλικών κρατιδίων σε ένα ενιαίο κράτος όπερ επετεύχθη χάριν στον Πεδεμόντιο ηγέτη Καβούρ το 1859 ndash 1860 Ι Κολιοπούλου Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία οπ σ 200 ndash 204 και Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 52 ndash 54 61 - 63 940 Εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 1 Νοεμβρίου 1863 οπ Πρόκειται για την δεύτερη και τελευταία θετική αναφορά του Ζαννουβίου περί των Διαμαρτυρομένων Αξίζει ωστόσο να επισημανθεί ότι σε ολόκληρο τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας απουσιάζει οποιαδήποτε αρνητική αναφορά του Νικάνδρου σε προσηλυτιστικές ενέργεις προτεσταντών εις βάρος του πληρώματος της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας Το γεγονός αυτό αντιδιαστελλόμενο προς τις αντίστοιχες κρίσεις του κρητικού κληρικού περί των προσηλυτιστικών σκοπιμοτήτων που ο παπισμός και η αυστρική εξωτερική πολιτική υπηρετούσαν και εφήρμοζαν στο ελληνικό κράτος τυγχάνει αξιοπρόσεκτο διότι υποδηλώνει την συμπάθεια του συγγραφέα του Κώδικα προς τους διαμαρτυρόμενους όπερ επεξηγεί εν πολλοίς τις επιδράσεις κυρίως επί της θεολογικής αλλά και της ιδεολογικής του σκέψεως σε σημεία που σημειώνεται απόκλιση από την ορθόδοξη διδασκαλία και παράδοση Την ως άνω διπλή μεθοδολογία επί του θέματος δυνάμεθα τηρουμένων βεβαίως τω αναλογιών να επισημάνουμε και στο κατηχητικό σύγγραμμα του Νικάνδρου όπου ως ελέχθη στο σχετικό κεφάλαιο ο κρητικός κληρικός δεν εφείσθη χώρου για να αναφερθεί έστω και λεπτομερώς σε

206

Ως δείγμα της αποστροφής του Νικάνδρου προς τά έθιμα και τις πρακτικές της Δυτικής Εκκλησίας θα μπρορούσε να επισημανθεί η αναφορά του σε άρθρο στην Εφημερίδα laquoΑὐγήraquo τον Ιανουάριο του 1858 περί των τελουμένων (εθίμων) κατά την ημέρα των Θεοφανείων στον Πειραιά Ο Ζαννούβιος ασκώντας κριτική σε επιμέρους στοιχεία της τελετής όπως οι εκκλησιαστικές πομπές η σημαιοφορία των πλοίων ο κρότος των τηλεβόλων η κατάδυση του σταυρού στην θάλασσα και η ανάδυσή του από ημίγυμνους κολυμβητές θα τονίσει μετ᾽ εμφάσεως την δυτική προέλευση του εθίμου επικρίνοντας την πραγματοποίησή του από τους ποιμένες της Ορθόδοξης Εκκλησίας laquoὅτι ὅμως τό ἔθος τοῦτον εἶναι ὅλως ἀλλότριον τῆς Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας ἡ ἐκκλησιαστική ἱστορία καί ἡ παράδοσις αὐτή ἐπιβεβαιοῖ ἀλλ᾽ ὅτι λεληθότως ὥσπερ καί ἄλλα πολλά ἐκ τῆς Δύσεως ἦλθε τό λυπηρότερον ὅτι καί σήμερον ἐκτελεῖται ὑπό τῆς ἐλευθέρας ἐκκλησίαςraquo941

Η ως άνω εκτίμηση του Ζαννουβίου περί του παπισμού και της Αυστρίας με ενδιάμεσο συνδετικό κρίκο την προώθηση του ρωμαϊσμού αποτελούσε απλώς και μόνον τον ένα πυλώνα της επικριτικής στάσεώς του στο ζήτημα που άπτεται της τοποθετήσεώς του έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής Την δεύτερη αντίστοιχη περίπτωση θα αποτελέσει η Ρωσία και η εξωτερική της πολιτική που αποσκοπούσε κατά τον κρητικό κληρικό στην προώθηση ενός ακόμη επικίνδυνου αντιπάλου για τον ελληνισμό του πανσλαβισμού Ο Νίκανδρος θεωρώντας τη σχέση Ελλάδος και Ρωσίας μέσα από την αντιθετική ndash ανταγωνιστική προοπτική του ελληνισμού και του πανσλαβισμού θα εκφράσει για πρώτη φορά την άποψή του εν προκειμένω στα 1860 Για τον κρητικό κληρικό τυγχάνει αδιανόητο το γεγονός ότι ένα χριστιανικό έθνος η Ρωσία στρέφεται εναντίον ενός ομοδόξου λαού επιθυμώντας να διεμβολήσει την αξεδιάλυτη γι᾽ αυτόν σχέση ελληνισμού και χριστιανισμού όπως αυτή διαμορφώθηκε στο διάβα των αιώνων laquoΚαί ὅμως ὑπάρχουσιν ἔθνη χριστιανοί λεγόμενοι οἵτινες τόν Χριστιανισμόν κατά τοῦ Χριστιανισμοῦ ὁποία βεβήλωσις τήν ἱεράν γλῶσσαν κατ᾽ αὐτῆς ταύτης προσβαλλόμενοι προσπαθοῦσι τήν τῶν ἀπό δέκα καί ἐννέα ἤδη αἰώνων συζουσῶν ψυχῶν διάζευξιν τοῦ προγονικοῦ ἡμῶν κλέους τοῦ Ἑλληνισμοῦ Καί ἡ μέν Ἄρκτος (ἡ Ρωσσία) ὑπό τό ἔνδυμα προβάτου προβαλοῦσα ἡμῖν τό ὁμόδοξον ζητεῖ νά μάς καταπίῃraquo942

Ο Νίκανδρος επιπλέον εκφράζει την εκτίμηση ότι ο απαρέγκλιτος στόχος της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής όπως αυτή εξεδηλώνετο διά μέσου των κατά καιρούς ρωσοτουρκικών πολέμων συνίστατο στην εκπλήρωση των οραμάτων του Μεγάλου Πέτρου για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης με το πρόσχημα της όποιας συμβολής της Ρωσίας στην επίλυση του ελληνικού ζητήματος πιστοποιώντας έτι περαιτέρω την στροφή του προς τις πολιτικές Δυνάμεις της Δύσεως Η εν λόγω άποψή του συμπυκνούται στο απόσπασμα που

παρεκκλίσεις της ρωμαιοκαθολικής θεολογικής σκέψης και εκκλησιαστικη ς πρακτικη ς καθtimes ην στιγμήν δεν επραγματοποίησε αναλόγου περιεχομένου σχόλια για τους Προτεστάντες 941 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 46 Το άρθρο τούτο δεν ευρέθη στην εφημερίδα laquoΑὐγήraquo της 11ης Ιανουαρίου 1858 όπως δηλώνεται σχετικά στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας ούτε και στα κάτωθι φύλλα αυτής α) της 9 (Πέμπτη) Ιανουαρίου 1858 αρ 144 έτος Αrsquo και β) της 13 (Δευτέρα) Ιανουαρίου 1858 αρ 146 έτος Αrsquo Σημειώνεται ότι στην εν λόγω εφημερίδα ο Ζαννούβιος δημοσίευσε μόνο δύο από τα άρθρα του αμφότερα από την πρώϊμη φάση της αρθρογραφίας του Το δεύτερο εξ αυτών αφορούσε την έδρα της Δογματικής στην Θεολογική Σχολή Αθηνών Το γεγονός ότι μετά το 1858 ο Νίκανδρος επέλεξε άλλα έντυπα μέσα της εποχής για να εκφράσει τις απόψεις του συνδέεται μάλλον με τον γενικότερο προσανατολισμό της εφημερίδος Αυγή η οποία έφερε κατά το πρώτο έτος της κυκλοφορίας της την ένδειξη laquoἘφημερίς τῶν εἰδήσεων καί τοῦ ἐμπορίου ἐκδιδομένη κάθε Δευτέραν Τετάρτην Πέμπτην καί Σάββατονraquo 942 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 49

207

ακολουθεί laquoἐν τοῖς κατά καιρούς πολέμοις κατά τῆς Τουρκίας ὑπ᾽ οὐδενός ἄλλου αἰσθήματος ὡρμᾶτο ἤ εἰς τήν ἀκριβῆ πλήρωσιν τοῦ Προφήτου αὐτῆς lsquorsquoἩ ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔλεγεν ὁ Μέγας Πέτρος ἔσται ὁ θρίαμβος τοῦ τσάρου Τῷ 1770 ἐπί Ὀρλώφ πολλούς Ἤρωας τῆς τε εὐάνδρου Πελοποννήσου καί τῆς Ἡρωϊκῆς Κρήτης θύματα τοῦ σκοποῦ αὐτοῦ προσέφερε τῷ 1828 ἐπί Ἀλεξάνδρου Αrsquo εἰ μή τήν ὀρμήν αὐτῆς ἡ Δύσις ἀνεχαίτιζε ὁ χρησμός πρός ὄλεθρον τῶν Ἑλλήνων ἐπληροῦτο και τέλος τῷ 1854 εἰ μή μυριάδες πολλαί ἐνδόξων Γάλλων Ἄγγλων καί Σάρδων τό αἷμα αὐτῶν ἐν τῇ Τουρκικῇ ἔχεον τό πᾶν ᾢχετο ὁ Πανσλαβισμός τῇ ἁλώσει τῆς Κωνσταντινουπόλεως τόν ἑλληνισμόν ἄν ἐσκότιζεraquo943

Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι η άποψή του για τον πανσλαβισμό δημοσιεύεται σε μία εποχή όπου η ως άνω ιδεολογία άρχιζε μετά την αρνητική για τα συμφέροντα της Ρωσίας έκβαση του Κριμαϊκού πολέμου944 να αναδεικνύεται σε κυρίαρχο πολιτικό και ιδεολογικό κίνημα που κήρυττε την ένωση των σλαβικών φυλών υπό το σκήπτρο της laquoἌρκτουraquo945 Τότε ακριβώς δηλαδή που συντελέσθηκε η αλλαγή προσανατολισμού946 της ρωσικής πολιτικής διά της οποίας η Ρωσία πλέον από Προστάτιδα Δύναμη όλων των χριστιανικών πληθυσμών που διαβιούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετεβλήθη σε ηγέτιδα μόνο των χριστιανών Σλάβων της Βαλκανικής Αυτό το λεπτό σημείο μεταβολής της ως άνω πολιτικής έχοντας κατά νουν προφανώς ο Ζαννούβιος θα τονίσει τα εξής laquoἀλλ᾽ ἡ πρώτη (Ἄρκτος) ἀπελπισθεῖσα πλέον εἰς τό δουριάλωτον τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἰς ἕτερον μᾶλλον ἐπικίνδυνον ἐτράπη μέσον τῇ ἀνεγέρσει τῶν ἐθνικοτήτων διά τῶν παγιδευτικῶν δώρων αὐτῆς

943 Οπ σ 49 ndash 50 Στο εν λόγω απόσπασμα ο Ζαννούβιος αναφέρεται σε τρία ξεχωριστά πολεμικά γεγονότα στα οποία μετείχαν είτε άμεσα είτε έμμεσα η Ρωσία και η Τουρκία α) την αποτυχημένη εξέγερση των Ορλωφικών το 1770 στην Πελοπόννησο με την εμπλοκή ρώσων αξιωματούχων της Μ Αικατερίνης β) τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828 ndash 1829 τον οποίο κήρυξε εναντίον της Πύλης ο τσάρος Νικόλαος ο Αrsquo (1825 ndash 1855) και όχι ο Αλέξανδρος ο Αrsquo (1801 ndash 1825) όπως εσφαλμένα αναφέρει ο Ζαννούβιος και ο οποίος οδήγησε στην ευνοϊκή για τα ρωσικά συμφέροντα Συνθήκη της Ανδριανούπολης της 14ης Σεπτεμβρίου 1829 και γ) την έναρξη του Κριμαϊκού πολέμου (1853 ndash 1856) ο οποίος απετέλεσε πλήγμα για τα επεκτατικά σχέδια της Ρωσίας και έληξε επισήμως με την υπογραφή της Συνθήκης του Παρισίου της 30ής Μαρτίου 1856 Για τις Ρωσοτουρκικές συρράξεις βλ σχετικό άρθρο του Α Ζενάκου με τίτλο laquoΡωσοτουρκικές Συνθήκες ως το Συνέδριο του Βερολίνου του 1878raquo την 05102003 στην εφημερίδα laquoΤο Βήμαraquo 944 Περί του Κριμαϊκού πολέμου βλ Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 58 ndash 61 Σημειωτέον ότι ο Φαρμακίδης ετάσσετο εναντίον της εμπλοκής της Ελλάδος στον εν λόγω πόλεμο υιοθετώντας στάση απόλυτης και αυστηρής ουδετερότητας επί του ζητήματος Στην τοποθέτηση αυτή κατέληγε θεωρώντας ότι δεν θα έπρεπε η Ελλάδα να πολεμήσει στο πλευρό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εναντίον μίας Προστάτιδος Δύναμης (Ρωσία) η οποία διά της συνθήκης της Ανδριανουπόλεως (1829) υποχρέωσε την Υψηλή Πύλη κατά το πρόσφατο παρελθόν να αναγνωρίσει την πολιτική και εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδος Ως γνωστόν η εν λόγω τοποθέτηση του Φαρμακίδη υπήρξε η αιτία για να κατηγορηθεί ως δειλός και φιλότουρκος Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 238 ndash 240 Τούτο τυγχάνει ευεξήγητο δεδομένου ότι οι αντιδράσεις εναντίον της πολιτικής επιλογής του Ὸθωνα να εμπλακεί ενεργά στον ως άνω πόλεμο τελούσαν στην πραγματικότητα υπό την καθοδήγηση της αγγλικής πολιτικής Και ο Φαρμακίδης ως αγγλόφιλος δεν θα μπορούσε να ακολουθήσει διαφορετική στάση Δ Σταματόπουλου Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση οπ σ 213 945 Θα πρέπει να διευρινισθεί ότι ο Ζαννούβιος στο πλείστο μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας και της σχετικής αρθρογραφίας του χρησιμοποιεί την λέξη laquoἌρκτοςraquo για να υποδηλώσει την Ρωσία και την πολιτική της 946 Στ Παπαδόπουλου laquoὉ Κριμαϊκός πόλεμος καί ὁ Ἑλληνισμόςraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo οπ σ 167 ndash 168 Για τον πανσλαβισμό και τα σχέδιά του βλ α) Οπ σ 299 κ ε β) Θ Μ Λάσκαρη Το Ανατολικόν ζήτημα (1800-1923) τ Αrsquo Θεσσαλονίκη 1978 σ 228 - 246 γ) Γ Κονιδάρη Η άρσις του βουλγαρικού σχίσματος 1930 ndash 35 και 1945 Θεσσαλονίκη 1950 σ 16 - 38 και δ) Γ Αλεξιάδου Ο Πανσλαβισμός Αθήνα 1980 Ευρύτερο χαρακτήρα έχει η μελέτη του Ν Ι Μοσχόπουλου Πανσλαβισμός και Ελληνισμός Αrsquo και Βrsquo Αθήνα 1978

208

προσπαθεῖ νῦν νά ἐπιτύχῃ τοῦ ποθητοῦ lsquorsquoΑἱ Σλαβικαί φυλαίrsquorsquo λέγει lsquorsquoπρέπει ν᾽ ἀναστήσωσι Βασίλειον ἴδιονrsquorsquoraquo947

Ο Νίκανδρος επικεντρώνοντας περισσότερο στη στόχευση της ως άνω ιδεολογίας δεν θα εστιάσει την κριτική του στα περί της νομιμοποιήσεως αυτής την οποία θεωρούσε άλλωστε ως φυσικόν τι γεγονός ανάλογο προς τις αντίστοιχες αξιώσεις του ελληνικού έθνους Το ενδιαφέρον του θα επικεντρωθεί στο εύρος και την τροχιά που καλούνταν ο πανσλαβισμός να διαγράψει διεκδικώντας ακόμη και περιοχές της Θεσσαλίας που γειτνίαζαν με τα μέχρι τότε σύνορα της Ελλάδας Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης ο κρητικός κληρικός θα ασκήσει κριτική εναντίον των πολιτικών επιλογών του Ι Καποδίστρια σε εδαφικής υφής ζητήματα του νεοσύστατου κράτους υπολαμβάνοντας τον πρώτο Κυβερνήτη ως φορέα προωθήσεως των πολιτικο ndash ιδεολογικών προτεραιοτήτων και επιδιώξεων της ρωσικής πολιτικής σε βάρος των συμφερόντων του ελληνικού έθνους laquoἐκ τούτων ἐξηγεῖται καί ἡ διαγωγή τοῦ ἀτυχοῦς Κυβερνήτου οὗτος ὑπηρετῶν τήν ἀνθελληνικήν ταύτην γνώμην παρεώρα τάς ἐνδόξους Ἀθήνας ἀπέδωκε τῇ τυρρανίδι τήν Ἠρωϊκήν Κρήτην καί ἐβούλετο Ἡγεμονίαν τῷ Σουλτάνῳ ὑποτελή μόνην τήν Πελοπόννησον ἀναδεῖξαι ἵνα εὐκολώτερον ἐν ἀποτυχίᾳ τοῦ δόρατος ἡ φίλη αὐτῷ Ἄρκτος πᾶσαν τήν τῶν Ἑλλήνων γῆν ὑφ᾽ ἑαυτήν καταστήσῃraquo948

Η πρώτη τοποθέτηση του Ζαννουβίου επί του θέματος θα καταλήξει με μία αισιόδοξη εκτίμηση υπερνικήσεως της ως άνω απειλής ή οποία κατά την γνώμη του εδραζόταν στην ποιοτική ανωτερότητα του ελληνισμού έναντι της πανσλαβιστικής ιδεολογίας laquoμάτην ὁ Πανσλαβισμός διαφθείρει τινας τῶν ἀναξίων ποιμένων τῆς ἑλληνικῆς ἑκκλησίας πρός ἐξόντωσιν τοῦ ἐθνισμοῦ ἡμῶν μάτην παρασύρει Προξένους τινας τῶν Ἑλλήνων διότι ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἀντιπροσωπεύει τό ὅλον οὐχί δέ τό ἄτομον ὁ Ἕλλην εἰ καί πολλάκις ὡς ἀδύνατος ἐνδίδει τῇ ἔξωθεν προσβολῇ διατηρεῖ ὅμως ἔσωθεν τό δίζυγον ἐκεῖνο πῦρ τόν τε ἑλληνισμόν καί χριστιανισμόν δι᾽ οὗ συνάρσει θείᾳ τούς ἀντιζήλους αὐτοῦ κατακαύσει τήν δέ δάδα πάλιν τοῦ πολιτισμοῦ καί τοῦ ἀληθοῦς χριστιανισμοῦ ἐν τῇ γενετείρᾳ αὐτῶν Γῇ ἀναδώσειraquo949

Η δεύτερη πιο έμμεση αυτή τη φορά αναφορά του Ζαννουβίου περί Ρωσίας σχετίζεται με μία υποσημείωση σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο του ίδιου έτους Και εν προκειμένω η Ρωσία συνδέεται με την προώθηση της ιδέας του πανσλαβισμού χαρακτηριζομένη ως laquoΜισέλληνraquo950 Η κριτική ωστόσο του κρητικού κληρικού επικεντρώνεται α) προς την διερμηνεύουσα την παραδοσιακή γραμμή της εποχής εφημερίδα laquoὁ Αἰώνraquo η οποία εκλαμβάνεται ως φερέφωνο επί πληρωμή των συμφερόντων της

947 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 50 948 Οπ σ 51 Ο Ζαννούβιος εκκινώντας από διαφορετική ιδεολογία αδικεί τον Καποδίστρια στο Κρητικό Ζήτημα δεδομένου ότι ο Κυβερνήτης ήδη από την 11η23η Σεπτεμβρίου 1828 με τό laquoὙπόμνημα ἐμπιστευτικόν πρός τούς ἀντιπροσώπους τῶν Τριῶν Συμμάχων Δυνάμεωνraquo θεωρούσε την Κρήτη αναπόσπαστο μέρος των ελληνικών συνόρων χαρακτηρίζοντάς την ως laquoτό ἔσχατον πρός μεσημβρίαν μεθόριον σκέπασμα τῶν ἄλλων τοῦ Αἰγαίου νήσωνraquo Α Δεσποτοπούλου laquoΟἱ ἐνέργειες τοῦ Καποδίστρια στό διπλωματικό πεδίο καί οἱ ἐξελίξεις τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος ἀπό τόν Σεπτέμβριο ὡς τόν Δεκέμβριοraquo στην Ιστορία του Ὲλληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo οπ σ 512 Συγκρίνοντας την εν προκειμένω στάση του Ζαννουβίου προς την αντίστοιχη του Φαρμακίδη δύναται να λεχθεί ότι ο Ζαννούβιος υπήρξε κριτικότερος και αυστηρότερος δεδομένου ότι ο Θεόκλητος δεν εξαπέλυσε εναντίον του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος κατηγορίες για εξυπηρέτηση αντεθνικής πολιτικής εντάσσοντας την όποια επιφυλλακτική στάση την προς αυτόν σε αμιγώς ιδεολογικά πλαίσια και υποστηρίζοντας ότι laquoαἱ πολιτικαί τῶν ἀρχαί δέν ἠδύνατο νά συμπέσωσινraquo Δ Μπαλάνου Θεόκλητος Φαρμακίδης οπ σ 19 949 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 950 Οπ σ 54

209

Ρωσίας αλλά και β) προς τον εκδότη αυτής Ιωάννη Φιλήμονα καυτηριάζοντας την άποψη της εφημερίδας ότι οι Μακεδόνες ανήκαν στην σλαβική φυλή laquoἩ ἐφημερίς lsquorsquoὁ Αἰώνrsquorsquo ρουβλίοις ῥωσσικοῖς ἀμειβομένη ἐστίν ὁ ὑπερασπιστής τῆς Μισελλήνου ῥωσσίας ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ ἑλλάδι τά πάντα πρός τό συμφέρον γράφουσα καί κατά τήν περίστασιν ταύτην βουλομένη νά ὑπερασπισθῇ τήν ἰδέαν τοῦ Πανσλαβισμοῦ δέν ἠδυνήθη μέν τότε τῶν πραγμάτων ὄντων νά γράψῃ ἐξετέλεσεν ὅμως τοῦτο μετά τήν ἡσυχίαν τῶν δικαίως ταραχθέντων ἑλληνικῶν καρδιῶν ἀποδείξας ὅτι Σλάβοι εἰσίν καί αὐτοί οἱ Μακεδόνεςmiddot καί ὅμως λέγει ὅτι ἐστίν ἕλλην ὀρθοδοξότατος ὁ φαρισαῖος Ἰωάννης Φιλήμωνraquo951

Οκτώ έτη αργότερα το 1868 σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo για το Κρητικό Ζήτημα ο Ζαννούβιος θα κλιμακώσει την ένταση των επικριτικών σχολίων του εναντίον της Ρωσίας λέγοντας ότι laquoοἱ μάλλον ἐχθροί τῶν ἑλλήνων εἰσίν οἱ ῥῶσσοιraquo952 Στην σκέψη του η εστίαση του ζητήματος σε σαφώς ανταγωνιστικά πλαίσια συμβαδίζει με την ενεργοποίηση υπό της ρωσικής πολιτικής των πανσλαβιστικών σχεδίων στην περιοχή της Βαλκανικής επί τσάρου Αλεξάνδρου Βrsquo953 Ο κρητικός κληρικός θα διατυπώσει αυτή τη φορά πλέον ξεκάθαρα την θέση που και νωρίτερα εξέφρασε περί εφευρέσεως του ιδεολογήματος του πανσλαβισμού ως εναλλακτικής μορφής της ρωσικής πολιτικής που θα πραγμάτωνε τα σχέδια του Μεγάλου Πέτρου για κατάληψη της Κωνσταντινούπολης954 Τον δε Ιούνιο του 1872 με αφορμή τη δημοσίευση άρθρου του στην εφημερίδα laquoΜέριμναraquo με τίτλο laquoΟἱ Βούλγαροιraquo ο Νίκανδρος θα αναφερθεί για τελευταία φορά στο ζήτημα και θα στοχοποιήσει την Ρωσία ως υπεύθυνη για τη ψυχρότητα που σταδιακά επήλθε στις σχέσεις ελλήνων και βουλγάρων με αφορμή το εκκλησιαστικό καθεστώς των τελευταίων και τη σχέση τους με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως καθιστώντας για μία ακόμη φορά έκδηλη τη σύνδεση της Ρωσίας με την ιδεολογία του πανσλαβισμού Το σχετικό απόσπασμα του άρθρου το οποίο σημειωτέον είναι ένα από τα ελάχιστα άρθρα του Ζαννουβίου που φέρει κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ταυτότητας του συντάκτη του (ΝΖ) έχει επί λέξει ως εξής laquoἔρχεται ἀνά δώδεκα ἤδη ἐτῶν τοῦ 1860 ὀρθόδοξος χριστιανική δύναμις ἐκ τοῦ Βορρᾶ νά ἐπιβάλλῃ ψυχρότητα μεταξύ Βουλγάρων καί Ἑλλήνωνraquo955

951 Οπ Είναι ωστοσο αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος δεν προέβη στην δημοσιοποίηση της κριτικής του εναντίον της εφημερίδος ο laquoΑἰώνraquo και των εκδοτών αυτού μέσα από τα έντυπα μέσα της εποχής Και τούτο διότι το απόσπασμα αυτό ευρίσκεται μόνο στον ανέκδοτο Κώδικα Αυτοβιογραφίας του καθώς απουσιάζει από το αντίστοιχο άρθρο του κρητικού κληρικού που είδε το φως της δημοσιότητας στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 19 (Τετάρτη) Οκτωβρίου 1860 αρ 2920 έτος ΚΘrsquo σ 2 - 3 Ο Ιωάννης Φιλήμων (1798 ndash 1873) διαπρεπής έλληνας δημοσιογράφος και ιστορικός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη Υπήρξε ιδρυτής της εν Αθήναις εφημερίδος laquoΑἰώνraquo laquoὄργανον τῆς ρωσιζούσης τότε πολιτικῆς μερίδοςraquo Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Γrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1933 σ 933 952 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 103 Η ρήση αυτή του Νικάνδρου ευρίσκεται ως υποσημείωση στο άρθρο του με τίτλο laquoἝν δάκρυ τοῖς ἐν Κρήτῃ πίπτουσινraquo όπως αυτό διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Απουσιάζει δηλαδή η ρήση από το κείμενο που είδε το φως της δημοσιότητος στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo 15 (Παρασκευή) Μαρτίου 1868 αριθ 602 έτος Γrsquo σ 1 ndash 2 Σημειωτέον ότι το άρθρο κατακλείεται με τα αρχικά του κρητικού κληρικού laquoΝΖraquo 953 Το κίνημα του πανσλαβισμού άσκησε μεγάλη επίδραση στην ρωσική πολιτική κυρίως κατά την βασιλεία του Τσάρου Αλέξανδρου Βrsquo (1855-1881) τον οποίο ώθησε και στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 Η επιρροή των πανσλαβιστών μειώνεται βαθμιαία την εποχή του Αλέξανδρου Γrsquo(1881-1894) για να περιορισθεί η απήχησή του στα τέλη του 19ου αιώνα σε ομάδες της δεξιάς αντιπολίτευσης Φάσεις αναβίωσης θα γνωρίσει και πάλι τον 20ο αιώνα υπό την καθοδήγηση πλέον της ΕΣΣΔ Λεξικό Λαρούς εκδ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα τ 48 σ 73 - 74 954 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 955 Εφημ laquoΜέριμναraquo 6 Ιουνίου 1872 αρ 1096 έτος ΙΖrsquo σ 1 Το εν λόγω έντυπο το οποίο εφιλοξένησε μόνο το παρόν κείμενο του Νικάνδρου αυτοπροσδιορίζεται ως laquoἘφημερίς πολιτική καί φιλολογικήraquo και φέρει ως υπότιτλο το κάτωθι απόσπασμα του Δημοσθένη laquoΜία γάρ αὕτη σωτηρία καί πόλεως καί ἔθνους ἐστι τό

210

Η ως άνω αντιρωσική τοποθέτηση του Ζαννουβίου θυμίζει σε πολλά σημεία της την αντίστοιχη τοποθέτηση του Θεόκλητου Φαρμακίδη Ο αντιρωσόφιλος956 θεσσαλός κληρικός αναφερόμενος στην laquoπανσλαβιστική ιδέαraquo την τοποθετούσε χρονικά στο τέλος του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828 ndash 1829 προσδίδοντας σε αυτή σαφή ανθελληνικό χαρακτήρα και προσεγγίζοντάς της μέσα από ένα καθαρώς ανταγωνιστικό πλαίσιο το οποίο έθετε σε κίνδυνο την ίδια την υπόσταση του ελληνισμού laquoΜόλις ἀνηγέρθη Ἑλληνικόν βασίλειον καί εὐθύς ἐγεννήθη ἄλλη ἱδέα καί αὐτή εἶναι ὅλως ἀντίθετος καί ἀντιπολέμιος τῇ παρ ἡμῖν λεγομένῃ Μεγάλῃ Ἱδέᾳ καί εἰς πραγματοποίησιν αὐτῆς γίνεται ἀδιαλείπτως μεγίστη ἐνέργεια Καί τίς ἡ μείζων αὕτη ἱδέα Ἡ ἱδέα τοῦ Πανσλαβισμοῦ Ὁ σλαβισμός ὑποβλέπων καί φθονῶν τόν Ἑλληνισμόν ὡπλίσθη εὐθύς εἰς τελείαν αὐτοῦ καταστροφήν ὄχι εἰς κώλυσιν τῶν προόδων αὐτοῦraquo957 44 Το Κρητικό Ζήτημα Πολιτική και ιδεολογική επανατοποθέτηση του αγγλόφιλου Ζαννουβίου

Η παράμετρος που αφορά την τοποθέτηση του Νικάνδρου έναντι του

πολιτικού ζητήματος της γενέτειράς του αποτελεί άμεση συνάρτηση της ως άνω υποενότητας δεδομένου του καθοριστικού ρόλου που οι Μεγάλες Δυνάμεις διεδραμάτισαν για τη διευθέτηση του λεγομένου Κρητικού Ζητήματος Στο πλαίσιο τούτο μάλιστα όπως θα φανεί κατωτέρω θα συντελεσθεί μία θεαματική μεταστροφή της γενικότερης στάσεως του κρητικού κληρικού εν προκειμένω όπερ αποτελεί σημαντικό σημείο τομής στη σκέψη του συγγραφέα του Κώδικα καθώς έρχεται να φωτίσει έτι περαιτέρω τη γενικότερη τοποθέτηση του έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων

Η πρώτη σχετική τοποθέτηση του Ζαννουβίου αφορά άρθρο του στην εφημερίδα laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo958 το έτος 1862 Αφορμή απετέλεσε η

προστατῶν ἀνδρῶν ἀγαθῶν καί συμβούλων σπουδαίων τυχεῖνraquo Το 1872 εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα Η τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι του Βουλγαρικού Ζητήματος θα εξετασθεί στο ΣΤrsquo Κεφάλαιο 956 Ενδεικτική εν προκειμένω τυγχάνει η αντίδραση του Φαρμακίδη στην απόφαση των ρωσικών πρεσβευτικών αρχών της Αθήνας να μήν παραστούν στις επίσημες τελετές που διοργανώθηκαν από το βαυαρικό καθεστως την 27η Ιουλίου 1833 με αφορμή την εγκατάσταση της πρώτης Ιεράς Συνόδου του Βασιλείου της Ελλάδος μετά από την αντικανονική ανακήρυξη της Αυτοκεφαλίας της laquoμόνοι οἱ τῆς Ρωσσικῆς πρεσβείας καί οἱ ἐκ τοῦ Ρωσσικοῦ ναυτικοῦ ἐγένοντο ἄφαντοι κατ᾽ ἐκείνην τήν ἡμέρανhellipἡ μή μετοχή αὕτη τῶν Ρώσσων εἶχεν μεγάλην ἐνέργειαν εἰς τάς ψυχάς τῶν Ἑλλήνωνhellipἐνομίσθη παρά πάντων ὕβρις ἐθνικήraquo Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 26 957 Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσειςraquo οπ σ 17 958 Παρά την σχετική έρευνα δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός του εν λόγω άρθρου στην εφημερίδα laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo για δύο λόγους α) οι πληροφορίες του Κώδικα Αυτοβιογραφίας περί της ημερομηνίας δημοσιεύσεώς του στην εν λόγω εφημερίδα τυγχάνουν εξαιρετικά ελλιπείς καθώς απουσιάζει οποιαδήποτε ένδειξη τόσον περί της χρονολογίας που αυτή έλαβε χώρα όσον και περί του φύλλου της εφημερίδας Δεδομένου ότι αφενός μεν ο Κώδικας διατηρεί μία αρκούντως αυστηρή χρονολογική σειρά ως προς την διαδοχή των γεγονότων αφετέρου δε το αμέσως προηγούμενο άρθρο είδε το φως της δημοσιότητας τον Ιανουάριο του 1862 και το αμέσως επόμενο τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους δυνάμεθα να υποθέσουμε ότι το υπο αναζήτησιν άρθρο εξεδόθη στο μεταξύ τούτων χρονικό διάστημα και β) η εν λόγω εφημερίδα του υπό εξέτασιν έτους τυγχάνει πλήρως κατεστραμμένη Ο laquoΦιλόπατρις Ἕλληνraquo αυτοπροσδιοριζόταν ως εφημερίδα πολιτική και φιλολογική η οποία εκδιδόταν μία φορά την εβδομάδα Στο συγκεκριμένο έντυπο ο Ζαννούβιος εδημοσίευσε μόνο ένα άρθρο το περι ου ο λόγος Παρά ταύτα το ως άνω άρθρο αποτελεί το πρώτο από εκείνα που συναπαρτίζουν το φυλλάδιο του Ν Ζαννουβίου Ποικίλα (οπ σ 1 - 3)

211

δημοσίευση στην laquoΓενική Ἐφημερίδα τῆς Ἑλλάδοςraquo959 της περιλήψεως ενός κείμενου του άγγλου ναυάρχου Σπρατ που επιχειρούσε μία περιγραφή της καταστάσεως στην Κρήτη Ο Ζαννούβιος θεωρώντας ανακριβή και προσβλητικά για τη γενέτειρά του τα όσα αναφέρονταν εν προκειμένω κινητοποιήθηκε συγγραφικά με σκοπό την αναίρεσή των και την προάσπιση της αληθείας επικαλούμενος τα πορίσματα της ιστορικής επιστήμης

Η πρώτη διαπίστωση του άγγλου Ναυάρχου για την καταγωγή των τουρκικής καταγωγής κατοίκων της Κρήτης από πρώην γηγενείς χριστιανούς της νήσου που ασπάσθησαν τον Μωαμεθανισμό θα θεωρηθεί από τον Ζαννούβιο ως ύβρη κατά των απογόνων των ελλήνων Και τούτο καθώς η αιτία κατά τον κρητικό κληρικό των ως άνω φαινομένων αρνησιθρησκίας εστιάζονται κυρίως στον αφόρητο ζυγό της δουλείας που επεβλήθη από τους οθωμανούς επί των κατοίκων της μεγαλονήσου και όχι σε εκούσια προσέλευση αυτών στην μουσουλμανική πίστη laquoμή ὑποφέροντες τόν ἀφόρητον ζυγόν μετήλλαξαν θρήσκευμαmiddot ἡ φορά τῶν πραγμάτων ἦν ἡ αἰτία οὐχί ἡ πρόθεσις ἄρα ὁ Ἄγγλος πλοίαρχος ἀβασανίστως ὑβρίζει ἀπογόνους τῶν Ἑλλήνωνraquo960

Σε υποσημείωση (που δεν διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας) επί του εν λόγω άρθρου ωστόσο ο Νίκανδρος θα παραδεχθεί άλλη μία αιτία που ευνόησε τα φαινόμενα της αρνησιθρησκείας στην γενέτειρά του Παραπέμποντας αυτολεξεί σε απόσπασμα γράμματος με ημερομηνία 5η Φεβρουαρίου 1877 του υποπροξένου της Βρεταννίας στα Χανιά Βάρκερ προς τον κόμητα Δέρβυ σύμφωνα με το οποίο laquoοἱ Κρῆτες Μωαμεθανοί λαλοῦσι πάντες ἑλληνιστί οὐδέ λέξιν ἐπίστανται τουρκικήν παρά τοῖς πλείστοις ἡ θρησκεία ὑπῆρξε πάντοτε πολιτικόν προνόμιον μᾶλλον ἤ πεποίθησις συνειδήσεως μόνος ὁ φόβος τῆς ἀπωλείας τῶν συμφερόντων ἐμπνέει αὐτοῖς μῖσος πρός τούς χριστιανούςraquo961 ο Ζαννούβιος θα ασπαθεί την ως άνω περιγραφή λέγοντας ότι laquoαὕτη ἐστίν ἀληθῶς ἡ ἀκριβής εἰκών τῶν τούρκων τῆς Κρήτηςraquo962

Η σύγχονη ωστόσο επιστημονική έρευνα δεν συμφωνεί εν προκειμένω καθώς επισημαίνει μία ευρύτατη περιπτωσιολογία ετερογενών κινήτρων που ώθησαν αρκετούς κρητικούς να μεταλλάξουν την θρησκευτική τους πίστη οικονομική εξαθλίωση φορολογία καταπιέσεις η ενδογενής ανάγκη του οθωμανικού κράτους για την παρουσία ισχυρού μουσουλμανικού πληθυσμού στην κατακτημένη Κρήτη οι συμφεροντολογικού περιεχομένου προσελεύσεις στον μωαμεθανισμό για την εξασφάλιση των κληρονομικών δικαιωμάτων των γηγενών επί των πατρικών τους περιουσιών το κίνητρο του κέρδους το αίσθημα απαισιοδοξίας που με τον καιρό εμπεδώθηκε στους κατοίκους της μεγαλονήσου από τις τουρκικές νίκες η επιείκεια με την οποία το Ισλάμ αντιμετώπιζε την ετεροδοξία ως και οι συναισθηματικοί δεσμοί από τους μικτούς γάμους μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων της εποχής963 Η ως άνω

959 Και το εν λόγο φύλλο της εφημερίδας (αριθμ 97) δεν εντοπίστηκε καθώς σύνολο το αρχείο της laquoΓενικῆς Ἐφημερίδος τῆς Ἑλλάδοςraquo δεν διασώζεται στο τμήμα των εφημερίδων-αρχείων της Βιβλιοθήκης της Βουλής στην οδό Λένορμαν ούτε και στο αντίστοιχο τμήμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης 960 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 64 961 Του ιδίου Ποικίλα οπ σ 4 962 Οπ 963 Μ Πεπονάκη laquoΕξισλαμισμοί και επαναχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645 ndash 1899)raquo Νέα Χριστιανική Κρήτη (Παράρτημα αρ 2) Ρέθυμνο 1997 σ 33 ndash 37 Για τα φαινόμενα των ατομικών και ομαδικών εξισλαμισμών στην Κρήτη όπου και εν προκειμένω τονίζεται ως λογος αρνησιθρησκίας η διάθεση τινών κρητικών για την διατήρηση της περιουσίας και των προνομίων τους βλ Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 287 ndash 290

212

μονομερής αντιμετώπιση των φαινομένων εξισλαμισμού από τον Ζαννούβιο θα πρέπει να αποδοθεί στην εθνοπατριωτική γραμμή προσεγγίσεως της ιστορίας τους εθνικούς μύθους και το ηρωϊκό πνεύμα του ρομαντισμού964 που διαμορφώνονταν στα εθνικά κέντρα γεγονός που αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα για τον Νίκανδρο να αποδεχθεί μία προσέγγιση του εν λόγω ζητήματος που θα ενείχε και ιδιοτελείς παραμέτρους για τους συμπατριώτες του και την ιστορία της γενέτειράς του Το δεύτερο σημείο τριβής μεταξύ του άγγλου Ναυάρχου Σπρατ και του Νικάνδρου εντοπίζεται στην εκτίμηση του πρώτου για τις αιτίες που προκαλούσαν το φαινόμενο των μικτών γάμων μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών στην μεγαλόνησο αποδίδοντας τούτο στο γεγονός ότι laquoἡ ἑλληνική γλώσσα λαλεῖται κοινῶς παρ᾽ ἀμφοτέροις ἕλλησί τε καί τούρκους καί ἐντεῦθεν προῆλθον γάμοι μεταξύ τῶν δύο ἐθνῶν ἐναντίον τῆς διαφορᾶς τῆς πίστεως αὐτῶν καί τῶν θρησκευτικῶν προλήψεωνraquo965 Ο Ζαννούβιος αντικρούοντας την ως άνω συλλογιστική θα τονίσει το ανυπόστατον αυτής και θα επισημάνει το βαρύ αντίτιμο που συνεπαγόταν για τον κάθε κρητικό η τέλεση ενός μικτού γάμου (εξορία εκ της νήσου ή και απώλεια της ζωής του) Βεβαίως θα αναγνωρίσει ότι υπήρξαν περιπτώσεις γάμων μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών θεωρώντας τούτες ως προϊόν πιέσεων και βίας εκ μέρους των ισχυροτέρων κατακτητών προς τις αδύναμες κρητικοπούλες laquoὅτι δῆλον ὅτι οἱ Τοῦρκοι συνεζεύγνυτο ἑλληνίσι μόνη ἡ βιαία ἀρπαγή ἤ ἡ αἰχμαλωσία ἐπραγματοποίειraquo966 Το τρίτο σημείο αντιπαραθέσεως αφορά τις απόψεις του Ναυάρχου Σπράτ για τον πληθυσμό της Κρήτης οι οποίες αναιρούσαν τους αντίστοιχους υπολογισμούς του Κυριάκου Κριτοβουλίδη όπως αυτές εξετίθεντο σε σχετικό σύγγραμμά του967 Ο Ζαννούβιος θα κατηγορήσει τον άγγλο ναύαρχο για αναξιοπιστία και για ελλιπή γνώση της πληθυσμιακής καταστάσεως στην Κρήτη δίνοντας την κάτωθι καυστική συμβουλή laquoἕκαστος εἰς τά ἑαυτοῦ

964 Ὲνας από τους βασικούς λόγους που ο ρομαντισμός από το 1830 και εξής χάρη και στην καταλυτική επίδραση του γερμανού φιλοσόφου Herder στην διαμόρφωση της κατεστημένης ελληνικής ιδεολογίας επεβλήθη στην νεοελληνική συνείδηση εις βάρος του νεοκλασικισμού ήταν το ανικανοποίητο των Ελλήνων από τις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων Κ Δημαρά Νεοελληνικός Διαφωτισμός οπ σ 293 ndash 299 Και το Κρητικό ζήτημα αποτελεί τον κατ᾽ εξοχήν χώρο όπου ο Νίκανδρος θα βιώσει έντονη απογοήτευση από τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων 965 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 966 Οπ 967 Πρόκειται για το έργο laquoἈπομνημονεύματα τοῦ περί Αὐτονομίας τῆς Ἑλλάδος πολέμου τῶν Κρητῶνraquo τον οποίο είδε το φως της δημοσιότητος το 1859 Σε αυτό γίνεται ο εξής πληθυσμιακός απολογισμός εν είδει συμπεράσματος laquoὅθεν καί μένει εἰς τά λοιπά χωρία πληθυσμός ἐκ 254250 ψυχῶν ἐξ ὧν τό πέμπτον μόλις εἰσίν Ὀθωμανοί οἱ κατοικοῦντες εἰς αὐτά διότι καί εἰς πολλά χωρία ἐξ αὐτῶν καί μάλιστα τά ὀρεινά ούδείς τῶν Ὀθωμανῶν σήμερον οἰκεῖraquo Κ Κριτοβουλίδου Ἀπομνημονεύματα τοῦ περί Αὐτονομίας τῆς Ἑλλάδος πολέμου τῶν Κρητῶν εκ του τυπογραφείου Αθηνάς Αθήνα 1859 σ 576 Ο Ζαννούβιος επικαλείται την εκτίμηση του Κριτοβουλίδη για την πληθυσμιακή απογραφή που πραγματοποιήθηκε το 1855 σύμφωνα με την οποία laquoἀναγράφει τούς κατοίκους εἰς Ἕλληνας μέν 223100 εἰς δέ τούρκους 79650 ὅπερ (ὁ Κριτοβουλίδης) παρέλαβεν ἐξ ἐπισήμων πινάκων τῆς τουρκικῆς Κυβερνήσεωςraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 72 Η ως άνω προσέγγιση φαίνεται να ανταποκρίνεται εν πολλοίς στην ιστορική πραγματικότητα της δεκαετίας του 1860 δεδομένου ότι και η απογραφή του 1858 που διενήργησε ο Βελή πασάς έδειξε αναλογία 4 προς 1 μεταξύ χριστιανών (215863) και οθωμανών (62138) Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 400 Ὰκρως διαφωτιστικό τυγχάνει και το ειδικό περί του θέματος σύγγραμμα του Ν Σταυράκη Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης μετά διαφόρων γεωγραφικών ιστορικών αρχαιολογικών εκκλησιαστικών κτλ ειδήσεων περί της νήσου (Αθήνα 1890) από το οποίο αντλεί τις σχετικές πληροφορίες ο Θ Δετοράκης Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι σχετικές πληροφορίες του Douglas Dakin ο οποίος αναφέρει ότι το 1866 στην Κρήτη διαβιούσαν 60000 μουσουλμάνοι κια 200000 χριστιανοί D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 168 Πρβλ Ι Διαμαντούρου laquoΚρήτηraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo οπ σ 411 ndash 412

213

περιορισθήτῳ ὁ Ἄγγλος δηλαδή περί Ἄγγλίας ὁ Ἕλλην περί Ἑλλάδος ἵνα μή καταγέλαστος καταφαίνηταιraquo968 Η στόχευση του Νικάνδρου εν προκειμένω αποσκοπούσε στην αναίρεση της εντύπωσης που διά της αναφοράς του άγγλου Ναυάρχου εδημιουργείτο περί ίσου πληθυσμού χριστιανών και μουσουλμάνων στην Κρήτη969 Μάλιστα θα επικαλεσθεί και σχετική αναφορά του άγγλου Προξένου των Χανίων Βάρκερ ο οποίος εν έτει 1877 αριθμούσε τους τουρκοκρητικούς σε 40000 με 50000970 Για τον συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας η εν λόγω ανεδαφική πληθυσμιακή εξίσωση μεταξύ των δύο κοινοτήτων που διαβιούσαν στην μεγαλόνησο αποτελούσε αφ᾽ ενός μεν τη βάση επί της οποίας εδράσθη ο Οργανικός Νόμος του 1868971 αφ᾽ ετέρου δε την αιτία των σκανδάλων που επακολούθησαν της εφαρμογής του972 Βεβαίως η ως άνω εκτίμηση του Ζανννουβίου θα πρέπει να ερμηνευθεί σε σχέση με τα προβλεπόμενα στο άρθρο ΙΒrsquo του ως άνω Νόμου περί ίσης αντιπροσωπεύσεως χριστιανών και μουσουλμάνων στην Γενική Συνέλευση των Κρητών δεδομένης της σημαντικής πληθυσμιακής δυσαναλογίας μεταξύ των δύο κοινοτήτων Η αντίδραση δηλαδή του Ζαννουβίου αφορά στο γεγονός ότι laquoοι 250000 περίπου του χριστιανικού πληθυσμού έστελναν 38 αντιπροσώπους ενώ οι 70000 του μουσουλμανικού 36raquo973 Το σημαντικό της ενασχολήσεως του Νικάνδρου με το εν λόγω θέμα ευρίσκεται σε μία υποσημείωση του εν λόγω άρθρου όπου διαφαίνεται για πρώτη φορά η υιοθέτηση κριτικής στάσης του αγγλόφιλου κρητικού κληρικού έναντι της ίδιας της Αγγλίας με αφορμή πάντοτε το Κρητικό Ζήτημα Ο Ζαννούβιος θα εντάξει τις ως άνω εκτιμήσεις του ναυάρχου Σπράτ στο πλαίσιο της εξυπηρέτησης των αγγλικών συμφερόντων θεωρώντας ότι απώτερος σκοπός της αγγλικής πολιτικής τυγχάνει η υποστήριξη της οθωμανικής κατακτήσεως και επικυριαρχίας επί της νήσου laquoὁ φιλαλήθης Ἄγγλος ἔπλασε ταῦτα τά ψεύδη ὑπείκων εἰς τό συμφέρον τῶν Ἄγγλων οἱ ἀγέρωχοι οὗτοι ἐποφθαλμιοῦσι τήν Κρήτην καί ἐπειδή δέν δύνανται νά τήν ἀπολαύσωσιν ὑποστηρίζωσιν ἀπό τοῦ 1830 τήν ἐπ᾽ αὐτῆς τυραννίαν τῶν φίλων αὐτῶν Τούρκων πάντα ταῦτα ἡ ἁρμονική φιλίωσις τῶν ἀντιθέτων τούτων ἐθνῶν τοιοῦτον σκοπόν ἐμφαίνουσιraquo974 Θα πρέπει βεβαίως να αναφερθεί ότι ο Νίκανδρος τον Μάρτιο του 1866 μέσα από άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo (δεν ευρέθη) με τίτλο laquoΤά δεινά τῶν Κρητῶν ὑπό τούς τουρκομάνους Πρός τούς Κρητικούς Τούρκουςraquo θα στρέψει το ενδιαφέρον του προς τον μουσουλμανικό πληθυσμό της γενέτειράς

968 Ζαννουβίου Νικάνδρου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 64 969 Περί της πληθυσμιακής και λοιπή κατάστασης του μουσουλμανικού στοιχείου στην Κρήτη κατά τον 19ο αιώνα βλ το κατατοπιστικό άρθρο του Μ Πεπονάκη laquoΗ παρακμή του Ισλάμ της κρήτης και οι προσπάθειες οργάνωσής του στην περίοδο 1821 - 1898raquo Πίστις δι᾽ ἀγάπης ἐνεργουμένη (Χαριστήριος Τόμος Σεβ Αρχιεπισκόπου Κρήτης κκ Τιμοθέου) εκδ Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Ηράκλειο 2001 σ 487 ndash 494 970 Σημειωτέον ότι η επίσημη απογραφή τέσσερα έτη μετά το 1881 ανεβίβαζε τους μουσουλμάνους της Κρήτης σε 72353 Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 401 971 Ο Οργανικός Νόμος ή Κανονισμός του 1868 απετέλεσε τη βάση για την διοίκηση της νήσου Κρήτης μεταξύ των ετών 1868 ndash 1878 Ι Χρηστάκη ndash Γ Πατεράκη Η Κρήτη και η Ιστορία της εκδ Καλέντη Αθήνα 1995 σ 305 ndash 307 Το πλήρες κείμενο του Νόμου ευρίσκεται στο σύγγραμμα του H Couturier H Κρήτη οπ σ 61 ndash 65 972 laquoἀλλ᾽ ἠ ἱσότης ἧν ἐπίνοια φαίνεται τοῦ Σπράτ ἡ δέ Πύλη παρεδέχθη ταύτην ὡς ἐπίσημον ἀπορρίψασα τήν ἐπί Βελῆ Πασᾶ ἧν καί ἐφήρμοσεν εἰς τόν κατά τῷ 1868 ἐκδοθέντα ὀργανικόν νόμον τῆς Κρήτης ἐπειδή παρεδέχθη ἴσους τούρκους καί χριστιανούς ἐντεῦθεν τά σκάνδαλαraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 72 973 Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 378 974 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 64

214

του σε μία προσπάθεια να εξασφαλίσει τη συμπαράστασή τους τους στον αγώνα του χριστιανικού πληθυσμού για ελευθερία Απευθυνόμενος προς αυτούς θα χρησιμοποιήσει το κρητικό ιδίωμα λέγοντας χαρακτηριστικά τα εξής laquoγιά τοῦτα οὖλα πρέπει νάρθετε μαζῆ μας γιά νά ζήσωμε πάντοτε ὁμάδι σάν καλοί πατριώταιςmiddot μήν ὀρπίζετε μπλιό ὅτι θ᾽ ἄρθῃ ὁ καλός καιρός˙ ἀπορπισθῆτε˙ ὁ καλός καιρός εἶναι ἡ ἐλευθεριά Γιά αὐτηνιδά τήν ἐλευθεριά ἐμεῖς τόσα χρόνια πολεμοῦμεmiddot γιά τήν ἐλευθεριά ἐσκλαβωθήκαμε˙ γιά τήν ελευθεριά ἐχάσαμε ὅτι εἴχαμε˙ γιά τήν ἐλευθεριά θά πάλι θ᾽ ἀποθάνωμε Τό λοιπόν πατριώταις βαγεστήσετε ἀπό τ᾽ ἀνατολίταις τούρκους κ᾽ ἔρθετε μαζύ μας γιά να ζήσετε καί τοῦ λόγου σας με τήν ἐλευθεριάraquo975 Ενδιαφέρον για το μουσουλμανικό στοιχείο της Κρήτης επέδειξε και ο Γεώργιος Ξενουδάκης Βουλευτής Κρήτης Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθούν κάποιες διαφορές μεταξύ του Νικάνδρου και του κρητικού βουλευτή επί του ζητήματος έστω αν και για τους δύο το ζήτημα της ενώσεως της Κρήτης με την Ελλάδα υπήρξε αδιαπραγμάτευτη σταθερά της ιδεολογικο-πολιτικής τους αυτοσυνειδησίας ο μεν Νίκανδρος αποκαλεί τους μουσουλμάνους κατοίκους της Κρήτης ως πατριώτες καλώντας τους να εγκαταλείψουν την αναφορά τους στην Υψηλή Πύλη και να συμπαραταχθούν με τους συμπατριώτες τους χριστιανούς ndash αγωνιστές στον αγώνα για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την επανάκτηση της ελευθερίας της κοινής πατρίδας των Ο δε Ξενουδάκης αποκαλεί τους μουσουλμάνους της Κρήτης laquoὌθωμανούςraquo και εστιάζει την επιχειρηματολογία του στο κήρυγμα ισότητας και ελευθερίας που θα απολαμβάνουν όλοι οι κάτοικοι της μεγαλονήσου ενταγμένοι στα σύνορα του ελληνικού κράτους976 Ως εκ τούτου η άποψη του Νικάνδρου ευρίσκεται στην τροχιά της εθνικής ολοκληρώσεως της Ελλάδας με την ένταξη και της Κρήτης σε αυτήν επί τη βάσει της θρησκευτικής ομοιομορφίας όπερ συνεπάγεται και την αλλαγή στάσης των μουσουλμάνων στο ζήτημα του κρητικού αγώνα για την ελευθερία Με άλλα λόγια ο Ζαννούβιος φρονούσε ότι για όσο χρονικό διάστημα οι εξισλαμισθέντες πληθυσμοί της Κρήτης παρέμεναν πιστοί στην μουσουλμανική θρησκεία δεν θα μπορούσαν να βρουν τη θέση που τους άρμοζε στην προσδοκόμενη πολιτική αλλαγή της μεγαλονήσου977 Πριν από την ως άνω παρέμβασή του διά της εφημερίδας laquoἈθηνᾶraquo τον Μάρτιο του 1866 ο Ζαννούβιος είχε ήδη αρθρογραφήσει περί Κρήτης με άρθρο978 του στην εφημερίδα laquoΕὐαγγελισμόςraquo τρία έτη νωρίτερα το 1863

975 Του ιδίου Ποικίλα οπ σ 5 976 Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 501 ndash 502 977 Θα πρέπει να λεχθεί ότι μετά την κρητική επανάσταση του 1896 που είχε ως αποτέλεσμα την απόσπαση της Κρήτης από τα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την αναγνώριση σε αυτήν του καθεστώτος της αυτονομίας υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής η Κρητική Πολιτεία (1896 ndash 1913) προσπάθησε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις της απρόσκοπτης και ειρηνικής συμβίωσης των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων της μεγαλονήσου Εντός του πλαισίου τούτου εν έτει 1898 ο επίσκοπος Ρεθύμνης Διονύσιος Καστρινογιαννάκης δυναμικός εκφραστής του νεοελληνικού εθνικισμού θα απευθύνει δύο επιστολές την πρώτη (8η Μαΐου 1898) προς τους μουσουλμάνους με στόχο τον καθησυχασμό των τελευταίων και την δεύτερη (7η Νοεμβρίου 1898) προς τον ορθόδοξο κλήρο και τους χριστιανούς της επαρχίας του προτρέποντάς τους να συμβάλλουν στη θεμελίωση κράτους δικαίου και ευνομίας Του ιδίου laquoΔύο εγκύκλιοι (1898) του Ρεθύμνης Διονυσίου για την ειρηνική συνύπαρξη χριστιανών και μωαμεθανών στην Κρήτηraquo στα Εκκλησιαστικά Κρήτης οπ σ 239 ndash 257 978 Εφημ laquoΕὐαγγελισμόςraquo 14 Σεπτεμβρίου 1863 οπ σ 1 ndash 2

215

Λαμβάνοντας αφορμή από την απόφαση του Ισμαήλ Πασά979 να επιβάλλει φορολογία στους κατοίκους των Σφακίων Κρήτης τους επονομαζόμενους και laquoΣφηκιώτεςraquo θα αναλυθεί σε μία ιστορική αναδρομή περί της ως άνω περιοχής από αρχαιοτάτων χρόνων εξαίροντας το ηρωϊκό φρόνημα των κατοίκων αυτής χάρις στο οποίο τα Σφακιά τόσον επί αραβοκρατίας και ενετοκρατίας όσον επί και κατά το μεγαλύτερο μέρος της τουρκοκρατίας απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια ελευθερίας980 Στο ως άνω πλαίσιο ο συγγραφέας του Κώδικα Αυτοβιογραφίας θα στρέψει τα βέλη του εναντίον της Ρωσίας θεωρώντας την υπεύθυνη για τη βεβήλωση της απόρθητης μέχρι τότε περιοχής των Σφακίων από τα Οθωμανικά στρατεύματα περί το έτος 1770 laquoἡ δέ πανοῦργος Ἄρκτος τῷ 1770 συνθηκολογήσασα ἀφῆκεν εἰς τήν ἀπάτην καί τούς ἀτυχεῖς Σφηκιώτας τότε πρῶτον τά ἀπρόσβλητα ἐκεῖνα τῆς ἐλευθερίας θεῖα δώματα ἐβεβηλώθησαν οἱ πόδες τῶν ἀπίστων ἐπ᾽ αὐτοῖς περιεπάτησαν τό δέ πῦρ καί ὁ σίδηρος τήν ἱεράν χώραν πᾶσα ἐλυμήνατο καί αὐτός ὁ Δασκαλάκης ζῶν ἐδάρηraquo981 Δεν θα πρέπει ωστόσο να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος εκμεταλλευόμενος την ως άνω αφορμή θα διερμηνεύσει τη γενικότερη αντίδραση των προξενικών αντιπροσώπων των Μεγάλων Δυνάμεων της νήσου982 στα φορολογικά και στρατιωτικά σχέδια του Ισμαήλ εναντίον των Σφηκιωτών εμψυχώνοντας το φρόνημα των συμπατριωτών του laquoἈλλ᾽ ὦ γενναῖοι τῆς ἐλευθερίας πρόμαχοι τό δίκαιον ὑπέρ ἡμῶν ἐστιν οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν μεγάλων Δυνάμεων ὑπέρ τοῦτου πρός τάς Αὐλάς αὐτῶν πάντως συνηγορούσιν ὁ δέ λυμεών τῶν ἐλευθεριῶν ὑμῶν μακράν τῆς φίλης ἡμῶν Μητρίδος ἐκτοξευθήσεταιraquo983 Και διά μέσου της ανωτέρω γνώμης του κρητικού κληρικού διαφαίνεται ο θετικός προσανατολισμός του για τον ιδιαίτερο ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων στην διευθέτηση του Κρητικού Ζητήματος παρά τις κατά το 1862 αρνητικές νύξεις του Ζαννουβίου περί των στοχεύσεων της αγγλικής πολιτικής Η σαφής τοποθέτηση του Νικάνδρου έναντι της πολιτικής διευθετήσεως του Κρητικού Ζητήματος θα διαφανεί ξεκάθαρα μέσα από την αρθρογαφία του

979 Πρόκειται για τον Ισμαήλ τον Βrsquo ή Χεκήμ (Ιατρό) Ισμαήλ Πασά ο οποίος διετέλεσε Διοικητής Κρήτης μεταξύ των ετών 1860 ndash 1865 Πέρα από την επιβολή καταθλιπτικής φορολογίας κυρίως στα γεωργικά προϊόντα και την εμπλοκή του στο μοναστηριακό ζήτημα ο Ισμαήλ επέδειξε στην αρχή τουλάχιστον της θητείας του διάθεση για την προαγωγή της παιδείας διά της συστάσεως σχολείων στην μεγαλόνησο Β Ψιλάκη Ιστορία της Κρήτης (από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι των καθ᾽ ημάς χρόνων) τ Δrsquo εκδ Αρκάδι Αθήνα 1909 σ 173 ndash 185 Ενδιαφέρον άρθρο ο συντάκτης του οποίου επιγράφεται laquoΕἰς Κρήςraquo περί του νέου διοικητού της Κρήτης εδημοσιεύθη στην στήλη laquoΚρητικάraquo της εφημερίδας laquoἈθηνᾶraquo τον Φεβρουάριο του 1860 όπου συνιστάται στον Ισμαήλ Πασά να διατηρήσει ανόθευτες τις παραχωρήσεις της Υψηλής Πύλης προς τους χριστιανούς της μεγαλονήσου και να πατάξει φαινόμενα προσηλυτισμού υπό ετεροδόξων εις βάρος των ορθοδόξων γηγενών κατοίκων της Κρήτης Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 20 (Σάββατον) Φεβρουαρίου 1860 αριθ 2851 έτος ΚΘrsquo σ 4 Ο ίδιος συντάκτης εδημοσίευσε έτερο άρθρο περί του προσηλυτισμού στην Κρήτη στην ίδια εφημερίδα (laquoἈθηνᾶraquo) την 24 (Τετάρτη) Φεβρουαρίου 1860 αριθ 2858 έτος ΚΘrsquo σ 4 980 Η σημασίας της διατηρήσεως των υπό της Υψηλής Πύλης αποδοθέντων προς τους κατοίκους των Σφακίων ιδιαιτέρων προνομίων πιστοποιείται και εκ του γεγονότος ότι οι πληρεξούσιοι αντιπρόσωποι των Επαρχιών Ρεθύμνης και Ηρακλείου με έγγραφο που απηύθηναν προς τον νέο Διοικητή Κρήτης Ισμαήλ Πασά την 25η Φεβρουαρίου 1860 επεσήμαναν μεταξύ άλλων την ανάγκη laquoνά μένουν ἀπαραβίαστα τά δικαιώματα τῆς Ἐπαρχίας Σφακίων τά ὁποῖα μέχρι σήμερον εἶναι ἀνεγνωρισμένα καί δι᾽ ἰδιαιτέρων φιρμανίωνraquo με απώτερο σκοπό την διασφάλιση της ευημερίας της νήσου Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 12 (Σάββατον) Μαρτίου 1860 αριθ 2858 έτος ΚΘrsquo σ 2 981 Εφημ laquoΕὐαγγελισμόςraquo 14 Σεπτεμβρίου 1863 οπ 982 Χαρακτηριστική ήταν η εν λόγω αντίδραση του άγγλου προξένου Δίξων και πολλών άλλων οι οποίοι laquoἐμπόδιζαν τόν Ἰσμαήλ ἀπό τέτοια παράτολμα καί ἐπικίνδυνα κινήματα καί ἄλλας σκανδαλώδεις πράξεις του φοβούμενοι ἀνάφλεξιν τόσον πολλῆς ἀπό τοῦ 1858 ἐπισωρευμένης εὐφλέκτου ὕληςraquo Β Ψιλάκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 178 983 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 99

216

στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών Η πρώτη σχετική νύξη θα πραγματοποιηθεί με άρθρο του επιγραφόμενο laquoἝν δάκρυ τοῖς ἐν Κρήτῃ πίπτουσινraquo στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo τον Μάρτιο του 1868 Διαρκούσης της τριετούς επαναστάσεως (1866 ndash 1869)984 στην γενέτειρά του ο ανήκων στην γενιά985 των εκφραστών των εθνικών ιδεωδών του νεοελληνικού κράτους Νίκανδρος ανασκοπώντας τις θυσίες των κρητικών για την απόκτηση της ελευθερίας των θα επισημάνει ότι ο απώτερος σκοπός των πολεμικών επιχειρήσεων είναι η ένωση της γενέτειράς του με την ελεύθερη Ελλάδα laquoἈλλά διατί ταῦτα πάντα οἱ Κρῆτες πάσχουσι διά τήν ἱεράν τῆς μητρίδος αὐτῶν ἐλευθερίαν˙ διά τήν ἕνωσιν αὐτῶν μετά τῆς μητρός ἑλλάδος˙ διά τήν ἀπαλλαγήν αὐτῶν ἀπό τῆς σκληρᾶς δουλείαςraquo986 Στη σκέψη του Νικάνδρου δεν υπάρχει περιθώριο για τη θεώρηση του ζητήματος προς άλλη κατεύθυνση εκείνη δηλαδή της αυτονομίας987 δεδομένου ότι κατ᾽ αυτόν laquoεἴς ἁπάσας δέ τάς ἐπαναστάσεις ταύτας οἱ Ἥρωες Κρῆτες τήν ἕνωσιν καί μόνην τήν ἕνωσιν ἐπιζητοῦσι προκρίνοντες πάντοτε ἐν ἀποτυχίᾳ τήν ἄμεσον δουλείαν τῆς λεοντοπαρδάλου ἡγεμονίαςraquo988 Ειρήσθω εν παρόδω ότι στην ίδια γραμμή σκέψεως ευρίσκονται και δύο άρθρα που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo του 1866 στο πρώτο επιγραφόμενο ως laquoΤό κίνημα τῆς Κρήτηςraquo θεωρείται τούτο ως υπόθεση εθνική που αφορά όλη την Ελλάδα laquoἈπό τῆς πρώτης στιγμῆς τῆς κατά τῶν Τούρκων διαμαρτυρήσεως κατέστη τό γεγονός ὑπόθεσις Ἐθνική Οὕτως ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς τό ἐνόησε καί διά τοῦτο άπό ἄκρου ἕως ἄκρου συνεκινήθηraquo989 ενώ στο δεύτερο με τίτλο laquoἩ Εὐρώπη περί τῆς Κρήτηςraquo εξιδικεύεται περισσότερο η ως άνω σχέση μεταξύ Κρήτης και Ελλάδος καθώς τονίζεται η ταύτιση του Κρητικού Ζητήματος με την τύχη του ελληνισμού laquoἘν τῇ Κρήτῃ παίζεται ἡ τύχη τοῦ Ἑλληνισμοῦmiddot ἀς δείξωμεν ἐν ἔργοις καί θυσίαις ὄχι ὅτι εὐχαριστούμεθα μόνον νά ἐνωθῇ ἡ Κρήτη μεθ᾽ ἡμῶν ἀλλ᾽ ὅτι πρέπει νά ἐλευθερωθῇ καί ἡ Κρήτη καί ν ἀποτελέσῃ καί αὕτη μέρος τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείουraquo990 Την ίδια άλλωστε γνώμη

984 Για την εν λόγω επανάσταση βλ Ι Μαμαλάκη Ο Αγώνας του 1866 ndash 1869 για την ένωση της Κρήτης ΙΙ ndash Περίοδος του Μουσταφά Πασά εκδ Κορν και Ευστρ Θεοδωρίδου Θεσσαλονίκη 1947 985 Στην κατηγορία τούτη ενδεικτικώς αναφέρουμε τον κρητικής καταγωγής Γεώργιο Ξενουδάκη διακεκριμένο δικηγόρο και βουλευτή Κρήτης Ὲστω και αν ο Νίκανδρος και ο Ξενουδάκης ανήκαν σε διαφορετικούς επαγγελματικούς χώρους και δεν αποτελούσαν συγκρίσιμα μεγέθη ως πρς το κοινωνικό εκτόπισμά τους εν τούτοις μία σειρά από ομοιότητες (καταγωγή μετοίκηση και σπουδές στο εθνικό κέντρο ενασχόληση με τα αιτούμενα της εποχής όπως α) το ζήτημα των αυτοχθόνων ndash ετεροχθόνων β) η εθνική ιδεολογία γ) ο αλυτρωτισμός με την εθνική επέκταση και ολοκλήρωση δ) η ενσωμάτωση της Κρήτης στον εθνικό κορμό και ε) οι εθνικές διεκδικήσεις των κρατών της Βαλκανικής) μας επιτρέπουν να τους εντάξουμε στην ίδια κατηγορία ιδεολογικής σκέψης Η εγκατάσταση αμφοτέρων στην Αθήνα οι σπούδες τους στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ndash επίσημο εκπαιδευτικό φορέα για την προώθηση της εθνικής κοσμογονίας- και η επαγγελματική τους σταδιοδρομία στην ελληνική πρωτεύουσα απετέλεσαν το πλαίσιο της διαμόρφωσης της εθνικής ιδεολογίας των σε μία εποχή όπου laquoτά πράγματα δέν εἶχαν ἀκόμα ὁριστικοποιηθεῖ καί ἡ μάχη μεταξύ ἐθνοκρατικῶν σχημάτων καί αὐτοκρατοριῶν δέν εἶχε κριθεῖraquo Οικειοποιούμενοι τα αιτούμενα της εποχής κατέστησαν τους εαυτούς των ακραιφνείς εκφραστές της εθνικής ιδέας και στρατευμένους ιδεολόγους του νέου κόσμου με τον εθνικό μεσσιανισμό Αμφότεροι εδέχθησαν επιρροές από την ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης και του ευρωπαϊκού διαφωτισμού τα οποία απετέλεσαν το θεωρητικό υπόβαθρο στην διαμόρφωση του πατριωτικού των φρονήματος Και οι δύο πιστοί και αφοσιωμένοι στις αρχές και τις ιδέες του έθνους και του αλυτρωτισμού δεν θα ζήσουν για να δουν το πατριωτικό όραμά τους να υλοποιείται παρά μόνο αρκετές δεκαετίες αργότερα με το ξέσπασμα των βαλκανικών πολέμων ότε και η Κρήτη θα επιτύχει την πολυπόθητη ένωση με την Ελλάδα Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo σ 495 ndash 501 508 986 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 15 (Παρασκευή) Μαρτίου 1868 αριθ 602 έτος Γrsquo σ 1 987 Σύντομη περιγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στην λύση της αυτονομίας για την Κρήτη βλ Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 78 - 79 988 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 989 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 16 (Τρίτη) Αυγούστου 1866 αριθ 201 έτος Αrsquo σ 1 990 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 15 (Σάββατον) Οκτωβρίου 1866 αριθ 243 έτος Βrsquo σ 1 - 2

217

επί του θέματος συμμεριζόταν και ο Γεώργιος Ξενουδάκης θεωρώντας ότι laquoἡ Κρήτη ὀγρήγορα ἤ ἀργά ἑνοῦται μέ τήν Ἑλλάδα διότι ἡ Κρήτη δέν παραιτεῖται τῆς ἐθνικῆς ἱδέας Ἡ Κρήτη ἀναγεννᾶται ἀπό τήν ἐκ τῶν ἐπαναστάσεων τέφραν τῶν μαρτύρων Ζητεῖ τήν ἱσότητα καί τήν ἑνότηταmiddot εὐκολώτερον νά ἰσοπεδοθῆ ἡ ἱερά Ἴδη καί τά Λευκά Ὄρη παρά ἡ Κρήτη νά δεχθῆ ἄλλο πολίτευμα ἐκτός τῆς μετά τῆς Ἑλλάδος ἑνώσεωςraquo991 Παρά το γεγονός ότι κατά τάς αρχάς του 1866 υπήρξε διχογνωμία992 μεταξύ των ηγετών της Κρήτης σχετικώς με την φορά επιλύσεως του Κρητικού Ζητήματος για τον κρητικό κληρικό δεν υπάρχει ουδεμία αμφιβολία ότι η Κρήτη αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής επικράτειας (laquoοἱ ἥρωες τῆς Κρήτης ἀγεληδόν περί τούς βωμούς τῆς πατρίδος πίπτουσιmiddot ὁ ἀγών ἡμῶν ἐστιν ἀγών περί τῶν ὅλων˙ περί τῆς πατρίδος περί τῆς πίστεως περί τῆς τιμῆς περί τῶν φιλτάτων περί τῆς ἑνώσεωςraquo993) όπως άλλωστε διεφάνη και ανωτέρω από σχετικές επισημάνσεις του Νικάνδρου Δεν θα πρέπει ωστόσο να διαλάθει της προσοχής το γεγονός ότι ο αρθρογράφος επιχειρώντας να ενισχύσει το αγωνιστικό φρόνημα των κρητών αναφέρεται στην συμπαράσταση της Δύσεως στον αγώνα για την ελευθερία της νήσου από τον οθωμανό κατακτητή όπερ δηλώνει και τις προσδοκίες του για την επίλυση του ζητήματος όχι αυτοβούλως αλλά με τη συνδρομή και την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής laquoθαρρεῖτε˙ ἔχετε ἀδελφούς προστάτας˙ ἔχετε χριστιανούς φιλανθρώπους˙ ἔχετε τό πάντων ἀνώτατον τό δίκαιον˙ λοιπόν ἐγκαρτερεῖτε ἐγκαρτερεῖτεraquo994 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Ζαννούβιος αποφασίζει να αρθρογραφήσει περί του Κρητικού Ζητήματος κατ᾽ εξοχήν στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo η οποία φιλοξένησε δύο έτη ενωρίτερα το 1866 σειρά άρθρων περί του αγώνα για την ελευθερία των κρητών από την οθωμανική δεσποτεία Τούτο ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι η δημοσίευση στην εν λόγω εφημερίδα άρθρων που θεωρούσαν το ζήτημα της Κρήτης ως υπόθεση της ευρωπαϊκής διπλωματίας ευρισκόταν στην ίδια γραμμή πλεύσεως με τη σχετική προσέγγιση του κρητικού κληρικού ο οποίος τουλάχιστον μέχρι το έτος 1868 προσέβλεπε αταλάντευτα προς τον διεθνή παράγοντα995

991 Γ Ξενουδάκη Λόγοι ἐκφωνηθέντες ἐν τῇ Βουλῇ τῶν Ἑλλήνων καί εἰς τήν Κρήτην ἀφορῶντες Αθήνα 1877 σ 36 ndash 37 58 Δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι αμφότεροι Ζαννούβιος και Ξενουδάκης χρησιμοποιούν λεξιλόγιο (ελευθερία ενωση) το οποίο πραπέμπει σε όρους πολιτικούς στην προσπάθειά τους να προσδιορίσουν τα κίνητρα των κρητικών επαναστάσεων και να περιγράψουν το πολιτικό τους όραμα για το οποίο ηγωνίσθησαν Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 502 992 laquoΜερικοί ἀπό αὐτούς (ἡγέτες τῆς Κρήτης) περιορίζονταν νά ζητοῦν νά τοῦς δοθεῖ μερική αὐτονομία καί νά γίνουν εἰδικές μεταρρυθμίσεις ἄλλοι πού ζήλευαν τούς Ἕλληνες τῶν Ἰονίων νήσων ἦταν ἀποφασισμένοι νά ἐκμεταλλευτοῦν τήν εὐκαιρία πού παρουσιαζόταν καί νά πετύχουν τήν ἕνωση μέ τήν Ἕλλάδαraquo Με την πάροδο ωστόσο του χρόνου και καθώς πλησίαζε ο καιρός για την επανάσταση του 1866 η ιδέα περί ενώσεως κατόπιν σχετικής προτροπής και παρακίνησης από την Κεντρική Επαναστατική Επιτροπή που συστήθηκε στην Αθήνα κατόπιν πρωτοβουλίας του Ρενιέρη στις αρχές του ίδιου έτους άρχισε να επικρατεί μεταξύ των Κρητικών οι οποίοι πλέον αξίωναν προς τον συνομιλητή των έκτακτο αρμοστή της Πύλης στην μεγαλόνησο Μουσταφά Κυρτλί την ένωσή τους με την Ελλάδα D Dakin Η ενοποίησηhellip οπ σ 169 - 172 Σημειωτέον ότι κατά τον ιστορικό Δημήτριο Σταματόπουλο το ίδιο έτος θα συσταθεί μία ανάλογη προς την ανωτέρω Επιτροπή στην Πόλη ως έκφραση του ενδιαφέροντος των ριζοσπαστικών και τεκτονικών κύκλων των ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως η δύναμη και επιρροή των οποίων είχε αυξηθεί προοδευτικά κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1860 Δ Σταματόπουλου Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση οπ σ 216 993 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 15 Οκτωβρίου 1866 οπ σ 2 994 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 104 995 Ενδεικτικώς μνημονεύονται τα κάτωθι άρθρα τα οποία αναφέρονται με θετικό τρόπο στον αντίκτυπο του κρητικού αγώνα της περιόδου 1866 ndash 1869 στην Δύση όπερ πιστοποιείται από σειρά δημοσιευμάτων στον ευρωπαϊκό ημερήσιο τύπο που αναδημοσιεύονται στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo α) laquoὉ εὐρωπαϊκός

218

Τυγχάνει ωστόσο αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι με νέο άρθρο του τιτλοφορούμενο laquoοἱ Θερσῖταιraquo στην εφημερίδα laquoἘθνοφύλαξraquo μόλις δύο μήνες μετά το προηγούμενο (15η Μαΐου 1868) θα αρχίσει να ξεδιπλώνεται μία αξιοσημείωτη μεταστροφή του Ζαννουβίου όσον αφορά στον ρόλο και την εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων στην διευθέτηση του Κρητικού Ζητήματος Την αφορμή για την ως άνω μεταστροφή θα δώσει η πρόταση και προβολή του καθεστώτος της Ηγεμονίας ως πλαισίου λύσεως του πολιτικού ζητήματος στην μεγαλόνησο Ο Νίκανδρος ένθερμος υποστηρικτής της προοπτικής της ενώσεως996 της πατρίδος του με την έλεύθερη Ελλάδα δεν θα μπορούσε παρά να εκφράσει την εναντίωσή του στην ως άνω προοπτική της ηγεμονίας laquoδιότι οἱ Πατέρες ἡμῶν ἔμενον στερροί εἰς τόν ὄρκον τῆς ἑνώσεως˙ προυτίμησαν δηλᾶ δή τήν ἄμεσον δουλείαν τῆς Ηγεμονίαςraquo997 Για να υποστηρίξει την ως άνω θέση του ο συγγραφέας του Κώδικα Αυτοβιογραφίας επικαλείται τις αποφάσεις των κατοίκων της νήσου όπως αυτές διετυπώθησαν σε διάφορες εποχές998 και οι

τύπος περί τοῦ κινήματος τῆς Κρήτηςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 20 (Σάββατον) Αυγούστου 1866 αρ 204 έτος Αrsquo σ 1 ndash 3 όπου πραγματοποιείται αναφορά σε άρθρα των εφημερίδων laquoConrrier de Marseillraquo laquoItalieraquo laquoCostitutionnelraquo laquoΓαλλίαraquo laquoFremdenblattraquo και laquoΒελγική Ανεξαρτησίαraquo β) laquoΠροτάσεις περί Κρήτηςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 16 (Παρασκευή) Σεπτεμβρίου 1866 αριθ 222 έτος Αrsquo σ 2 με αναφορές στις κινήσεις της αγγλικής διπλωματίας στην Υψηλή Πύλη για το εν λόγω ζήτημα γ) laquoὉ Ἀγγλικός τύπος περί τῆς ἐπαναστάσεως τῆς Κρήτηςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 26 (Δευτέρα) Σεπτεμβρίου 1866 αριθμ 229 έτος Αrsquo σ 1 ndash 3 με αναδημοσίευση αποσπάσματος σχετικού άρθρου εκ του αγγλικού laquoΧρόνουraquo για την ανάγκη ευρωπαϊκής επεμβάσεως δ) laquoΚρήτη καί Ελλάςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 8 (Σάββατον) Οκτωβρίου 1866 αριθμ 238 έτος Βrsquo σ 1 - 3 όπου αναδημοσιεύεται άρθρο του laquoΟικονομολόγουraquo του Λονδίνου και του laquoΘεατούraquo ε) laquoἩ Εὐρώπη περί τῆς Κρήτηςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo οπ με αναφορά σε άρθρο του φιλλέληνα Σαίν-Μάρκ-Γιραρδίνου στ) laquoΑἱ διάφοροι φῆμαιraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 8 (Πέμπτη) Δεκεμβρίου 1866 αριθ 277 έτος Βrsquo σ 1 - 2 όπου γίνεται λόγος στην στάση των Ηνωμένων Πολιτειών περί του ζητήματος ζ) laquoΤά περί Κρήτης ἐν Εὐρώπῃraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 9 (Παρασκεύη) Δεκεμβρίου 1866 αριθ 278 έτος Βrsquo σ 1 - 2 με αναδημοσίευση ετέρου άρθρου της laquoΒελγικής Ανεξαρτησίαςraquo η) laquoὉ Ἀγγλικός Χρόνοςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 17 (Σάββατον) Δεκεμβρίου 1866 αριθ 283 έτος Βrsquo σ 1 - 2 και θ) laquoὉ ἀγγλικός Χρόνος περί Ἑλλάδοςraquo εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 (Σάββατο) Δεκεμβρίου 1866 αριθ 188 έτος Βrsquo σ 1 - 3 με αναφορές στην ανάγκη ενισχύσεως και φιλανθρωπικής συμπαραστάσεως στον αγώνα των Κρητών Για την φιλλεληνική στάση επί του ζητήματος από τον αγγλικό και τον Αυστριακό τύπο της εποχής πρβλ D Douglas Η ενοποίησηhellip οπ σ 173 Σχετικώς με την διεθνή κοινή γνώμη κατά την Κρητική Επανάσταση των ετών 1866 ndash 1869 βλ Ι Μαμαλάκη Ο Αγώνας του 1866 ndash 1869 οπ σ 148 ndash 155 996 Οι κρήτες ήδη από την 10η Αυγούστου 1839 είχαν υποβάλλει σχετικό αίτημα προς τις προστάστιδες Δυνάμεις ζητώντας την ενωσή τους με την Ελλάδα Η Μεγάλη Βρετανία την εποχή εκείνη ευνοούσε την λύση της χορήγησης ενός καθεστώτος αυτονομίας laquoπράγμα πού σήμαινε γιά ὁρισμένους Ἕλληνες πχ ὁ Κωλλέτης ὅτι ἡ Κρήτη θά γινόταν στήν οὐσία προτεκτοράτο τῆς Βρετανίαςraquo D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 118 ndash 119 997 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ Το εν λόγω άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στην εφημερίδα laquoἘθνοφύλαξraquo της 15 Μαΐου 1868 όπως αναφέρεται στην σχετική ένδειξη του Κώδικα Αυτοβιογραφίας 998 Ο Ζαννούβιος αναφέρει τα κάτωθι γεγονότα α) την προκήρυξη του Κρητικού Συμβουλίου στο χωριό Μαργαρίτες Αυλοποτάμου (22α Απριλίου 1830) όπου τονίζεται ότι η Κρήτη αποτελεί αδιάσπαστο τμήμα της Ελλάδος (βλ Ν Ζαννουβίου Ποικίλα οπ σ 4) β) την απόφαση των κρητών να επανέλθουν υπό τον οθωμανικό ζυγό ως αποτέλεσμα της αποτυχημένης επαναστάσεως του 1841 γ) το ψήφισμα της επαναστατικής συνέλευσης των Κρητών (21η Αυγούστου 1866) εις το οποίο εδηλούτο ότι laquoἘμμένοντες καρτερικῶς εἰς τόν ὄρκον ἡμῶν τοῦ 1821 ἀπορρίπτομεν πᾶσαν προσφοράν κάι θαρραλέως διακηρύττομεν ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων ὡς τόν μόνον ὁμόθυμον καί διαρκῆ πόθον ἡμῶν τήν ἕνωσιν μετά τῆς μητρός Ἑλλάδοςraquo και δ) το ψήφισμα των πληρεξουσίων οπλαρχηγών κια αγωνιστών της Κρήτης του Μαλεβυζίου (25η Σεπτεμβρίου 1868) με το οποίο επαναλαμβάνεται η βούληση των προκρίτων της νήσου laquoὅτι τῆς Κρήτης ἡ μία καί μόνη θέλησις ὐπέρ τῆς ὁποίας ἐπί τριετίαν ἀγωνίζεται εἶναι ἡ κατάργησις διά παντός τῆς ἐξουσίας τοῦ Σουλτάνου καί ἡ ἕνωσις αὑτῆς μετά τῆς ἐλευθέρας ἑλλάδοςraquo Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 349 355 ndash 356 361 ndash 362 Επικαλούμενος τις ανωτέρω αποφάσεις ο Νίκανδρος επιχειρεί να αντικρούσει τις εξής δύο κινήσεις που εκδηλώθηκαν την 2α Ιουλίου και την 24η Σεπτεμβρίου 1868 laquoτῇ 2 Ιουλίου ἐπεβλήθη παρά τοῦ δίκην Δικτάτορος Ιω Ζυμβρακάκη εἰς τε τήν Συνέλευσιν καί τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν εἰς Πετράδια τῆς Πανάκρου (Ἀμαρίου) καί ὑπεγράφη ψήφισμα˙ δι᾽ οὗ ἀνετίθεντο οἱ Κρῆτες δῆθεν τήν λύσιν κατά τούς ἐθνικούς πόθους τῇ Μ Βρεταννίᾳ˙ τῇ δέ 24 Σεπτεμβρίου αε (1868) ἐν Λειβαδίοις Αὐλοποτάμου ὑπεγράφη παρά τινων ἀποπλανηθέντων άναφορά πρός τάς πέντε δυνάμεις Αγγλίαν Γαλλίαν Ῥωσσίαν Αὐστρίαν καί Ἰταλίαν μηδ᾽ αὐτῆς τῆς Ἀμερικῆς παραλειφθείσης δι᾽ ἧς ἐξαιτεῖται τήν μεσολάβησιν

219

οποίες κατά τον κρητικό κληρικό είχαν ως κοινό παρανομαστή την υποστήριξη της λύσεως της ενώσεως της Κρήτης με την Ελλάδα

Αντικρούοντας την ιδέα του διαζυγίου μεταξύ Κρήτης και Ελλάδος ο Ζαννούβιος θα ασκήσει δριμύτατη κριτική προς τους υποστηρικτές της ιδέας της αυτονομίας οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως laquoἄνθρωποι ἀχάριστοι οἱ τῷ αἵματι τῆς Μητρίδος αὐτῶν τρεφόμενοι˙ μητροκτόνοι ζωΐλοιraquo999 που δυσφημούν το κρητικό όνομα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των γόνων της γενέτειράς των1000 Στην βάση της ως άνω προοπτικής ο Νίκανδρος τοποθετεί την ρωσική πολιτική την οποία θεωρεί υπεύθυνη για την προτεινόμενη λύση της Ηγεμονίας με σκοπό την ματαίωση κάθε πιθανότητος να πραγματοποιηθεί η ιδέα περί της Μεγάλης Ελλάδος laquoαὐτουργός τῆς ἰδέας ταύτης ἐστίν αὐτή ἡ Ῥωσσία ἥτις ἀδύνατο θέλει μεγάλην Ἑλλάδαraquo1001 Η τοποθέτηση αυτή ασφαλώς και εντάσσεται στο ως άνω αντιρωσικό πλαίσιο που προσδιόριζε με καταλυτικό τρόπο την ιδεολογική σκέψη του Ζαννουβίου αδιάπτωτα καθ᾽ όλη την διάρκεια της ζωής του

Συναφής1002 προς τα ανωτέρω αποτελεί και η τοποθέτηση του Νικάνδρου περί laquoτων αποφωλίων της Κρήτηςraquo Με δύο ομώνυμα άρθρα του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo τον Αύγουστο και τον Οκτώβριο του 1868 θα στραφεί εναντίον όσων εκ των συμπατριωτών του υπεστήριζαν απόψεις εναντίον της παράτασης του απελευθερωτικού αγώνα (1866 ndash 1869) και επεδίωκαν την συνέχιση της οθωμανικής κυριαρχίας στην νήσο υπονομεύοντας την όλη προσπάθεια που θα οδηγούσε στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Οι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται εν προκειμένω τυγχάνουν αρκούντως οξείς ενδεικτικοί της ιδεολογικής φόρτισης και ευαισθησίας του Κρητικού κληρικού στο ζήτημα της διευθετήσεως του κρητικού Ζητήματος ως και του προσανατολισμού του προς την ιδεολογία της εθνικής ολοκλήρωσης Το μένος του Νικάνδρου εν προκειμένω θα οδηγήσει την πένα του σε μία λεπτομερή καταγραφή των ονομάτων όλων όσων θεωρούσε ότι ασκούσαν αντεθνικό ρόλο στην υπόθεση της γενέτειράς του στοχοποιώντας οικογένειες από όλες τις γεωγραφικές περιοχές της νήσου1003

Στο πρώτο από τα δύο άρθρα τα αποφώλια της Κρήτης χαρακτηρίζονται ως ιδιοτελείς άνθρωποι που προτάσουν το ατομικό υλικό συμφέρον έναντι του γενικότερου εθνικού καλού και ως εσωτερικοί εχθροί της πατρίδος laquoτά πάντα παρ᾽ αὐτοῖς πίστις πατρίς συγγένεια φιλία ἑνί μέτρῳ τῷ ἰδίῳ ὑλικῷ συμφέροντι μετρᾶταιmiddot ἐκεῖνοι οἵτινες ἀμέσως γευθήσονται τῶν ἀγαθῶν τῆς ἐλευθερίας αὐτοί οὗτοι ἐργάζονται καί ἐν Κρήτῃ καί ἐνταῦθα κατά τῆς ἐπαναστάσεωςmiddot αὐτοί μετά τῶν τούρκων ὑπέρ τῆς τουρκικῆς τυραννίας συμπράττουσιmiddot οἱ ἀχάριστοι κατά τῆς παρατάσεως του ἀγῶνος γογγύζουσι καί καθ᾽ ἑκάστην μύρια κατ᾽ αὐτοῦ ἐφευρίσκουσιmiddot τά ἀποφώλια τῆς Κρήτης πράττουσιν διά τό ἴδιον αὐτῶν

τούτων παρά τῇ Πύλῃ εἰς ἀναγνώρισιν τῆς Κρήτης ὡς ἡγεμονίαςraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 106 999 Οπ σ 105 1000 laquoὁ Κρής ἔχει τό μέτωπον ὑψηλόν ὥσπερ καί ἡ Διοτρόφος Ἳδη˙ δι᾽ ὁ δέν ἀνέχεται νά νομισθῇ ἑτεροκίνητος ἄλλοις˙ καί τοῦτο διά τοῦ αἵματος αὐτοῦ ὑποστηρίζειraquo Οπ 1001 Η ως άνω επισήμανση διασώζεται στο σχετικό άρθρο του Ζαννουβίου με την μορφή υποσημείωσης Οπ σ 104 1002 Την εν λόγω συνάφεια πέραν από την προφανή θεματολογική συσχέτιση την δηλώνει ξεκάθαρα με επισήμανσή του επί του Κώδικος Αυτοβιογραφίας και ο ίδιος ο συνάκτης του θεωρώντας ότι laquoτά δύο ταῦτα ἡ τε ἰδέα τῆς Ηγεμονίας καί τά ἀποφώλια ἐγίνετο ἄμεσα αἴτια τῆς ἀποτυχίας τότε τῶν Κρητῶνraquo Οπ σ 109 1003 Οπ σ 107 ndash 109

220

συμφέρονmiddot Ἀλλά κατά τῶν ἐπιβούλων τούτων ἐσωτερικῶν ἐχθρῶν τῆς πατρίδος ἀνθίσταται ἡ καθαρά μερίς τῶν Κρητῶνmiddot αὐτοί τόν πόλεμον διατηρήσουσιraquo1004 Στο έτερο άρθρο ο Ζαννούβιος αποδίδει έτι βαρύτερους χαρακτηρισμούς αποκαλώντας τους ως laquoἐκτρώματα ψευδοκρήτας ἐμπορίσκους λυμεώνας μάστιγα τοῦ πτωχοῦ λαοῦ τῆς Κρήτης μαστροπούς εἰς τούς τούρκουςraquo για να τους προτρέψει καταλλήλως laquoΠλήν ἀς ἀνέλθωσιν καί οὗτοι πρός τούς ἀδελφούς αὐτῶν τούς τούρκους˙ ἀς ἀνέλθωσι ταχύτερον καί οἱ εἰς ἔτι ἐναπολειπόμενοι ὅμοιοι τούτοις διά νά καθαρισθῇ ἡ εἶρα ἀπό τόν σίτον διά νά γνωρισθῶσι οἱ ἀληθεῖς πατριῶται ἀπό τούς προδόταςraquo1005

Την ίδια χρονική περίοδο (Ιούνιος-Οκτώβριος 1868) ο Ζαννούβιος θα πραγματοποιήσει νέα δημόσια παρέμβαση συντάσσοντας κατόπιν σχετικής εντολής της Κεντρικής Επιτροπής του Κρητικού Αγώνα δύο επιτάφιους λόγους1006 τους οποίους εξεφώνησε την 23η Ιουνίου και την 13η Οκτωβρίου αντιστοίχως στον ι ναό της Αγίας Ειρήνης Αιόλου κατά την επιτέλεση των μνημοσύνων που διοργανώθηκαν για τους κρήτες πεσόντες στον απελευθερωτικό αγώνα των ετών 1866 ndash 1869 Στον πρώτο επιτάφιο λόγο για τους κρήτες πεσόντες ο Νίκανδρος θα αναφερθεί κατά τρόπον αναλυτικόν στις αρετές των προγόνων του επαινώντας την ενεργή και μεστή πολλών τροπαίων συμμετοχή των κρητικών στην επανάσταση του 1821 αλλά και επισημαίνοντας το ατελέσφορον των αγώνων στους οποίους υπεβλήθησαν Αφού τονίσει ότι laquoμέγιστος δέ πάντων ἐστίν ὁ ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος ἀγώνraquo1007 ο Ζαννούβιος θα υπομνήσει στους ακροατές του το μήνυμα του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου1008 (8η Νοεμβρίου 1866) για φιλοπατρία και συνέχιση του αγώνα μέχρι την τελική δικαίωσή του Οι εν λόγω επισημάνσεις εντάσσονται στο γενικότερο μοντέλο πολιτικής διευθετήσεως του Κρητικού Ζητήματος που είχε ενστερνισθεί και υποστήριζε αταλάντευτα ο κρητικός κληρικός εκείνο δηλαδή της ενώσεως της Κρήτης με την ελεύθερη Ελλάδα

Προς τούτο ο Νίκανδρος κατακλείοντας τον προμνημονευθέντα επιτάφιο λόγο του θα αναλυθεί σχετικώς σε μία προσπάθεια για την προώθηση

1004 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 2 (Παρασκευή) Αυγούστου 1868 αριθ 692 έτος Γrsquo σ 2 ndash 3 1005 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 (Πέμπτη) Οκτωβρίου 1868 αριθ 746 έτος Δrsquo σ 3 Αμφότερα τα άρθρα φέρουν στο τέλος την υπογραφή laquoὉ Κρήςraquo 1006 Αμφότεροι οι λόγοι δεν συμπεριελήφθηκαν ως μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού παρεκτός της σχετικής αναφοράς που υποδηλώνει την ύπαρξή των εν προκειμένω Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 106 Ο πρώτος laquoΕπιτάφιος Λόγοςraquo δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στον αθηναϊκό τύπο της εποχής Παρά ταύτα ευρέθη στην βιβλιοθήκη του Αγγέλου Παπακώστα που διασώζεται στους χώρους του Πανεπιστημίου Κρήτης Ο δεύτερος λόγος εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo 21 Οκτωβρίου 1868 οπ σ 3 ndash 4 υπάρχει δε και στο αρχείο της Γενναδίου Βιβλιοθήκης Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αναφορές του εν λόγω άρθρου περί της περιόδου της ενετοκρατίας στην Κρήτη απαντώνται και σε έτερο προγενέστερο άρθρο του Ζαννουβίου στην εφημερίδα laquoΕὐαγγελισμόςraquo 14 Σεπτεμβρίου 1863 οπ Το γεγονός ότι ο Νίκανδρος δεν συμπεριέλαβε τους ως άνω επιτάφειους λόγους στον Κώδικά του οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι αυτοί εδημοσεύθησαν στον αθηναϊκό τύπο της εποχής φέροντες το πλήρες ονοματεπώνυμο του συγγραφέα του γεγονός εξαιρετικά σπάνιο αναφορικώς με τα υπόλοιπα κείμενά του Τούτη η μυστικοπάθεια και η διστακτικότητα του κρητικού κληρικού θα πρέπει να αποδοθεί στο αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί περί του προσώπου του μετά από την διένεξη που είχε προς την ΙΣΕΕ περί του συγγραφικού του έργου όπως διεφάνη σχετικώς στο Βrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας Αξιοσημείωτο τυγχάνει ότι σε μία επίσημη στιγμή ως η ανωτέρω δημόσια παρέμβασή του αμφότεροι οι λόγοι του υπογράφονται laquoὑπό Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ Κρητόςraquo χωρίς δηλαδή να δηλώνεται η κληρική ιδιότητα του συντάκτου αυτών 1007 Ν Ζαννουβίου Λόγος ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 23 Ἰουνίου ἐν τῷ Ναῷ lsquorsquoἩ Ἁγία Εἰρήνηrsquorsquo (βιβλιοθήκη Αγγέλου Παπακώστα Πανεπιστήμιο Κρήτης) σ 4 1008 Για την μονή Αρκαδίου ως εθνικό κέντρο και το ολοκαύτωμα της 8ης Νοεμβρίου 1866 βλ Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Εrsquo οπ σ 528 ndash 529

221

του συνθήματος laquoἝνωσιςraquo στις συνειδήσεις του άμεσου και έμμεσου ακροατηρίου του Προπαγανδίζοντας την ως άνω προοπτική ως ένα είδος πανάκειας για την επούλωση όλων των πληγών του Κρητικού Αγώνα θα προσπαθήσει να κινητοποιήσει έτι περαιτέρω τις πατριωτικές ευαισθησίες και τον συναισθηματισμό των συμπατριωτών του τονίζοντας μετ᾽ εμφάσεως ότι laquoμόνον ἐν τῇ ἑνώσει καί διά τῆς ἑνώσεως ἐπουλωθήσονται αἱ πληγαί τῆς πατρίδος μόνη ἡ ἕνωσις ἀποδώσει παραμυθίαν εἰς τούς τεθλιμμένους γονεῖς τῶν πεσόντων μόνη ἡ ἕνωσις περιθάλψει τάς χήρας καί τά ὀρφανά μόνη ἡ ἕνωσις ἐγκαινίσει τούς ἱερούς ναούς τούς παρά τῶν ἀπίστων βεβηλωθέντας μόνη ἡ ἕνωσις ἐγερεῖ τούς τάφους τῶν πατέρων ἡμῶν μόνη μόνη ἡ ἕνωσις στεφανώσει τούς πεσόντας τούς δέ ζώντας ἀναζήσει πᾶσα δέ ἄλλη λύσις ἐστί παράβασις τοῦ ὅρκου τῶν πατέρων ἡμῶν λέγεται προδοσία τοῦ ἔθνους ἡμῶνraquo1009 Στην προσπάθειά του μάλιστα να πείσει τους ακροατές του ο Νίκανδρος θα επικαλεσθεί την προστασία τόσο των laquoἀδελφῶνraquo ελλήνων κατοίκων του ελεύθερου ελληνικού κράτους όσο και των laquoχριστιανῶν ἁπάσης τῆς ὑφηλίουraquo1010 Το τελευταίο τυγχάνει ενδεικτικό και αποκαλυπτικό της ιδεολογικής μετατοπίσεως του κρητικού κληρικού έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων ο ρόλος των οποίων ως προστατών του Κρητικού Αγώνα σταδιακώς αποσιωπάται και αντικαθίσταται από μία εσωστρεφή διάθεση επίλυσης της πολιτικής εκκρεμότητος της μεγαλονήσου

Ο Ζαννούβιος στον δέυτερο επιτάφιο λόγο του ο οποίος εξεδόθη στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo την 21η Οκτωβρίου 1868 θα αναλυθεί σε μία αντιπροσωπευτική επισκόπηση της ιστορικής πορείας της γενέτειράς του εξαίροντας α) την αγάπη των κρητικών προς την πατρίδα την οποία χαρακτηρίζει ως laquoτό ἀνώτατον τῶν καθηκόντωνraquo1011 αλλά και β) την ανδρεία των υπέρ της ανακτήσεως και διατηρήσεως της ελευθερίας1012 Ο αρθρογράφος θα υπερασπισθεί τις απόψεις του περί ελευθερίας των κρητών προβάλλοντας μία εθνοκεντρικού περιεχομένου ιδιοποίηση του ως άνω ιδεώδους υπό της ελληνικής φυλής διά της εξαιρετικά σπάνιας στα έργα του συνδέσεως των αρχαιοελληνικών ιδεωδών με το αγωνιστικό φρόνημα των συμπατριωτών του laquoμόνη ἄρα ἡ θεία ἐλευθερία ἴδιον τοῖς Ἕλλησιν ἐστί κτῆμα διότι ἐν αὐτοῖς τό πρῶτον ἀνεπτύχθη καί παρ᾽ αὐτοῖς ἰδίᾳ ἐλατρεύθηmiddot ὑμεῖς ἐστέ οἱ ἐκτελεστές τῆς Διαθήκης τῶν πατέρων ἡμῶν εἰς ὑμᾶς ἡ Πατρίς ἀνέθετο ὅτι πολυτιμώτατον ἔχει τήν ἐλευθερίαν αὐτῆςraquo1013 Και στον εν λόγω επιμνημόσυνο λόγο του ο Νίκανδρος θα εκφράσει την άποψή του υπέρ της ενώσεως της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα επαναλαμβάνοντας το γνωστό σύνθημα laquoἕνωσις ἤ θάνατοςraquo της κρητικής επαναστάσεως του 1866

Η αλλαγή στάσης του Ζαννούβιου έναντι της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων στην υπόθεση του Κρητικού Ζητήματος όπως αυτή διεφάνη δειλά ήδη κατά το 1862 θα επισημοποιηθεί με τον πλέον εμφαντικό τρόπο ένα χρόνο αργότερα διά της δημοσιεύσεως στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo νέου άρθρου τον Ιούνιο του 1869 Αφορμή θα σταθεί τό πρωτόκολλο των Παρισίων της 8ης Ιανουαρίου 1869 που εξεδόθη με την σύμφωνη γνώμη όλων των Προστάτιδων Δυνάμεων της εποχής και εις το οποίον δεν συμπεριελήφθη το Κρητικό Ζήτημα 1009 Ν Ζαννουβίου Λόγος ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 23 Ἰουνίου ἐν τῷ Ναῷ lsquorsquoἩ Ἁγία Εἰρήνηrsquorsquo οπ 13 1010 Οπ σ 14 1011 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 21 Οκτωβρίου 1868 οπ σ 3 1012 Οπ 1013 Οπ

222

επειδή εθεωρήθη λελυμένον1014 Ο Νίκανδρος ενώ ένα μόλις χρόνο νωρίτερα υπεγράμμιζε την συναντίληψη των Προστάτιδων Δυνάμεων της Δύσεως στον αγώνα των Κρητών θα εκφράσει πλέον την αγανάκτηση και την απογοήτευσή του για την περιπαικτική στάση της ευρωπαϊκής διπλωματίας έναντι της γενέτειράς του αλλά και του ελληνικού κράτους με το ως άνω άρθρο υπό τον τίτλο laquoἩ Κρήτη καί οἱ χριστιανοί Ἡγεμόνεςraquo

Δεδομένου ότι το Πρωτόκολλο των Παρισίων του 1869 συνδέεται με το τέλος της ανεπιτυχούς τριετούς διάρκειας επαναστάσεως των κρητών του 1866 εναντίον των οθωμανών κατακτητών ο Ζαννούβιος θα μεμφθεί τις Προστάτιδες Δυνάμεις για την αλλαγή στάσης τους στο ζήτημα εγκαταλείποντας εν τέλει τον κρητικό λαό τον οποίο οι ίδιες αρχικώς παρότρυναν σε εξέγερση στην τύχη του laquoἑνί λόγῳ ἡ αἱμοσταγής ἅπασα Νῆσος εἰς φρούριον ἕν μετεβλήθη˙ πᾶς δέ ὁρμίσκος αὐτῆς ἐν ἑνί περιφράγματι περιεφράχθη Ταῦτα πάντα οἱ τουρκομάνοι οὐχί ἰδίᾳ ἐπινοίᾳ ἀλλά ταῖς τῆς ἐμπόρου Αγγλίας εἰσηγήσεσι καί τῇ τοῦ Ναπολέοντος Γrsquo ἰσχύϊ διεπράξαντοraquo1015 Επιπλέον στο ίδιο άρθρο ασκείται αυστηρή κριτική προς την Δύση καθώς ο κρητικός κληρικός ομιλεί περί καταφανούς αδικίας εκ μέρους των χριστιανών ηγεμόνων εις βάρος της Κρήτης laquoἡ θεία ἐλευθερία ἀπηνέστατα ἀπό τῶν ἐνδιαιτημάτων αὐτῆς ἐκδιωχθεῖσα ἀνῆλθεν εἰς τήν οὐρανομήκη Ἲδην τήν ἔδραν τοῦ θεοῦ καί ἐκεί δά διαμαρτυρίαν κατά τῆς ἀδικίας τῆς παρά χριστιανῶν λεγομένων ἡγεμόνων αὐτῇ προσγενομένηςraquo1016

Είναι προφανές ότι η ως άνω επανατοποθέτηση του αγγλόφιλου Ζαννουβίου έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων αποτελεί σαφή αλλαγή στάσης του στο εν λόγω ζήτημα συνιστώντας μία μορφή ιδεολογικής παλινδρομήσεως του σαρανταεπτάχρονου πλέον κρητικού κληρικού Το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να ξενίζει διότι αποτελούσε κοινό τόπο στην ιδεολογική σκέψη των ελλήνων διανοουμένων από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα άμεσα συνυφασμένο laquoμε τις ανακολουθίες της πολιτικής των χριστιανικών δυνάμεων στην ελληνική χερσόνησοraquo1017 Ο Νίκανδρος με αφορμή την έκδοση του Πρωτοκόλλου των Παρισίων (8η Ιανουαρίου 1869) θα αντιδιαστείλει το μεγαλόψυχο πνεύμα των ελλήνων στην μικρόψυχη και ιδιοτελή αντιμετώπιση του Κρητικού Ζητήματος από τους Ευρωπαίους laquoἀλλά τοῦτο ἐστίν ἴδιον τοῦ μεγαλοψύχου Ἕλληνός οἵ πρόγονοι ἥμῶν πνεύματι ἠγωνίσαντο τοῖς δέ καρποῖς τούτων ἅπασα ἡ Εὐρώπη σήμερον τρέφεται οἱ Πατέρες ἡμῶν τόν μέγα Βασιλέα ἐπολέμησαν τῇ δέ ἀνδρείᾳ τούτων τά ράκη τοῦ ἀθεωρήτου Σουτλάνου παίγνιον εἰς τούς Εὐρωπαίους γίνονταιraquo1018 Η ως άνω εκτίμησή του διασώζεται σε υποσημείωση επί του άρθρου του laquoἩ Κρήτη καί οἱ χριστιανοί Ἡγεμόνεςraquo όπως αυτό διασώζεται στο φυλλάδιο laquoΠοικίλαraquo Η απογοήτευσή του για την αδιάφορη στάση των Ευρωπαίων στα δίκαια του Κρητικού Αγώνα θα αναγκάσει τον Νίκανδρο να υπενθυμίσει την laquoρήτραraquo του Κωνσταντίνου Υψηλάντη προς τον υιό του

1014 H Couturier H Κρήτηhellip οπ σ 65 Η διεθνής πολιτική συγκυρία του 1869 ευνοούσε τις θέσεις της Υψηλής Πύλης στο Κρητικό Ζήτημα Η αντίδραση του Ζαννουβίου εναντίον των Μεγάλων Δυνάμεων σχετίζεται με τους όρους του Πρωτοκόλλου καθώς απαγόρευε στην Ελλάδα τόσο τον σχηματισμό εθελοντικών σωμάτων για δράση στα οθωμανικά εδάφη όσο και τον εφοδιασμό στα λιμάνια της πλοίων που θα εξυπηρετούσαν επαναστατικούς σκοπούς στις ως άνω περιοχές Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 376 και D Dakin Η ενοποίηση οπ σ 186 1015 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 (Τρίτη) Ιουνίου 1869 οπ σ 2 Πρόκειται για ανυπόγραφο άρθρο του Ζαννουβίου στο εν λόγω έντυπο 1016 Οπ 1017 Ι Χασιώτη Μεταξύ Οθωμανικής Κυριαρχίας και Ευρωπαϊκής πρόκλησης οπ σ 216 1018 Ν Ζαννούβιου Ποικίλα οπ σ 10

223

Αλέξανδρο ολίγον τι πρό της τελευτής του laquoοἱ ἕλληνες εἰ μόνον ἑαυτοῖς ἐλπιοῦσιν ἐλευθερωθήσονταιraquo1019

Προς επίρρωσιν των ανωτέρω επισημαίνεται η πίστη που ο συγγραφέας του Κώδικα Αυτοβιογραφίας εκφράζει πλέον προς τις εσωτερικές δυνάμεις του έθνους για την προώθηση και ολοκλήρωση της ελληνικής ανεξαρτησίας όπως αυτή δηλούται στην συνέχεια του εν λόγω άρθρου του Ο Νίκανδρος μέσα από τη σταδιακή ωρίμανση της σκέψεώς του και συνειδητοποιώντας τη νέα πραγματικότητα μακρυά από τις ιδεολογικές φορτίσεις και αγκυλώσεις του παρελθόντος θα αντιπροτείνει ένα πρόγραμμα έξι (6) σημείων με στόχο την εσωτερική αναδιοργάνωση του ελληνικού έθνους αποσκοπώντας στη μίμηση της πίστης και των αρετών φιλοπατρίας των αγωνιστών του 211020 Τα 6 σημεία αποτελούν κατά λέξιν επανάληψη των όσων επροτάθησαν ένα έτος ενωρίτερα και ανεφέρθησαν ανωτέρω με αφορμή το περί διαδοχής ζήτημα1021

Η ως άνω παρέμβαση του Ζαννουβίου περί του Κρητικού Ζητήματος θα πρέπει να εκληφθεί ως η τελευταία δημόσια από πλευράς χρονολογικής τοποθέτησή του Βεβαίως θα πρέπει να λεχθεί ότι αυτή δεν τυγχάνει η τελευταία σχετική αναφορά του Κώδικα Αυτοβιογραφίας δεδομένου ότι οι τρεις τελευταίες σελίδες αυτού (που δεν είδαν το φως της δημοσιότητος στον αθηναϊκό τύπο της υπό εξέτασιν περιόδου) περιέχουν στοιχεία για την Παγκρήτια Επαναστατική Συνέλευση του Φρε1022 τό έτος 1878 αλλά κυρίως αποσπάσματα από τις εκθέσεις του Ὰγγλου προξένου στα Χανιά Sandwith1023 προς την Κυβέρνηση της χώρας που εκπροσωπούσε για την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στη μεγαλόνησο την εποχή εκείνη Ο φιλενωτικός Ζαννούβιος θα επισημάνει την στάση των κατοίκων των Σφακίων εν προκειμένω κατατάσσοντάς τους στην κατηγορία των υποστηρικτών της δημιουργίας αυτονόμου Ηγεμονίας στην μεγαλόννησο laquoὡς εἶπον πολλάκις ἡ ἕνωσις ἔχει ἐπιφόβους πολεμίους ἰδίως μεταξύ τῶν Σφακιανῶν ὧν τούς πόθους ἐκφράζει κάλλιστα τό σύμβολον ‟Κρήτη διά τούς Κρήταςrsquorsquo πολλοί δέ γηραιοί καί

1019 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 24 Ιουνίου 1869 οπ σ 2 1020 Οπ 1021 Βλ σ 198 της παρούσης εργασίας 1022 Θ Δετοράκη laquoΗ Τουρκοκρατίαraquo οπ σ 407 1023 Οι κατωτέρω αναφορές του άγγλου Προξένου στα Χανιά αφορούν τις διεργασίες που συνετελέσθησαν το 1878 σχετικά με την στάση των κατοίκων της μεγαλονήσου έναντι του πολιτικού ζητήματος αυτής Τούτες αφορούν στις τρεις λύσεις που μονοπολούσαν το ενδιαφέρον και αφορούσαν α) την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα β) την πιθανότητα ιδρύσεως Ηγεμονίας στην Κρήτη και γ) την σύσταση αγγλικού προτεκτοράτου στην περιοχή laquoνῦν διεξάγεται πάλη μεταξύ τοῦ φιλοπολέμου καί τοῦ εἰρηνικοῦ κόμματος τό δέ πολύ τῶν Κρητικῶν ἀνήκουσι εἰς τό τελευταῖον˙ καί ἐπιμένωσι νά ἐξαντλήσωσι πᾶν εἰρηνικόν μέσον πρός βελτίωσιν τῆς τύχης τωνmiddot ἐν τῇ 11 Φεβρ λέγει ὅτι ἐπῆλθεν εἰς τήν Συνέλευσιν διαίρεσις διότι οἱ τῶν δυτικῶν τμημάτων Σελίνου Κισσάμου Χανίων (Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου) ἤθελον τήν ἄμεσον ἕνωσιν μετά τῆς Ἑλλάδος τά δέ δύο τρίτα τήν αὐτονομίανmiddot ἐξάγει ὅτι οἱ Κρῆτες θά ἠσπάζοντο πᾶσαν πολιτικήν παρέχουσαν χρηστάς ἐλπίδας ἀπολυτρώσεως ἐκ τῆς ἀμέσου τουρκικῆς ἐξουσίας τήν βρετανικήν προστασίαν θά παρεδέχοντο ἀσμένως ὅσον καί τήν ἑλληνικήν ἐξουσίαν θά ἔστεργον δέ καί τήν ἀνίδρυσιν αὐτονόμου ἡγεμονίας ὑπό τήν κυριαρχίαν τοῦ Σουλτάνου ἀλλ᾽ ἐπί τῷ ὅρῳ ὅτι αἱ ἐλευθερίαι των θά ἐτύγχανον τῆς δεούσης ἐγγυήσεως˙ ἡ τελευταία ψηφοφορία ἀνέδειξεν ὅτι δέν ὑπάρχει ἐνθουσιασμός ὑπέρ τῆς ἑνώσεως μετά τῆς Ἑλλάδοςmiddot ἡ ἰδέα τῆς ἑνώσεως μετά τῆς Ἑλλάδος δέν προκαλεῖ μέν οἷαν ἀντίπραξιν δέν εὑρίσκει ὅμως λίαν πρόθυμον τόν λαόνraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 120 ndash 121 Οι ως άνω παραθέσεις του Κώδικα περί του Sandwith έρχονται σε αντίφαση με την διαπίστωση του ιστορικού Ευάγγελου Κωφού ο οποίος σε επιστημονικό άρθρο του με τίτλο laquoΤο ἑλληνοβουλγαρικό ζήτημαraquo υποστηρίζει ότι laquoμετά τά γεγονότα τοῦ Φεβρουαρίου καί ὁ Sandwith παραδέχθηκε ὅτι ὅλοι οἱ Κρῆτες εἴχαν ἐγκολπωθεῖ τήν ἰδέα τῆς ἑνώσεωςraquo Ε Κωφού laquoΤο ἑλληνοβουλγαρικό ζήτημαraquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΓrsquo οπ σ 336 Περί των προοπτικών επιλύσεως του Κρητικού Ζητήματος πρβλ H Couturier H Κρήτηhellip οπ σ 121 ndash 141

224

ἔμπειροι ὁπλαρχηγοί θεωροῦσιν ὡς ἄρθρον πίστεως ὅτι ἡ ἱδέα τῆς ἑνώσεως ἔφερε πάντοτε καταστροφάς εἰς τήν Νῆσονraquo1024 Η ως άνω παρατηρούμενη επανατοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι του ρόλου της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής αποτελεί οπωσδήποτε ένα αξιοσημείωτο γεγονός στην πολιτική του σκέψη και αντίληψη Και τούτο διότι η εν λόγω ιδεολογική παλινδρόμιση δεν αποτελούσε μία γενικευμένη και συνεπή στάση που εφαρμοζόταν και σε άλλα παραπλήσια θέματα όπως το ζήτημα των ελληνικών συνόρων εν γένει1025 Ο Νίκανδρος δηλαδή απέφυγε προηγουμένως να εκφράζει κάποια μομφή εναντίον της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής περιορισθείς προς τούτο μόνο εντός των πλαισίων του Κρητικού Ζητήματος όπου εμφανίζεται ιδιαιτέρως επικριτικός Σε κάθε περίπτωση τούτο θα πρέπει να αποδωθεί στον διαφορετικό τρόπο θέασης της πολιτικής επιλύσεως του Κρητικού Ζητήματος ανάμεσα στον κρητικό κληρικό και την αγγλική διπλωματία δεδομένου ότι σε αναδημοσίευση της εφημερίδας laquoἈλήθειαraquo εκ της laquoΚλειούςraquo τον Σεπτέμβριο του 1866 η ιδέα περί αυτονόμου ηγεμονίας εμφανίζεται ως πρόταση της αγγλικής διπλωματίας προς την Υψηλή Πύλη για την διευθέτηση του Κρητικού Ζητήματος1026 Ὶσως και σε αυτό το σημείο να κρύβεται ο λόγος της ιδεολογικοπολιτικής επανατοποθετήσεως του Ζαννουβίου έναντι της Αγγλικής πολιτικής όπως ελέχθη ανωτέρω

Η σχετικά πρόωρη έξοδός του από τον κόσμο το 1888 δεν επέτρεψε στον Νίκανδρο να δει την ιδιαίτερη πατρίδα του ελεύθερη από την οθωμανική κυριαρχία γεγονός άλλωστε που επισημαίνεται στην καταληκτήρια πρόταση της νεκρολογίας στην laquoΝέα Ἑφημερίδαraquo κατά τρόπον εμφαντικόν laquoἕν δέ τό λυπηρότατον πάντων φέρει ἐν τῷ τάφῳ τήν μή ἀπόλαυσιν τῆς ἑνώσεως τῆς πολυπαθοῦς Κρήτης μετά τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος περί ἧς πολλάκις καί ἐν τῷ ἡμετέρῳ φύλλῳ ἀπό ἐτῶν καί προχθές ἀκόμη ἔγραφε μετά τοῦ ἐνδιαφέροντος ἐκείνου ὅπερ διηνεκῶς ἔτρεφε πρός τήν ἡρωοτρόφον γενέτειράν τουraquo1027

1024 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ Σε αντίθεση με την εν λόγω εκτίμηση του Νικάνδρου την οποία ασπάζεται και ο ιστορικός Ευάγγελος Κωφός (laquoΤο ἑλληνοβουλγαρικό ζήτημαraquo οπ) ο καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης θεωρεί ότι μεταξύ των οπλαρχηγών των Σφακίων κυριαρχούσε η ιδέα της ίδρυσης αγγλικού προτεκτοράτου στην Κρήτη Θ Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης οπ σ 380 1025 Η επικριτική στάση του Ζαννουβίου στο θέμα της ευρωπαϊκής πολιτικής περί των ελληνικών συνόρων στρεφόταν συνολικά εναντίον όλων των Μεγάλων Δυνάμεων συλλήβδην χωρίς να μνημονεύεται ρητώς ο ιδιοτελής ρόλος της Αγγλίας Περισσότερα βλ τα όσα ελέχθησαν σε προγενέστερη υποενότητα του παρόντος κεφαλαίου σ 200 - 201 1026 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 16 Σεπτεμβρίου 1866 οπ Η ίδια άποψη συναντάται και στο βιβλίο του H Couturier H Κρήτηhellip οπ σ 123 1027 Εφημ laquoΝέα Ἐφημερίςraquo οπ

225

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ersquo

ΤΟ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΙΚΑΝΔΡΟΣ ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΣ

Το παρόν κεφάλαιο όπως άλλωστε και το ΣΤrsquo που ακολουθεί αποτελεί

την φυσική συνέχεια των όσων ελέχθησαν ανωτέρω στα δύο προηγούμενα κεφάλαια περί των θεολογικών και ιδεολογικοπολιτικών θέσεων του κρητικού κληρικού δεδομένου ότι πολλές εκ των θεολογικών (όπως εφάνη ακροθιγώς ανωτέρω) αποτελούν άμεση συνάρτιση των τοποθετήσεων επί θεμάτων που αφορούν την αντίληψή του περί α) Εκκλησίας εν γένει β) της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας του τρόπου οργανώσεως και λειτουργίας αυτής και γ) της σχέσης αυτής προς την πολιτική εξουσία

Το Εrsquo Κεφάλαιο θα ρίξει περισσότερο φως στο υπόβαθρο της εν γένει σκέψεως του Ζαννουβίου ξεδιαλύνοντας το ζήτημα των όποιων αμφιταλαντεύσεων εντοπίσαμε ανωτέρω μεταξύ της εκκλησιαστικο- ιδεολογικής διεκλυνστίδος δύο εκ διαμέτρου αντιθέτων προσωπικοτήτων της εποχής του Θεοκλήτου Φαρμακίδη και του Κωνσταντίνου Οικονόμου Τοιουτοτρόπως θα διαφανούν εναργώς οι ουσιώδεις πηγές του επηρεασμού της ιδεολογικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού ως και ο βαθμός εξαρτήσεώς του από αυτές γεγονός που θα επιτρέψει την ένταξή του εντός των συμβατικών εκκλησιαστικών-ιδεολογικών σχημάτων και ομάδων της εποχής

Η επίτευξη του ως άνω στόχου θα επιχειρηθεί να πραγματοποιηθεί μέσα από την εξέταση διαφόρων πτυχών της εκκλησιαστικής σκέψεως του Νικάνδρου όπως αυτή αποτυπώνεται στις τοποθετήσεις του για το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος και την θέση της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας εντός του ελληνικού κράτους Το σχετικό υλικό αντλείται και πάλι από το βrsquo μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου Ζαννουβίου που συμπεριλαμβάνει και τη σχετική αρθρογραφία του στον αθηναϊκό τύπο της εποχής με εκκλησιαστικό περιεχόμενο 51 Οι περί διοικήσεως της Εκκλησίας απόψεις του κρητικού κληρικού και η τοποθέτησή του έναντι της Διακηρύξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος (1833) Οι επιδράσεις του Θεοκλήτου Φαρμακίδη στη σκέψη του Νικάνδρου και ο αντίλογος του Κωνστατίνου Οικονόμου Η εν λόγω υποενότητα αποτελεί το πεδίο σκέψεως του συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας όπου παρατηρείται η μέγιστη δυνατή σύμπτωση απόψεων με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη Ευθύς εξαρχής θα πρέπει να επισημανθεί ότι το ζήτημα του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος1028 παρουσιάζεται αλληλένδετα συνυφασμένο με την εν γένει διοικητική διάρθρωση της 1028 Περί των ιστορικών γεγονότων που σχετίζονται με την ανακήρυξη του ελλαδικού Αυτοκεφάλου βλ το άρθρο της Χ Δημακοπούλου με τίτλο laquoΗ ανακήρυξις του Ελλαδικού Αυτοκεφάλουraquo στα Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo οπ σ 31 ndash 37 Για μία εις βάθος προσέγγιση του ζητήματος εξ απόψεως νομικής ενδεικτικώς αναφέρονται τα κάτωθι έργα από την νεώτερη επιστημονική παραγωγή α) Σπ Τρωϊανού και Χ Δημακοπούλου Εκκλησία και Πολιτεία Οι σχέσεις τους κατά τον 19ον αιώνα (1833 ndash 1852) Αθήνα 1999 β) Ι Κονιδάρη laquoΗ γένεση του πολιτεύματος της Αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ελλάδοςraquo στο Ὲνας νέος κόσμος γεννιέται Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού στην γερμανική επιστήμη κατά τον 19ον αι έκδ Ακρίτας 1996 σ 207 ndash 222 και γ) Χ Δημακοπούλου laquoΝεώτερα στοιχεία περί της ανακηρύξεως της Ελληνικής Εκκλησίας ως αυτοκεφάλου κατά το 1833raquo Μνημοσύνη τ ΙΒrsquo 1991 ndash 1993 Αθήνα 1995 σ 207 ndash 246

226

εκκλησιαστικής δομής και εξουσίας Από τον Οκτώβριο του 1860 ο Νίκανδρος με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo θα φροντίσει να επισημάνει την ως άνω σχέση η οποία συμπλεκόταν αξεδιάλυτα με την αποστροφή του προς το Βυζάντιο και τις παραδόσεις του ως φυσική απόρροια της αυτοσυνειδησίας ενός ακραιφνούς οπαδού των ιδεών του διαφωτισμού Η θεματική συνύφανση των ανωτέρω διαφαίνεται από την πλοκή του προμνημονευθέντος άρθρου όπου ο Ζαννούβιος λαμβάνοντας αφορμή από την εκλογή του Ιωακείμ Βrsquo στον Πατριαρχικό Θρόνο της Κωνσταντινούπολης1029 θα αποκαλύψει τους βασικούς άξονες της εκκλησιαστικής-ιδεολογικής του ταυτότητας laquoΚαί πρῶτον μέν (οἱ ἐν Κωνσταντινουπόλει) ἔπαυσαν ἠθικῶς τήν διάδοσιν τῆς Παιδείας ὑπερασπιζόμενοιmiddot1030 καί ὁ λόγος ἐπειδή ἡ ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι συσταθεῖσα Σύνοδος διά τοῦ θεόθεν κληθέντος Θεοκλήτου Φαρμακίδου καί τοῦ φίλου αὐτοῦ Μανούση ἄριστα τά κατά τήν Βυζαντινήν ἐποχήν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ Χριστοῦ διαδραματισθέντα εἰδότως εὐθύς τούς τίτλους τό αἴτιον τῆς διαιρέσεως τῶν ἀνθρώπων ἀπορρίψασα τό πρό τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς θεόδοτον ἐπίθετον ἐπίσκοπος εἰς τούς ποιμένας τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας κοινῶς ἀπέδοτο καί τῇ ἑλληνικῇ Κυβερνήσει κατά τήν παραγγελίαν τοῦ θείου διδασκάλου ἑαυτήν ὑπετάξατοraquo1031 Από το ως άνω απόσπασμα διαφαίνεται η σαφής προτίμηση του αρθρογράφου προς το εκκλησιαστικό διοικητικό σύστημα των πρώτων χριστανικών αιώνων που διέσωζε την ισοτιμία μεταξύ των επισκόπων της Εκκλησίας σε αντιδιαστολή μάλιστα προς τα εκκλησιαστικώς κρατούντα κατά την βυζαντινή περίοδο Ὰξιον αναφοράς τυγχάνει το ότι την ίδια περίοδο ανάλογη εκτίμηση εν προκειμένω διατυπώνεται και σε άρθρο του επισκόπου Θήρας Ζαχαρία Μαθά περί του μεταθετού των επισκόπων στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo κατά τας αρχάς του 1862 καθ᾽ ην στιγμήν οι Ζαννούβιος και Μαθάς εξέφραζαν όλως διάφορες 1029 Η στάση του Ζαννουβίου έναντι του Οικουμενικού Θρόνου θα διαφανεί εκτενέστερα κατωτέρω στο ΣΤrsquo κεφάλαιο Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί εν είδει εισαγωγής ότι αυτή δεν υπήρξε μονοδιάστατη και ισοπεδωτική καθώς εμφανίζει μία σημαντική τομή σκέψης λίγο μετά την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης του 1821 η οποία θα πρέπει να αποδοθεί τόσο στην απουσία συγκεκροτημένης ιδεολογικής τοποθετήσεως όσο και στην διείσδυση εθνοπατριωτικών κριτηρίων αξιολογήσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων στην σκέψη του κρητικού κληρικού 1030 Το αβάσιμον των απόψεων του εν προκειμένω του Ζαννουβίου αποδεικνύεται από το κάτωθι σχετικό άρθρο του ομοτίμου καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Νικολάου Ζαχαρόπουλου δια του οποίου διαζωγραφίζεται επαρκώς και τεκμηριωμένως ο ευεργετικός ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως βασικού φορέα της εκπαίδευσης στο ζήτημα της καλλιέργειας της παιδείας καθόλη την διάρκεια της εθναρχικής του παρουσίας αλλά και το αδιάπτωτο ενδιαφέρον που επέδειξε για την εκπαίδευση των νέων κυρίως ανθρώπων Το ύψιστο ιερατικό αξίωμα ως βασικός φορέας του παιδευτικού αγαθού χαρακτηρίζεται ως laquoδεξιοτέχνης εμπνευστής αστείρευτος εμπλουτιστής διαπρύσιος μεταδότης και σθεναρός αμύντοραςraquo οι δε πατριάρχες θεωρούνται laquoπρωτοστάτες των γραμμάτων σημαντικά αναστήματα μάθησης και γνώσης και ένθερμοι υποστηρικτές των σχολείων της σπουδής και της μάθησηςraquo Επιπλέον επισημαίνονται οι πρωτοβουλίες της Μητρός Εκκλησίας για την ίδρυση σχολών η στήριξη του επιτελεσθέντος εκπαιδευτικού έργου υπό την επίσημη εκκλησιαστική αιγίδα η συμπόρευση της Εκκλησίας με τις κοινότητες και τις συντεχνίες στην προαγωγή του εκπαιδευτικού έργου η συγγραφική παραγωγή ως και η ίδρυση τυπογραφείων και η εν γένει συνδρομή στο εκδοτικό έργο Τα όποια δε φαινόμενα λογοκρισίας κατά την ίδια περίοδο σε νέες δυτικόφερτες ιδέες εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της γενικότερης πρόνοιας της Εκκλησίας για την διατήρηση του κύρους της και την διαφύλαξη ανόθευτης της διδασκαλίας της από καταστροφικές για την ενότητα των ορθοδόξων συνέπειες Ν Ζαχαρόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Παιδείαraquo οπ σ 393 ndash 426 Εξίσου κατοτοπιστικό για τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην προώθηση της Παιδείας του Γένους τον 19ο αιώνα τυγχάνει σχετικό άρθρο του κωνσταντινουπολίτη εκπαιδευτικού Δημητρίου Φραγκόπουλου Σε αυτό ενδεικτικώς απαριθμούνται η σύσταση και λειτουργία πολλών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κατά τον 19ο αιώνα μεταξύ των οποίων και το Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο επί της πατριαρχίας του Ιωακείμ Βrsquo Δ Φραγκόπουλου laquoΤο ζωτικό ενδιαφέρον του Οικουμενικού Πατριαρχείουraquo οπ σ 377 ndash 380 Πρβλ Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησίαhellip οπ σ 83 1031 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ σ 2

227

απόψεις περί του ως άνω ζητήματος1032 Ο Επίσκοπος Θήρας χρησιμοποιούσε ως επιχείρημα υπέρ του μεταθετού από ελάσσονος εις μείζονα επαρχία την διαπίστωση ότι laquoἐπί τῶν Ἀποστόλων ἅπαντες οἱ ἐπίσκοποι ἦσαν ἴσοι καί ὁμότιμοι ἀλλήλοις καί οὐδείς ὑπῆρχε μεταξύ αὐτῶν διακριτικός θρόνος ἤ βαθμόςraquo1033 θεωρώντας ότι ο ΙΔrsquo Αποστολικός Κανόνας δεν αναφερόταν στην περίπτωση της ως άνω μεταθέσεως εξαιτίας της απουσίας τιμητικής διακρίσεως μεταξύ των επισκόπων στην πρωτοχριστιανική περίοδο Αλλά και ο συγγραφέας του έργου laquoΔιατριβή Αὐτοσχέδιος περί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶνraquo Μισαήλ Αποστολίδης δύο σχεδόν δεκαετίες νωρίτερα (1843) υπεστήριζε την ίδια άποψη που εξέφρασε αργότερα και ο Ζαννούβιος το 1860 ότι δηλαδή laquoοἱ δέ Ἐπίσκοποι ἰσότιμοι καί ἰσόβαθμοι ὄντες οὐδεμίαν εἶχον ἀπ᾽ ἀλλήλων ἐξάρτησιν κατά τούς πρώτους τρείς αἰῶνας τοῦ χριστιανισμούraquo1034 Επιπλέον ο Μισαήλ θεωρούσε ότι laquoτάς δέ κατά τό διοικητικόν γενομένας μεταβολάς καί ὁροθεσίας οὐκ ἐθέσπισε (ἡ Ἐκκλησία) διαμένειν αὐτάς σταθεράς εἰς αἰῶνα καί ἀσαλεύτους ἀλλά καί καταφατικῶς ἀφῆκε τό δικαίωμα τοῦτο εἰς τήν πολιτικήν Ἀρχήνraquo1035 Συμμεριζόταν τέλος την άποψη ότι laquoτινές μάλιστα τῶν ἁγίων Πατέρων παρατηροῦντες πόσα σκάνδαλα καί ταραχάς ἐγέννησεν εἰς τήν ἐκκλησίαν ἡ συγκέντρωσις τῆς ἐκκλησιαστικῆς διοικήσεως εἰς τούς μητροπολίτας καί Ἐξάρχους καί Πατριάρχας διά τήν ἰδιοτέλειαν καί φιλοδοξίαν τινῶν μέμφονται ταύτην ὡς αἰτίαν αὐτῶν τῶν σκανδάλων καί ηὔχοντο ποτέ μή ἤθελε γένει τοιαύτη τάξις ἡ ταράξασα τήν ἀρχαίαν ἀδελφικήν ἰσότητα τῆς Ἐκκλησίαςraquo1036 Απάντηση στις ως άνω αιτιάσεις έδωσε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο οποίος διά του συγγράμμάτος του laquoἈπάντησις εἰς διατριβήν Αὐτοσχέδιον περί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶν καί περί τῆς σχέσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς πρός τήν πολιτικήν ἐξουσίανraquo αντέκρουσε τα ανωτέρω αποδεικνύοντας μεταξύ άλλων ότι laquoοἱ θείοι Ἀπόστολοι πρῶτον (καν λδrsquo) καί ἔπειτα ὅλοι οἱ θεοφόροι Πατέρες ὅλων τῶν Οἰκουμενικῶν καί τοπικῶν ἁγίων Συνόδων ἐθέσπισαν τήν τοιαύτην συγκέντρωσιν (τῆς ἐκκλησιαστικῆς διοικήσεως)raquo1037 κατηγορώντας τον συγγραφέα της διατριβής και τους

1032 Για την διαμάχη Νικάνδρου Ζαννουβίου και Ζαχαρία Μαθά περί του μεταθετού ή μη των επισκόπων βλ ΣΤrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 282 - 289 1033 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 27 Ιανουαρίου 1862 αριθ 3049 έτος ΛΑrsquo σ 4 1034 Μ Αποστολίδου Διατριβή Αὐτοσχέδιος περί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶν καί περί τῆς σχέσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς πρός τήν πολιτικήν ἐξουσίαν εκ του Τυπογραφείου Μνημοσύνης Χ Νικολάου Φιλαδελφέως Αθήνα 1843 σ 11 Σημειωτέον ότι οι σχετικές απόψεις του Μισαήλ διετυπώθησαν με αφορμή την σύνταξη και κατάθεση υπό επιτροπής εμπειρογνωμόνων εξ αρχιερέων και εκκλησιαστικών επιστημόνων επεξεργασμένου σχεδίου Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος (Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 149 ndash 160) με παρατηρήσεις και τροποποιήσεις επί του σχεδίου εκείνου που το 1844 υπέβαλε στην εν λόγω επιτροπή το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών Η απάντηση ωστόσο της επιτροπής αν και υπεβλήθη στην αρμόδια πολιτική εξουσία δεν πήρε την οδόν προς την Γερουσία με αποτέλεσμα να μείνουν ανεφάρμοστα τα όσα διαλαμβάνονταν σε αυτήν (πχ μετονομασία της Ιεράς Συνόδου του Βασιλείου της Ελλάδος σε Ιερά Σύνοδον της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος τριμελής σύνθεση της Συνόδου με αποκλεισμό συμμετοχής εκ των λοιπών κληρικών διορισμός των συνοδικών μελών κατά τα πρεσβεία χειροτονίας χωρίς την επέμβαση της Κυβέρνησης καμία μνεία στην παρουσία Βασιλικού επιτρόπου στην Σύνοδο Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 338 - 339) και να συνεχίσει να βρίσκεται εν ισχύει η Δακήρυξη του 1833 Σε τούτη την συγκυρία η ως άνω παρέμβαση του Μισαήλ στόχευε στην αναίρεση των διατάξεων του υποβληθέντος σχεδίου και στην υπεράσπιση της βαυαρικής εκκλησιαστικής νομοθεσίας του 1833 Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών οπ σ 108 1035 Μ Αποστολίδου Διατριβή Αὐτοσχέδιος οπ σ 17 1036 Οπ σ 17 ndash 18 1037 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 538

228

ομοϊδεάτες του ότι επεδίωκαν να καταστήσουν laquoκαθένα τῶν Ἐπισκόπων Αὐτοκέφαλον καί ἀνεξάρτητονraquo1038 Η ως άνω αποστροφή του κρητικού κληρικού περί των εκκλησιαστικών τίτλων σε συνάρτηση με την παράλληλη προτίμησή του προς το πολίτευμα της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας (όπως θα φανεί ευθύς αμέσως) δεν τυγχάνει δυσεξήγητη δεδομένου ότι ο Ζαννούβιος υπήρξε θερμός υποστηρικτής της εθνικής ιδεολογίας η οποία αποστρεφόταν τα εθναρχικά θέσμια στο σύνολό τους Η εν προκειμένω στάση του έναντι του παραδεδεγμένου συστήματος της εκκλησιαστικής διοικήσεως αποτελούσε δηλαδή απόρροια α) της ιδεολογικής του ταυτότητος και β) των ιδεολογικών του προκαταλήψεων εναντίον της εθναρχίας και των συμβόλων της καθώς ως γνωστόν η laquoΡωμαίϊκη Εθναρχία θεμελιώνεται στόν θεσμό τῆς Πενταρχίαςraquo1039 Στην σκέψη του Νικάνδρου η ως άνω αποστροφή προς την βυζαντινή εκκλησιαστική παράδοση σε συνδυασμό με την ιδεολογική του αυτοσυνειδησία ως ενθέρμου υποστηρικτού των ιδεών του διαφωτισμού για τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας1040 στην κατάλυση του δεσποτισμού και της αυταρχικότητας στην εκκλησιαστική διοίκηση επήγαζε και από την υιοθέτηση των αντιεκκλησιαστικών απόψεων του Θεόκλητου Φαρμακίδη περί του ελλαδικού Αυτοκεφάλου το οποίον επέφερε πολλά δεινά στην εν Ελλάδι Ορθόδοξη Εκκλησία1041 Οι περί εκκλησιαστικής διοικήσεως απόψεις του τελευταίου ως γνωστόν συνοψίζονταν στην υπαγωγή της ελληνικής Εκκλησίας υπό την κηδεμονία και τον πλήρη έλεγχο της πολιτικής εξουσίας γεγονός που θα πραγματοποιούνταν μέσα από την πλήρη ανεξαρτητοποίηση αυτής από το Οικουμενικό Πατριαρχείο έστω και χωρίς την συγκατάθεση του τελευταίου Ο εμπνευστής του Αυτοκεφάλου διά της επικλήσεως εθνικών λόγων φρονούσε ότι η πολιτική ελευθερία συνεπαγόταν αυτοχρήμα και την εκκλησιαστική χωρίς την 1038 Οπ Προς ανασκευήν των επιχειρημάτων που υπεστήριξε και ο Ζαννούβιος περί της σταδιακής υποταγής των επισκόπων της υπαίθρου στους επισκόπους των πόλεων και της βαθμιαίας διαμόρφωσης του μητροπολιτικού συστήματος εκκλησιαστικής διοίκησης με την θέσπιση τοπικών συνόδων προς ενίσχυσιν της θέσεως των επισκόπων των μητροπολιτικών κέντρων υπεστηρίχθη και η άποψη ότι laquoοἱ βοηθοί ἐπίσκοποι φυσικῷ τῷ λόγῳ ἐξηρτῶντο ἀπό τούς ἐπισκόπους τῶν πόλεωνraquo καθώς η διασφάλιση της εκκλησιαστικής ενότητος αποτελούσε συνάρτηση προ πάντων της λειτουργίας των επαρχιακών και τοπικών συνόδων της εποχής Φ Γεωργιάδου Στοιχειώδης Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 147 ndash 149 1039 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός Μετέωρος οπ σ 33 1040 Ο Νίκανδρος ερμήνευε τις απόψεις του Φαρμακίδη υπέρ του ελλαδικού Αυτοκεφάλου του 1833 και εναντίον του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 όπως αυτές διετυπώθησαν στο σύγγραμμα του τελευταίου Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας ως επικράτηση των παιδευτικών ιδεωδών του διαφωτισμού laquoἀλλ᾽ ὁ πυρίνη τῇ γλώσσῃ Φαρμακίδης καί τότε διά τοῦ Ἀντιτόμου τήν ἀνεξαρτησίαν τῆς ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος γενναίως ὑπερασπίσθη καί τάς τροποποιήσεις τοῦ τόμου κενάς λέξεις κατεστήσατο Τοιαῦτα ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐκκλησία ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι τῇ Παιδείᾳ βλέπουσα διαπραττόμενα ἐκηρύχθη ἀδιάλλακτος ἐχθρός τοῦ τυρανοφάγου τέρατος τῆς Σφιγγός τῆς Παιδείαςraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ σ 2 ndash 3 Θα πρέπει να επισημανθεί ωστόσο ότι ο Νίκανδρος στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του δεν άσκησε ευθεία κριτική στον Κωνσταντίνο Οικονόμο για την έκδοση και επιβολή του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 στην Εκκλησία της Ελλάδος Τούτο τυγχάνει αξιομνημόνευτο δεδομένου ότι ο Τόμος συνετάχθη έχοντας ως βάση το εκ δέκα όρων συνταχθέν υπό του Οικονόμου σχέδιον Συνοδικού Ψηφίσματος που εν έτει 1830 απεστάλη προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την διαρρύθμιση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών ζητημάτων Στ Σαχπελίδου laquoΟ Κωνσταντίνος Οικονόμος και το Αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Ελλάδοςraquo Γρηγόριος Παλαμάς τ 49 Θεσσαλονίκη 1966 σ 297 Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνει και η ιστορική αποτίμηση του Τόμου ο οποίος εθεωρήθη ως laquoπανηγηρική ἀναγνώρισις τῶν σκληρῶν τοῦ Οἰκονόμου ἀγώνων καί ἐπικύρωσις τῶν σοβαρῶν αὐτοῦ ἐκκλησιαστικῶν ἀρχῶνraquo Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 69 1041 laquoΤά πρῶτα ἐκκλησιαστικά νομοθετήματα ἐνεῖχον τά σπέρματα πολλῶν ἀντικανονικῶν καί προτεσταντικῶν ἐκλαϊκευτικῶν τῆς Ἐκκλησίας ἀρχῶν αἵτινες οὐ μόνον ἀνέκοψαν καί ὠπισθοδρόμησαν κατά πολύ τήν διοικητικήν πρόοδον τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας ἀλλά καί πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν σκανδάλων καί συγκρούσεων Ἐκκλησίας και Πολιτείας αἰτία ἐγένοντοraquo Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησίαhellip οπ σ 444

229

μεσολάβηση της κανονικής-εκκλησιαστικής οδού Προς τούτο ο Φαρμακίδης υιοθετούσε την προβληματική του Αδαμάντιου Κοραή η οποία συνίστατο στην διαπίστωση ότι laquoἐλευθέρων καί αὐτονόμων Γραικῶν κλῆρος εἶναι ἀπρεπέστατον νά ὑπακούῃ εἰς προσταγάς Πατριάρχου ἐκλεγομένου ἀπό τύραννον καί ἠναγκασμένου νά προσκυνῇ τύραννον ἐν ὅσῳ ἡ Κωνσταντινούπολις μένει μολυσμένη ἀπό τήν καθέδραν τοῦ ἀνόμου τυράννουraquo1042 Οι θεωρητικές-ιδεολογικές αρχές του εμπνευστή του Αυτοκεφάλου Φαρμακίδη οι οποίες μάλιστα δηλώνουν και την επιρροή του εν προκειμένω προς τον Ζαννούβιο καθώς βρίσκονται σε συμφωνία όπως θα φανεί κατωτέρω με τις αντίστοιχες θέσεις του κρητικού κληρικού εδράζονταν σε μία προς το παρελθόν κίνηση-άλμα για την επιστροφή των εκκλησιαστικών πραγμάτων στις απαρχές της διοικητικής οργανώσεως της Εκκλησίας του Αrsquo μ Χ αιώνα συνοψίζονταν δε στην φράση laquoπᾶσα μερική Ἐκκλησία ὑπήρχε καθ᾽ ἑαυτήν χωρίς νά ὑπόκηται εἰς ἄλλην καί συνίστα μίαν μικράν ἀληθινήν δημοκρατίανraquo1043 Κατά τον Φαρμακίδη η δημοκρατική οργάνωση των τοπικών Εκκλησιών εξελικτικώς στο διάβα των αιώνων υποχώρησε υπό το βάρος της αναδείξεως των πέντε μεγάλων διοικήσεων (σύστημα Πενταρχίας) τον Δrsquo μΧ αιώνα πράγμα που συνέτεινε στην επέκταση της εξουσίας των επισκόπων αυτών εις βάρος άλλων όπερ ενομιμοποιήθη υπό το κάλυμα των Τοπικών και Οικουμενικών συνόδων εις βάρος της αρχέγονης εκκλησιαστικής παράδοσης και των επιταγών της Καινής Διαθήκης1044 Ο οξύνους Κωνσταντίνος Οικονόμος αντιλαμβανόμενος ταχύτερα από οποιονδήποτε άλλον την προσπάθεια διαβρώσεως του ορθόδοξου εκκλησιαστικού φρονήματος θα περιγράψει με γλαφυρό τρόπο τις εκτροπές στην εκκλησιαστική σκέψη του Φαρμακίδη του Νεόφυτου Βάμβα και των ομοϊδεατών τους laquoμαθητεύετε τούς ὀρθοδόξους Ἑλληνας ὅλα τά Λουθηροκαλβινικά φρονήματα Τό σέβας τῶν θείων Πατέρων ἀθετεῖτε Πάντας τούς Πατριάρχας καί τούς Ἀρχιερεῖς κάι πάντα τόν Κλήρον ὡς δήθεν κῆράς τινας τῆς Ἑλληνικῆς ἐλευθερίας ἐξουθενεῖτε Τόν ἐπισκοπικόν βαθμόν ὡς τυραννικῶν ἀνθρώπων εὕρεμα διατωθάζετε Τό ἱερόν τῆς Μοναχικῆς πολιτείας σχῆμα ὡς ἀντικοινωνικόν ὡς αντίχριστον ὡς ἀντίθεον ἐκσυρίττετε Τό θεῖον τοῦ νομίμου γάμου μυστήριον ὡς συνάλλαγμα πολιτικόν ἀβαθμολόγητον ἀνίερον ἀτελετούργητον ἀνόμως θεσμοθετεῖτε Τούς Ἀποστολικούς Κανόνας ὡς νόθους και ψευδεπιγράφους συκοφαντεῖτε Πολλῶν Συνοδικῶν Κανόνων διδάσκετε τήν ἀκύρωσιν ὡς ἀπηρχαιωμένων ἤδη καί ἀχρήστων ἀνθρωπίνων τινων θεσμῶν Τάς Ἀποστολικάς παραδόσεις καί τά πλεῖστα τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας ἐθίμων και διδαγμάτων ὡς ἀμαθοῦς δεισιδαιμονίας καταχρήσεις καθυβρίζετε Πᾶσαν ἑνί λόγῳ δυσσεβῆ καινοτομίαν καί δι᾽ ἐπωνύμων καί δι᾽ ἀνωνύμων ἤ κρυψιφανῶν (καί τοι πασιδήλων) συγγραφῶν διακηρύττετε εἰς τούς Ἕλληναςraquo1045 Η ως άνω προτεσταντικής αποχρώσεως θεώρηση των εκκλησιαστικών πραγμάτων από τον Φαρμακίδη και τους ακολούθους του παραθεωρούσε την ιστορική εξέλιξη που συνετελέσθη στο διάβα των χριστιανικών αιώνων

1042 C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 135 και Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 35 ndash 42 Πρβλ Α Κοραή Προλεγόμενα εἰς τά Πολιτικά τοῦ Ἀριστοτέλους Παρίσι 1821 σ ρκrsquo Σε αυτό το πλαίσιο ο Κοραής θεωρούσε το ζήτημα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου έξω από την κανονική τάξη ως μία προτεσταντικού τύπου laquoθρησκευτική επανάσταση εναντίον του Πατριαρχείουraquo Γ Μεταλληνού Παράδοση και αλλοτρίωση οπ σ 230 ndash 232 1043 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 147 1044 Οπ 1045 Κ Οικονόμου Ἐπίκρισις εἰς τήν περί Νεοελληνικῆς Ἐκκλησίας οπ σ 364 ndash 365

230

θεωρώντας ως εξοβελιστέα οποιαδήποτε πρακτική που δεν εύρισκε την κατοχύρωσή της στην αγιογραφική παράδοση και την αποστολική πρακτική Τούτο θυμίζει την αντίστοιχη προσπάθεια που συνετελέσθη στον προτεσταντικό κόσμο κατά τους χρόνους της Μεταρρυθμίσεως για την αποκάθαρση της δυτικής εκκλησιαστικής παραδόσεως μέσα από μία κίνηση προς το αρχέγονο παρελθόν της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας Ο καθηγητής της Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και σύγχρονος του Φαρμακίδη Γεώργιος Μαυροκορδάτος ερμηνεύοντας τις εν λόγω απόψεις του Φαρμακίδη θα υπογραμμίσει μετ᾽ επιτάσεως τον προτεσταντικό χαρακτήρα αυτών λέγοντας ότι κατά την φαρμακίδειον αντίληψιν laquoτήν τυπικήν διοίκησιν τῆς Ἐκκλησίας εὑρήσομεν ἐν τῷ ἀκραφνεῖ προτεσταντισμῷ τῷ καλουϊνικῷ πρεσβυτεριανισμῷ ὡς ἀπό τῆς τυπικῆς διοικήσεως αὐτῆς ἄμεσος παρέγκλισις τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ Ἀγγλικανικῇ Ἐκκλησία καταφαίνεταιraquo1046 Μέσα από μία σειρά επιχειρημάτων ο Μαυροκορδάτος θα καταλήξει στο κάτωθι συμπερασμα laquoὅθεν ἀναντιῤῥήτως ἀπ᾽ αὐτῶν τῶν χρόνων τῶν ἱερῶν Ἀποστόλων καί ὑπ᾽ αὐτῶν τῶν Ἀποστόλων ἐθεσπίσθη τό μέχρι σήμερον ἐπικρατοῦν διοικητικόν τῆς ἐκκλησίας σύστημαraquo1047 Περί δε του προσώπου του Φαρμακίδη θα τονίσει ότι ούτος υπήρξε ο πρώτος στον χώρο της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας που τόλμησε να διατυπώσει και να μετακενώσει σε αυτήν την προτεσταντική εκδοχή περί των ιερών κανόνων και του διοικητικού συστήματος της Εκκλησίας1048 Το αντιεκκλησιαστικόν των φαρμακιδείων απόψεων διερμηνεύοντας σε έτερο σύγγραμμά του ο Μαυροκορδάτος θα επισημάνει τις κάτωθι διήκουσες έννοιες στην σκέψη του εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Φαρμακίδη laquoἀλλά ἐν τοῖς ἕξ περιβοήτοις συγγράμμασιν αὐτοῦ γενικός τις ἐνυπάρχει χαρακτήρ ἡ ἐξύβρισις τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἐκφυλισμός τῶν οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τῶν ἱερῶν κανόνων ἡ διαβεβαίωσις ὅτι ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία φέρει ἐπί τόν τράχηλον αὐτῆς ζυγόν δουλείας οἷα δούλη τοῦ Σουλτάνου ἰδίᾳ δέ ἡ περιφρόνησις τῆς ἀξίας τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεωςraquo1049

1046 Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 8 1047 Οπ σ 14 1048 Οπ σ 15 1049 Του ιδίου Ἡ φωνή ἑνός μόνου Ἕλληνος ὑποστηριχθεῖσα ἀπό τάς φωνάς δύο ἄλλων έκδ Αθηνά Αθήνα 1854 σ 22 ndash 23 Στο ίδιο πνεύμα κινούμενος και ο Κωνσταντίνος Σαθάς θα καυτηριάσει την αγνώμονα στάση του Φαρμακίδη προς την Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως χαρακτηρίζοντας τον Αντίτομον του τελευταίου ως laquoσάτυρα ἐλεεινή κατά τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας ἐν ᾗ ἀσέμνως μυκτηρίζεται ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει Σύνοδος ἥτις χάριν τοῦ ἑλληνισμοῦ προθύμως ἀναγνωρίσασα τήν ἀνεξαρτησίαν τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησίας ἐδικαιοῦτο μάλιστα νά προσδοκᾷ δείγματα τῆς ἡμετέρας εὐγνωμοσύνηςraquo Κ Σαθά Νεοελληνική Φιλολογία οπ σ 746 Ο δε Χρήστος Ανδρούτσος απέδιδε τις αντιεκκλησιαστικές απόψεις του Φαρμακίδη στην απουσία εκκλησιαστικού ήθους σε επιπολαιότητα και στον μυωπικό τρόπο θεωρήσεως των πραγμάτων laquoμή δυνάμενος μήτε νά ἐμβαθύνῃ καί νά ἐννοήσῃ τήν συνάλληλον Ἐκκλησίας καί Πολιτείας ἐν Βυζαντίῳ σχέσιν μήτε ὑψούμενος εἰς εὐρυτέρους ὁρίζοντας νά διΐδῃ τά κακά ἅτινα ἠδύνατο νά ἐπιφέρῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ καί τῇ Πολιτείᾳ ἡ ἀποχώρησις τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας ἀπό τῆς Κωνσταντινουπόλεως Ἔχων δέ τό ἦθος ἄγαν ἐμπαθές καί τεταραγμένον ἠγωνίζετο νά διαστρέφῃ τά πράγματα μᾶλλον ἐπιμένων εἰς προσωπικάς ἀντιλήψεις καί κατατρίβων τάς δυνάμεις κατά τρόπον ἥκιστα προσήκοντα εἰς σεμνόν ἐπιστήμονα καί τῆς ἀληθείας ἐρευνητήνraquo Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 89 Πρβλ Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 504 Διαφορετική προσέγγιση περί των ελατηρίων της εκκλησιαστικής πολιτικής του Θεοκλήτου Φαρμακίδη ανέπτυξε ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σάββας Αγουρίδης Επιχειρώντας να αποκαθάρει και να εξιλεώσει τον εμπνευστή του εν Ελλάδι εκκλησιαστικού Αυτοκεφάλου ο εν λόγω καθηγητής μέσα από σχετικό άρθρο του στην εφημερίδα laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6η Ιουλίου 2000) θα απορρίψει την επικρατούσα άποψη ότι δηλαδή το υπό του Φαρμακίδου συλληφθέν laquoαμάρτημαraquo του αυτοκεφάλου θεωρούμενον ως το νέον προπατορικόν αμάρτημα της χώρας μας αποτελεί την κακοδαιμονία της ελληνικής Εκκλησίας μέχρι σήμερα Επιπλέον θα τονίσει ότι τα ελατήρια του Φαρμακίδη δεν ήταν προσωπικά κάποιες ατομικές αδυναμίες αλλά κινούνταν αμιγώς στο επίπεδο των ιδεολογικών και πολιτικών διαφορών Αυτές κατά τον Αγουρίδη συνοψίζονταν στους εξής τρεις άξονες α) την ταύτισή του προς τα ιδεώδη του νέου

231

Και ο Αριστείδης Πανώτης κρίνοντας την φαρμακίδειο εκκλησιολογία θα ομιλήσει για μιμητισμό εκ μέρους του Φαρμακίδη προς την λουθηρανοκαλβινική εκκλησιολογία laquoἡ ὁποία ἑρμηνεύει κατά τό δοκοῦν τό ἀρχέγονο ἀποστολικό παρελθόν τῆς Ἐκκλησίας καί ἀπορρίπτει τούς ἱερούς κανόνες πού διασώζουν τήν συνοδική κανονική παράδοση αἰώνωνraquo1050 Ως εκ τούτου ο Φαρμακίδης laquoπαρερμήνευε καί παρασιωποῦσε τήν ἀλήθεια πολλῶν ἱστορικῶν γεγονότων καί περιφρονοῦσε μέ προτεσταντική ἐλευθεριότητα τούς ἱερούς κανόνες χάριν πολιτειοκρατικῶν θέσεων πού ἐπί χρόνια ἐργάστηκε γιά νά ἐπιβληθοῦν στήν ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίαraquo1051 Εκ των ως άνω χαρακτηριστικών της αντιεκκλησιαστικής φαρμακιδείου ιδεολογογίας εμφορούμενος και ο Νίκανδρος θα επιδοθεί σε μία επαναλαμβανόμενη προσπάθεια να τεκμηριώσει τις απόψεις του περί του εκκλησιαστικού πολιτεύματος προσφεύγοντας στον χώρο της εκκλησιαστικής ιστορίας των πρώτων χριστιανικών αιώνων Οι εν λόγω απόψεις του κρητικού κληρικού (μετάβαση αλληλοδιαδόχως από το πρωτοχριστιανικό δημοκρατικό πολίτευμα της ισοτιμίας των επισκόπων στο μετέπειτα αριστοκρατικό διά της επιβολής των επισκόπων των πόλεων επί των χωρεπισκόπων με την συνδρομή του έθους της συγκλήσεως τοπικών συνόδων (βrsquo ndash γrsquo μ Χ αιώνες) και εν συνεχεία στο ολιγαρχικό με την ανάδυση της Πενταρχίας και την σύγκλιση Οικουμενικών συνόδων) επαναλαμβάνονται στα γραφόμενά του στις εφημερίδες laquoἘλπίςraquo1052 laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo1053 laquoἈθηνᾶraquo1054 ως και στο φυλλάδιό του laquoΑνάλεκταraquo1055 Θα πρέπει να λεχθεί ότι η ως άνω πορεία και εξέλιξη με σαφώς πτωτική ndash παρακμιακή κατάληξη στην σκέψη του Ζαννουβίου εμφανίζει πολλά κοινά τουλάχιστον ως προς την μορφολογία και την διήκουσα έννοια αντιλήψεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων προς την άποψη της νεώτερης προτεσταντικής ιστοριογραφίας περί της τριπλής οργανώσεως του αρχέγονου Χριστιανισμού σύμφωνα προς την οποία παρετηρήθη η εξής μετάβασις α) από την χαρισματούχον οργάνωσιν προς β) την συλλογική πρεσβυτεριανή ndash επισκοπική λεγομένη διάρθρωση για να ακολουθήσει τέλος γ) η μοναρχιακή επισκοπική η οποία και επεκράτησε παραμερίζοντας τις άλλες δύο μορφές οργάνωσης1056 Ο θεολόγος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Διομήδης-Κυριακός (1843ndash1923) αν και ομοϊδεάτης του Νικάνδρου θα ακολουθήσει διαφορετική εκτίμηση στο εν λόγω ζήτημα θεωρώντας την σύγκλιση των συνόδων ως τρόπο εκφράσεως της εξωτερικής ενότητας των αυτοκεφάλων και ανεξαρτήτων τοπικών Εκκλησιών των τριών πρώτων χριστιανικών αιώνων Αλλά και για την επόμενη ιστορική περίοδο (4αι-9 αι) θα

ευρωπαϊκού κόσμου έχοντας ως πηγή έμπνευσης τον διαφωτισμό τις απόψεις του Κοραή και τα πολιτικά ιδεώδη του δυτικού ευρωπαϊκού χώρου β) την αποστροφή του προς laquoτά ονειροπολήματα της Ρωμιοσύνηςraquo για την ανασύσταση του Βυζαντίου και της Αυτοκρατορίας και την επάνοδο στο βυζαντινό όραμα και γ) την πολεμική του στάση έναντι του πανσλαβισμού Σ Αγουρίδου laquoΤα ελατήρια της εκκλησιαστικής πολιτικής του Θεοκλήτου Φαρμακίδηraquo στα Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo οπ σ 22 ndash 29 1050 Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 93 ndash 96 1051 Οπ 1052 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Μαΐου 1862 αρ 1151 έτος ΚΣΤrsquo σ 4 1053 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 15 Σεπτεμβρίου 1862 οπ σ 3 1054 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo α) 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 ndash 4 και β) 29 Οκτωβρίου 1863 οπ σ 3 ndash 4 1055 Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 9 ndash 22 1056 Γ Κονιδάρη α) Περί της φερομένης διαφοράς μορφών εν τω πολιτεύματι του αρχικού Χριστιανισμού (34 ndash 156 μ Χ) έκδ βrsquo Αθήνα 1959 σ 11 και β) Νέαι έρευναι προς λύσιν των προβλημάτων των πηγών του εκκλησιαστικού πολιτεύματος του αρχικού Χριστιανισμού (35 ndash 156 μ Χ) τ Αrsquo Αθήνα 1956

232

ακολουθήσει την ίδια ερμηνευτική προσέγγιση λέγοντας χαρακτηριστικά laquoἩ ἑνότης τῆς ἐκκλησίας συνίστατο ἐν τῇ ἑνότητι τῆς πίστεως καί τῇ ἀμοιβαίᾳ ἀδελφικῇ τῶν ἐπισκόπων καί τῶν ἐκκλησιῶν αὐτῶν πρός ἀλλήλας κοινωνίᾳ Αἱ κατά μέρος ἐκκλησίαι ἦσαν ἀνεξάρτητοι καί οὐδείς ὑπῆρχεν ἐπίσκοπος ἀνώτατος των ἄλλων ἐξουσιαστής Ἡ ἐκκλησιαστική ἑνότης ἐξεδηλοῦτο ἐνίοτε καί ἐξωτερικῶς διά τῶν οἰκουμενικῶν συνόδωνraquo1057 Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας αν και αναγνωρίζει ότι οι πρώτες τοπικές Εκκλησίες ήταν αυτοδιοικούμενες ωστόσο ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση επί του θέματος εκκινώντας από την άποψη ότι ο τρόπος οργανώσεως της πολιτικής και κοινωνικής ζωής στον ελληνορωμαϊκό κόσμο επέδρασε κατά τρόπον φυσικόν και στην δομή της διοργανώσεως της Εκκλησίας θα τονίσει ότι εξ αρχής η Εκκλησία οργανώθηκε έχοντας ως βάση γεωγραφική την πόλη (έννοια τοπικής Εκκλησίας) εξ᾽ ου και προήλθε η εξάρτηση των χριστιανών της υπαίθρου από την εκκλησιαστική αρχή της πλησιέστερης πόλης Δεδομένου ότι η πηγή του δικαίου στην πρώτη Εκκλησία δεν ήταν ο δήμος όπως στην αρχαία Ελλάδα αλλά ο Θεός ο Μητροπολίτης Περγάμου θα επισημάνει ότι laquoαὐτό ἐπιφέρει μιά βασική ἀλλοίωση στήν ἑλληνική ἔννοια τῆς ἐκκλησίας ἀπό δημοκρατική τήν μεταβάλλει σέ θεοκρατική χωρίς ὡστόσο νά τήν μετατρέπῃ σέ αὐταρχική ἤ τυραννική Ὁ ἐπίσκοπος εἶχε τό ἀποκλειστικό προνόμιο νά ἐκφράζῃ τό γεγονός ὅτι κάθε ἐξουσία καί δίκαιο στήν Ἐκκλησία προέρχονται ὄχι ἀπό τόν λαό ἀλλά ἀπό τόν Θεό Ἔτσι μετέβαλε τήν Ἐκκλησία ἀπό δημοκρατία σέ θεοκρατία Ἡ ἀλληλεξάρτηση ἐπισκόπου καί εὐχαριστιακῆς συνάξεως ἐξασφάλιζε τήν Ἐκκλησία ἀπό δύο κινδύνους ἀπό τήν μετατροπή της σε μιά ἀνθρώπινη ἑλληνικοῦ τύπου lsquorsquoἐκκλησίαrsquorsquo ἤ lsquorsquoδημοκρατίαrsquorsquo καί ἀπό τήν πτώση της σέ μιά τυραννία θεοκρατικῆς μορφῆς Οἱ διάφορες τοπικές ἐκκλησίες βρίσκονταν βέβαια σέ συνεχῆ ἐπαφή μεταξύ τους Ἔτσι καμμιά τοπική ἐκκλησία δέν ἔμεινε ἀποξενωμένη ἀπό τίς ἄλλες Ἀλλά στήν πραγματικότητα κάθε τοπική ἐκκλησία ἦταν αὐτοδιοίκητηraquo1058 Σε κάθε περίπτωση ο Νίκανδρος με την ως άνω θέση του εμφανίζεται να αρνείται το γεγονός ότι laquoἡ Ἐκκλησία ἔχει ἰδίαν διοικητικήν τάξιν ὑπό τῶν Ἀποστόλων κατασταθεῖσαν καί εἰς αὐτούς ἀλληλοδιαδόχως ἀναγομένην Τό διοικητικόν δέ τοῦτο τῆς Ἐκκλησίας σύστημα ὡς ἱεραρχία ἐν στενῇ ἐννοίᾳ ἤτοι ὡς σύνολον τῶν τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας ἐπισκόπων ἀντιπροσωπεῦον τήν καθόλου Ἐκκλησίαν εἶναι πρόδηλον ὅτι εἶναι ἀλάθητον ὡς τό ὄργανον καί ἡ φωνή δι᾽ οὗ ἀποφαίνεται ἡ καθολική Ἐκκλησίαmiddot ὡς ἐκ περισσοῦ δέ προστίθεμεν ἐνταῦθα ὅτι καί ἡ διάκρισις τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν τῆς Ἀνατολῆς ἀπό τῶν λοιπῶν ἱεραρχῶν οὐδεμίαν ἐμφαίνει ἱεραρχικῶν δικαιωμάτων διάκρισιν ἤ οὐσιώδη ὑπεροχήν ὡς φαντάζονταί τινες τῶν Διαματρυρομένων ξένοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς παρ᾽ ἡμῖν διοικήσεως ἀλλ᾽ εἶναι τιμητική τις ἅμα καί διοικητική ἐκκλησιαστικῷ δικαιώματι διάκρισις ὡς ὄντων τούτων ἐπισκόπων ἐπισήμων πόλεων καί μεταξύ δέ ἀλλήλων πλήν τῆς καθέδρας οὐδεμία ἐστίν ἄλλη διαφοράraquo1059 Αντικρούοντας μάλιστα την προτεσταντική αντίληψη που θεωρούσε την ιεραρχία ως στοιχείο μη ανήκον στην αληθή Εκκλησία ο Χρήστος

1057 Α Διομήδους - Κυριακού Δοκίμιον οπ σ 86 ndash 87 169 1058 Ι Ζηζιούλα Ελληνισμός και Χριστιανισμός οπ σ 126 ndash 138 Την εν λόγω εκτίμηση ἐρχεται να ενισχύσει η παρατήρηση του ομότιμου καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Βλασίου Φειδά περί της θέσεως των Αποστόλων στην πρώτη Εκκλησία ως καθολικών επισκόπων αυτής που απολάμβαναν οικουμενική αυθεντία Βλ Φειδά Εκκλησιαστική Ιστορία Αrsquo έκδ γrsquo Αθήνα 2002 σ 77 1059 Χρ Ανδρούτσου Δοκίμιον Συμβολικής οπ σ 67 ndash 71

233

Ανδρούτσος θα αντιτάξει ότι η ιεραρχία ως σύστημα διοικητικόν τυγχάνει laquoθείῳ δικαίῳ καθιδρυμένονraquo1060 Ο Νίκανδρος με άλλα λόγια αδυνατούσε να κατανοήσει την λειτουργική σχέση μεταξύ του εκκλησιαστικού πολιτεύματος και της Θείας Ευχαριστίας Και τούτο καθώς η ιεραρχική διάρθρωση και δομή της Εκκλησίας laquoὑπηρετεῖ τήν πραγματικότητα καί φανέρωση της Ἐκκλησίας δηλαδή τήν τέλεση τῆς Εὐχαριστίας Ἄλλη διοικητική ἤ ὀργανωτική σκοπιμότητα δέν ὑπάρχει ἤ τουλάχιστον δέν προηγεῖται καί ἄν προηγηθεῖ φέρνει σύγχυση καί ἀλλοίωση τῆς ἀλήθειας τῆς Ἐκκλησίας τῆς ταυτότητάς της Ἡ διοικητική ἄρθρωση καί ὀργανωτική δομή καί ἱεραρχία ἀξιωμάτων στήν Ἐκκλησία προκύπτουν ἀπό τήν τέλεση τῆς Εὐχαριστίας καί σέ αὐτή μόνο ἀποβλέπουν Κατά δεύτερο λόγο ὑπηρετοῦν τίς δυναμικές προεκτάσεις τῆς Εὐχαριστίας τήν εὐχαριστιακή μεταμόρφωση τῆς ζωῆς τῶν πιστῶν τήν πρός τά ἔξω φανέρωση καί μαρτυρία τῆς πίστης τουςraquo1061 Η τριμερής διαίρεση στην άσκηση της εκκλησιαστικής διοικήσεως (δημοκρατικό αριστοκρατικό1062 και ολιγαρχικό πολλιτευμα) στο διάβα των αιώνων συνιστά την θεωρητική θεμελίωση της προτιμήσεως1063 του

1060 Οπ 88 Το εκκλησιαστικό πολίτευμα της πρώτης χριστιανικής περιόδου διαζωγραφίζεται ως άριστα σε εκτενέστατο και άκρως εμπεριστατωμένο άρθρο που είδε το φως της δημοσιότητος σε τρεις συνέχειες στην εφημερίδα laquoΠολίτηςraquo από τα τέλη Νοεμβρίου έως τα μέσα Δεκεμβρίου του 1872 Λαμβάνοντας αφορμή από το laquoΒουλγαρικό ζήτημαraquo ο αρθρογράφος στο πρώτο μέρος του άρθρου με τίτλο laquoΠερί σχίσματοςraquo θα αναφερθεί στα ανέκαθεν εκκλησιαστικώς κρατούντα στην Ορθόδοξη Εκκλησία laquoΑ Ἔκπαλαι ἐξ αὐτῆς τῆς ἀρχῆς ἡ Χριστιανική Ἐκκλησία ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ καί ἐπί τάς τρεῖς ἀρχαίας Ἡπείρους διαδοθεῖσα καί ῥιζωθεῖσα εἶχεν ἑνότητος καί ἐνεργείας κέντρα τούς ἐπισκόπους πόλεων ἐπί πληθυσμῷ πιστῶν διαπρεπουσῶν∙ οἷον ὁ Ρώμης ὁ Ἀλεξανδρείας καί ὁ Ἀντιοχείας Ὑπό τούτους ὑπήγοντο οἱ ἐπίσκοποι πόλεων ὀλιγαριθμοτέρων ἐλευθέρως ὅπως ἐν τῇ ἑαυτῶν ἐπισκοπῇ ἐνεργούντες Ἡ δικαιοδοσία ἑκάστου τῶν κέντρων τούτων αὐτομάτως ἀνεφάνη καί τό αὐτόματον τοῦτο ἔθιμον ἀρχαῖον ἐλέγετοraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 25 (Σάββατο) Νοεμβρίου 1872 έτος Βrsquo αρ 157 σ 1 Στο βrsquo μέρος του ως άνω άρθρου της 28ης Νοεμβρίου του ιδίου έτους μάλιστα θα υπογραμμισθεί ότι η δικαιοδοσία του Θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως όπως αυτή καθορίσθη από τις Αrsquo Βrsquo και Δrsquo Οικουμενικές Συνόδους σκοπόν έχει laquoτήν κραταίωσιν καί τήν ἐσσαεί ἄθικτον διατήρησιν τῆς ὡρισθείσης δικαιοδοσίαςraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 28 (Τρίτη) Νοεμβρίου 1872 έτος Βrsquo αρ 158 σ 1 Συνεχίζοντας την διαπραγμάτευση του αυτού θέματος ο αρθρογράφος θα επανέλθει εκ νέου στο γrsquo μέρος του ίδιου άρθρου τονίζοντας ότι laquoαἱ ὑπό τῶν τριῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων κυρωθεῖσαι τῷ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὡς νέας Ῥώμης Πατριάρχῃ προνομίαι καθ᾽ ἅπαντα τόν μετ᾽ αὐτάς χρόνον ἀλώβητοι ἐτηροῦντο ἱεραί θεωρούμεναιraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 12 (Τρίτη) Δεκεμβρίου 1872 έτος Βrsquo αρ 162 σ 1 1061 Χρ Γιανναρά Αλφαβητάρι οπ σ 208 Ως προέκταση των ανωτέρω και εντός πάντοτε του ιδίου πλαισίου η διαφοροποίηση του τιμητικού προβαδίσματος και των διοικητικών ευθυνών των επικεφαλής του μητροπολιτικού και του πατριαρχικού συστήματος θεωρείται ότι δεν συνέβαλε ποτέ στην μεταβολή έστω και στο παραμικρό του ουσιαστικού περιεχομένου του αξιώματος του επισκόπου ο οποίος ανεξαρτήτως από τη γεωγραφική έκταση ή την πολιτική σπουδαιότητα της επισκοπής του και πέρα από κάθε εκκλησιαστικό τίτλο παραμένει ο προεστώς και προεδρεύων της Ευχαριστίας Οπ σ 211 ndash 213 1062 Ο Βικέντιος Δαμοδός αντιδιαστέλοντας μεταξύ του εκκλησιαστικού πολιτεύματος σε Δύση (μοναρχικό) και Ανατολή (αριστοκρατικό) ερμήνευε το τελευταίο μέσα από ένα σαφώς αντιδυτικό ndash πολεμικό πλαίσιο στην προσπάθειά του να καταρρίψει τα επιχειρήματα των δυτικών περί του πρωτείου του Επισκόπου Ρώμης laquoὭστε ὅπου ἡ πολιτεία καί κυβέρνησις τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἀριστοκρατική διατί ἐξουσιάζουν οἱ ἄριστοι δηλαδή οἱ ἐπίσκοποι ὅλης τῆς οἰκουμένης συναχθέντες εἰς μίαν οἰκουμενικήν σύνοδον μά δέν ἐξουσιάζει ἕνας μόνος ἐπίσκοπος Τούτη εἶναι ἡ δόξα τῶν Ἀνατολικῶνraquo Β Δαμοδού Θεολογία Δογματική κατά Συντομίαν οπ σ 121 ndash 132 1063 Στις αρχές του 1863 και με αφορμή την αλλαγή του φορέα της πολιτειακής εξουσίας που συνετελέσθη στην Ελλάδα με την έξωση του βαυαρού Ὸθωνα και την έλευση του Βασιλέα Γεωργίου Αrsquo ο Νίκανδρος θα εκφράσει ξεκάθαρα την προτίμησή του κάνοντας έκκληση προς την εν Ελλάδι πολιτικήν και νομοθετικήν εξουσίαν να επαναφέρει σε ισχύ το εκκλησιαστικό πολίτευμα του 1833 laquoΕἰς τήν λαοπρόβλητον λοιπόν ἐθνικήν Συνέλευσιν ὡς μέλη γνήσια τῆς ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐναπόκειται καί αὐτῆς μνησθῆναι καί Α μέν ἀνάγκη ν᾽ ἀρθῇ ὁ ἅγιος καί προσκυνητός τόμος ἀποδοθῇ δέ τῇ ἐκκλησίᾳ τό κατά τό 1833 ἀνεξάρτητον αὐτῆς πολίτευμαraquo Εφημ laquoΑθηνάraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 Αναλόγου περιεχομένου προσωπική έκκληση προς τον Γεώργιο θα απευθύνει ο κρητικός κληρικός τον Νοέμβριο του ιδίου έτους μέσα από έτερο άρθρο του στην ίδια εφημερίδα Εφημ laquoΑθηνάraquo 4 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3

234

Ζαννουβίου προς τα διαλαμβανόμενα στην Διακήρυξη1064 της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος του 18331065 laquoἩ ἐκκλησία λοιπόν τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος τῇ 23 Ἰουλίου 1833 συνεστήσατο πολίτευμα δημοκρατικόνmiddot ἀλλ᾽ ἐπέπρωτο τόν Ἰούνιον τοῦ 1850 τῇ παραδοχῇ τοῦ Τόμου νά μεταβληθῇ εἰς Ἀριστοκρατικόνraquo1066 Ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στο laquoδημοκρατικό πολίτευμαraquo της Διακηρύξεως της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1833 υποννοεί τις πρόνοιες της εν λόγω Βασιλικής Πράξεως που αφορούν την εγκαθίδρυση πενταμελούς Ιεράς Συνόδου του Βασιλειου της Ελλα δος της οποιας ο Προ εδρος διοριζεται απο τον Βασιλεα κα τ ετος χωρίς δηλαδή να έχει δικαίωμα μονιμότητος επί της θέσεως του επικεφαλής της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας (Αρθρα 3 και 4)1067 Ενώ οι αιτιάσεις του Ζαννουβίου περί της εισαγωγής του laquoαριστοκρατικού πολιτεύματοςraquo στην εν Ελλάδι εκκλησιαστική διοίκηση αφορούν στην πρόβλεψη του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 για την συσταθείσα Ιεράν Σύνοδον ως υπερτάτην εν Ελλάδι εκκλησιαστικήν αρχήν laquoσυνισταμένην ἐξ Ἀρχιερέων προσκαλουμένων ἀλληλοδιαδόχως κατά τά πρεσβεῖα τῆς χειροτονίας πρόεδρον ἔχουσαν τόν κατά καιρόν ἱερώτατον Μητροπολίτην Ἀθηνῶν καί διοικοῦσαν τά τῆς Ἐκκλησίας κατά τούς θείους καί ἱερούς κανόνας ἐλευθέρως καί ἀκωλύτως ἀπό πάσης κοσμικῆς ἐπεμβάσεωςraquo1068 Διαφορετική προς την ανωτέρω θεώρηση του Νικάνδρου περί της συμβατότητος των προβλεπομένων στο ΒΔ του 1833 με την πρωτοχριστιανική εκκλησιαστική παράδοση εξέφρασε ο Μηνάς Μινωΐδης το 1852 θεωρώντας τις προβλέψεις του ως άνω Διατάγματος που ευνοούσαν την παραθεώρηση των ιερών αποστολικών και συνοδικών κανόνων και την απεμπόληση των ιερών παραδόσεων ως απαρχή της εγκαθιδρύσεως αθρήσκου Πολιτείας στον ελληνικό χώρο1069

1064 Ο Φιλάρετος Βαφείδης αναφερόμενος σχετικώς με αρκετή δόση ειρωνείας χαρακτήριζε το καταστατικό του 1833 ως laquoτό κοσμοϊστορικόν τοῦτο βῆμα τῆς ἀναγεννήσεως καί προόδου τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίαςraquo Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 511 1065 Ε Theodorou The Church of Creece (ed) Apolstoliki Diakonia Publishing House Athens 1959 σ 18 1066 Εφημ laquoΕλπίςraquo 15 Μαΐου 1862 οπ 1067 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 59 1068 Στ Γιαννοπούλου Συλλογή των Εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (μετά των οικείων νόμων Β Διαταγμάτων υπουργικών εγγράφων οδηγιών κτλ) από του 1833 μέχρι σήμερον έκδ Α Καλαράκη Αθήνα 1901 σ 37 ndash 38 Ειρήσθω εν παρόδω ότι διά του Τόμου ρυθμίσθηκαν με σαφήνεια τα κάτωθι σημεία α) τα όρια της Αυτοκεφαλίας τα οποία εταυτοποιήθησαν με εκείνα της λεγομένης laquoΠαλαιάς Ελλάδαςraquo τα οποία είναι έκτοτε καθορισμένα και αμετάθετα και δεν αυξομοιώνονται κατά το δοκούν της εν Ελλάδι Εκκλησιαστικής Αρχής β) η λειτουργία της ΙΣΕΕ ως προκαθημένης αρχής με τον Μητροπολίτη Αθηνών να αποτελεί τον πρωτεύοντα laquoψιλῷ ὀνόματιraquo γ) το περιεχόμενο του συνοδικού συστήματος το οποίο προσδιορίσθηκε κατά το σύστημα των laquoπρεσβειῶν χειροτονίαςraquo για να εκπροσωπείται το σύνολο της Ιεραρχίας στην προκαθημένη ανωτάτη Εκκλησιαστική Αρχή όπερ συνεπάγεται την απόρριψη της με κοσμικά κριτήρια λειτουργούσης laquoἈριστίνδην Συνόδουraquo δ) το ευχαριστιακό μνημόσυνο όπου όλοι ανεξαιρέτως οι αρχιερείς της Εκκλησίας της Ελλάδος διοικούνται από την Ι Σύνοδο και την μνημονεύουν ευχαριστιακά στο laquoἐν πρώτοιςraquo ως την ανωτάτη τους αρχή ε) η ανύψωση του επισκόπου της ελληνικής πρωτεύουσας σε Μητροπολίτη Αθηνών στ) το laquoδίκαιον τῶν χειροτονιῶνraquo το οποίο πρέπει να ασκείται με την συλλογική συγκατάθεση των συνοδικών αρχιερέων ζ) η λήψη του αγίου Μύρου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο η) η ρύθμιση της εσωτερικής διοικήσεως από την ΙΣΕΕ κατά την απόλυτη κρίση και βούλησή της και θ) η αναφορά της ΙΣΕΕ προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την αντιμετώπιση εκκλησιαστικών προβλημάτων μείζονος και ευρύτερης σημασίας για την Εκκλησία Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 57 ndash 62 1069 Μ Μινωΐδου Φαρμακίδου Ἀντίδοτον οπ σ ιαrsquo

235

Αναδιφώντας στα γραπτά μνημεία της εποχής της βαυαροκρατίας1070 γίνεται αντιληπτό ότι ο Ζαννούβιος διατυπώνοντας τις ως άνω απόψεις του είχε στον πυρήνα της σκέψεώς του τα διαλαμβανόμενα κυρίως στην έκθεση της 7μελούς Επιτροπής1071 που συνεστήθη με το ΒΔ της 27ης Μαρτίου 1833 επιφορτισμένης με την ευθύνη της συντάξεως α) περιεκτικής εκθέσεως για την τότε ενεστώσα στην Εκκλησία της Ελλάδος κατάσταση1072 και β) σχεδίου οργανισμού προς βελτίωσιν των εκκλησιαστικών πραγμάτων Η εν λόγω Επιτροπή προλειάνασα το έδαφος για την Διακήρυξη επί Ὸθωνος της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος λίγους μήνες αργότερα περιέγραφε με μελανά χρώματα την μετεξέλιξη του εκκλησιαστικού πολιτεύματος στο διάβα της εκκλησιαστικής ιστορίας στοχοποιώντας το διοικητικό σύστημα της Πενταρχίας και την χρησιμοποίηση με την σύμπραξη και της κοσμικής βυζαντινής εξουσίας των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων για την κατοχύρωση της εξουσίας των πέντε μεγάλων εκκλησιαστικών διοικήσεων του 4 μΧ αιώνος Συναφώς δε θεωρούσε όλως ανεπίτρεπτη την διακριτική υπεροχή μεταξύ ισοβάθμων επισκόπων διά της εισαγωγής εκκλησιαστικών τίτλων αντιπροτείνοντας κοινή ονομασία για όλους του επισκόπους του ελληνικού Βασιλείου1073 Η συνταύτιση του Ζαννουβίου με τις ως άνω απόψεις σε συνδυασμό με την προτίμησή του προς τα προβλεπόμενα στο ΒΔ της 23ης Ιουλίου 1833 διά του οποίου επεχειρήθη μία laquoὑπερφίαλη κίνηση αυτοπροσδιορισμοῦ μίας Τοπικής Εκκλησίαςraquo1074 μέσω την αυτοανακηρύξεως της Εκκλησίας της Ελλάδος ως

1070 Για την πολιτική της βαυαροκρατίας στο εκκλησιαστικό ζήτημα ο Douglas Dakin υποστήριξε ότι αυτή εκινήθη προς την κατεύθυνση της ρυθμίσεως της σχέσεως Εκκλησίας ndash Κράτους κατά τα εραστιανά ή γαλλικανικά πρότυπα θεωρώντας επιπροσθέτως ότι laquoδέν ἦταν παράδοξες οἱ φῆμες ὅτι οἱ Βαυαροί προσπαθοῦσαν νά ἀναγκάσουν τό Ἔθνος νἀ ἀσπασθεῖ τή ρωμαιοκαθολική θρησκείαraquo D Dakin Η ενοποίησηhellip οπ σ 110 ndash 112 Πρβλ Ε Κωνσταντινίδη laquoΣταθμοί της ιστορικής πορείας της εν Ελλάδι Εκκλησίαςraquo την 06092009 httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekconstantinidis_greekchurchhtml σ 4 ndash 5 Κατά τον καθηγητή π Θεόδωρο Ζήση η βαυαροκρατία έχοντας ως αρωγό της τον ελλαδικό διχαστικό επαρχιωτισμό ενδεδυμένο με τον μανδύα του πατριωτισμού επεχείρησε την σχεδιαμένη αποδυνάμωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την χειραφέτηση της Εκκλησίας της Ελλάδος από την δικαιοδοσία του έχοντας ως απώτερο στόχο την αποδυνάμωση και συρρίκνωση της Ρωμιοσύνης Θ Ζήση laquoΕλληνισμός και Ελλαδισμός στην σύγκρουση Φαναρίου και Αθήναςraquo Θεοδρομία Οκτώβριος ndash Δεκέμβριος 2003 τ 4 σ 613 1071 Για το έργο της εν λόγω Επιτροπής βλ Χ Δημακοπούλου laquoΝεώτερα στοιχεία περί της ανακηρύξεωςraquo οπ σ 211 ndash 214 Ανάμεσα στα μέλη της Επιτροπής (Σ Τρικούπης Π Νοταράς Αρδαμερίων Ιγνάτιος Ελαίας Παΐσιος Κ Σχινάς Σκαρλάτος Δ Βυζάντιος) συμμετείχε και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης Σύμφωνα με τον ιστορικό Αναστάσιο ndash Διομήδη Κυριακό ο ρόλος του Θεοκλήτου στην σύνταξη της εν λόγω εκθέσεως και του σχεδίου διοργανώσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων υπήρξε καθοριστικός (Α Διομήδους ndash Κυριακού Δοκίμιον οπ σ 344) γεγονός που δηλώνει έστω και εμμέσως τον επηρεασμό του Νικάνδρου από τις απόψεις του εκκλησιαστικού αυτουργού του ελλαδικού Αυτοκεφάλου 1072 Ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης αναλύοντας το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου θα ομιλήσει για laquoελλαδικό πνεύμαraquo το οποίο επικράτησε στο Βασίλειο της Ελλάδος μετά την απελευθέρωσή της από τον οθωμανικό ζυγό και υπό την επίδρασιν των αρχών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού laquoἩ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ἐγενήθη τήν ὥραν τῆς ἀναγεννήσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τό ὁποῖον Ἑλληνικόν Ἔθνος ἐγεννήθη εἰς τήν ἐποχήν τῶν ἐθνικοτήτων καί τῶν ἐπαναστάσεων Συνεπείᾳ τούτου ἰσχυρόν lsquorsquoἙλλαδικόν πνεῦμαrsquorsquo διέπει ἔκτοτε τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος Ἐθνικόν - Ἑλλαδικόνraquo Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 20 ndash 21 1073 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 147 157 - 158 Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι η εν λόγω πρόταση σύμφωνη και με την σκέψη του Ζαννουβίου δεν υιοθετήθηκε πλήρως σην Διακήρυξη του 1833 καθώς κατά το Ὰρθρο 16 της Διακήρυξης διετηρήθη η διάκριση των φερόντων το αρχιερατικό αξίωμα σε αρχιεπισκόπους των μεγάλων πόλεων (10) και επισκόπους της υπαίθρου (13) Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 62 1074 Το θεωρητικό υπόβαθρο της αυτογνώμου εκκλησιαστικής πράξεως του 1833 που κατά τον καθηγητή Α Πανώτη χαρακτηρίζεται ως παρείσακτη καινοτομία λουθηροκαλβινικής εμπνέυσεως ερίδεται κατ᾽ αυτόν α) στην πλάνη του διαφωτισμού που πρέσβευε το δικαίωμα κυριότητος της κρατικής εξουσίας επί της Εκκλησίας την οποία εξελάμβανε ως δημόσια υπηρεσία και β) στους διπλωματικούς εκβιασμούς των ετεροδόξων δυνάμεων που ανησυχούσαν από την επιρροή της Ρωσίας μέσω του Οικουμενικού

236

laquoΑυτοκεφάλουraquo αποτελούν ενδεικτικά σημεία της προτεσταντίζουσας εκκλησιαστικής ταυτότητας του κρητικού κληρικού στο ζήτημα της εκκλησιαστικής διοικήσεως1075 Οι εν λόγω απόψεις του Νικάνδρου υποκρύπτουν και την τοποθέτηση του στο ζήτημα των σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας δεδομένου ότι με το Διάταγμα του 1833 το οποίο απετέλεσε laquoτην πρώτη ουσιαστική μεταρρύθμιση της Αντιβασιλείας που αποσκοπούσε να περιορίσει τις παρεμβάσεις των εξωελλαδικών ορθοδόξων παραγόντωνraquo1076 καθιερώθη στην Ελλάδα το σύστημα της νόμω κρατούσης Πολιτείας Με την Διακήρυξη του 1833 και την καθιέρωση του ως άνω συστήματος η Πολιτεία κατέστη αποκλειστική νομοθετική αρχή της Εκκλησίας ενώ η Εκκλησία υποχείρια του κοσμικού άρχοντα Ο λόγος που επελέγη το ως άνω σύστημα από την βαυαρική Αντιβασιλεία συνίστατο στο φόβο ότι laquoη Ορθόδοξη Εκκλησία λόγω της ταύτισής της με το έθνος καί του παραλλήλου πολιτικού χαρακτήρα που ως εθναρχούσα είχε κατά την τουρκοκρατία θα μπορούσε να αποβεί αντίρροπη δύναμη στην αλλογενή δυναστεία γι᾽ αυτό την υποβίβασε σε θεραπαινίδα της μοναρχίας με την εγκαθίδρυση του ως άνω συστήματοςraquo1077 το οποίο αντικατέστησε το σύστημα ομοταξίας που εισήγαγαν τα δημοκρατικά Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου 1822 ndash 1827 Ο δογματολόγος Χρήστος Ανδρούτσος επικρίνοντας την ως άνω Διακήρυξη και το σύστημα σχέσεων που επεβλήθη στην Εκκλησία με την έλευση του Ὸθωνα στην Ελλάδα θα τονίσει ότι αφ᾽ ης στιγμής ο Μάουερ και οι περί αυτόν θεωρούσαν την ελληνικήν Εκκλησίαν ως αναγκαίον στήριγμα της βαυαρικής μοναρχίας laquoἑπόμενον ἧτο ὅτι διαρυθμίζων (ὁ Μάουερ) τά τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας θά ἠκολούθει τάς συγχρόνους προτεσταντικάς περί Ἐκκλησίας ἀρχάς καθ᾽ ἅς αὕτη εἶναι καθίδρυμα ἐξαρτώμενον ἐν πᾶσιν ἐκ τῆς

Πατριαρχείου στον ομόδοξο ελληνικό λαό καθώς οι δυτικοί διπλωμάτες φρονούσαν ότι το Πατριαρχείο συνέπλεε με την ρωσική διπλωματία στην διευθέτηση του τότε laquoανατολικού ζητήματοςraquo Συνεπώς η Εκκλησία της Ελλάδος εσύρθη σε laquoμία ἐπικίνδυνη περιπέτεια προτεσταντικῆς ἀποκλίσεως ἀπό τήν φύση τῆς Ἐκκλησίας κάτι πού ὑποστήριζαν καί ἐπιδίωκαν οἱ κύκλοι τοῦ Κοραῆ καί τῶν ὑπέρμαχων τοῦ διαφωτισμοῦ πολιτειοκρατῶνraquo Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 41 - 42 1075 Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος κρίνοντας το ΒΔ του 1833 έλεγε χαρακτηριστικά laquoΤό Διάταγμα εἶναι ὅλως ξένον πρός τούς κανόνας τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τάς παραδόσεις αὐτῆς καί τό ἱστορικόν παρελθόν Καθ᾽ ὅν δέ τρόπον ὁ Μάουερ διωργάνου ἐν Ἑλλάδι τά τῆς παιδείας καί τῆς δικαιοσύνης νέον δημιουργῶν καθεστώς καί νέους ἐκδίδων νόμους οὕτω διωργάνωσε καί νέαν Ἐκκλησίαν τούς τύπους τῆς διοικήσεως αὐτῆς ἀρυσθείς οὐχί ἐκ τοῦ κώδικος τῶν ἀρχαίων κανόνων ἀλλAacute ἐκ Βαυαρικῶν νόμων παραμορφώσας οὕτω τήν ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος Διότι εἶναι σήμερον ἐπιστημονικῶς ἐξηκριβωμένον ὅτι τό ἀνωτέρω Β Διάταγμα εἶναι ἀντιγεγραμμένον ἐκ τῆς ἐν Βαυαρίᾳ ἰσχυούσης ἐκκλησιαστικῆς νομοθεσίας καί δή ἐκ τῶν κατά τό 1818 δημοσιευθέντων νόμων δι᾽ ὧν διωργανώθη τό Βαυαρικόν Κονσιστόριονraquo Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 104 Την ίδια άποψη με τον Χρ Παπαδόπουλο εξέφρασε και ο υφηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Γερομίχαλος εκλαμβάνοντας το Διάταγμα του 1833 laquoτόν πρῶτον ὀργανικόν καί καταστατικόν νόμον τῆς Ἐκκλησίας ταύτης ὡς ἀντιγραφῆ τοῦ ὀργανικοῦ νόμου τοῦ βαυαρικοῦ Κονσιστορίουraquo Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 38 Πρβλ C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 139 Αξιοσημείωτον τυγχάνει το ότι ο Frazee προσπαθώντας να φανεί αντικειμενικός στον τρόπο αξιολογήσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων θεωρεί τον Μάουερ υπεύθυνο όχι τόσον του χωρισμού μεταξύ των δύο Εκκλησιών Κωνσταντινουπόλεως και Ελλάδος όσο της επικυρώσεως τούτου Επίσης του καταλογίζει το ότι laquoἀντί νά βοηθήσει τήν Ἐκκλησία νά κάνει τίς ἀπαραίτητες ἐσωτερικές βελτιώσεις ἁπλῶς τήν μετέβαλε σέ ὑπηρεσία ἑνός αὐταρχικοῦ κράτους καί μάλιστα ἀπό τίς φτωχότερεςraquo Οπ σ 160 1076 Ε Βόγλη Ελληνες το Γένος οπ σ 181 1077 Χ Παπαστάθη Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου τεύχος Αrsquo έκδ (βrsquo) Σακκουλά Αθήνα ndash Θεσσαλονίκη 1994 σ 50 - 53

237

Πολιτείας οὐδεμίαν ἔχον αὐτοτέλειαν ἤ ἰδίαν κίνησιν μεταπλάσσων αὐτάς πρός τό τῆς ἱερᾶς Συνόδου Ρωσσικόν πρότυπονraquo1078 Από την πλευρά του ο καθηγητής Θεολογίας Αριστείδης Πανώτης θα επισημάνει ότι τα προβλεπόμενα του 1833 επιβάλλοντας το καθεστώς του καισαροπαπισμού στην ελληνική επικράτεια τελούσαν υπό την προτεσταντική επιρροή του απόλυτου προσδιορισμού και είχαν ως στόχο την απαλλαγή της ζωής του ελληνικού λαού από την θρησκευτική και κατ᾽ επέκτασιν την εκκλησιαστική επιρροή μακριά από την ορθόδοξη πνευματική και πολιτιστική υπερεθνική παράδοση που συντηρούσε ο Οικουμενικός Θρόνος1079 Ανάλογες βεβαίως απόψεις προς εκείνες της 7μελούς Επιτροπής εξέφρασε μία εικοσαετία αργότερα και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης1080 μέσα από το έργο του laquoΣυνοδικός Τόμος ή περί Αληθείαςraquo (1852) Ως ελέχθη ήδη ανωτέρω ο Φαρμακίδης φρονούσε ότι η διοίκηση που εφηρμόσθη στην Εκκλησία κατά την αποστολική περίοδο ήταν αμιγώς δημοκρατική Προσεγγίζοντας εις βάθος τας απόψεις του εμπνευστή του Ελλαδικού Αυτοκεφάλου αναφορικώς προς το ζήτημα της εκκλησιαστικής διοίκησης που θα πρέπει να επισημανθεί το ότι ο Θεόκλητος αναπαραγάγει τις ιδέες τις εφημερίδας ο laquoΑιώνraquo (αριθ 1083) περί μίας ομοτίμου εκκλησίας εις την οποίαν όλοι οι επίσκοποι των πρώτων χριστιανικών χρόνων ήσαν μεταξύ των ίσοι για να υποστηρίξει την άποψη ότι βαθμιαίως η εκκλησία από δημοκρατική κατέστη αριστοκρατική Ενώ κατά την δημοκρατική περίοδο διοικήσεως της εκκλησίας κάθε τοπική εκκλησία ηταν laquoαὐτοκέφαλος καί ἀφ᾽ ἑαυτῆς ἐδιοικεῖτο ἡ δέ ὑποταγή ἐκκλησίας ὑπό ἐκκλησίαν ἦτον ἄγνωστος ἐπί τῶν Ἀποστόλωνraquo1081 ο Φαρμακίδης θα υποστηρίξει ότι με την μεταβολή του εκκλησιαστικού πολιτεύματος από δημοκρατικό σε αριστοκρατικό επήλθε σταδιακώς η υποταγή των επισκόπων των χωρίων υπ᾽ εκείνων των πόλεων και κατόπιν η νέα τοιαύτη των επισκόπων των πόλεων υπό των επισκόπων των μητροπόλεων των ρωμαϊκών επαρχιών Ούτως η αριστοκρατία μετεβλήθη ξαφνικά σε ολιγαρχία και όλα αυτά έλαβαν χώρα προ της συγκροτήσεως των Οικουμενικών Συνόδων Ξεδιπλώνοντας την σκέψη του ο Φαρμακίδης φρονούσε ότι όπως κατά την περίοδο της αριστοκρατίας όλοι οι επίσκοποι των πόλεων ήσαν αυτοκέφαλοι ούτως και κατα την περίοδο της ολιγαρχίας το αυτό συνέβαινε καθώς όλοι οι μητροπολίτες τον επαρχιών διετέλουν επίσης αυτοκέφαλοι Τα όσα ανωτέρω υπεστήριξε ο εμπνευστής και εισηγητής του ελλαδικού Αυτοκεφάλου περί της εκκλησιαστικής διοικήσεως συνδέονται άρρηκτα με το ζήτημα των εκκλησιαστικών τίτλων που στο διάβα των αιώνων καθιερώθηκαν στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής εθιμοτυπίας Ο τίτλος laquoμητροπολίτης ἐγενήθη ἀφ᾽ ἑαυτοῦ καί εἰσήχθη εἰς τήν ἐκκλησίαν ἐξ ἔθουςraquo1082 όπως laquoἐξ ἔθους καθιερώθησαν καί τά δίκαια αὐτῶνraquo1083

1078 Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 82 ndash 83 1079 Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 24 ndash 25 1080 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι περί Εκκλησίας απόψεις του Θ Φαρμακίδη και ο επίμονος τρόπος με τον οποίο τις υπεράσπιζε ευρίσκονταν σε πλήρη συνάφεια με τον χαρακτήρα και την ιδιοπροσωπεία του laquoὁ Θ Φαρμακίδης ἐξεταζόμενος ψυχολογικῶς ἦτο πολιτική φύσις ὑπερασπίζουσα τάς ἰδέας αὐτῆς μετά παρρησίας και φανατισμοῦ καί ὁ ὁποῖος φυσικῷ τῷ λόγῳ ὡδήγει αὐτόν καί τήν κατάστασιν εἰς ἐπικίνδυνον ὀξύτηταhellipθετικόφρων χωρίς να γνωρίζῃ τάς θεμελιώδεις ἐκκλησιαστικάς ἀντιλήψειςraquo Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνώνhellip οπ σ 92 100 Πρβλ Γ Μεταλληνού laquoΕπακριβώσειςraquo οπ σ 14 1081 Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 177 1082 Οπ σ 182 1083 Οπ σ 184

238

Συναφής προς τα ανωτέρω τυγχάνει και η αντίληψη του Θεοκλήτου σχετικά με τον τρόπο που εκ των υστέρων κατοχυρώθηκε laquoἡ ἐξ ἀρπαγῆς δικαιοδοσία καί ἐξουσίαraquo1084 των επιφανέστερων εκκλησιαστικών κέντρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας laquoΤό πρότερον μητροπολιτικόν σύστημα μετεβλήθη ἀφ ἑαυτοῦ πρός τό νέον πολιτικόν σύστημα τῶν διοικήσεωνraquo1085 καθώς η Εκκλησία ακολούθησε την Πολιτεία συμμεταβάλοντας την οργάνωσή της ανάλογα προς τα νέα διοικητικά δεδομένα της υποταγής των διοικητών των επαρχιών υπό την εξουσία των διοικητών των διοικήσεων Η ως άνω εκτενής παράθεση των απόψεων του Φαρμακίδη έρχεται να καταδείξει την στενή συμπόρευση και συστράτευση του Νικάνδρου με τον Θεόκλητο στα ζητήματα που αφορούσαν την διάρθρωση της εκκλησιαστικής διοικήσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος γεγονός που μας επιτρέπει να ομιλήσουμε για πιστή μεταφορά και αναπαραγωγή εκ μέρους του Ζαννουβίου των απόψεων του Φαρμακίδη μία δεκαετία αργότερα (1860) από την πολιτική και νομοθετική διευθέτηση του από του 1833 εκκρεμούντος εν Ελλάδι εκκλησιαστικού ζητήματος Τούτο διαφαίνεται σαφέστατα από το πλήθος των θετικών κρίσεων και αναφορών του Νικάνδρου περί του προσώπου και του έργου του Θεοκλήτου Φαρμακίδου ως και από το γεγονός ότι ο κρητικός κληρικός παραθέτει στα άρθρα του αυτολεξεί τμήματα από τα κυριώτερα συγγράμματα του Θεοκλήτου όπως πχ ο laquoΣυνοδικός Τόμος ή περί Αληθείαςraquo για να υποστηρίξει τις απόψεις του περί της εκκλησιαστικής διοικήσεως Μέσα στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου απαντώνται οι κάτωθι σχετικοί χαρακτηρισμοί laquoδιά τοῦ θεόθεν κληθέντος Θεοκλήτου Φαρμακίδουmiddot ὁ ἀτρόμητος ἐκεῖνος καί ἀληθής Χριστιανός ἐν ἰδίῳ πονήματι ἀπολογηθείς τούς μέν ἐχθρούς αὐτοῦ ἀληθεῖς Φαρισαίους ἀνέδειξεν ἑαυτόν δέ καθηγητήν τῶν θεολογικῶν ὡς εἰκός ἀπεφήνατοmiddot τοῦ διαπύρου ὑπερασπιστοῦ τῆς αὐτονόμου ἑλληνικῆς ἐκκλησίας Θ τοῦ Φαρμακίδουmiddot ὁ πυρώδης τῇ γραφίδι Θεόκλητος ὁ Φαρμακίδηςmiddot Θεόκλητος ὁ Φαρμακίδης κατά τοῦ Δράμαλη τούς μαχητάς Ἕλληνας παρώτρυνεmiddot συνεργάτην δέ τούτοις ἔσχε τόν κριτικώτατον ἐκεῖνον ἄνδρα Θεόκλητον τόν Φαρμακίδηνmiddot ὁ δαιμόνιος ἐκεῖνος ἀνήρraquo1086

1084 Οπ σ 186 1085 Οπ σ 187 Δεν θα πρέπει εξ ετέρου να μην σχολιασθεί η υφέρπουσα αντίφαση που εντοπίζεται στην ως άνω επιχειρηματολογία του Θεοκλήτου Από την μία ούτος ως βασικό του επιχείρημα στην στρατευμένη προσπάθεια που καταβάλλει για να καταδείξει την ανωτέρω σταδική έκπτωση του εκκλησιαστικού πολιτεύματος στο διάβα των πρώτων χριστιανικών αιώνων επικαλείται τις παρεκκλίσεις και τις παρεκτροπές που έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας λόγω της εμπλοκής της πολιτικής εξουσίας εις τα της εκκλησιαστικής διοικήσεως ενστερνιζόμενος την θέση ότι από την στιγμή που ο χριστιανισμός κατέστη διά νόμου αυτοκρατορική θρησκεία της ρωμαϊκής επικράτειας εκτότε και η Εκκλησία έπαυσε να ενεργεί ελεύθερα και ακώλυτα από πάσης κοσμικής επεμβάσεως laquoΔούλη αὐτῶν ἦτον πάντοτε ἡ Ἐκκλησία καί οὐδέν ἔπραττε παρά γνώμην καί θέλησιν αὐτῶνraquo μέχρι του τέλους της βυζαντινής μοναρχίας Ο Φαρμακίδης αναφέρεται μάλιστα και στο μεταγενέστερο κατά τον 18ο αιώνα παράδειγμα του Μεγάλου Πέτρου στην Ρωσία ο οποίος επεβλήθη στην Εκκλησία ακολουθώντας το παράδειγμα κατ᾽ αυτού των βυζαντινών αυτοκρατόρων laquoτήν βυζαντινήν ἱστορίαν καί νομοθεσίαν καί τά πρακτικά τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων μελετήσας ὁ αὐτοκράτωρ τῆς Ρωσσίας Πέτρος ὁ Μέγας ἔλαβε καί αὐτός ἐπί τῆς ἐκκλησίας ἥν εἶχον οἱ αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου ἐπ᾽ αὐτῆς ἐξουσίανraquo Από την άλλη ο Φαρμακίδης επικαλείται τις ως άνω σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας ndash Πολιτείας της βυζαντινής περιόδου ότε και κατ᾽ αυτόν εφηρμόσθη το ολιγαρχικόν σύστημα για να δικαιολογήσει την υποταγή της laquoδημοκρατικῶςraquo πολιτευομένης Εκκλησίας της Ελλάδος υπό την εξουσία του βαυαρού μονάρχη Ὸθωνα και του εκάστοτε ανώτατου άρχοντα της Ελλάδος Οπ σ 387 ndash 397 1086 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 52 - 53 67 69 77 93 95 Δεν θα πρέπει άλλωστε να διαλάθει της προσοχής ότι και οι δύο εκκλησιαστικοί άνδρες είχαν αρκετά κοινά στοιχεία συμπεριφοράς που αφορούσαν α) τον τρόπο που προσέγγιζαν την κριτική των επικριτών τους εκλαμβάνοντάς την πάντοτε ως μομφή και συκοφαντία επί προσωπικού και β) τον αγώνα υπεράσπισης της τρωθείσης των τιμής και

239

Η αντίκρουση των ανωτέρω επιχειρημάτων του Φαρμακίδη και των ομοψύχων του όπως ο Ζαννούβιος πραγματοποιήθηκε κατ᾽ εξοχήν από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο1087 ο οποίος δι᾽ επικλίσεως πληθώρας παραδειγμάτων εκ της Αγίας Γραφής και του κανονικού δικαίου κατέδειξε ότι α) εξ αρχής το σύστημα διοικητικής οργάνωσης της Εκκλησίας ήταν ιεραρχικό με αναφορά των επισκόπων των κατά τόπους εκκλησιών στον πρώτο αυτών1088 β) ο αυτός ιεραρχικός τρόπος οργάνωσης ήταν εν ισχύει πριν από τον Μ Κωνσταντίνο στην αρχαία δηλ Εκκλησία του Γrsquo αιώνα και στην εποχή των μεγάλων διωγμών (200-300 μΧ) όπου εφηρμόζετο η πρακτική της κυριαρχίας των επισκόπων επί άλλων ομοβάθμων των και γ) η κατά τον Δrsquo μ Χ αιώνα συμπόρευση του χριστιανισμού με την αυτοκρατορική βασιλική εξουσία του ρωμαϊκού κράτους δεν συνετέλεσε στην απώλεια του δημοκρατικού της Εκκλησίας πολιτεύματος διά της υφαρπαγής περισσοτέρων προνομοίων και εξουσίας των επισκόπων των τριών μεγάλων πόλεων της Ρώμης της Αλεξανδρείας και της Αντιοχείας εις βάρος των ομοβάθμων τους επισκόπων Ο θεσσαλός κληρικός διά των ανωτέρω επεχείρησε να καταδείξει το ασυμβίβαστο των ως άνω ισχυρισμών της Επιτροπής του 1833 και των ομοϊδεατών της προς τους αποστολικούς κανόνες την πατερική εκκλησιαστική παράδοση και τα θεσπίσματα των ιερών Συνόδων θεωρώντας τους ανωτέρω ισχυρισμούς ως προσβολή της μνήμης των αοιδίμων βυζαντινών Αυτοκρατόρων Τοιουτοτρόπως ο Οικονόμος στο ζήτημα της εκκλησιαστικής διοικήσεως καθίστατο ιδεολογικός αντίπαλος και του Νικάνδρου Ζαννουβίου πιστού ακολούθου του υπό προτεσταντικήν επιρροήν1089 διατελέσαντος Θεοκλήτου Φαρμακίδη Ὰκρως κατατοπιστική και εμπεριστατωμένη τυγχάνει η απάντηση του Κωνσταντίνου Οικονόμου στα σχετικά επιχειρήματα του Φαρμακίδη και των ομοϊεδατών του τα οποία στόχευαν να υπονομεύσουν τον ιστορικώς κατοχυρωθέντα στην ορθόδοξη συνείδηση πρωτεύθυνο συντονιστικό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου εντός του συστήματος διοικήσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών Αντικρούοντας τις ως άνω laquoνεωτεριστικέςraquo απόψεις του Θεοκλήτου1090 ο εκπρόσωπος της εκκλησιαστικής παραδόσεως θεσσαλός

υπόληψης στον οποίον αμφότεροι αποδίδονται εκτοξεύοντας ακόμη και ύβρεις εναντίον των κατηγόρων των και χρησιμοποιώντας παραπλήσιο λεξιλόγιο (οι Φαρισαίοι υποκριτές κα) προς τούτο 1087 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 134 -138 1088 Στην ίδια γραμμή σκέψης και ο καθηγητής του Κανονικού Δικαίου Κωνσταντίνος Μπούμης θα επισημάνει τα κάτωθι σημεία περί του συνοδικού συστήματος της εκκλησιαστικής διοικήσεως ότι δηλαδή α) ο χαρακτηρισμός τούτου ως δημοκρατικού γίνεται κατά συμβατικό τρόπο και πάντοτε σε αντίθεση προς το μοναρχικό τρόπο διοίκησης της Δυτικής Εκκλησίας καθώς οι συνοδικοί ιεράρχες εκφράζουν την θέληση της Εκκλησίας και αντλούν την εξουσία τους από τον ίδιο τον Θεό και όχι από κάποια κοσμική ή λαϊκή κυριαρχία β) το πολίτευμα της Εκκλησίας είναι θεόσδοτο και ιεραρχικό καθώς η εκκλησιαστική ιστορία επιμαρτυρά υπέρ της θεόθεν καθιερώσεως της ιεραρχικής διαρθρώσεως του σώματος της Εκκλησίας γ) η μορφή του συνοδικού πολιτεύματος ανταποκρίνεται στην φύση και την ουσία της Εκκλησίας ως οργανισμού κατ᾽ εξοχήν πνευματικού δ) το συνοδικό σύστημα εναρμονίζει τον ανθρώπινο παράγοντα της Εκκλησίας με το θείο θέτοντας τον πρώτο σε θέση υποταγής προς το δεύτερο και ε) η ιεραρχία αποτελεί το όργανο με το οποίο επιτυγχάνεται η αυθεντική διακυβέρνηση της Εκκλησίας έχουσα ως αποστολή την ερμηνεία και εφαρμογή του θείου θελήματος Π Μπούμη Κανονικόν Δίκαιον οπ σ 200 ndash 203 1089 laquoΟὐδεμία ἀμφιβολία ὅτι ἡ ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ σπουδή εἶχεν ἐμποτίσει τόν Φαρμακίδην μέ τό ἄκρως φιλελευθέρων ἀρχῶν προτεσταντικόν πνεῦμα μέ ἐμφανεῖς τάς ἐπιδράσεις ἐπί ζητημάτων ἀφορώντων κυρίως εἰς τό ἱστορικόν παρελθόν τῆς Ἐκκλησίας καί ἰδιαιτέρως εἰς τήν διοίκησιν αὐτῆςraquo Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΑrsquo Αθήνα 1967 σ 1002 και Στ Σαχπελίδου laquoΟ Κωνσταντίνος Οικονόμοςraquo οπ σ 215 1090 Για να υποστηρίξει μάλιστα την βασική του άποψη ότι δηλαδή η εκκλησιαστική οργάνωση και η σχετική κανονολογία δεν είναι θεόσδοτες αλλά γέννημα των πολιτικών συγκυριών και σκοπιμοτήτων της

240

κληρικός αντέτεινε μετ᾽ επιτάσεως ότι ότι τον τίτλο Οικουμενικός laquoκατεκύρωσε αὐτή ἡ Καθολική ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καί ἐν Οἰκουμενικαῖς Συνόδοις ἐθέσπισε καί δι᾽ αὐτοκρατορικῶν διαταγῶν διεκήρυξε στήσασα τοῦτον ὡς ὅρος ὑψηλόν καί μεταίχμιον ἀπαράβατον διασῷζον ἀπό τῆς φρυαξαμένης Ρωμαϊκῆς ὀφρύος ἀβλαβῆ καί ὀρθόδοξον τήν ἐλευθερίαν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίαςmiddot θεότευκτον κέντρον οὐ μόνον τοῦ πλείστου μέρους τῶν ἀμέσως ὑπό τήν αὐτοῦ δικαιοδοσίαν καί ἀρχηγίαν συγκροτούντων τόν κλῆρον τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἀλλά καί πάσης τῆς ἀνά πᾶσαν τήν Οἰκουμένην καθολικῆς Ἐκκλησίας τῶν Ὀρθοδόξων Καί ὅσαι ὑπό τήν Πατριαρχικήν ποιμαντορίαν διατελοῦσι καί ὅσαι αὐτόνομοι καί αὐτοκέφαλοι Ἐκκλησίαι πάσαι συμφώνως τιμῶσι καί γεραίρουσιν ὡς μητέρα τῶν Ἐκκλησιῶν τήν μεγάλην τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν Διά ταύτης τέλος καί αὐτῆς τῆς νῦν βασιλευούσης Ἑλλάδος ἡ ὕπαρξις καθ᾽ ὅλας αὐτῆς τάς αἰχμαλωσίας ἐν τῇ πατρῴᾳ ὀρθοδοξίᾳ διετηρήθη Καί ὑμεῖς δέ ὧ βέλτιστοι ταύτης τῆς ἀειζώου Μητρός ἐγεννήθητε τέκναmiddot καί οἱ τρεῖς Πατριάρχαι (πρεσβυγενῆ Πατριαρχεῖα) κέντρον τῆς ἐν πνεύματι συναφείας καί οἷον Ἀμφικτυονικοῦ τῆς ὀρθοδοξίας Συνεδρίου καθέδραν ὡρισμένην καί θεόδμητον ἔχουσι καί κρατοῦσι τόν θρόνον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τόν Οἰκουμενικόνraquo1091 Αντικρούοντας περαιτέρω την άποψη του Φαρμακίδη περί της πολιτικής σκοπιμότητος των αποφασισθέντων κατά την Δrsquo Οικουμενική Σύνοδο περί του Θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως (πρεσβεία τιμής και δικαιοδοσία επί των βαρβαρικών εθνών) ο Οικονόμος υπεστήριξε την λειτουργική εξ απόψεως εκκλησιαστικής αναγκαιότητα που αυτά υπηρετούσαν στο διοικητικό σύστημα της Ανατολικής Εκκλησίας laquoἵνα μή ἀσύνδετοι καί ἀπ᾽ ἀλλήλων μεμονωμένοι διάγωσιν οἱ κατά τάς ἐπαρχίας ἐπίσκοποι ἀλλ᾽ εἰς ἕνα πρόεδρον συγκεφαλαιούμενοι καί τῆς παρ᾽ αὐτοῦ κηδεμονίας τυγχάνοντες ἀτάραχον διατηρῶσι τήν κανονικήν εὐταξίαν περί τήν οἰκονομίαν καί τήν εὐστάθειαν καί εἰρήνην τῆς Ἐκκλησίαςraquo1092 Ο ως άνω συλλογισμός του Οικονόμου προσέβλεπε στην διατήρηση της εκκλησιαστικής και κανονικής τάξεως στην Ορθόδοξη Εκκλησία Τούτο γίνεται εμφανέστερο μέσα από την γραπτή αντιπαράθεσή του με τον ανώνυμο υπομνηματιστή του έργου laquoΠερί ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας Γαλλικόν Ὑπόμνημαraquo Απορίπτοντας τις απόψεις του συγγραφέα του Υπομνήματος1093 ότι δηλαδή η παροχή των προνομίων της εκκλησιαστικής ανεξαρτησίας που απολαμβάνουν οι διάφορες επισκοπές τυγχάνει laquoπρᾶγμα καθαρῶς καί ἀκράτως πολιτικόνraquo1094 και ότι το ζήτημα του βαθμού της

τότε εποχής ο Φαρμακίδης θεωρούσε τον ΚΗrsquo Κανόνα της Δrsquo Οικουμενικής Συνόδου υπό το ως άνω πρίσμα φρονόντας ότι ούτος αντιβαίνει προς όσα προγενέστεροι κανόνες διελάμβαναν σχετικώς προς το εύρος της εξουσίας του Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Επισημαίνοντας περαιτέρω ότι η κατάργηση της πρώτης ισότητας και αδελφότητας μεταξύ των επισκόπων της Εκκλησίας άνοιξε τον δρόμο στην φιλοδοξία και την φιλαρχία παρέπεμπε στην Εκκλησιαστική ιστορία (τ Αrsquo Βιέννη 1873 σ 64) του επισκόπου Αθηνών Μελετίου (1661 ndash 1714) όπου σημειώνεται σχετικώς ότι οι εκκλησιαστικοί τίτλοι laquoἐπενοήθησαν ὑπό τῆς φιλοδοξίας καί φιλοτιμίας τῶν μεταγενεστέρων ὡς μή ὤφελεraquo καθώς κατά τον Φαρμακίδη οι Οικουμενικοί Σύνοδοι δεν ανέδειξαν ούτε πατριάρχες ούτε αρχιεπισκόπους ούτε μητροπολίτες τουναντίον τα νεοφανή κατ᾽ αυτόν πράγματα εισήχθησαν στην Εκκλησία εξ έθους Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 190 ndash 206 1091 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 94 - 95 Πρβλ Ι Ζηζιούλα laquoΓένος και Οικουμένη στη συνείδηση του Οικουμενικού Πατριαρχείουraquo στον τόμο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους οπ σ 394 ndash 397 1092 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 146 ndash 147 1093 Πρόκειται για τον Κωνσταντίνο Σχινά και το υπόμνημα που συνέταξε το 1837 και απέστειλε προς τον γάλλο πρωθυπουργό Ρούδαρτ υπέρ του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΗʹ εκδ Πυρσός Αθήνα 1932 σ 760 1094 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 472

241

εκκλησιαστικής αυτονομίας των επισκοπών ήτο πάντοτε laquoθέμα ἐξωτερικόν καί ὑποκείμενον εἰς πολιτικάς μεταβολάςraquo1095 ο υπέρμαχος της εκκλησιαστικής τάξεως Κωνσταντίνος Οικονόμος μέσα από το σύγγραμμά του laquoΣημειώσεις εἰς τό περί ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας Γαλλικόν Ὑπόμνημαraquo θα αντιταχθεί σφόδρα προς οποιαδήποτε θεώρηση του ζητήματος που εκινούσε από πολιτικά κίνητρα και ελατήρια εκλαμβάνοντάς το ως εξωτερικό τι γεγονός άμοιρον προς τα εκκλησιαστικά θέσμια Ο Οικονόμος επιπλέον θα καταστήσει σαφές ότι τα πρεσβεία εντός της Ορθοδόξου Εκκλησίας προήλθαν από την ανάγκη για την διασφάλιση της εκκλησιαστικής ενότητας και δεν εγεννήθησαν από λόγους πολιτικούς επισημαίνοντας ότι όσοι δεν δέχονταν τον καθιερωθέν σύστημα εκκλησιαστικής διοικήσεως ευρίσκονταν σε αντίθεση με την αποστολική και πατερική παράδοση και συνείδηση της Εκκλησίας που θεωρούσε αυτά ως laquoἔθη ἀρχαῖα οὐχί συνηθείας ἁπλᾶς καί πολιτικάς ἀλλAacute ὡς ἔθιμα Ἐκκλησιαστικά καί ἅγια καί κανονικά βάσιν ἔχοντα ἀκλόνητον τήν Ἀποστολικήν διάταξινraquo1096 Εντός του ανωτέρου πλαισίου εθεωρείτο και ο πλουτισμός της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως με πρεσβεία laquoπρός τήν ἐκ τῆς λαμπρότητος συνεργουμένην ὠφέλειαν τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν Ἀποστολικῶν διαταγμάτων καί Κανόνων τήν ἀκριβῆ διατήρησινraquo1097 Οι περί διοικήσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος απόψεις του Οικονόμου συνίσταντο α) στην ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου επί τη βάσει της κανονικής παραδόσεως της Εκκλησίας και με την σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και β) στην διασφάλιση της ελευθερίας της Εκκλησίας από πάσης πολιτικής και κοσμικής εξουσίας και κυριαρχίας Αντιτιθέμενος στην κατ᾽ αυθαίρετον τρόπον ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου ο Οικονόμος διέβλεπε τον κίνδυνο της ακολουθίας αναλόγου πρακτικής με την ελληνική και από άλλες σλαβικής προελεύσεως Ορθόδοξες Εκκλησίες Η τήρηση των ανωτέρω προϋποθέσεων θα ηδύνατο κατ᾽ αυτόν να αναδείξει την περίπτωση του ελλαδικού Αυτοκεφάλου σε ιδεώδες παράδειγμα για τις λοιπές ομόδοξες αλλοεθνείς Εκκλησίες1098 Ο φόβος βεβαίως του Οικονόμου δεν θα αργήσει να επιβεβαιωθεί καθώς το ελληνικό παράδειγμα θα ακολουθήσουν με θρησκευτική ευλάβεια και οι λοιποί λαοί της Βαλκανικής χερσονήσου στην προσπάθειά τους να επιτύχουν α) την αφύπνιση της εθνικής συνειδήσεώς των β) την επανάκτηση της εθνικής των ταυτότητος γ) την εδαφική αποκατάστασή των και δ) την απόκτηση αυτοτελούς και ανεξαρτήτου εθνικής Εκκλησίας1099

Προς αντίκρουσιν των ως άνω κινδύνων ο θεσσαλός κληρικός εξήρε μετά πάσης δυνατής εμφάσεως τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως εκφραστού της κανονικής τάξεως και εγγυητού της ενότητος μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών laquoἘκεῖνος ὁ θρόνος ὑπάρχει τό θεοστήρικτον κέντρον εἰς ὅ συνέρχονται καί συγκροτοῦνται αἱ ἐν διαφόροις βασιλείοις συνεστῶσαι ὀρθόδοξοι Ἐκκλησίαι κακεῖ συναρμολογούμεναι συγκροτοῦσι τό ἀδιαίρετον σῶμα τῆς μιᾶς τῆς ἁγίας τῆς Ἀνατολικῆς καί τῆς Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας ἧς κεφαλή ὁ

1095 Οπ σ 474 1096 Οπ σ 476 1097 Οπ Περί του μητροπολιτικού συστήματος διοικήσεως της Εκκλησίας βλ Φειδά Βλασίου Εκκλησιαστική Ιστορία Αrsquo οπ σ 806 ndash 820 όπου μεταξύ άλλων περιγράφεται ο ρόλος του Μητροπολίτου ως laquoprimus inter paresraquo 1098 Α Γερομιχαλού Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος οπ σ 48 ndash 53 112 ndash 114 1099 Ζ Καραμήτρου laquoΔιεκδίκηση και απόδοσηraquo στα Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo οπ σ 45 ndash 49

242

Χριστός σεβάσμιος παρά πᾶσι τοῖς χριστιανοῖς βασιλεῦσι τίμιος δέ καί παρ αὐτῷ τῷ κρατοῦντι κατ᾽ ἐκείνων τήν βασιλεύουσαν ἀνέχει τήν ἔξοχον μέριμναν πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν διοικεῖ τάς ἀμέσως ὑπ᾽ αὐτόν διατελούσας ἐπικυροῖ καί διακηρύττει τήν αὐτονομίαν καί αὐτῶν τῶν κατά τόπους καί κράτη περί τήν κανονικήν τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων οἰκονομίαν αὐτενέργων καί αὐτοκεφάλων ἐν αἷς μέλλει φιλοστόργως συναριθμήσειν καί τήν ἀπ᾽ αὐτοῦ ἀχώριστον θυγατέρα τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος ἐπιθείς καί εἰς αὐτήν τῶν ἐκκλησιαστικῶν προνομίων τόν στέφανον ἐπ᾽ ἀγαθῷ τῆς Ἐκκλησίαςraquo1100

52 Ο Συνοδικός Τόμος του 1850 Προσεγγίζοντας έτι περαιτέρω την σκέψη του κρητικού κληρικού γίνεται αντιληπτό ότι αυτή βασίζεται σε ιδεολογικές αγκυλώσεις (ιδεοληψίες) που αλληλοσυμπλέκονται κατά τρόπο αναπόσπαστο και αξεδιάλυτο όπως είναι το ιδεώδες του δημοκρατικού εκκλησιαστικού πολιτεύματος των πρωτοχριστιανικών χρόνων η σταδιακή έκπτωσή του με την εισαγωγή και καθιέρωση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας της βυζαντινής εποχής και ο ρόλος του Συνοδικού Τόμου του 1850 ως παράγοντος επανεισαγωγής του ιεραρχικού συστήματος στα εκκλησιαστικά πράγματα της εν Ελλάδι Ορθοδοξίας Η πολεμική του Νικάνδρου έναντι των προνοιών του ως άνω Τόμου διετυπώθη σε προμνημονευθέν άρθρο του στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo όπου ο κρητικός κληρικός θα εκφράσει ακροθιγώς την αντίθεσή του προς την επανεισαγωγή του ιεραρχικού πολιτεύματος στο διοικητικό σύστημα της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας παραθέτοντας κάποιες πτυχές από την ιδεολογική ταυτότητά του laquoἈλλά τῷ 1850 ἔτει τῇ παραδοχῇ τοῦ τόμου ἡ Ἱεραρχία πάλιν εἰς τήν ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος εἰσήχθηraquo1101 Η στάση του αυτή βασιζόταν σε προφανείς εκκλησιαστικο-ιδεολογικές αφετηρίες Ως τέτοιες θεωρούνται η συνταύτισή του προς τις αντίστοιχες θέσεις του ηγήτορος της νεωτεριστικής εν Ελλάδι εκκλησιαστικής τάσης Θεοκλήτου Φαρμακίδη η εν

1100 Κ Οικονόμου Επίκρισις εις την περι Νεοελληνικής Εκκλησίας οπ σ 328 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης κκ Βαρθολομαίος κατά την επίσημη επίσκεψη που πραγματοποίησε τον Σεπτέμβριο του 2009 στην γενέτειρα του Κωνσταντίνου Οικονόμου εχαρακτήρισε τον γόνο της Τσαριτσάνης ως laquoδιαπρύσιον κήρυκα τῆς ἐκκλησιαστικῆς κανονικότητος καί εὐταξίας εἰς ἡμέρας κατ᾿ ἐξοχήν ζοφεράς καί κινδυνώδειςmiddot καθ᾿ ἥν ὥραν ἄλλοι ἀλλοτριωμένοι πνευματικῶς καί ἐπιλήσμονες τοῦ μητρικοῦ γάλακτος υἱοί της τήν ἐσταύρωναν (τήν Μητέρα Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως) διά τοῦ θλιβεροῦ σχίσματος τοῦ 1833raquo Ομιλία του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου εις Τσαριτσάνην (18η Σεπτεμβρίου 2009) Ιεροδρόμιον (Χρονικόν της ιστορικής επισκέψεως της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου Αrsquo εις Ελασσώνα 18 ndash 21 Σεπτεμβρίου 2009) εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Ελλασσώνος σ 24 - 25 Τοιουτοτρόπως ο νυν Προκαθήμενος της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως εκινήθη στην ίδια γραμμή με τον προκάτοχό του αοίδιμο Πατριάρχη Κωνστάντιο τον από Σιναίου όστις αναφερόμενος στην προσωπικότητα του Κ Οικονόμου ποροσδιόριζε τα κίνητρα της πολιτείας του ως εξής laquoἀνήρ τά μέν ἄλλα σοφός καί παιδείας Ἐκκλησιαστικῆς καί τῆς θύραθεν εἰς ἄκρον ἐληλακῶς ζήλῳ δέ ὑπέρ τῆς Εὐσεβείας εἴπερ τις ἄλλος προέχων ὡς τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Πίστεως προασπιστήςraquo Κ Σιβίνη Υπόμνημα αυτοσχέδιον οπ σ 45 1101 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 16 Σεπτεμβρίου 1862 οπ Την εν λόγω άποψή του θα καταστήσει πλέον ξεκάθαρη σε έτερο άρθρο του που διασώζεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού Βλ κεφάλαιο Εʹ της παρούσης εργασίας σ 269 Δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής το γεγονός ότι ο Νίκανδρος πολύ πριν το 1863 είχε εν τη πράξει δηλώσει την αντίθεσή του προς τις διατάξεις του Τόμου του 1850 Η αφιέρωση του πρώτου λειτουργικού περιεχομένου συγγράμματός του (1858) laquoτῇ πνευματικῇ ἡμῶν μητρί τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδοςraquo αποτελούσε μία έμπρακτη ndash δημόσια αν καί έμμεση αντίδρασή του έναντι της αλλαγής (1850) του προσδιορισμού της ανωτάτης εν Ελλάδι Εκκλησιαστικής Αρχής από laquoἹερά Σύνοδος τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδοςraquo σε laquoἹερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςraquo επαναφέροντας στην πράξη τα προ του 1850 laquoεκκλησιαστικά θέσμιαraquo Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 177

243

γένει ιδεολογική ταυτότητά του και η αποστροφή του προς τους βυζαντινούς θεσμούς της εκκλησιαστικής διοικήσεως όπως αυτοί ενσαρκώνονταν στην υπεραιωνόβια εκκλησιαστική πρακτική που ακολουθούσε η πρωτόθρονη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως Η εκκλησιολογικής υφής συμπόρευση μεταξύ Φαρμακίδη και Ζαννουβίου έγκειται κατ᾽ εξοχήν στον τρόπο θεωρήσεως της εκκλησιαστικής ενότητος μεταξύ των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών Ο Νίκανδρος όπως ελέχθη ανωτέρω1102 περί των γνωρισμάτων της Εκκλησίας έδιδε έμφαση στο δογματικό στοιχείο υποβαθμίζοντας το κανονικόν Παραπέμποντας επιπλέον αυτολεξεί από την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1833 (Ὰρθρο Αrsquo) θα περιχαρακώσει την ενότητα σε καθαρώς δογματικό επίπεδο υποτιμώντας την άλλη διάστασή της που αφορά το κανονικόν σκέλος αυτής laquoἩ ὀρθόδοξος Ἀνατολική ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν πνεύματι μή ἀναγνωρίζουσα ἄλλην κεφαλήν παρά τόν θεμελιωτήν τῆς χριστιανικῆς πίστεως τόν Κύριον καί Σωτήρα ἡμῶν Ι ndash Χν εἶναι αὐτοκέφαλος καί ἀνεξάρτητος πάσης ἄλλης ἐξουσίας φυλαττομένης ἀπαραχαράκτως τῆς δογματικῆς ἑνότητος κατά τά παρά πασῶν τῶν ὀρθοδόξων Ἀνατολικῶν ἐκκλησιών ἀνέκαθεν πρεσβευόμεναraquo1103 Τοιουτοτρόπως ο κρητικός κληρικός ακολουθούσε την σχετική προτεσταντικής αποχρώσεως προβληματική του Φαρμακίδη ο οποίος α) φρονούσε ότι η διαφορά μεταξύ των δύο Εκκλησιών (Κωνσταντινουπόλεως και Ελλάδος) δεν ήταν δογματική αλλά καθαρώς διοικητική διερωτώμενος μάλιστα με αρκετά σαρκαστικό ύφος laquoἀλλ᾽ ἡ διοίκησις ἑνοποιεῖ τάς ἐκκλησίας ἤ τό δόγμαraquo1104 β) διέκρινε σαφώς μεταξύ δογματικού και διοικητικού μέρους θεωρώντας ότι η Εκκλησία της Ελλάδος δια του Αυτοκεφάλου laquoτό διοικητικόν μόνον μέρος μετέβαλεmiddot τό δέ δογματικόν ὅτι δηλαδή καθιστάνει καί αὐτήν ὀρθόδοξον οὔτε μετέβαλεν οὔτε θέλει μεταβάλει ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνοςraquo1105 γ) αποσιωπούσε παντελώς την πτυχή εκείνη που αφορούσε στην κανονική ενότητα των Ορθοδόξων Εκκλησιών όπως άλλωστε ἐπραξε η υπό του Ὸθωνος συσταθείσα Επιτροπή του 1833 στο Αrsquo κεφάλαιο του Σχεδίου Εκκλησιαστικού Συντάγματος δ) προσέδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο δογματικό στοιχείο της Εκκλησίας στην προσπάθεια να στηρίξει τις αντιεκκλησιαστικές απόψεις του σημειώνοντας ότι το Αυτοκέφαλον δεν άπτεται της εκκλησιαστικής πίστεως και του δόγματος από τα οποία άλλωστε η Εκκλησία της Ελλάδος laquoδέν παρεξετράπη ἐν τῷ χρόνῳ κατά τι εἴτε κατά δόγμα εἴτε κατά μυστήριον εἴτε κατ᾽ ἄλλο τιraquo1106 και ε) διεκήρυττε ότι η ελληνική Εκκλησία ήταν πάντοτε δογματικώς ενωμένη με όλες τις ομόδοξες Εκκλησίες διό και δεν είχε χρεία της κανονικής ενότητας μετ᾽ αυτών δεδομένου ότι ποτέ δεν διέρρηξε τους δεσμούς της δογματικής τοιαύτης με τις περι ου ο λόγος Την υφέρπουσα σκοπιμότητα της φαρμακιδείου αντιλήψεως για την παρασιώπηση της κανονικής διαστάσεως της εκκλησιαστικής ενότητος φέροντας στην επιφάνεια ο σύγχρονος του Ζαννουβίου Μηνάς Μινωΐδης θα τονίσει με παρρησία τα κάτωθι laquoἩ τῆς Ἱερουσαλήμ ἡ τῆς Ἀντιοχείας ἡ τῆς Ἀλεξανδρείας ἀλλά καί αὐτῆ ἡ τῆς Ῥώμης ἐκκλησία οὐ διά Συνοδικῶν κανόνων 1102 Πρβλ κεφάλαιο Γrsquo (σ 130 ndash 133) της παρούσης εργασίας 1103 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 52 1104 Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 589 Πρβλ Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 112 1105 Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 32 1106 Του ιδίου Συνοδικός Τόμος οπ σ 59

244

ἐλαβον τά πρεσβεῖα καί πῶς ἡ ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος λαμβάνει αὐθαιρέτως καί αὐτοκεφάλως προνόμιον Καί ποῦ συμφωνοῦσιν οἱ Συνοδικοῖ κανόνες καί αἱ παραδόσεις τῷ αὐτοκεφάλῳ καί τούτου γε ἕνεκα ἐν τῇ τοῦ 1833 νομοθεσίᾳ κανόνες καί παραδόσεις ἀπεῤῥίψατε ἵν᾽ ἐπ᾽ ἀδείας αὐτοκέφαλοι γένησθε μηδέν ἀντιβαῖνον ἔχοντες Εἰσαχθέντων γάρ τῶν κανόνων οἴχεται τό αὐτοκέφαλονraquo1107 Για τον Μινωΐδη η αποκλειστική αναφορά και μέριμνα περί δογματικής ενότητος αποτελούσε νεωτερισμόν δεδομένης της άρρηκτης σχέσης μεταξύ δόγματος και κανόνων στην Ορθόδοξη εκλλησιολογία laquoἼσμεν γάρ τό δόγμα παρ᾽ αὐτῶν μαθόντες τῶν κανόνων ὧν ἀναιρουμένων καί αὐτό συναναιρεῖται Καί πῶς τοῦτο οὐ σύγχυσις ἀσεβείας εὐσεβείᾳ Ἔπειτα δέ καί τό παραδέχεσθαι ἀποστολικήν ἐκκλησίαν ἄνευ τῶν Ἀποστολικῶν κανόνων ταὐτόν ἐστι τῷ ἀποδεχομένῳ τό θεωρητικόν τῆς πίστεως καί τό πρακτικόν ἀρνουμένῳ Ἀτελές δέ πρός εὐσέβειαν θάτερον παρά θάτερονraquo1108 Την ίδια άποψη με τον προμνημονευθέντα είχε και ο δογματολόγος Χρήστος Ανδρούτσος χαρακτηρίζοντας τους υποστηρικτές της ως άνω φαρμακιδείου αντιλήψεως ως νέους Λουθήρους οι οποίοι επορεύθησαν laquoκατασκευάζοντες ἴδιον δι᾽ ἑαυτούς Ὀρθοδοξίας τύπον διαφέροντα τῶν λοιπῶν Ὁρθοδόξων ἐκκλησιῶν καί λοιπόν περικόπτοντες ὅσα ἀπήρεσκον αὐτοῖς καί αὐθαιρέτως ἀπαρνούμενοι κανόνας ἀποτελοῦντας οὐσιῶδες τῆς Ὀρθοδοξίας συστατικόνraquo1109 Ο ως άνω δογματολόγος επιπλέον απέρριπτε οποιαδήποτε ερμηνευτική προσέγγιση περί διαχωρισμού των ι κανόνων σε δογματικούς (με υποχρεωτικό χαρακτήρα) και σε διοικητικούς (με προαιρετικό) Στην ίδια γραμμή συστοιχισμένος και ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος θα αναδείξει το συστατικό-λειτουργικό ρόλο της κανονικής ενότητος στην συγκρότηση των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών σε ένα σώμα απαριθμώντας ως εκφάνσεις αυτής την ομολογία πίστεως του μέλλοντος να χειροτονηθεί εψηφισμένου ιεράρχου το ζήτημα των ι διπτύχων και του λειτουργικού μνημοσύνου ως και εκείνο της αναφοράς εκάστης τοπικής Εκκλησίας προς τις λοιπές για την από κοινού αντιμετώπιση των σημαντικών πνευματικών υποθέσεων που αφορούν το ορθόδοξο ποίμνιο εν γένει Κατά τον Γ Μαυροκορδάτο η έμφαση εκτός των άλλων και στην κανονική διάσταση της εκκλησιαστικής ενότητας απορρέει από την ιδιοπροσωπία της Ορθόδοξης Εκκλησίας καθώς αυτή laquoἀγαπητῶς ἐμφύεται τοῖς θείοις κανόσι καί ταῖς ἱεραῖς παραδόσεσι καί τήν δογματικήν καί κανονικήν ἑνότητα διακρατεῖ καί διαφυλάττει τῶν ἐν Χριστῷ ἀδελφῶν Ἐκκλησιῶν ἀλλήλας ἐπιτηρουσῶν εἴτε ἐν Συνόδῳ συνερχομένων εἴτε τόπῳ μέν καί σώματι διῃρημένων ἑνός δέ πνεύματος ἐν αὐταῖς λαλοῦντος ἀλλ᾽ ὅμως τό αὐτό ἁπασῶν συναποφαινομένων καί πάντα νεωτερισμόν ἀποσοβουσῶνraquo1110 Σε έτερο μάλιστα σύγγραμμά του ο Μαυροκορδάτος απαντώντας σε ανυπόστατες σχετικές κατηγορίες των αντιτομιστών εναντίον της συμβατότητος του Τόμου προς την κανονική εκκλησιαστική τάξη και τις εν Ελλάδι συνταγματικές επιταγές θα αποδείξει ότι laquoὁ Συνοδικός Τόμος ἐπ᾽ οὐδενί οὐδαμῶς ἀντιφάσκει ἤ τοῖς Κανόσιν ἤ τῷ Συντάγματιraquo1111

1107 Μ Μινωΐδου Φαρμακίδου Αντίδοτον οπ σ 172 1108 Οπ 198 1109 Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 57 - 58 1110 Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 89 ndash 91 99 ndash 100 1111 Του ιδίου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 193

245

Ας σημειωθεί επίσης ότι υπέρμαχος της διαρρυθμίσεως των εν Ελλάδι εκκλησιατικών πραγμάτων όπως αυτά διεμορφώθησαν μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος επί τη βάσει της κανονικής οδού και με την σύμφωνη γνώμη της Μητρός Εκκλησίας υπήρξε ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας Προσβλέποντας στην διατήρηση της ενότητος του ελληνισμού εκινήθη πάντοτε εντός του ως άνω πλαίσιου στις σχέσεις του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο laquoδιότι δέν ἤθελε νά παύσῃ ὑφιστάμενος ὁ διοικητικός καί κανονικός δεσμός τῶν ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησιαστικῶν Ἑπαρχιῶν μετά τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείουmiddot ἐκ τῆς διεξαχθείσης ἀλληλογραφίας Πατριάρχου καί Κυβερνήτου διαπιστοῦται ἐπί ποίων κανονικῶν βάσεων ἐζήτει ὁ Καποδίστριας νά θεμελιώσῃ τήν διοίκησιν τῶν ἐν τῷ νεοδημιουργηθέντι κράτει Ἐκκλησιαστικῶν Ἐπαρχιῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Ἦσαν δέ αἱ βάσεις αὗται οἱ ἱεροί τῆς Ἐκκλησίας κανόνες καί ἡ παραχώρησις αὐτοδιοικήσεως ὑπό τήν ἀνωτάτην ἐποπτείαν τοῦ Πατριαρχείου ἐκ τοῦ ὁποίου ἐξηκολούθουν νά ἐξαρτῶνται ἐκκλησιαστικῶς ὅπως καί πρό τῆς Ἐπαναστάσεως Οὐδ᾽ ἐπί στιγμήν ἐσκέφθη ὁ Κυβερνήτης νά ἀποσπάσῃ lsquorsquoπραξικοπηματικῶςrsquorsquo ἐκ τοῦ Πατριαρχείου τάς ἐν Ἑλλάδι Ἐπαρχίας τοῦ Θρόνου καί νά δημιουργήσῃ Αὐτοκέφαλον Ἐκκλησίαν ὡς ἔπραξεν ἡ Ἀντιβασιλεία κατά τό 1833raquo1112 Η σχετική τοποθέτηση του Κωνσταντίνου Οικονόμου η οποία εστρέφετο αμέσως κατά των απόψεων του Θ Φαρμακίδη και εμμέσως κατά των ταυτόσημων θέσεων του Νικάνδρου υπήρξε άμεση και αποστομωτική καθώς κινούνταν στην βάση της κανονικής παράδοσης και της διαχρονικής εκκλησιαστικής πρακτικής Υπερτονίζοντας την ανάγκη υπάρξεως εκτός της δογματικής και της κανονικής ενότητος μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών ο υπέρμαχος της κανονικότητος Οικονόμος υπεστήριξε σχετικώς ότι α) η παροχή αυτονόμου ή αυτοκεφάλου καθεστώτος σε μία εκκλησία δεν μπορεί να συμβεί laquoχωρίς τῆς ἀπαιτουμένης κανονικῆς οἰκονομίας καί διατάξεως εἰς κατάρτησιν αὐτῆς καί ἐξασφάλισιν περί τε τήν δογματικήν καί τήν κατά τούς θείους ὅρους καί θεσμούς διοικητικήν κατάστασιν αὐτῆςraquo1113 και β) η Διακήρυξη του 1833 θεσμοποιούσε την υποταγή της Εκκλησίας στην Πολιτεία κατά παράβασιν της κανονικής εκκλησιαστικής τάξεως laquoΚαί ἐτάχθη ἄρα ἡ ὑπερτάτη ἐκκλησιατική ἀρχή τοῦ Βασιλείου δυσίν ἐγκοσμίοις κυρίοις δουλικώς ὑπηρετοῦσα μετά τόν ἀνώτατον ἀρχηγόν καί ἁπλῶς μία τις τῶν κοσμικῶν ἐπιτροπῶν Κανόνων δέ λόγος οὐδείς ὡς τοῦ Καταστατικοῦ κανονίζοντος τά πάνταmiddot μόνην τήν δογματικήν πρός τά ἄλλας ἐκκλησίας ἑνότητα διατηρεῖν ἡ ἱερά τοῦ Βασιλείου Σύνοδος διετάχθη ὑπό τῆς συστησάσης αὐτήν ἐξουσίας διοικούσα ὡς μία τις τῶν

1112 Ε Κωνσταντινίδη Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική οπ σ 73 ndash 84 1113 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 346 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος έδιδε μεγάλη έμφαση στο ζήτημα της κανονικής ανακηρύξεως του ελλαδικού Αυτοκεφάλου και στην διασφάλιση της (πνευματικής και διοικητικής) ελευθερίας της Εκκλησίας από τις επεμβάσεις της κοσμικής εξουσίας Γι᾽ αυτό και δεν αποτελεί υπερβολή η επισήμανση ότι το περιεχόμενο του Συνοδικού Τόμου υπήρξε η πανηγυρική αναγνώριση και επικύρωση των αρχών που καθ᾽ όλη την διάρκεια του βίου του υπεστήριζε ο Οικονόμος σχετικά με τον τρόπο απονομής της αυτονομίας και της ανεξαρτησίας στην εν Ελλάδι Ορθόδοξη Εκκλησία laquoὁ Οίκονόμος εἶναι ἐκεῖνος ὅστις ἐτοποθέτησε τό αὐτοκέφαλον ἐπί ὀρθῶν βάσεων καί διώρθωσε τά τρωτά τοῦ συστήματος τοῦ ἀντιπάλου του Διά τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἀρχῶν τοῦ Φαρμακίδου ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος κατέστη ὑποτελής εἰς τήν Πολιτείαν ἀπεχωρίσθη δέ καί ἀπομονώθη ἀπό τῶν λοιπῶν ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν ἐνῷ διά τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἀρχῶν τοῦ Οἰκονόμου δέν ἀπωλέσθη τό αὐτοκέφαλον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀλλ᾽ ἀνεγνωρίσθη καί κατωχυρώθη ταυτοχρόνως δέ ἀνέκτησεν αὕτη τήν ἀπό τῆς Πολιτείας ἀνεξαρτησίαν της καί τήν μετά τῶν λοιπῶν Ἐκκλησιῶν ἐπικοινωνίανraquo Στ Σαχπελίδου laquoΟ Κωνσταντίνος Οικονόμοςraquo οπ σ 218 297 - 300

246

κοσμικῶν ὑπαλλήλων τοῦ Κράτους ἀρχῶν καί γεγυμνωμένη πάσης πνευματικῆς ἐξουσίας ποιμαίνειν τό ποίμνιον τοῦ Θεοῦraquo1114 Η πολεμική του Ζαννουβίου εναντίον του Τόμου του 1850 από θεολογικής-εκκλησιαστικής σκοπιάς θεωρούμενη έγκειτο στο γεγονός ότι δι᾽ αυτού αναιρούνταν η μονοσήμαντη και μονοδιάστατη θεώρηση του ζητήματος της εκκλησιαστικής ενότητος σε καθαρώς δογματικό επίπεδο Ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης αναφερόμενος στο περιεχόμενο του Τόμου παρατηρεί ότι laquoεἰς τό κείμενον Τόμου διατυποῦται ἡ ἀρχή τῆς πολλαπλῆς ἑνότητος διότι ἡ ἑνότης δέν εἶναι μόνον ἡ δογματική ἡ θεμελιώδης μεταξύ τῶν Ἐκκλησιῶν ὅπως νομίζουν πολλοί ἐκ τῶν νομικῶν ἀλλά εἶναι καί ἡ κανονική ἑνότης Αὕτη θεμελιοῦται ἐπί τῶν αὐτῶν κανονικῶν θεμελίων ἐπί τῶν ὁποίων στηρίζεται πᾶσα Ὀρθόδοξος Ἐκκλησίαraquo1115 Ευεξήγητος τυγχάνει λοιπόν η στρατευμένη αντίδραση των ομοϊδεατών του Φαρμακίδη εναντίον της αποδοχής και εφαρμογής του Τόμου καθώς διά της επικρατήσεώς του κατέρρεαν όλες οι βασικές αρχές στις οποίες εστηρίχθη το αντικανονικό Αυτοκέφαλο του 1833 Και τούτο καθώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο διά της εκδόσεως του Τόμου απέβλεπε σε τρία τινά α) στο να αποκαταστήσει την κανονική ενότητα μεταξύ των ευρισκομένων εντός του ελληνικού Βασιλείου εκκλησιαστικών αυτού επαρχιών τις οποίες ανεκήρυξε σε Αυτοκέφαλη Εκκλησία επί κανονικών βάσεων β) στο να αναδείξει την Εκκλησία της Ελλάδος ελευθέραν από κάθε κοσμική εξουσία και γ) στο να καθορίσει τις θεμελιώδεις κανονικές αρχές οι οποίες πρέπει να πρυτανεύουν στην άσκηση της εκκλησιαστικής διοικήσεως μίας Αυτοκέφαλης Εκκλησίας1116 Η στάση του Νικάνδρου και των λοιπών υποστηρικτών της φαρμακιδείου αντιλήψεως προήρχετο κατά τον Φιλάρετο Βαφείδη εκ του ότι αδυνατούσαν να κρίνουν ορθά και πάντοτε εντός του ορθόδοξου εκκλησιολογικού πλαισίου περί της σκοπιμότητος που εξυπηρετούσε ο Τόμος και οι εν αυτώ τεθέντες όροι του 1850 laquoοὕτως οἱ ἐν Ἑλλάδι ἀδίκως ἔκριναν περί τῆς μητρός αὐτῶν Ἐκκλησίας ἥτις γαλουχήσασα ποδηγετήσασα καί στηρίξασα τήν θυγατέρα αὐτῆς ἐν χρόνοις ζοφεροῖς μετασχοῦσα δέ καί εἰς τούς ἀγῶνας αὐτῆς καί πολλά παθοῦσα ὡς καύχημα ἐλογίζετο τήν ἀνεξαρτησίαν αὐτῆς καί τήν ἀνάδειξιν ἐν ἰσοστασίῳ θέσει ἀδελφῆς ἀλλά ποθοῦσα ἅμα νά μή διαρήξῃ πάντα πρός αὐτήν δεσμόν καί γινώσκουσα ὅτι ὅπου δεσμεύεται ἡ πνευματική ζωή καί ἐνέργεια καί τά ὅρια αὐτῆς φρουροῦνται διά μερίμνης περιδεοῦς ἐξασκεῖται δέ ὑπό τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας αὐθαίρετος ἐπίδρασις καί ἐπέμβασις ἐκεῖ διαρρέει ἡ ἐκκλησιαστική ζωή οὕτω πως καθώρισε διά τοῦ πατριαρχικοῦ Τόμου τά κατά τήν Ἐκκλησίαν αὐτῆς ὥστε καί ἑαυτήν νά συνδέῃ πρός ἐκείνην καί ἐκείνη νά διατελῇ ἀπηλλαγμένη πάσης κοσμικῆς ἐπεμβάσεωςraquo1117 Η αναγκαιότητα θεσπίσεως όρων κατά την απονομή της Αυτοκεφαλίας στην Εκκλησία της Ελλάδος αποσκοπούσε στην κατά πρόληψιν θεώρηση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήδη από το 1850 προς αποφυγήν κακής χρήσεως της Αυτοκεφαλίας από την κοσμική εξουσία Πλέον συγκεκριμένως οι όροι δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται

1114 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 403 ndash 404 1115 Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 36 1116 Ε Κωνσταντινίδη laquoΗ ανακήρυξις του Αυτοκεφάλου της εν Ελλάδι Εκκλησίας (1850) και η θέσις των Μητροπόλεων των lsquorsquoΝέων Χωρώνrsquorsquo (1928)raquo στην σειρά Ὲρευναι περί την Ιστορίαν της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος 3 Αθήνα 1996 σ 25 1117 Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 506 ndash 507 514 Πρβλ Β Τζωρτζάτου Η Καταστατική Νομοθεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος από της συστάσεως του Ελληνικού Βασιλείου Αθήνα 1967 σ 17 - 44

247

ως κανόνες τιμωρίας αλλά ως άμυνα απέναντι στις κατά καιρούς καταχρήσεις της εξουσίας είτε από πολιτικούς είτε από εκκλησιαστικούς παράγοντες και ως ασφαλιστική δικλείδα για την εξάσκηση της εκκλησιαστικής διοικήσεως επί τη βάσει του κανονικού δικαίου της Ορθοδόξου Εκκλησίας και laquoἐλευθέρως καί ἀκωλύτως ἀπό πάσης κοσμικῆς ἐπεμβάσεωςraquo1118 Επιπλέον τονίζει ο καθηγητής Πανώτης ότι δι᾽ αυτών α) διεκρατήθη η κοινωνία και ο στενός δεσμός της τοπικής εν Ελλάδι Εκκλησίας με την αποστολική καθέδρα της Κωνσταντινουπόλεως β) εξήρθη το συνοδικόν φρόνημα καθώς η εκκλησιαστική διοίκηση διεμοιράσθη σε όλους τους εν Ελλάδι αρχιερείς διά της συμμετοχής των στην laquoπροκαθημένηraquo εκκλησιαστική αρχή την Ιερά Σύνοδο διαφυλλάτοντας παραλλήλως το αξώμα του laquoΠρώτουraquo για τον Οικουμενικό Πατριάρχη γ) ΙΣΕΕ κατεστάθη ισότιμη και ισόκυρος με τις άλλες αυτοκέφαλες ή αυτόνομες Εκκλησίες και δ) ο Τόμος του 1850 κατέστη θέσπισμα για να παραμείνει ως η αμετάβλητη κανονική συντεταγμένη και ο μόνιμος Καταστατικός Χάρτης της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος για την αυτοτελή λειτουργία της χωρίς δυνατότητα μεταβολών και παρεκκλίσεων ως συνήθως συμβαίνει με τους νόμους του κράτους1119 Κατά τον καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Κονιδάρη η προσπάθεια του Πατριαρχείου συνίστατο στον συνδυασμό της ανακήρυξης της Αυτοκεφαλίας και της παγιώσεως της κανονικής τάξεως στην νεοΐδρυτη Εκκλησία της Ελλάδος Προς τούτο και δεν ανεγνωρίσθη το de facto καθεστώς που ίσχυε από το 1833 με την αυτογνώμονα ανακήρυξη της βαυαρικής Αντιβασιλείας Παρά ταύτα η προσπάθεια αυτή κατά τον ίδιο δεν ευδοκίμησε λόγω των πολιτειοκρατικών αρχών στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας που επεβλήθησαν με τον Καταστατικό Νόμο του 1852 για να μετατεθεί η εγκαθίδρυση ελεύθερης Εκκλησίας στο νεώτερο ελληνικό κράτος το 1923 με την ψήφιση νέου Καταστατικού Νόμου της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος1120

1118 Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 57 1119 Οπ σ 48 56 ndash 57 69 ndash 71 83 97 1120 Ι Κονιδάρη laquo150 χρόνια μετά το αυτοκέφαλοraquo εφημερίδα laquoΤο Βήμαraquo 15 Οκτωβρίου 2000 σ Α62 Επιφυλάξεις για την διαδικασία αποδοχής του Τόμου εξ απόψεως νομικής ισχύος από την βαυαρική εξουσία εξέφρασαν ο Νικόλαος Μπούσουλας και ο Γεράσιμος Κονιδάρης Θεωρώντας ως ανεπαρκές το ΒΔ (ΦΕΚ 211850 σ 82) με το οποίο εγένετο ο καταρτισμός της Αrsquo Συνοδικής περιόδου σύμφωνα με τους όρους του Τόμου μετά την κανονική ανακήρυξη της Εκκλησίας της Ελλάδος ως Αυτοκεφάλου (ο Αττικής Νεόφυτος πρόεδρος της ΙΣΕΕ που απηρτίζετο με μέλη σύμφωνα κατά τα πρεσβεία χειροτονίας) ο Μπούσουλας θα τονίσει χαρακτηριστικά laquoΤό διάταγμα τοῦτο αὐστηρῶς ἐξεταζόμενον πρέπει νά ὁμολογηθῇ ὅτι δέν ἀντέκειτο πλήρως πρός τό ἄρθρον 3 τοῦ νόμου τοῦ 1833 Ἀπό εὐρυτέρας ὅμως πολιτικῆς ἐπόψεως πρέπει νά καταταχθῇ εἰς τάς πολιτικάς ἐκείνας πράξεις αἱ ὁποῖαι ἐκδίδονται ὑπ εὐθύνην τῆς Κυβερνήσεως καί ἰσχύουσι προσωρινῶς μέχρις ὁριστικῆς ρυθμίσεως τοῦ ζητήματος διά τῆς νομοθετικῆς ὁδοῦ Εὐρισκόμεθα λοιπόν πρό μερικῆς de jure ἀναγνωρίσεως τοῦ Συνοδικοῦ Τόμου ἀλλά καί ταύτης γενομένης κατά τρόπον νομικῶς ἀνώμαλον Ἀλλ᾽ ὅτι ἐν τῷ διατάγματι ἐξεδηλοῦτο προσπάθεια συμβιβασμοῦ τῆς ὑφισταμένης νομικῆς καταστάσεως καί τοῦ Συνοδικοῦ τόμου εἶναι ἀναμφισβήτητονraquo Ν Μπούσουλα Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών οπ σ 106 Πρβλ Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 246 ndash 247 Οι ως άνω επισημάνσεις θα δικαιωθούν ατυχώς το ίδιο έτος (1852) με την έκδοση του Νέου Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος (Νόμοι Σrsquo και ΣΑrsquo του ιδίου έτους) ο οποίος δεν συνεστάθη πλήρως επί τη βάσει των όρων του Τόμου αλλά διατήρησε αρκετά στοιχεία από την βαυαρική Διακήρυξη του 1833 Την ως άνω συλλογιστική έρχεται να ενισχύσει και ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης θεωρώντας ότι laquoδέν ἐγένετο δεκτός ὁ Συνοδικός Τόμος τοῦ 1850 νομοθετικῶς παρά εἴς τινα σημεῖα ἐνῷ ἦτο θεμελιώδηςmiddot δέν εὗρεν ἄμεσον ὁλικήν ἀποδοχήν ἐν Ἑλλάδι εἰ μή μόνον ὡς πρός τόν ὅρον ὅτι Πρόεδρος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου θα ἦτο ὁ κατά καιρόν Μητροπολίτης Ἀθηνῶν καί εἰς δευτερεύοντά τινα θέματαraquo Του ιδίου Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 37 68 Οπως άλλωστε παρατηρεί και ο Charles Frazee ο Νόμος ΣΑrsquo laquoπαρέλειπε κάθε ἀναφορά στόν Τόμο πολύ λίγο κάλυπτε τούς ὅρους πού έθετε ὁ Τόμος καί γι᾽ αὐτό ἦταν πολύ ἀπεχθές τό νομοσχέδιο στούς συντηρητικούς Ὀρθοδόξουςraquo έστω και αν τούτο παρά τις ατέλειές του αποτελούσε κατ᾽ αυτόν ἐνα αρκετά ικανοποιητικό συμβιβασμό Ερμηνεύοντας

248

Πέραν από την ως άνω εκκλησιολογική πτυχή η αρνητική στάση του Νικάνδρου έναντι του Τόμου θα πρέπει να εκληφθεί και ως απόρροια της ταυτότητός του ως φορέως των ιδεωδών του διαφωτισμού που αντιτασσόταν στα πάσης φύσεως ιεραρχικά συστήματα τα οποία κατ᾽ αυτόν συντελούσαν στην αναπαραγωγή φαινομένων και μορφών δεσποτισμού και ακύρωναν τα ιδεολογικά προτάγματα της Γαλλικής Επανάστασης περί ελευθερίας και ισότητος των ανθρώπων1121 Ως γνωστόν στους κόλπους του διαφωτισμού η έννοια της αυστηρής κοινωνικής ιεραρχίας αντικαταστάθηκε από την έμφαση στην ιδιότητα του δημοκρατικού πολίτη με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Πέρα από τα διανοητικά αιτήματα ο διαφωτισμός καλλιέργησε ένα νέο σύστημα κοινωνικών σχέσεων δια της απελευθερώσεως των αισθημάτων προβάλοντας το όραμα του απελευθερωμένου ανθρώπου Απώτερος στόχος κατέστη η συνειδητή άσκηση κριτικής των συμβατικών δοξασιών η κοινωνική κριτική (όραμα περί της κοινωνικής αναμόρφωσης) και η αμφισβήτηση της παραδεδεγμένης αυθεντίας η οποία επεκτάθηκε κατά του συμβατικού χριστιανισμού της Εκκλησίας και της λογοκρισίας Το πολιτειακό πρότυπο του διαφωτισμού συνίστατο στην αποκήρυξη του δεσποτισμού σε όλες του τις μεταμφιέσεις1122

Ὲχοντας υπόψιν τα ανωτέρω αξιακά προτάγματα της Γαλλικής Επαναστάσεως και δεδομένης της παρουσίας δύο αντιθέτων πολιτικο-ιδε-ολογικών απόψεων εκφραστικών του ιδεολογικού ρήγματος που επέφεραν οι δονήσεις της Γαλλικής Επανάστασης στα πολιτικά πράγματα της ελληνικής επικράτειας (από τη μια η εκκλησιαστική ιεραρχία ως υπέρμαχος της παραδοσιακής τάξης πραγμάτων και από την άλλη η διανόηση που εμφορούνταν από το πρότυπο της ελεύθερης δημοκρατίας του γαλλικού έθνους) δυνάμεθα να κατανοήσουμε καλύτερα την ως άνω τοποθέτηση του διαφωτιστή Νικάνδρου για το ζήτημα της εν γένει εκκλησιαστικής διοικήσεως όπως αυτή εκφραζόταν διά του Τόμου του 1850

Σε πολιτικό επίπεδο και εν σχέσει προς τα ανωτέρω η αντιτομιστική1123 τοποθέτηση του Ζαννουβίου αποτελεί συνάρτηση της φιλοδυτικής οπτικής

στην ίδια συνάφεια την υπερίσχυση των προνοιών της νομοθεσίας του 1833 έστω και μετά την έκδοση των εν λόγω Νόμων του 1852 ο Frazee θα εστιάσει α) στην απροθυμία του βαυαρού μονάρχη και των συνεργατών του να δεχθούν τους όρους του Τόμου και να παραιτηθούν από τον έλεγχο της Πολιτείας επί της Εκκλησίας σε μία μάλιστα χρονική περίοδο που η τελευταία ήταν πολύ αδύνατη για να μπορέσει να αντιδράσει και β) στην επικράτηση του κοσμικού εθνικισμού που υπό το έμβλημα και την ιδεολογία της laquoΜεγάλης Ιδέαςraquo για εδαφική επέκταση εναντίον των Τούρκων laquoεἶχε ἀρχίσει νά ἀντικαθιστᾷ τό θρησκευτικό ζήλοraquo C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 239 ndash 247 Ο δε π Γεώργιος Μεταλληνός θα χαρακτηρίσει τον ως άνω Καταστατικόν Νόμον ως μία laquoἀπεγνωσμένη προσπάθεια τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους νά περισώσει τό ἔκτρωμα τοῦ 1833 καί νά συνεχισθεῖ ἡ πολιτειοκρατίαraquo Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 104 ndash 105 1121 Το γεγονός ότι στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου απουσιάζει οποιαδήποτε ρητή μνεία και αναφορά στα ιδεώδη της Γαλλικής Επαναστάσεως και του ευρωπαϊκού διαφωτισμού δεν αποτελεί λόγο για να μην ενταχθεί ο κρητικός κληρικός στον κύκλο των υποστηρικτών των ως άνω ιδεωδών και αρχών Η θεωρητική συμπόρευσή του άλλωστε με την σκέψη του Θεόκλητου Φαρμακίδη σε πλείστα όσα θέματα αλλά και σύνολη η ιδεολογική του ταυτότητα προδίδουν την ένταξή του στον κύκλο των διαφωτιστών της ελληνικής κοινωνίας Τοιουτοτρόπως θα πρέπει να εκτιμηθεί και η αποστροφή του έναντι των laquoιεραρχικών μορφώνraquo οργανώσεως της εκκλησιαστικής ζωής 1122 Π Κιτρομηλίδη Νεοελληνικός Διαφωτισμός οπ σ 282 ndash 351 και Π Καρολίδου Η Ευρώπη οπ σ 16 ndash 18 1123 Μία ενδιαφέρουσα προσέγγιση για την διαπάλη μεταξύ τομιστών και αντιτομιστών επιχειρεί ο Παρασκευάς Ματάλας Εκκινώντας από την διαπίστωση ότι στο υπόβαθρο του ελλαδικού σχίσματος ευρίσκετο α) η διαμάχη ανάμεσα σε δύο εκδοχές της Ορθοδοξίας για την σχέση Κράτους ndash Εκκλησίας μέσα από την υιοθέτηση του μοντέλου της υποταγής ή της αυτονομίας και β) η αναφορά και κατεύθυνση του ελληνικού έθνους στο διεθνές στερέωμα ο Ματάλας φρονεί ότι η αντίδραση των τομιστών στο σχίσμα του

249

θεάσεως των πραγμάτων Ο αγγλόφιλος Νίκανδρος με τα ως άνω επιχειρήματά του και την εν γένει στάση του συνευδοκούσε έστω και σιωπηλώς στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων1124 της Δυ σεως οι οποιες προσεγγιζαν το εκκλησιαστικο ζη τημα της Ελλα δος επ αναφορα προς την τυ χη της Οθωμανικη ς Αυτοκρατορίας (laquoΑνατολικό Ζήτημαraquo)1125 και τα προσδοκώμενα οφέλη αυτών από τον σχεδιαζόμενο διαμελισμό της Μία προσέγγιση που συνδεόταν με την δημιουργία των εθνικών κρατών της βαλκανικής (βαλκανοποίηση διά της μεθόδου της σαλαμοποίησης) και την διάλυση της Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης μέσα από την κίνηση για ανεξαρτητοποίηση των επαρχιακών εκκλησιών της ρωμαίικης εθναρχίας1126

Ο καθηγητής Βλάσιος Φειδάς αναφερόμενος στα περί της εκκλησιαστικής ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος εκ του Οικουμενικού Πατριαρχείου ομιλεί περί ενδιαθέτου ιδεολογικής προοπτικής που προεβλήθη με έμφαση τόσο από τους οπαδούς του διαφωτισμού όσο και από τους εκπροσώπους των ξένων χριστιανικών προπαγάνδων που δρούσαν στον ελλαδικό χώρο Στο πλαίσιο αυτό laquoτο ζήτημα της διοικητικής αυτονομίας της Ελλαδικής Εκκλησίας είχε πλέον τεθεί σε άλλη βάση η οποία συνδύαζε την ιδεολογική προοπτική με τις πολιτικές σκοπιμότητες των λεγομένων Μεγάλων Δυνάμεων ιδιαιτέρως δε της Αγγλίας ως μία σημαντική πτυχή του λεγομένου lsquorsquoΑνατολικού Ζητήματοςrsquorsquo και της πολιτικής των δυτικών δυνάμεων για την αναχέτιση των βλέψεων της Ρωσίας στον Ελληνισμό και στους άλλους ορθοδόξους λαούς της Βαλκανικήςraquo1127

1833 εδράζεται στην πεποίθησή τους ότι η ρήξη με τήν Κωνσταντινούπολη διασπάει το έθνος και υπονομεύει την συνολική πολιτική αποκατάστασή του με κέντρο την Πόλη τον Πατριάρχη και την Μεγάλη Εκκλησία Κύριοι αντίπαλοί τους υπήρξαν οι ετερόδοξοι και όχι οι αλλόθρησκοι Η όλη σκέψη τους διακατεχόταν από έμμονες συνωμοτικές ιδέες των Ὰγγλων και γενικότερα των δυτικών εναντίον της Ορθοδοξίας Εμφορούμενοι από ένα λαϊκό ορθόδοξο μεγαλοϊδεατικό όραμα απέκρουαν την υποταγή της Εκκλησίας στην Πολιτεία αλλά και τον τρόπο που πραγματοποιήθηκε η ελληνική επανάσταση Επίσης υποστηρίζεται η άποψη της πάλης ανάμεσα σε δύο διαφορετικές εξίσου εθνικιστικές προτάσεις κατασκευής του έθνους Κατά τους αντιτομιστές πέραν από την υποταγή της Εκκλησίας στην πολιτική εξουσία προτεραιότητα αποτελεί η πρόταξη των κοσμικών νόμων και πρακτικών έναντι των ιερών κανόνων και εκκλησιαστικών θεσμίων Οι τομιστές ταύτιζαν το ελληνικό έθνος με το ευρύ γένος ndash φυλή ενώ οι αντίπαλοί τους με το στενό ελληνικό κράτος Ο συντηρητικός κατά τα σημερινά δεδομένα εναγκαλισμός Κράτους ndash Εκκλησίας υπήρξε αποτέλεσμα της εκσυγχρονιστικής πολιτικής των προοδευτικών διαφωτιστών Η σύγκρουση μεταξύ των δύο τάσεων είχε ως διακύβευμα την πολιτική κατεύθυνση και την νοηματοδότηση του ορθόδοξου οικουμενισμού Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία οπ σ 48 ndash 123 1124 Κατατοπιστική περί του ζητήματος τούτου εισήγηση παρουσίασε η δικηγόρος ndash ιστορικός Χ Δημακοπούλου με τίτλο laquoΗ ανακήρυξις του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος και ο ρόλος των Δυνάμεωνraquo στα Πρακτικά συνεδρίου laquoΚωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (Τσαριτσάνη 25 Μαΐου 1996)raquo σ 33 ndash 48 Πρβλ της ιδίας laquoΝεώτερα στοιχεία περί της ανακηρύξεωςraquo οπ σ 220 ndash 225 1125 Περί του Ανατολικού Ζητήματος βλ Ι Πετρόπουλου ndash Α Κουμαριανού laquoΠερίοδος Βασιλείας του Ὸθωνος οπ σ 81 - 86 1126 Την εν λόγω άποψη του π Γεωργίου Μεταλληνού αντλήσαμε από σχετικό άρθρο του με τίτλο laquoΠως χάθηκε η συνέχεια της Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 12 ndash 19 Η διήκουσα έννοια του αρθρογράφου αφορά στην προσέγγιση του ελληνικού Αυτοκεφάλου ως βασικής πτυχής στην γενικότερη ευρωπαϊκή - διαφωτιστική προσπάθεια που κατεβλήθη ώστε να δοθεί η χαριστική βολή στην ελληνική οικουμενικότητα (αυτοκρατορική ιδέα) όπως την ενσάρκωνε εδώ και αιώνες το εθναρχικό κέντρο της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως Κατά τον καθηγητή Χρήστο Γιανναρά το διακύβευμα του ελλαδικού Αυτοκεφάλου συνίστατο στην laquoεγκατάλειψη της ορθόδοξης εκδοχής για την καθολικότητα και την υποταγή της εκκλησιαστικής Ορθοδοξίας στην εθνοφυλετική ιδιαιτερότητα αντιτάσσοντας στην ελληνική οικουμε-νικότητα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως μια εθνικιστική ελληνικότητα ndash την rsquorsquoΟρθοδοξίαrsquorsquo ως κρατική (επικρατούσα) θρησκείαraquo Χρ Γιανναρά laquoΟ εθνοφυλετικός πειρασμόςraquo στην εφημερίδα laquoΚαθημερινήraquo 24 Μαρτίου 2001 σ 10 1127 Βλ Φειδά laquoΗ ήττα της ρωσσικής πολιτικήςraquo στα Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo οπ σ 41 Η ρωσική πολιτική εν προκειμένω και σε αντίθεση προς την άκρως ριζοσπαστική θεώρηση των δυτικών Δυνάμεων περί πολιτικής διευθετήσεως του ζητήματος συνίστατο στην προώθηση της ιδέας του

250

Δεν είναι άλλωστε τυχαία η φορτική αξίωση και η αδιόρατη ή μη συνεργασία των διπλωματικών υπηρεσιών1128 των ευρωπαϊκών χωρών με την ετερόδοξη βαυαρική εξουσία και τους διαφωτιστές ομοϊδεάτες αυτής για την ευόδωση των αντικανονικών ρυθμίσεων του 1883 υπό το πρόσχημα μάλιστα laquoτοῦ ἐξευρωπαϊσμοῦ τοῦ νεοσύστατου ἑλληνικοῦ βασιλείου κατά μίμησιν των δυτικῶν προτύπωνraquo1129 Ούτε επίσης αποτελούσε σύμπτωση η αντίδραση σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο των εκπροσώπων την Μεγάλων Δυνάμεων στην έκδοση του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 σε μία προσπάθεια να δατηρήσουν την φορά των εν Ελλάδι εκκλησιαστικο ndash πολιτικών πραγμάτων στην ως άνω δυτικόστροφη προοπτική1130 Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί το γεγονός ότι η αρνητική τοποθέτηση του Νικάνδρου στα επιτάγματα του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 είχε και μία άλλη αφετηρία την εθνικοπατριωτική προσέγγιση του εν λόγω ζητήματος Σύμφωνα με αυτή laquoἡ Ἑλλάς ἐλευθέρα γενομένη ἔπρεπε νά ἔχῃ καί ἐκκλησίαν ἐλευθέραν ἡ ἐξάρτησις ἦτο πλέον ἀνάρμοστος συμφώνως πρός τήν ἐν τῇ ἀρχαιότητι ἐπικρατήσασαν ἀρχήν παρά τῇ ἀνατολικῇ ἐκκλησίᾳ ὅτι ἡ ἐκκλησιαστική πρέπει νά ἀκολουθῇ τήν πολιτικήν τάξιν Ἄλλως τε ἡ ἀπό τοῦ πατριάρχου τοῦ ὑπό τῆς Ὀθωμ Πύλης διαταγάς τελοῦντος ἐξάρτησις θά παρέβλαπτε καί τήν ἐθνικήν ἀνεξαρτησίανraquo1131 Ο Ζαννούβιος επαναλαμβάνει κατ᾽ ουσίαν σχετικές απόψεις του Θεοκλήτου Φαρμακίδη που εκτίθενται εν εκτάσει στο σύγγραμμά του Απολογία (1840) και σύμφωνα προς τις οποίες ο θεσσαλός κληρικός δηλώνει απερίφραστα ότι το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν αποτελεί απλώς και μόνον δικό του κατασκεύασμα αλλά laquoἔργον τοῦ ἔθνους ἔργον τοῦ κλήρου τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί ὅστις κατακρίνει αὐτόν δι᾽ ἐκεῖνο κατακρίνει τό ἔθνος καί τόν κλῆρονraquo1132 Το επιχείρημα του Θεοκλήτου για το Αυτοκέφαλο κινείται σε καθαρώς πολιτικό πλαίσιο η απεξάρτηση της ελλαδικής Εκκλησίας από την εξουσία του Οικουμενικού Πατριάρχου και κατ᾽ επέκτασιν του Σουλτάνου τυγχάνει επιβεβλημένη ούτως ώστε να μην διακινδυνεύεται πλέον η πολιτική αυτονομία και ανεξαρτησία της ελληνικής

Αυτοκεφάλου κατά τα εκκλησιαστικώς και κανονικώς κρατούντα σε συνεννόηση πάντοτε με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Προς τούτο ετονίζετο η προτεραιότητα των εκκλησιαστικών κριτηρίων έναντι των πολιτικών σκοπιμοτήτων αλλά και η οδός για την κανονική ρύθμιση της περί ου ο λόγος εκκλησιαστικής εκκρεμότητος θεωρουμένης ως εσφαλμένης και αντικανονικής της αυθαιρέτου ανακηρύξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος χωρίς την σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Και τούτο καθώς διά του ως άνω τρόπου η τσαρική Αυλή θεωρούσε ότι εξυπηρετούνταν καλύτερα τα συμφέροντά της στο laquoΑνατολικό ζήτημαraquo μέσα από την προάσπιση της καθιερωμένης και πανορθόδοξης αυθεντίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου και την διατήρηση της εσωτερικής συνοχής των ορθοδόξων λαών Οπ σ 41 ndash 44 1128 Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας ιστορική θεώρηση της Εκκλησίας της Ελλάδος τ Αrsquo έκδ Αθ Σταμούλη Αθήνα 2008 σ 526 ndash 588 1129Του ιδίου Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 16 Πρβλ Χρ Γιανναρά laquoΘρησκεία και Ελληνικότηταraquo οπ σ 246 - 247 όπου γίνεται λόγος περί του εκδυτικισμού της Εκκλησίας της ελληνικής θεολογίας και του θρησκευτικού λαϊκού φρονήματος στην Ελλάδα του 19ου αιώνα Με την στάση του ο Ζαννούβιος στο εκκλλησιαστικό κυρίως ζήτημα προωθούσε συνειδητά ή όχι τα πράγματα προς την κατεύθυνση του εκδυτικισμού 1130 Για την εν λόγω στάση των Μεγάλων Δυνάμεων βλ C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 224 ndash 225 Η κοινή πολιτική της Αγγλίας και της Γαλλίας στο εκκλησιαστικό ζήτημα της εποχής είχε ως βάση την θεώρηση ότι η αναγνώριση της Εκκλησίας της Ελλάδος ως Αυτοκεφάλου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν έπρεπε να είναι εμπροϋπόθετη να συνοδεύεται δηλαδή από όρους και συνθήκες Πρός τούτο θεωρούσαν τον Τόμο του 1850 ως laquoστρατήγημα τῆς ρωσικῆς πολιτικῆς γιά νά σύρει τήν Ἐκκλησία καί μέσω τῆς Ἐκκλησίας τό ἔθνος ὑπό τόν ἔλεγχό τηςraquo Οπ 1131 Α Διομήδους ndash Κυριακού Δοκίμιον οπ σ 343 1132 Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 25

251

επικράτειας Ὲλεγε χαρακτηριστικά laquoἩ Ἑλλάς ἀνεγνωρίσθη ἐπικράτεια αὐτόνομος καί ἀνεξάρτητοςmiddot ἀλλ᾽ αὐτή αὕτη ἡ πολιτική αὐτονομία καί ἀνεξαρτησία ἔφερε μεθ᾽ ἑαυτῆς καί τήν ἐκκλησιαστικήνmiddot διότι ἡ ἐκκλησία δέν ἀποτελεῖ ἰδιαιτέραν ἐπικράτειαν Δέν εἶχε λοιπόν ἡ Ἑλλάς χρείαν συγκαταθέσεως ἄλλου τινός εἰς τήν διακήρυξιν αὐτοκεφάλου τῆς ἑαυτῆς ἐκκλησίαςmiddot διότι εἶχεν ἀφ᾽ ἑαυτῆς τό δικαίωμα τοῦτο Ὅστις κατακρίνει τά κατά τόν Ἰούλιον τοῦ 1833 ἔτους καλῶς ὡς κακῶς γενόμενα εἶναι ἐχθρός τῆς αὐτονομίας καί ἀνεξαρτησίας τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνουςraquo1133 Δίνοντας έμφαση στην πολιτική διάσταση του ελλαδικού Αυτοκεφάλου ο Φαρμακίδης και οι ομοϊδεάτες του αποσκοπούσαν να παρακάμψουν την κανονική-εκκλησιαστική οδό υποτιμώντας τα υπεραιωνόβια κανονικά δικαιώματα του Οικουμενικού Θρόνου επί αναλόγων ζητημάτων Κατά τον Δημήτριο Μπαλάνο καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών τα κίνητρα που ώθησαν τον Φαρμακίδη στην υιοθέτηση των ως άνω απόψεων δεν ήταν αμιγώς εθνικά αλλά και θρησκευτικά laquoἈλλ᾽ ὁ Φαρμακίδης εἰς τάς ἀντιλήψεις του ταύτας δέν κατέληγε μόνον ἐξ ἐθνικῶν ἐλατηρίων Ἡ φιλελευθέρα του ψυχή ἀποστρεφομένη τήν ὁπωσδήποτε ἐκφαινομένην ἔννοιαν δεσποτείας καί ἐπιβολῆς τήν ὁποίαν ἐθεώρει ὅλως ἀντικειμένην προς τάς ἐκκλησιαστικάς ἀρχάς καί τό γνήσιον πνεῦμα τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας ἐπεθύμει τήν δημοκρατικήν ἰσότητα μεταξύ τῶν ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν καί ἀπέστεργεν ὑπεροχάς καί διακρίσεις αἵτινες εἰς τό παρελθόν ἐγένοντο πρόξενοι τόσων ἀνηκέστων κακῶν εἰς τήν ἐκκλησίαν διά τοῦτο καί ἐκ καθαρῶς θρησκευτικῶν ἐλατηρίων ἐπί οὐδενί λόγῳ ἤθελε τήν παρά τοῦ Πατριαρχείου κήρυξιν τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ὡς αὐτοκεφάλου διότι ἐθεώρει περιττόν νά ζητηθῇ ὅτι ἤδη αὐτοδικαίως ὑπῆρχενraquo1134 Διαφορετική προσέγγιση επί του θέματος είχε ο Αρχιμ Στέφανος Σαχπελίδης ο οποίος ομίλησε για αποκλειστικώς εθνικά κίνητρα στην σκέψη του Θεοκλήτου laquoπρός ἀποφυγήν τυχόν δυσαρέστων ἐπεμβάσεων τοῦ Πατριάρχου ὑπό τήν πίεσιν τῶν Τούρκων εἰς τά τῆς Ἑλλάδοςraquo1135 αλλά και για στενή συμπόρευση του τελευταίου με την βαυαρική Αντιβασιλεία η οποία για λόγους πολιτειοκρατικούς επεδίωκε την εκκλησιαστική ανεξαρτησία με απώτερο στόχο την υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδος στην Πολιτεία Πέρα από τον ρόλο που διεδραμάτισαν τα συγγράμματα και οι θέσεις του Φαρμακίδη στη διάπλαση της αυτοσυνειδησίας του Νικάνδρου θα πρέπει να επισημανθεί και η επιρροή που ήσκησε ο καθηγητής Θεολογίας Κωνσταντίνος Κοντογόνης εν προκειμένω Ο Κοντογόνης ο οποίος κατά καιρούς συνέβαλε αποφασιστικά στην επαγγελματική ανέλιξη του Ζαννουβίου εξέφρασε τις εν προκειμένω απόψεις του με αφορμή τον επικήδειο λόγο που συνέγραψε και εξεφώνησε στην εξόδιο ακολουθία του Θεόκλητου Φαρμακίδη την 22α Απριλίου 1860 στον ι ναό της Αγίας Ειρήνης Αιόλου Αναφερόμενος στην προσφορά του Θεοκλήτου προς διοργάνωσιν των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων θα τονίσει τα κάτωθι ενδεικτικά της ιδεολογικής ταυτίσεώς του προς τις αντίστοιχες θέσεις του θεσσαλού κληρικού laquoΚαθισταμένων εὐθύς ἀπό τοῦ ἔτους 1833 τῶν πολιτικῶν τῆς Ἑλλάδος πραγμάτων καί ὡς εἰκός συνωδά τῷ πνεύματι τῆς αὐτονομίας διοργανουμένων ἔπρεπεν ὡσαύτως νά κατασταθῇ καί τῆς Ἑλλάδος ἡ ἐκκλησία Ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης θεολόγος ὤν ἄριστος καί

1133 Οπ σ 29 39 1134 Δ Μπαλάνου Θεόκλητος Φαρμακίδης οπ σ 24 ndash 25 1135 Στ Σαχπελίδου laquoΟ Κωνσταντίνος Οικονόμοςraquo οπ σ 216

252

μοναδικός ἴσως εἰς τό ἔθνος μετά τόν Εὐγένιον ἐκεῖνον τόν πάνυ καί Νικηφόρον τόν Θεοτόκην καί εἴ τινα ἄλλον μετά τούτους ἀναφανέντα καί μελέτην ἔχων τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας ἀκριβεστάτην θεωρῶν ὡς ἀναγκαιότατον πρός τε σώαν διατήρησιν τῆς διά τοσούτων αἰμάτων ἀποκτηθείσης αὐτονομίας καί τήν ἀπρόσκοπτον πρόοδον καί ἀνάπτυξιν τοῦ ἔθνους ἵνα καί ἡ Ἐκκλησία αὐτοῦ διαμένῃ ἐλευθέρα πάσης ξένης ἐπιβλαβοῦς ἐπιῤῥοῆς ἐγνωμάτευσεν ἐλάλησε συνέπραξεν αὐτός μάλιστα ὡς πρώτος μοχλός εἰς τήν θεμελίωσιν τοῦ ἀνεξαρτήτου καί αὐτοκεφάλου τῆς Ἐκκλησίας καί εἰς τόν σχηματισμόν Συνόδου διαρκοῦς εἰς διοίκησιν αὐτῆς κατά τήν διαδηλωθεῖσαν θέλησιν τοῦ ἔθνους καί αὐτοῦ τοῦ ἱεροῦ κλήρου τήν συγκατάθεσιν καί ἔγκρισινraquo1136 Η ταυτότητα απόψεων και ο συμπνευματισμός μεταξύ Κοντογόνη και Φαρμακίδη διαφαίνεται εκτός των άλλων και από τα θετικά σχόλια του Κοντογόνη για το περιοδικό σύγγραμμα των διαφωτιστών της εποχής laquoΛόγιος Ερμήςraquo ως και από το γεγονός ότι ο Δημήτριος Μπαλάνος ο οποίος γνώριζε το φυλλάδιον του Νικάνδρου laquoΑνάλεκταraquo από το οποίο και παραπέμπει κατατάσσει τόσο τον Κοντογόνη όσο και τον Ζαννούβιο στον κατάλογο των ομοϊδεατών του Φαρμακίδη1137 Το γεγονός ωστόσο ότι στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά ή μαρτυρία σε προσωπική γνωριμία του Ζαννουβίου μετά του Θεοκλήτου μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι καθοριστικό ρόλο στην ένταξη του πρώτου στον κύκλο των ιδεολογικών υποστηρικτών του θεσσαλού κληρικού διεδραμάτισε ο καθηγητής Κοντογόνης ο οποίος φαίνεται ότι επέδρασε καταλυτικά εκτός των άλλων και στην διαμόρφωση της ιδεολογικό ndash εκκλησιαστικής ταυτότητας του μαθητή του Πολύ πιθανόν η σχέση των τριών να σφυρηλατήθηκε εντός των κόλπων της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου αμφότεροι Κοντογόνης και Φαρμακίδης διετέλεσαν καθηγητές Αν και στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας δεν παρέχεται οποιαδήποτε σχετική πληροφορία δια της οποίας και εν αντιθέσει προς τα διαλαμβανόμενα αναφορικώς προς την περίπτωση του καθηγητή Κοντογόνη να δηλώνεται ρητώς ότι ο Ζαννούβιος διετέλεσε μαθητής του Φαρμακίδη δεν θα πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί η πιθανότητα αυτή Και τούτο διότι κατά τα έτη των σπουδών του Νικάνδρου στην θεολογική Σχολή ο Θεόκλητος διετέλεσε καθηγητής αυτής laquoεἰ καί λόγῳ τῶν πολλαπλῶν τοῦ ἀσχολιῶν καί παθήσεως τοῦ φάρυγγος δέν ἐδίδαξε τακτικῶς ἐν τῷ πανεπιστημίῳraquo1138 Μέσα σε αυτό το κλίμα γαλουχημένος ο φορέας της εθνικής ιδεολογίας Ζαννούβιος θα τονίσει ότι η laquoαυτοδίκαιηraquo ανακήρυξη του ελλαδικού Αυτοκεφάλου του 1833 αποτελούσε επιθυμία όλου του ελληνικού έθνους και κεντρικό στόχο του απελευθερωτικού Αγώνα του 1821 προς α) διασφάλισιν της πολιτικής ελευθερίας και κυριαρχίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και β) απόκρουσιν οποιασδήποτε απειλής της εθνικής αυθυπαρξίας του Σε

1136 Εφημ laquoΑθηνάraquo 28 Απριλίου 1860 οπ σ 3 Το περιεχόμενο του εν λόγω επικηδείου τυγχάνει άκρως αποκαλυπτικό για την ιδιαίτερη σχέση και την ταύτιση απόψεων μεταξύ Κοντογόνη και Φαρμακίδη Οπ σ 2 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι ο Κοντογόνης υπερασπιζόμενος τον Φαρμακίδη στις εναντίον του τελευταίου κατηγορίες των αντιπάλων του περί ασέβειας και προσβολής της αξιοπρέπειας της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας ανέλαβε να τις αναιρέσει στον ως άνω επικήδειο λόγο χαρακτηρίζοντάς τες ως συκοφαντίες Κ Κοντογόνη laquoΛόγος ἐπικήδειος εἰς Θεόκλητον Φαρμακίδηνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ εκδ Νικολάου Αγγελίδου έτος Δrsquo αρ 5 Αθήνα (1 Μαΐου) 1860 σ 213 1137 Δ Μπαλάνου Θεόκλητος Φαρμακίδης οπ σ 50 1138 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΚΓrsquo έκδ Πυρσός Αθήνα 1933 σ 833

253

αυτή την συνάφεια η αποδοχή των διατάξεων του Τόμου1139 αποτελούσε κατ᾽ αυτόν βόμβα στα θεμέλια του εθνικού οικοδομήματος καθώς αποσκοπούσε στην πολιτική υπονόμευση της εθνικής ανεξαρτησίας με το πρόσχημα της εκκλησιαστικής εξαρτήσεως της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας υπό τον Θρόνον του υπό τον Σουλτάνον τελούντος Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινου-πόλεως Θα πει ο Ζαννούβιος χαρακτηριστικά ότι laquoΤῷ δέ 1850 30 Μαΐου διά γράμματος τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἐξητήσατο παρά τῆς ἐν Κωνστλει ἐκκλησίας ἀποδοχήν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὡς ἐν Χριστῷ ἀδελφῆς ἀλλ᾽ ἡ σπεῖρα τῶν Φαρισαίων τῶν πολεμίων τοῦ ἀνεξαρτήτου αὐτῆς εὑρόντων εὐκαιρίαν ἀντί ἐπιδοκιμασίας νομοθεσίᾳ νά ἐπιβληθῇ αὐτῇ κατωρθώσαντο Καί οὕτω ἐν ριπῇ ὀφθαλμοῦ τό ἀνεξάρτητον οἰκοδόμημα τῆς Ἀποστολικῆς ἐκκλησίας τό ἐπί πεντακοσίας χιλιάσι πτωμάτων ἐποικοδομηθέν κατέῤῥευσεν ἡ δέ Ἑλλάς ἐξυβρίσθη τό ἑλληνικόν ἔθνος προεπηλακίσθη καί οἱ νόμοι αὐτοῦ ἀπεσκυβαλίσθησανraquo1140

Ο τομιστής Γεώργιος Μαυροκορδάτος θα αποδείξει ότι η άποψη των αντιτομιστών περί αυτοδίκαιας ανακηρύξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος τυγχάνει λογικώς ανακριβής δεδομένου ότι στην σχετική επιχειρηματολογία των επικαλούνται τρεις διαφορετικές χρονικές στιγμές α) τον εθνικό αγώνα του 1821 β) την βαυαρική Διακήρυξη του 1833 και γ) τα διαλαμβανόμενα στο Σύνταγμα της Εθνοσυνελεύσεως του 1844 κατά τις οποίες συνέβη κατ᾽ αυτούς η ως άνω ανακήρυξη Διό και ο Μαυροκορδάτος θα ομιλήσει με ειρωνικό ύφος όχι περί Αυτοκεφάλου αλλά περί Αυτοτριτοκεφάλου laquoΑὐτοτριτοκέφαλον λοιπόν παριστᾷς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδοςraquo1141 Αντικρούοντας έτι περαιτέρω την ως άνω άποψη ο διαπρεπής νομικός θα τονίσει ότι η απόφαση τόσο περί της θεώρησης ως ακύρου αντικανονικής και ανυπόστατης της laquoαυτοανακηρύξεωςraquo του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος εν έτει 1833 όσο και περί της κανονικής ανακηρύξεως αυτής διά του Συνοδικού Τόμου του 1850 υπήρξε απόρροια της συμφώνως προς την κανονικήν τάξιν γνώμης συνόλου της Ορθοδόξου Εκκλησίας και όχι απλώς και μόνον εκείνης του Οικουμενικού Πατριαρχείου1142 Σε έτερο σύγγραμμά του μάλιστα θα αποδείξει ως ανυπόστατη την άποψη των αντιτομιστών περί λήψεως πολιτικής αποφάσεως σε επίπεδο Εθνικής Συνελεύσεως για την διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος1143

Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Μηνάς Μινωΐδης θα αντικρούσει τον βασικό πυρήνα του εν λόγω φαρμακιδείου επιχειρήματος περί laquoδικαίωματοςraquo του ελληνικού έθνους για την αυτοδιάθεση της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας λέγοντας laquoΦαίνεται λέγω τό ἑλληνικόν ἔθνος εἶναι τῇ δυνάμει ἰσόθεον ἐπί τῆς ἐκκλησίας ἐφ᾽ ἧς οὐδέποτ᾽ ἔσχε δικαίωμαraquo1144 Περαιτέρω δε θα αποδείξει ότι τα αποφασισθέντα στην Εθνοσυνέλευση του 1843 περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων ευρίσκονταν σε διαφορετικό μήκος κύματος προς εκείνα της

1139 Η παράθεση των ιστορικών γεγονότων που οδήγησαν στην έκδοση του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 και την ανακήρυξη της Εκκλησίας της Ελλάδος ως Αυτοκεφάλου περιγράφονται μέσα από το έργο του Γ Μαυροκορδάτου Η Θεοτείχιστος Εκκλησία Αθήνα 1854 1140 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 1141 Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 139 1142 Οπ σ 139 ndash 152 1143 Του ιδίου Η φωνή ενός μόνου Ελληνος υποστηριχθείσα από τας φωνάς δύο άλλων οπ σ 16 1144 Μ Μινωΐδου Φαρμακίδου Αντίδοτον οπ σ 188

254

Διακηρύξεως του 1833 με το ζήτημα της αποδοχής των ιερών κανόνων στο Σύνταγμα του ελληνικού κράτους του 1844 να αποτελεί το κομβικό σημείο διαφοροποιήσεως laquoΚαί τοῦτο ὑπῆρχε Φαρμακίδη τό μέγιστον ἔργον ὅπερ αὕτη ἡ Συνέλευσις ἔπραξεν ὑπέρ τῆς ἑλληνικῆς εὐσεβείας τε καί δόξης Εὐσεβείας μέν ὅτι δέκα ἔτη ἀποξενώσαντες αὐτήν τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας διά τῆς καταργήσεως τῶν κανόνων τούτους παραλαβοῦσα ἀπέδωκεν εὐσεβές τό μέλος τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ὅ ὑμεῖς καταμιάναι τῇ ἀσεβείᾳ βεβούλευσθε Πῶς οὖν ὅμοια τῇ Ἀντιβασιλείᾳ ἡ κατά τά 1843 Συνέλευσις ἐνομοθέτησε τούς κανόνας παραδεξαμένηςraquo1145

Ειρήσθω εν παρόδω ότι το σημείο εκείνο περί της σαφούς δηλώσεως της βούλησης ενός λαού για εκκλησιαστική αυτοδιάθεση σύμφωνα με τον καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σπύρο Τρωϊάνου αποτελεί μία από τις υποκειμενικού χαρακτήρος προϋποθέσεις ώστε να επέλθει η εκκλησιαστική ανακήρυξη τινός εκ των τοπικών Εκκλησιών σε αυτοκέφαλη Πέραν από αυτήν απαριθμούνται και οι κάτωθι προϋποθέσεις και όροι α) η ερμηνευτική προσέγγιση της αρχής του Πατριάρχου Φωτίου (laquoτά ἐκκλησιαστικά καί μάλιστα τά περί τῶν ἐνοριῶν δίκαια ταῖς πολιτικαῖς ἐπικρατείαις συμμεταβάλλεσθαι εἴωθεraquo) ώστε η εκκλησιαστική διοίκηση να ακολουθεί την διάρθρωση της πολιτειακής β) η ύπαρξη εθνικής ομοιογένειας μεταξύ του πληρώματος της υποψήφιας για αυτοδιοίκηση Εκκλησίας και γ) η διαβίωση αυτής μέσα στο πλαίσιο ιδιαιτέρης και ενιαίας κρατικής οργάνωσης

Ως προς το ζήτημα της αρμοδιότητος για την ως άνω ανακήρυξη ο καθηγητής Τρωϊάνος θα υπογραμμίσει τον εκκλησιαστικό χαρακτήρα αυτής δεδομένου ότι η όλη διαδικασία συνιστούσε αποκλειστικό δικαίωμα των Οικουμενικών Συνόδων μέχρι και τον 9ο αιώνα και κατόπιν της ενδημούσης Πατριαρχικής Συνόδου του Οικουμενικού Θρόνου Επιπλέον θα επισημάνει την σθεναρή αντίδραση της Εκκλησίας σε οποιαδήποτε προσπάθεια οικειοποιήσεως της εκκλησιαστικής εξουσίας εν προκειμένω εκ μέρους των πολιτειακών αρχών εκάστης εποχής laquoΗ προσπάθεια των πολιτειακών οργάνων να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους έστω και συντρέχουσα αρμοδιότητα δεν απέδωσε Ακόμη και μικρής έκτασης άμεσες επεμβάσεις της πολιτειακής εξουσίας στη σφαίρα της οργάνωσης και διοίκησης της Εκκλησίας αποκρούστηκαν από αυτήν με

1145 Οπ σ 195 ndash 196 Η ως άνω άποψη του Μινωΐδου αν και δε στερείται αληθείας δεν φαίνεται να απηχεί πλήρως την πραγματικότητα δεδομένου ότι παρά τις όποιες παραχωρήσεις προς την κατεύθυνση της διασφαλίσεως της κανονικής ενότητας της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο laquoοὐσιαστικά τό Σύνταγμα δέν ἀλλοίωνε τή ρύθμιση τοῦ 1833 καί αὐτό ἀποτελοῦσε νίκη τῶν φιλελευθέρων (ὀπαδῶν τῆς καισαροπαπικῆς ἐκδοχῆς) καί ἥττα τῶν συντηρητικῶν καί φιλορθοδόξων συμμάχων τουςraquo Ν Διαμαντούρου laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo οπ σ 110 Πρβλ και Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 244 Κατά τον Φιλάρετο Βαφείδη laquoοἱ θιασῶται τῆς νέας τάξεως ὑπερίσχυσαν αὕτη δ᾿ ἐπεκυρώθη καί ὑπό τῆς ἐθνοσυνελεύσεως του 1844raquo Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 504 Και τούτο καθώς όπως επεξηγεί ο Αναστάσιος Διομήδης - Κυριακός η εν λόγω Εθνοσυνέλευση διεκήρυξε μόνον την δογματική ενότητα της Εκκλησίας της Ελλάδος με τις λοιπές Ορθόδοξες Εκκλησίες αλλά και την διοικητικήν ανεξαρτησίαν αυτής Αξίζει δε να υπογραμμισθεί ότι ούτος υπεστήριζε την άποψη των αντιτομιστών περί δικαιωματικής ανακηρύξεως του ελλαδικού Αυτοκεφάλου όπερ και κατ᾽ αυτόν εγένετο πράξις εν έτει 1833 και 1844 Α Διομήδους ndash Κυριακού Δοκίμιον οπ σ 346 ndash 348 Ο Charles Frazee θα τονίσει ότι laquoτό Σύνταγμα ἀπογοήτευσε τίς ἐλπίδες τῆς παραδοσιαρχικῆς μερίδας στήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος Εἶχαν εἰπωθεῖ πολύ λίγα ὥστε νά ὑπάρξει κάποια σημαντική ἀλλαγή στό ἐκκλησιαστικό καθεστῶς τοῦ 1833middot τό Σύνταγμα τοῦ 1843 ἦταν μία νίκη τοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνικισμοῦ κι ὄχι μία νίκη τῆς μερίδος ἐκείνης πού συμμεριζόταν τή σκέψη τοῦ Κωνσταντίνου Οἰκονόμουraquo C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία οπ σ 207

255

αποφασιστικότητα Μόνον επεμβάσεις με έμμεση μορφή και σε πολύ περιορισμένη κλίμακα γινόνταν ανεκτέςraquo1146

Ενδιαφέρουσα άλλωστε ερμηνεία για την ως άνω αρχή του Μ Φωτίου η οποία αποτελεί σε κάθε εποχή το βασικό επιχείρημα των αυτοκεφαλιστών1147 επιχειρεί ο καθηγητής Θεολογίας π Θεόδωρος Ζήσης Εκκινώντας από μία εκκλησιολογικού περιεχομένου παρατήρηση ότι δηλαδή η διοικητική ενοποίησηndashομογενοποίηση μίας εκκλησιαστικής περιφέρειας υπό μίαν δικαιοδοσίαν τυγχάνει laquoπαπικό καί όχι ορθόδοξο μοντέλο καθώς η Ορθόδοξη Εκκλησιολογία προβάλλει την τοπική εκκλησία και τη διοίκηση από τοπικές συνόδους και όχι από ένα πάπα με μια εικονική σύνοδοraquo 1148 ο προμνημονευθείς θα υποστηρίξει ότι laquoόσα περί προσαρμογής των εκκλησιαστικών στα πολιτικά λέγουν οι Ιεροί Κανόνες και ο Μέγας Φώτιος δεν αναφέρονται σε κρατικές ndash εθνικές προσαρμογές αλλά σε ρυθμίσεις επισκοπικές και ενοριακές μέσα στην ίδια την τοπική εκκλησίαmiddot η επίκληση της αρχής του Μ Φωτίου στους τόμους παραχωρήσεως της αυτοκεφαλίας πρέπει να εκληφθεί ως τοπική διαρρύθμιση και όχι ως εθνοφυλετικήraquo1149 Η ως άνω τοποθέτηση του Νικάνδρου περί laquoδικαιώματοςraquo του ελληνικού έθνους για το αυτοδιάθετον της Εκκλησίας του παραδόξως πως περιορίζεται κατά τρόπο μονοδιάστατο προς την πτυχή εκείνη που αφορούσε την πολιτική υπονόμευση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους από την οθωμανική εξουσία με το πρόσχημα της εμπλοκής του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στα εκκλησιαστικά ζητήματα της ελληνικής επικράτειας1150 Δεν απαντάται δηλαδή στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας η έτερη πτυχή που συνιστούσε την τυπική επί του θέματος σκέψη των αντιτομιστών και η οποία διέβλεπε πολιτικό δάκτυλο της Ρωσίας πίσω από την έκδοση και επιβολή του Συνοδικού Τόμου του 1850

1146 Περισσότερα βλ στο άρθρο του Σπ Τρωϊάνου με τίτλο laquoΓένεση και προϋποθέσεις του θεσμού του Αυτοκεφάλουraquo στα Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo οπ σ 6 ndash 10 1147 Βλ Κ Καλλινίκου Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία απ αρχής μέχρι 1930 εκδ χριστιανικού βιβλίου Αθήνα 1958 σ 122 1148 Θ Ζήση laquoΕλληνισμός και Ελλαδισμόςraquo οπ σ 615 1149 Οπ 1150 Την διάσταση αυτή υιοθετεί ως ερμηνευτική κλείδα περί του Αυτοκεφάλου ο έλλην διπλωμάτης Βύρων Θεοδωρόπουλος Αναφερόμενος πρωτίστως στην σχέση Οικουμενικότητος και Γένους τοποθετεί χρονικά τις πρώτες laquoεκδηλώσεις ελληνοκεντρικότητας του Θρόνουraquo (κατάργηση σερβικού Πατριαρχείου Ιπεκίου και της βουλγαρικής Αρχιεπισκοπής Αχρίδος) περί τα μέσα του 18ου αιώνα Από το σημείο τούτο και έπειτα κατά τον ίδιο laquoη ταύτιση της οικουμενικότητας του Θρόνου με το γένος των Ελλήνων επρόκειτο λίγο αργότερα να σημάνει μια σειρά δυσμενών για τον Θρόνο εξελίξεωνraquo Η εν λόγω ταύτιση αποδίδεται στην νέες κοινωνικο ndash οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν επί Τουρκοκρατίας στην ζωή των μειονοτήτων όπου laquoένας συνδυασμός ευρύτερης παιδείας αφ ενός και οικονομικής επιτυχίας αφ᾽ ετέρου έφερε σχεδόν ανεπαίσθητα τους Ὲλληνες ραγιάδες σε μια ανώτερη θέση από τους λοιπούς lsquorsquoαπίστουςrsquorsquo της Αυτοκρατορίαςraquo Επιπλέον η συμπόρευση αυτή θεωρείται ως επιβλαβής και επιζήμια για τον Οικουμενικό Θρόνο καθώς η φορά των πολιτικών γεγονότων του 19ου αιώνα οδηγούσε το γένος των Ελλήνων σε σύγκρουση με την οθωμανική εξουσία της οποίας θεσμοθετημένος φορέας εξουσίας πνευματικής και κοσμικής μέσα σε αυτή αποτελούσε από αιώνων ήδη το Οικουμενικό Πατριαρχείο Καταλήγοντας δε επί του ζητήματος του ελλαδικού Αυτοκεφάλου του 1833 και αφού επισημάνει ότι απώτερος στόχος του Φαρμακίδη και της βαυαροκρατίας υπήρξε η αποτροπή της όποιας τυχόν οθωμανικής επέμβασης μέσω της επιρροής του Πατριαρχείου στα εσωτερικά του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ο κορυφαίος έλληνας διπλωμάτης θα υποστηρίξει ότι laquoστο Φανάρι αυτό ερμηνεύθηκε σαν περιορισμός των εξουσιών του ενώ θα ήταν μια ευκαιρία να πάψει να θεωρείται υπεύθυνος ο Θρόνος για όποιες αντιτουρκικές ενέργειες της ανεξάρτητης πλέον Ελλάδος Χρειάσθηκαν δεκαπέντε χρόνια για να το παραδεχθεί Η αντιπαράθεση αυτή δείχνει καθαρά πόσο οι δύο έννοιες της οικουμενικότητας και του γένους είχαν στρεβλωθεί Η μεν έννοια της οικουμενικότητας από την καθαρά πνευματική της αυθεντία είχε πια συνδυασθεί με τη διοικητική εξουσία επί των εκκλησιών Η δε έννοια του γένους οδήγησε στην πεποίθηση ότι η ελληνικότητα υπερέχει της οικουμενικότητας παρ᾽ όλα όσα δεινά αυτό μπορούσε να συνεπάγεται για τον Θρόνοraquo Β Θεοδωρόπουλου laquoΟικουμενικότητα και Γένοςraquo στον τόμο Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους οπ σ 388 ndash 390 Πρβλ C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 17 - 20

256

Την πτυχή αυτή πρώτα επισήμανε και ύστερα αντέκρουσε ως άριστα ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος σε σχετικό σύγγραμμά του laquoΤόν Συνοδικόν Τόμον λέγετε παγίδα εἶχε στήσει ἐπιτηδειότατα ἐπιτηδεία ξένη πολιτική Ἐπροσπάθησεν ἡ Ρωσσία νά φέρῃ ἄπειρα προσκόμματα εἰς τήν ἀνάπτυξιν καί πρόοδον τοῦ δυστηχοῦς Ἑλληνικοῦ ἔθνους τώρα δ᾽ ἐγείρουσα ἐκκλησιαστικά ζητήματα περί τοῦ Τόμου Σκοπός της εἶναι ὄχι μόνον τό Ἑλληνικόν Κράτος νά μή μεγαλυνθῇ διά τῆς ἐκτάσεως ἀλλά καί μικρόν νά μή γίνῃ ἰσχυρόν διά τῆς καλῆς διοικήσεωςraquo1151 Κατά τον Νίκανδρο η διά της ακυρώσεως των προνοιών του Τόμου επιστροφή στα προβλεπόμενα της Διακηρύξεως του 1833 αποτελούσε α) την ασφαλιστική δικλείδα για την διασφάλιση και περιφρούρηση της εθνικής ακεραιότητος και της πολιτικής ανεξαρτησίας της Ελλάδος και β) την απαραίτητη λογική εξέλιξη των πραγμάτων εξαιτίας της ασυμβατότητος των δύο τρόπων διοικητικής υπάρξεως του εν Ελλάδι εκκλησιαστικού οργανισμού1152 Απο κοινωνιολογικής ndash πολιτικής σκοπιάς ωστόσο κρινόμενη η προσπάθεια του Νικάνδρου να αποδώσει το αντικανονικό Αυτοκέφαλο στην βούληση σύμπαντος του ελληνικού έθνους δύναται να εξηγηθεί πως αν λάβουμε υπόψη ότι στην εποχή του που τελούσε υπό την επίδραση των διαφωτιστικών αρχών και αξιών laquoποτέ η συνείδηση της lsquorsquoκοινής ιστορικής αιτιότηταςrsquorsquo δεν εμφανίστηκε πιο οικουμενική παρά από τότε που ο άνθρωπος έπαψε να βλέπει τον εαυτό του ως προϊόν της θείας βούλησης και άρχισε να τον βλέπει ως ελεύθερο συμμέτοχο ενός κοινού πολιτικού προτάγματοςraquo1153 Δεν είναι ωστόσο διόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος στην προσπάθειά του να παρουσιάσει τις εν προκειμένω απόψεις του όχι μόνο παραπέμπει στα γνωστά συγγράμματα του Θεοκλήτου Φαρμακίδου αλλά δανείζεται και την ορολογία του όπερ δηλώνει την θεματική ιδεολογική αλλά και γλωσσολογική ταύτιση του κρητικού κληρικού προς τον εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Αδυνατούσε ως εκ τούτου ο Νίκανδρος να κατανοήσει το βαθύτερα κίνητρα της στάσεως του Οικουμενικού Πατριαρχείου για το ζήτημα της κανονικότητος στα εκκλησιαστικά θέματα που έθετε η συγκρότηση του ελληνικού κράτους όπως αυτή εξεδηλώθη με την έκδοση του Τόμου του 1850 Οπως θα επισημάνει σχετικώς ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης laquoοι σοβαρότερες παρεξηγήσεις σχετικά με την στάση της Μεγάλης Εκκλησίας απέναντι στο ελλαδικό αυτοκέφαλο προέρχονται από την αδυναμία να γίνει κατανοητή η μέριμνά της για την αποκατάσταση της κανονικής τάξης και την περιφρούρηση του Ορθοδόξου φρονήματος στο κλίμα της ελλαδικής εκκλησίας την διαφύλαξη της Ορθοδόξου εκκλησιολογικής κανονικότητας στη ρύθμιση των ζητημάτων της ελλαδικής εκκλησίας Η περιφρούρηση εκκλησιολογικών αρχών και όχι η διεκδίκηση τοπικών δικαιωμάτων υπήρξε ο γνώμονας της πολιτικής της Κωνσταντινουπόλεωςraquo1154 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και ο Ζαννούβιος τελώντας υπό την επήρεια των διαφωτιστικών και εθνικιστικών προταγμάτων

1151 Γ Μαυροκορδάτου Ἡ φωνή ἑνός μόνου Ἕλληνος οπ σ 16 1152 Σχολιάζοντας την ασυμβατότητα τούτη ο καθηγητής Β Φειδάς θα πει ότι laquoη έκδοση του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου (1850) για την ανακήρυξη του αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος αποτελούσε συγχρόνως την καταδική της αντικανονικής και αυθαίρετης Διακηρύξεως της ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας (1833)raquo έστω και αν laquoδεν ήταν πλέον δυνατή και η θεραπεία των πολιτειοκρατικών αγκυλώσεων στην λειτουργία των σχέσεων Εκκλησίας και κράτους στο ελληνικό κράτοςraquo Βλ Φειδά laquoΗ ήττα της ρωσσικής πολιτικήςraquo οπ σ 44 1153 Κ Τσουκαλά Η εξουσία ως λαός και ως έθνος οπ σ 434 1154 Π Κιτρομηλίδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημαraquo οπ σ 268 ndash 269

257

απείχε παρασάγκας από το να κατανοήσει την ως άνω θεμελιώδη αρχή που από το απώτατο παρελθόν μέχρι και σήμερα προσδιορίζει την γραμμή πλεύσης του Οικουμενικού Θρόνου στις σχέσεις του προς την Εκκλησία της Ελλάδος1155 Ὲμμεσος αποδέκτης της κριτικής του Κωνσταντίνου Οικονόμου προς τον Θεόκλητο Φαρμακίδη1156 και τους ομοϊδεάτες του γύρω από την ως άνω προβληματική περί του σκοπού και του εύρους του εθνικο-απελευθερωτικού Αγώνα του 1821 δύναται να θεωρηθεί και ο Ζαννούβιος Αντικρούοντας τις ως άνω απόψεις των αντιτομιστών ο υπέρμαχος της κανονικής τάξεως και εκκλησιαστικής παραδόσεως Οικονόμος θα αντιτείνει ως βασικό του επιχείρημα το γεγονός ότι το laquoΨευτοαυτοκέφαλονraquo1157 του 1833 υπήρξε αποκλειστικό κατασκεύασμα της βαυαρικής Αντιβασιλείας ως κορυφαία εκδήλωση του αντιεθναρχικού και στην ουσία αντιρωμαίικου οικουμενικού πνεύματος1158 laquoμήτε ὁ κλῆρος μήτε ὁ λαός μήτε κᾄν μία ἐκ τῶν προσωρινῶν διοικήσεων τῆς Ἑλλάδος μητ ἐφρόνησε μήτε διεκήρυξε πώποτε τόν ἀπό τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας αὐθαίρετον καί βίαιον χωρισμόνmiddot πρώτη καί μόνη ἡ ὑψηλή Ἀντιβασιλεία ἐπεχείρησε μηδέν αὐτῇ προσῆκον καί διέταξεν

1155 Προς απόδειξιν της επικαιρότητος της ως άνω εκτίμησης ενδεικτικώς αναφέρονται τα όσα προ ολίγων ετών έλαβαν χώρα στις σχέσεις των δύο Εκκλησιών Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών με αφορμή το εκκλησιαστικό ζήτημα των Νέων Χωρών Βλ Δ Χωματά Η Πατριαρχική και Συνοδική Πράξις του 1828 παρακωλυομένη τοις όροις εκδ Φωτομέθεξις Θεσσαλονίκη 2006 1156 Πέραν από τις θεολογικές ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές μεταξύ Οικονόμου και Φαρμακίδου (Β Στεφανίδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 711 ndash 712 ) που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην πολεμική μεταξύ των σχέση ο Αναστάσιος Γούδας θα επισημάνει και τον ύπουλο ρόλο της βαυαρικής πολιτικής εξουσίας η οποία υπεδαύλιζε την διαμάχη laquoχρωμένη τῷ γνωστῷ διαίρει καί βασίλευεraquo με την απόφασή της να παύσει τον Φαρμακίδη από τα γραμματειακά του καθήκοντα στα γραφεία της Ιεράς Συνόδου Α Γούδα Βίοι Παράλληλοι οπ σ 231 244 1157 Τον όρο αυτό δανειζόμαστε από σχετικό άρθρο του καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας Αθανασίου Αγγελόπουλου ο οποίος αναφερόμενος στα γεγονότα του 1833 και αντιδιαστέλλοντας το laquoΨευτοαυτοκέφαλονraquo του 1833 προς το κανονικό Αυτοκέφαλο του 1850 Α Αγγελόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Εκκλησία της Ελλάδος κατά την φαναριώτικη περίοδο 1599 - 1999raquo στον τόμο Φανάρι ndash 400 χρόνια οπ σ 285 Την σημασιολογική ακρίβεια και φόρτιση του ως άνω όρου έρχεται να επικυρώσει το περιεχόμενο των επισήμων οθωμανικών εγγράφων (βεράτια) της εποχής στα οποία αναγράφονταν οι εκκλησιαστικές επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκάστης εποχής στο βεράτιο του 1835 εμπεριέχονται οι επαρχίες εκείνες που αυτοανακηρύχθηκαν Αυτοκέφαλες με την Διακήρυξη του 1833 ενώ σε εκείνο του 1860 δέκα χρόνια μετά την έκδοση του Τόμου του 1850 που ανακήρυξε κανονικώς Αυτοκέφαλη την Εκκλησία τις Ελλάδος οι ίδιες επαρχίες απουσιάζουν Τούτο κατά τον Παρασκευά Κονόρτα laquoεκφράζει την άποψη και του Οικουμενικού Πατριαρχείου καί της Πύλης ότι οι εκκλησιαστικές αυτές έδρες ανήκαν στην εδαφική δικαιοδοσία του Πατριάρχη εφόσον η ανακήρυξη του αυτοκεφάλου είχε γίνει χωρίς την συγκατάθεση της Μεγάλης Εκκλησίας και άρα ήταν ανυπόστατη Οι παραπάνω περιοχές απαλήφθηκαν από τα βεράτια όταν εκδόθηκε ο Τόμος του 1850raquo Π Κονόρτα Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο οπ σ 269 1158 Γ Μεταλληνού laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντρο (Milletbaşı)raquo οπ σ 230 Κατά τον καθηγητή Κωνσταντίνο Σβολόπουλο το γεγονός της μονομερούς ανακηρύξεως της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος συνιστά την πρώτη έκφανση της αντιδιαστολής μεταξύ της οικουμενικής και της εθνικιστικής αντίληψης περί Μεγάλης Ιδέας Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 252 ndash 253 Διαφορετικής φύσεως προβληματισμό εξέφρασε ο γνωστός βυζαντινολόγος Steven Runciman θεωρώντας ότι η παρακμή της οικουμενικής βυζαντινής αυτοκρατορίας την περιόρισε βαθμιαίως σε αυτοκρατορία των ελλήνων με αποτέλεσμα μετά την πτώση της Πόλεως το ορθόδοξο millet να είναι κατ᾽ ουσίαν ελληνικό laquoIts task as the Greeks saw it was to preserve Hellenism But could Hellenism be combined with oecumenicity Could the Patriarch be Patriarch of the Orthodox Slavs and the Orthodox Arabs as well as of the Greeks Would there not inevitably be a narrowing of his vision The events of the following centuries were to show how difficult thsese problems were to beraquo St Runciman The Great Church οπ σ 182 Απάντηση στο ερώτημα που έθετε ο ως άνω βυζαντινολόγος επεχείρησε να δώσει ο Μητροπολίτης Περγάμου και Ακαδημαϊκός Ιωάννης Ζηζιούλας Ο Σεβασμιώτατος υποστηρίζοντας ότι διά του αιωνόβιου και μαρτυρικού θεσμού του Οικουμενικού Πατριαρχείου επετεύχθη ο συνδυασμός μεταξύ οικουμενικότητας και ελληνισμού αναφέρει τα εξής επεξηγηματικά στοιχεία για τον λόγο της συζεύξεως laquoτόσο η έννοια του ελληνισμού όσο και εκείνη της Ορθοδοξίας εμπεριέχουν την οικουμενικότητα απορρίπτουν την στενότητα του αυτάρεσκου και μισαλλόδοξου εθνικισμού και αποδέχονται τον lsquorsquoάλλονrsquorsquo με αγάπηraquo Ι Ζηζιούλα laquoΓένος και Οικουμένηraquo οπ σ 403

258

αὐτεξουσίως καί διεκήρυξε τόν τοιοῦτον χωρισμόν ἐπονομάσασα τοῦτον Ἀνεξαρτησίαν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίαςraquo1159 Τοιουτοτρόπως ο θεσσαλός κληρικός απέρριπτε οποιαδήποτε προσπάθεια επιχειρούσε να αποδώσει και ευρύτερες λαϊκές διαστάσεις και θρησκευτικό επικάλυμμα στο εθνικό διακύβευμα του 1821 αρνούμενος να αποδεχθεί το laquoσοφισμάτιονraquo του Βαυαρού Μάουερ1160 σύμφωνα προς το οποίο η θρησκευτική απεξάρτηση του ελληνικού έθνους από την εκκλησιαστική-κα-νονική εξουσία του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως αποτελούσε στόχο άρρηκτα συνυφασμένο με την πολιτική απελευθέρωση της υπόδουλης ελληνικής επικράτειας Σύμφωνα προς την ανάλυση του Κωνσταντίνου Οικονόμου ο βαυαρός Μάουερ (αλλά και οι ομόφρονες1161 του οπαδοί της φαρμακιδείου ιδεολογίας) μέσα από τα λεγόμενά του επεχείρησε να παρουσιάσει τους έλληνες ως επαναστάτες ταυτοχρόνως κατά της οθωμανικής πολιτικής εξουσίας και κατά της πνευματικής εξουσίας του Οικουμενικού Πατριάρχου επικαλούμενος τις ιδιαιτέρως δυσμενείς συνθήκες που επικρατούσαν κατά την διάρκεια του πολυετούς απελευθερωτικού αγώνα και οι οποίες συνίσταντο α) στην μη αποστολή συνεισφορών από τις εν Ελλάδι επαρχίες του Οικουμενικού Θρόνου προς στο Φανάρι β) την μη αποδοχή των αρχιερέων του Θρόνου στην Ελλάδα και γ) την παύση της μνημόνευσης του ονόματος του Οικουμενικού Πατριάρχου Υπερτονίζοντας τον διττό σκοπό (πολιτικό και θρησκευτικό) της ελληνικής εξεγέρσεως έλεγε χαρακτηριστικά ο Μάουερ laquoοὐδ᾽ ἄν διήρκεσεν ἐπί πολύ ἡ ἑτέρα χωρίς τῆς ἑτέρας Οὐδεμίαν εἶχεν ἀξίαν (καθ᾽ ἑαυτήν) ἡ ἀνεξαρτησία τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας ἀλλAacute ὅμως ἀποβέβηκεν ἀναγκαία πρός τήν ὕπαρξιν τῆς Μοναρχίαςraquo1162

1159 K Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 1 Σύμφωνος με τον Οικονόμο και ο Μηνάς Μινωΐδης θα πει χαρακτηριστικά laquoΕἶπεν αὐτό ἡ τότε Ἀντιβασιλεία καί αὕτη συνίστατο ἐξ ἑτεροδόξων Ἄν συνίστατο ἐκ ὀρθοδόξων δέν ἤθελε διατάξει ὅτι καί ὅπως διέταξεν ἡ ἐξ ἑτεροδόξων συγκειμένη Βέβαια οὐκ εἶπε τό ἔθνος ταῦτα οὐδAacute ἄν ἔλεγεν εἴπερ αὐτῷ ἐπ ἀδείας ἧν τόν νόμον συντάξασθαι οὐκ ἀπέῤῥιπτε τούς Ἀποστολικούς καί συνοδικούς κανόνας ὡς περιττά παραγεμίσματα οὐδέ τήν ἐκκλησίαν αὐτοῦ ἐκήρυττεν αὐτοκέφαλον γινῶσκον ἑαυτό μηδέν ἐπί ταύτης ἔχον δικαίωμαraquo Μ Μινωΐδου Φαρμακίδου Αντίδοτον οπ σ 190 1160 Για την ακαδημαϊκή και πολιτική σταδιοδρομία του Μάουερ βλ C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 123 Ὸσον αφορά την εκκλησιαστική πολιτική του η σχετική περιγραφή του Φιλαρέτου Βαφείδου ρίχνει άπλετο φως σε αυτήν και αποκαλύπτει όλο το εύρος της ετεροδοξίας του ως βάσεως για την διαρρύθμιση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών ζητημάτων laquoμηδεμίαν ἔχων ἰδέαν περί ἐλευθέρας καί ἀνεξαρτήτου Ἐκκλησίας καί ἄγευστον ὑψηλοτέρων ἀρχῶν ἐλευθέρου ἐκκλησιαστικοῦ πολιτεύματος ἀγνοῶν δ᾽ ὅλως τά δόγματα καί τούς κανόνας καί τά ἔθιμα τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας οὐδέν ἕτερον ὑψηλότερον ἰδανικόν ἠδύνατο νά ἔχῃ εἰμή τήν μόρφωσιν Ἐκκλησίας ἐθνικῆς τήν περιφρόνησιν τῶν ἐπισκόπων καί τῆς πνευματικῆς αὐτῶν ἐξουσίας τήν μεταφύτευσιν τῶν προτεσταντικῶν κονσιστορίων ὑπό τήν προσωνυμίαν συνόδου διαρκοῦς κατά τό ὑπόδειγμα τῆς ἐν Ῥωσσίᾳ δουλευούσης τῇ πολιτείᾳ τήν ἐκλαΐκευσιν τῶν περί μοναστηρίων γάμου ὄρκου καί ἄλλων τῆς Ἐκκλησίας διατάξεων καί τήν εἰσαγωγήν συστήματος καισαροπαπικοῦ παρακωλύοντος πᾶσαν ἐκκλησιαστικήν ἀνάπτυξινraquo Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 511 ndash 512 1161 Από την σύγχρονη εποχή ενδεικτικώς αναφέρουμε τη σχετική άποψη του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστοδούλου όπως αυτή διετυπώθη κατά την ομιλία του ενώπιον της ΙΣΕΕ κατά την έκτακτη σύγκληση αυτής την 4η Νοεμβρίου 2003 laquoΟι προπάτορες και προκάτοχοι μας ηγωνίσθησαν υπέρ Πίστεως και Πατρίδος Και με την ανεξαρτησίαν της Πατρίδος εζήτησαν και την χειραφέτηση της Εκκλησίας της ελεύθερης Ελλάδος Η ανεξαρτησία της Εκκλησίας μας δεν είναι προϊόν της ξένης και ετερόδοξης Αντιβασιλείας όπως ανακριβώς λέγεται αλλά καρπός της θελήσεως των αγωνιστών του 1821 κληρικών και λαϊκών μετά την αποτίναξη του τουρκικού ζυγούraquo Χρ Παρασκευαΐδη laquoΟμιλία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος εις την έκτακτον σύγκλησιν της ΙΣΙ της 4ης Νοεμβρίου 2003raquo την 26012011 httpwwwecclesiagrgreekholysynodeisigiseisarchbishop_noe_2003htm 1162 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γʹ οπ σ 42

259

Η σημασία του εν λόγω αποσπάσματος έγκειται στο ότι έστω και ασυνειδήτως ομολογείτο από τα πλέον επίσημα χείλη του βαυαρικού καθεστώτος ότι αφ᾽ ενός μεν η εκκλησιαστική ανεξαρτησία είχε ως σκοπό να υπηρετήσει την ευστάθεια και την εδραίωση της ξενόφερτης πολιτικής εξουσίας αποτελούσα το δεκανίκι της στο πλαίσιο προωθήσεως του επιδιωχθέντος συγκεντρωτισμού και απολυταρχισμού αφ᾽ ετέρου δε τα κριτήρια και τα κίνητρα για την laquoαυτοδίκαιηraquo ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου ήταν αμιγώς εθνικής και πολιτικής υφής και αποχρώσεως Αρνούμενος ο Οικονόμος να αποδεχθεί τον ως άνω εκτιθέμενο συλλογισμό περί διπλού χαρακτήρα του αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία θα θεωρήσει την ως άνω συλλογιστική ως ύβρη διά της οποίας διαιρείται το ελληνικόν ορθόδοξον έθνος στα δύο laquoδισσά τινα τά ὑποζύγια ποιῶν ἕν αὐτό τό ἔθνος καί ἕτερον τήν τούτου Ἐκκλησίαν ὡς ἄν εἰ ὑπῆρχεν ἄλλο τι τό σύμπαν ἔθνος τό ἑλληνικόν καί ἄλλο τι διάφορον ἡ ἐξ αὐτοῦ συμπληρουμένη ὀρθόδοξος ἐκκλησίαraquo1163 Ενδεικτικό άλλωστε του μέτρου της αποδοχής των ιδεολογικών προταγμάτων των φορέων του νεοελληνικού διαφωτισμού από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας τυγχάνουν τα όσα διαλαμβάνονται σε σχετικό άρθρο του Μητροπολίτου Αρκαλοχωρίου Ανδρέα Νανάκη με τίτλο laquoΛαϊκή συνείδηση και ιδεολογικά ρεύματα στην Επανάσταση του 1821raquo Στο εν λόγω άρθρο μεταξύ άλλων τονίζεται ότι laquoοἱ κοινωνικές δυνάμεις πού ἐκπονοῦσαν τά συντάγματα ἐκφραστές τοῦ διαφωτισμοῦ δέν ἐξέφραζαν τήν ἐκκλησιαστική συνείδηση τοῦ ἐπαναστατημένου λαοῦ ἤ τήν πλειονότητα τῶν ὁπλαρχηγῶν καί ἀγωνιστῶν τοῦ 1821 Τό χάσμα τήν ἀντίθεση πρός τήν ὀρθόδοξη πίστη τοῦ λαοῦ ἐκφράζουν καί οἱ δυτικόστροφες ἐπιλογές τῆς πνευματικῆς καί πολιτικῆς ἡγεσίας σέ διπλωματικό ἐκπαιδευτικό οἰκονομικό καί πολιτιστικό ἐπίπεδοraquo1164 Στην ίδια γραμμή και ο π Γεώργιος Μεταλληνός θα προσεγγίσει το θέμα μέσα από την αντιπαράθεση της αυτοκρατορικής (εθναρχικής) προς την εθνική ιδέα και θα ομιλήσει για την διαιώνιση του οράματος της πρώτης μέσα από την αυτοσυνειδησία των λαϊκών στρωμάτων της ελληνικής προεπαναστατικής και μεταεπαναστατικής κοινωνίας αποδίδοντας τούτο στον επηρεασμό τους από το οικουμενικό laquoυπερεθνικό ανεθνικό α-κοσμικό και α-φυλετικόraquo1165 πνεύμα της Εθναρχούσας Εκκλησίας Επιπλέον θα ταυτίσει την προβολή και διάδωση της εθνικής ιδέας με τους κύκλους των δυτικόφρονων διανουμένων και των αρχαιολατρών λογίων οι οποίοι διατελούσαν υπό την επίδραση των ιδεωδών

1163 Οπ σ 48 Ο π Γ Μεταλληνός προσεγγίζοντας τον σκοπό και τον χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης του 21 μέσα από την διαπάλη μεταξύ αυτοκρατορικής (εθναρχικής) και εθνικής ιδέας θα υποστηρίξει ότι αρχικώς και τουλάχιστον στο επίπεδο των λαϊκών στρωμάτων η επανάσταση είχε μεγαλοϊδεατικό ndash ρωμαίϊκο χαρακτήρα την ανασύσταση δηλαδή σε κράτος της ορθόδοξης Ρωμανίας Γ Μεταλληνού Τουρκοκρατία οπ σ 173 Επιπλέον θα τονίσει την βαθμιαία μετάλλαξη που αυτή υπέστη χάνοντας τον αυτοκρατορικό της χαρακτήρα (οικουμενικός μεγαλοϊδεατισμός) για να καταλήξει εθνικιστική αποβλέπουσα στην αποκατάσταση απάσης της ελληνικής φυλής (αλυτρωτικός μεγαλοϊδεατισμός) διά της αποκαταστάσεως του ελληνικού έθνους Του ιδίου Ελληνισμός Μετέωρος οπ σ 22 62 1164 Α Νανάκη laquoΛαϊκή συνείδηση και ιδεολογικά ρεύματα στην Επανάσταση του 1821raquo στο Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά Βrsquo εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2004 οπ σ 43 Τούτο εκτός των άλλων συνέβη καθώς τα αιτήματα του Διαφωτισμού σε ένα μεγάλο ποσοστό laquoαποτελούσαν προϊόντα ενός διαφορετικού κοινωνικοπολιτικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος πράγμα που δυσχέραινε τόσο την κατανόηση όσο και την ομαλή μετακένωσή τους στον ελλαδικό χώροraquo Π Υφαντή laquoΠόλις και Αντίπολιςraquo οπ σ 103 ndash 104 1165 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός μετέωρος οπ σ14

260

του γαλλικού διαφωτισμού (δημιουργία εθνικών ταυτοτήτων και κρατών) ελάχιστα ή καθόλου συνδεδεμένοι με την εκκλησιαστική παράδοση και ζωή1166 Συναφής προς τα ανωτέρω τυγχάνει άλλωστε και ο τρόπος της ιστορικής συμπόρευσης των δύο πρωτευουσών του ελληνισμού της Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης ως και η διαδικασία της σταδιακής μετατόπισης του κέντρου βάρους της ελληνικής εθνικής συνείδησης προς την ελληνική πρωτεύουσα μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους Κατά τα γραφόμενα από τον καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη η νέα πολιτική κατασκευή του ελληνικού κράτους δεν μπόρεσε εξ αρχής να διεμβολίσει την Κωνσταντινούπολη η οποία για μισό περίπου αιώνα (αrsquo μισό του 19ου αι) παρέμενε το αδιαμφισβήτητο κέντρο του Γένους αποδίδοντας την μεταγενέστερη επικράτηση του εθνικού κέντρου στην φυσιολογική φορά των πραγμάτων laquoο ισχυρός συμβολισμός του νέου κράτους ως προς τις ελπίδες και τους πόθους του γένους και η ακαταμάχητη απήχηση των υποσχέσεων της νεωτερικότητας που συνυφάνθηκαν με την παρουσία του το περιέβαλαν με σημασία τελείως ασύμμετρη προς το μέγεθος τη σοβαρότητα και τις πραγματικές δυνατότητές του Ὲτσι και ενώ οι αντικειμενικοί όροι της ασύμμετρης σχέσης μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών δεν είχαν ουσιαστικά με καμία έννοια μεταβληθεί προς όφελος των Αθηνών κατά τον μισό αιώνα μετά την ανεξαρτησία οι δύο άνισοι πόλοι του γένους καθιερώθηκαν σταδιακά στη συλλογική συνείδηση και στην πολιτική σκέψη της εποχής ως δύο ισοδύναμες lsquorsquoπρωτεύουσες της Ανατολήςrsquorsquo Οι προσδοκίες από το μέλλον όμως είναι τόσο ισχυρές σε ένα κόσμο που αλλάζει με γοργούς ρυθμούς ώστε ο συμβολισμός του ανεξάρτητου κράτους να αποκτά ψυχολογική και ηθική αποτελεσματικότητα που γίνεται πρόξενος πολλών πιέσεων και προκλήσεων προς την άλλη πρωτεύουσαraquo1167

1166 Οπ σ 7 ndash 19 και του ιδίου Παράδοση και αλλοτρίωση οπ σ 199 - 200 1167 Π Κιτρομηλίδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημαraquo οπ σ 266 - 270 Ο Κιτρομηλίδης μάλιστα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δηλαδή οι κατά το παρελθόν εμφανισθείσες κρίσεις μεταξύ του ελληνικού κράτους και του Οικουμενικού Πατριαρχείου είχαν ως βάση και αφετηρία την αντινομία μεταξύ της εκκλησιαστικής οικουμενικότητας και της εθνικής μερικότητας Διαφορετική εν προκειμένω άποψη θα υποστηρίξει η καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Σία Αναγνωστοπούλου Αντικρούοντας αναφορικά με τις σχέσεις ελληνικού κράτους και Πατριαρχείου την κλασική θεώρηση που έθετε σε θέση μάχης και σύγκρουσης τον εθνοκεντρισμό του ελληνικού κράτους από το ένα μέρος και την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου από το άλλο για την διεκδίκηση του ρόλου της ελληνικής εθνικής αρχής η προμνημονευθείσα καθηγήτρια θεωρεί την ως άνω σύγκρουση όχι ως αποτέλεσμα της διαφορετικής θεώρησης και ιδεολογίας δύο δεδομένων εθνικών κέντρων αλλά ως ζήτημα που άπτεται του προβλήματος της ανανοηματοδότησης και από τις δύο πλευρές όρων (πχ Εθνος μιλλέτ Εθναρχισμός Εθνική Αρχή) και της νομιμοποίησης της διεκδίκησης των μιλλί θεσμών και προνομίων με απώτερο στόχο από μεν την πλευρά του ελληνικού κράτους την αποκατάσταση της συνέχειας και της διαχρονικότητας στον χώρο και τον χρόνο του ενιαίου ελληνικού έθνους από δε την σκοπιά του Πατριαρχείου την αποκατάσταση της συνέχειας του οικουμενικού Γένους Σ Αναγνωστοπούλου Μικρά Ασία οπ σ 35 ndash 37 423 ndash 428 Στο ίδιο πλαίσιο της αντίκρουσης της ως άνω κλασικής άποψης του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομιλίδη ο Παρασκευάς Ματάλας θα προσεγγίσει το ζήτημα μέσα από την εξής βασική ερμηνευτική κλείδα την μελέτη των εθνικών ιδεολογιών ως μίας ενιαίας διαδικασίας και την αποφυγή σχηματικών αντιθέσεων μεταξύ των δύο κέντρων του ελληνισμού Αντικρούοντας την καθιερωμένη στην επιστημονική κοινότητα διασταλτική ερμηνεία μεταξύ της οικουμενικής Ορθοδοξίας και των κατά τόπους μυωπικών εθνικισμών ούτος αντιλαμβάνεται τον εθνικισμό ως οικουμενικό μέγεθος Ως ουσία του εθνικιστικού φαινομένου θεωρούνται οι εσωτερικές συγκρούσεις μεταξύ αντιμαχομένων εκδοχών για το έθνος Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία οπ σ 7 ndash 23 Ο Δημήτριος Σταματόπουλος επιχειρώντας να ερμηνεύσει τον οικουμενιστικό λόγο και προσανατολισμό του Πατριαρχείου κατά τον 19ο αιώνα θα προσεγγίσει το ζήτημα ομιλώντας για δύο διαφορετικούς τύπους οικουμενισμού που αντιτίθεντο στον εθνικισμό laquoΤο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ήταν πάντα αναγκασμένο να ισορροπεί μεταξύ τριών πόλων ισχύος της Πύλης από την οποία αντλούσε την νομιμότητά του της Ρωσσίας και του ελληνικού κράτους Ο οικουμενιστικός προσανατολισμός του οφειλόταν στην εξάρτησή του από τις δύο πρώτες και τις σχέσεις που ανέπτυσσαν μεταξύ τους ενώ η εθνικιστική ανάγνωση

261

Από την παράθεση των ανωτέρω απόψεων καθίσταται πλέον σαφής η ιδεολογική αφετηρία της σκέψης του Ζαννουβίου ως και ο στόχος των απόψεών του σχετικώς με τον Συνοδικό Τόμο του 1850 και την επιβολή στα εν Ελλάδι εκκλησιαστικά Ως υπέρμαχος της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας και ενστερνιζόμενος τις εκκλησιαστικές ndash ιδεολογικές τοποθετήσεις του Φαρμακίδη ο Νίκανδρος εξεδήλωσε την αντίθεσή του προς τον Τόμο αντιλαμβανόμενος την ασυμβατότητα μεταξύ των προνοιών του τελευταίου και των ιδικών του αντιλήψεων εν προκειμένω Διό και θα επιδοθεί σε αγώνα για την άρση του Τόμου και την επαναφορά των εκκλησιαστικών πραγμάτων στην φορά της Διακηρύξεως του 1833 διά της υποβολής σχετικών προτάσεων προς την πολιτική ηγεσία της εποχής μέσω του τύπου 53 Οι προτάσεις του Ζαννουβίου για τα εν Ελλάδι Εκκλησιαστικά και ο ρόλος του ρωσικού παραδείγματος Στην προσπάθειά του ο Ζαννούβιος να στηρίξει τις ως άνω απόψεις του περί εκκλησιαστικής διοικήσεως θα ακολουθήσει την επιχειρηματολογία του Θεοκλήτου Φαρμακίδη1168 προσβλέποντας προς το ρωσικό παράδειγμα της διαρρυθμίσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων επί Μεγάλου Πέτρου Θετική αναφορά στην στάση του Μεγάλου Πέτρου έναντι της Εκκλησίας της Ρωσίας πραγματοποιεί ο Νίκανδρος σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo1169 το 1863 προτρέποντας τον νέο Βασιλέα των ελλήνων Γεώργιο Αrsquo να υιοθετήσει ανάλογη στάση Κινούμενος ο κρητικός αρθρογράφος στο ίδιο πνεύμα με τον Φαρμακίδη1170 θα υιοθετήσει την σκέψη του εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου ο οποίος ερμήνευε το παράδειγμα του Μεγάλου Πέτρου ως συνέχεια του παραδείγματος των βυζαντινών Αυτοκρατόρων με σκοπό να καταδείξει την επικράτηση πολιτειοκρατικών σχέσεων μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας από την εποχή που ο χριστιανισμός διά νόμου κατέστη αυτοκρατορική θρησκεία της ρωμαϊκής επικράτειας laquoΤό ἐλευθέρως καί ἀκωλύτως ἀπό πάσης κοσμικῆς ἐπεμβάσεως ἐνεργεῖν αὐτήν ὑποτίθησι τελείαν τῆς ἐκκλησίας ἐκ τῆς πολιτείας ἀνεξαρτησίαν ἄλλο δηλαδή Κράτος ἐν Κράτει καί τοιαύτην ἀνεξαρτησίαν οὐδέποτε εἶχεν ἡ Ἀνατολική ἐκκλησία Κράτος ἐν Κράτει

του ρωμέικου πολιτιστικού χαρακτήρα στο τρίτοraquo Δ Σταματόπουλου Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση οπ σ 363 1168 Περί της συγγένειας σκέψεως μεταξύ του Θεοκλήτου Φαρμακίδη και του γνωστού ρώσου θεολόγου Θεοφάνη Προκόποβιτς (1681 ndash 1736) ο οποίος ακολουθώντας την προτεσταντική εκκλησιολογία υπεστήριζε την απόλυτη υπεροχή της πολιτικής εξουσίας έναντι της ιερατικής βλ Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 67 ndash 68 1169 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3 1170 Ο Φαρμακίδης σχετικώς με την διαδικασία αναδείξεως του ελλαδικού Αυτοκεφάλου επικαλείται την πρακτική που ακολουθήθηκε στην Ρωσία από τον Μέγα Πέτρο για την ρύθμιση των εκκλησιαστικών πραγμάτων Ο τελευταίος ως γνωστόν προέβη στην κατάργηση του πατριαρχικού συστήματος αντικαθιστώντας το με Διαρκή Σύνοδον άνευ της ευλογίας του Οικουμενικού Θρόνου το οποίο απλώς ανεγνώρισε την νέα διοικητική δομή της Ρωσικής Εκκλησίας χωρίς να θεσμοθετήσει κάτι σχετικώς δι᾽ εκδόσεως ιδιαίτερου Συνοδικού Τόμου Ο Φαρμακίδης πίστευε ότι το ίδιο παράδειγμα έπρεπε να ακολουθήσει και η ελληνική Κυβέρνηση γνωστοποιώντας στο Φανάρι απλώς και μόνον την εθνική πράξη ανακηρύξεως του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Θεωρούσε μάλιστα ότι η παρέμβαση του Μεγάλου Πέτρου στα της διοικήσεως της Εκκλησίας ήτο σύμφωνη με την πρακτική των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων υποστηρίζοντας ότι laquoτήν βυζαντινήν ἱστορίαν καί νομοθεσίαν καί τά πρακτικά τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων μελετήσας ὁ αὐτοκράτωρ τῆς Ρωσσίας Πέτρος ὁ Μέγας ἔλαβε καί αὐτός ἐπί τῆς ἐκκλησίας ἥν εἶχον οἱ αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου ἐπ᾽ αὐτῆς ἐξουσίανraquo Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 112 137 300 ndash 301 308 397 422

262

οὐδέποτε ἀπετέλεσεν ἡ Ἀνατολική ἐκκλησίαraquo1171 Η θεώρηση του Θεοκλήτου επί του θέματος είχει ως αφετηρία το αξίωμα ότι Εκκλησία και Πολιτεία υπόκεινται και υποτάσσονται στον υπέρτατο της επικράτειας άρχοντα η δε υπέρτατη εκκλησιαστική αρχή διοικεί μεν τα της εκκλησίας κατά τους θείους και ιερούς κανόνας αλλά υπό την επιτροπείαν και το έλεγχον του υπερτάτου πολιτικού άρχοντος1172 Το βασικό επιχείρημα της συναφούς σκέψης του Ζαννουβίου εστιάζεται στην αρχή ότι laquoπολιτεία καί ἐκκλησία ἀποτελοῦσιν ἕνraquo1173 όπερ κατ᾽ αυτόν επιβάλλει την συμπόρευση των εκκλησιαστικών πραγμάτων προς την φορά των πολιτικών Τούτο αποτελεί πιστή αναπαραγωγή της θέσεως του Φαρμακίδη ο οποίος υπεστήριζε ότι Εκκλησία και Πολιτεία ειναι laquoἕν κατά τό ἐξωτερικόν αὐτῶν εἶδος καί οὐχί δύο καθ᾽ ἑαυτά ὑπάρχοντα σώματαraquo1174 Πρώτος που ασχολήθηκε με το θέμα έστω και αν οι απόψεις του Φαρμακίδη δεν είχαν ακόμη διατυπωθεί γραπτώς στο ως άνω συγγραμμά του υπήρξε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο οποίος πρέσβευε την πλήρη διάκριση και τον διαχωρισμό μεταξύ κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας Εκφράζοντας την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία θα αποκρούσει κάθε περίπτωση μίξεως τούτων ως δυτικόφερτη και ξένη προς τα εκκλησιαστικά θέσμια της Ανατολικής Εκκλησίας laquoεἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν ἡ τοιαύτη σύγχυσις τοῦ κοσμικοῦ μετά τοῦ ἱερατικοῦ πολιτεύματος ὑπάρχει παντάπασιν ἀσυγχώρητος ὡς ἀνάμιξις δύο παντάπασιν ἀσυμβάτων καί ἐξ αὐτῆς αὐτῶν τῆς φύσεως διακεκεριμένων ἐπαγγελιῶνmiddot καί οὔτε ἱεράρχην ἀποδέχεται κοσμαρχοῦντα οὔτε κοσμάρχην ἱεραρχοῦνταmiddot καί διακρίνεται λοιπόν ἡ μέν Ἐκκλησία ὡς σύστημα θεῖον ἕνα ἔχον σκοπόν ὅλον οὐράνιον ἡ δέ βασιλεία (καί πᾶσα ἄλλη κοσμική Διοίκησις) ὡς σύστημα ἀνθρώπινον ἕνα σκοπόν ἔχον ὅλον ἐγκόσμιονraquo1175 Προς επίρρωσιν των επιχειρημάτων του ο Οικονόμος θα επικαλεσθεί την διαφορά που υφίσταται μεταξύ των αμετάβλητων ι κανόνων και των μεταβαλλόμενων κατά περίσταση κρατικών νόμων εκλαμβάνοντας την υποταγή των ι κανόνων στην πολιτική εξουσία ως αιτία μεταβολών νεωτερισμών και συγχύσεων που ζημιώνουν το πλήρωμα της Εκκλησίας1176 Η υπό εξέτασιν αρχή του Φαρμακίδη την οποία ακολουθούσε κατά γράμμα και ο Ζαννούβιος έτυχε ιδιαίτερης κριτικής από τους λοιπούς τομιστές διανουμένους της εποχής οι οποίοι υπεγράμμισαν την προτεσταντική προέλευσή της Στην αναίρεση του ως άνω φαρμακιδείου επιχειρήματος συνεισέφερε τα μάλα ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος τονίζοντας την

1171 Οπ σ 397 - 399 1172 Αντικρούοντας τις απόψεις του Φαρμακίδη περί του ρωσσικού παραδείγματος ο Κωνσταντίνος Οικονόμος κυρίως μέσα από το έργο του laquoΣημειώσεις εἰς τό Περί ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας Γαλλικόν Ὑπόμνημαraquo υπεγράμμισε πλήθος διαφορών μεταξύ του ελληνικού και του ρωσικού παραδείγματος στην προσπάθειά του να καταδείξει ως άτοπη την επίκληση εκ μέρους των υποστηρικτών του Αυτοκεφάλου του παραδείγματος του Μ Πέτρου ως μοντέλου για την ρύθμιση των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 45 - 47 177 211 ndash 213 465 ndash 466 Και ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος εκινήθη σε ανάλογα με τον Οικονόμο πλαίσια Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 95 ndash 96 167- 168 205 Αναφορικώς δε προς τους φαρμακίδειους ισχυρισμούς για υποταγή της Εκκλησίας στην πολιτική εξουσία τόσο επί Βυζαντινής εποχής όσο και επί οθωμανικής κατακτήσεως την προσήκουσα απάντηση διά της παραθέσεως ιστορικών επιχειρημάτων ανέλαβε να δώσει ο Γεωργιος Μαυροκορδάτος μέσα από το έργο του Επιστολιμαία Διατριβή Γ Α Μαυροκορδάτου οπ 1173 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 93 1174 Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 14 1175 Κ Οικονόμου Περί τῶν τριῶν ἱερατικῶν τῆς Ἐκκλησίας βαθμῶν οπ σ 306 ndash 307 1176 Οπ σ 318 ndash 319 325

263

προτεσταντική προέλευση του και υποστηρίζοντας την άποψη ότι παρά την συνεργασία που κατά περίπτωσιν υφίστασται μεταξύ των δύο θεσμών Εκκλησία και Πολιτεία αποτελούν δύο διαφορετικές οντότητες με διακριτούς ρόλους laquoἡ πολιτική κοινωνία πέφυκε διάφορος καί κεχώρισται ἀπό τῆς θρησκευτικῆς κοινωνίας ὡς ἐκ τοῦ χώρου ὡς ἐκ τοῦ τόπου ὡς ἐκ τῆς ἀρχῆς ὡς ἐκ τοῦ τέλους Τοῦτο δεικνύει ἡμῖν ἡ θεωρία καί οὔτε ὁ θρησκευτικός Πρόεδρος ἄρχει τῆς πολιτείας ὡς ἀξιοῖ ἡ Δυτική Ἐκκλησία οὔτε πάλιν ὁ πολιτικός ἄρχων ἐξουσιάζει τῆς θρησκείας ὡς άξιοῦσιν οἱ Διαμαρτυρόμενοιmiddot οἱ κάτοικοι οἱασδήποτε ἐπικρατείας μέλη διατελοῦσι δύο κοινωνιῶν διακεκριμένων ἀπ ἀλλήλων τῆς Πολιτείας λέγομεν καί τῆς Ἐκκλησίαςraquo1177

Προσδιορίζοντας επακριβώς την παράλληλη πορεία και σχέση μεταξύ των δύο θεσμών ο Μαυροκορδάτος θεωρούσε ως σημεία συγκλήσεως αφ᾽ ενός μεν την ανάγκη της Πολιτείας για την διαπαιδαγώγηση των πολιτών με την συνδρομη της Εκκλησιας αφ ετέρου δε την χρεία της Εκκλησίας για την κατάπαυση των κατ᾽ αυτής διωγμών και την προστασία των αποστολικών και πατερικών παραδόσεων με την υποστήριξη της Πολιτείας για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι laquoἀπαράδεκτος λοιπόν ἔστι τῇ ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ ἡ προτεσταντική ἀρχή cujus est region ejus quoque religio Πολιτεία καί Ἐκκλησία ἕν ἐστι καί τό αὐτό Κεχώρισται ἀπό τῆς πολιτείας ἀνεξάρτητος διατελεῖ ἡ Ἐκκλησία ἔκπαλαι ἀφ᾽ ἑαυτῆς ὀργανισθεῖσα ἔκπαλαι νόμον σχοῦσα τήν γραπτήν καί ἄγραφον θείαν παράδοσιν βεβαιωθεῖσαν καί κυρωθεῖσαν καί διαδηλωθεῖσαν διά τῶν σεπτῶν Ἁγίων Οἰκουμενικῶν Συνόδωνraquo1178

Την σύνδεση της ως άνω αρχής με τον χώρο της Μεταρρυθμίσεως και με φαινόμενα καισαροπαπισμού που αναπτύχθηκαν στις προτεσταντικές εκκλησίες θα υποστηρίξει αργότερα και ο Αμίλκας Αλιβιζάτος μέσα από το σύγγραμμά του laquoΗ Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησίαraquo1179

Επιπλέον οι τομιστές θα χαρακτηρίσουν την ως άνω φαρμακίδειο αρχή ως αντιχριστιανικό δόγμα1180 που συνεισέφερε τα μέγιστα στην επιβολή απολυταρχικού συστήματος1181 εις τα της διοικήσεως της Εκκλησίας Εξ αυτών ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος συμφωνώντας για το προτεσταντικό περιεχόμενο της εν λόγω αρχής συνέδεε αυτή με την γενικότερη προσπάθεια του Φαρμακίδη και της Αντιβασιλείας για την επιβολή απολυταρχικού συστήματος εις τα της διοικήσεως της Εκκλησίας όπερ θα επετυγχάνετο με την κατάργηση της αυτοτέλειας της τελευταίας και την άσκηση επ᾿ αυτής απολυταρχικής εξουσίας εκ μέρους του laquoκυριάρχουraquo αυτής βαυαρού μονάρχη Ὸθωνα

1177 Γ Μαυροκορδάτου Φαρμακίδου τα διπλά οπ σ 35 1178 Οπ σ 38 1179 Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 100 1180 Γ Μαυροκορδάτου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 96 Ο Μηνάς Μινωΐδης μάλιστα ανατρέποντας πλήρως την λογική του Φαρμακίδη αναφορικώς με το ζήτημα των σχέσεων των δύο ως άνω θεσμών ιδίως κατά την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας θα υποστηρίξει κατ᾽ αντιστροφήν ότι laquoοἱ δAacute ἐναντίοι αὐτοῖς οἱ φθεγξάμενοι τό οὐκ ἔστιν ἡ πολιτεία ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀλλ᾽ ἡ ἐκκλησία ἐν τῇ πολιτείᾳ ἐστίν οὐκ ἦσαν ὀρθόδοξοι ἀλλά καθάπερ σύ κακόδοξοι Ἡ πολιτεία ἄρα ἦν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ οὐχί δέ ἡ ἐκκλησία ἐν τῇ πολιτείᾳraquo Η ως άνω παρατήρηση δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως απόρροια παποκαισαρικών τάσεων του συγγραφέα δεδομένου ότι αυτός σε άλλο σημείο του έργου του θα διαστείλει με τρόπο λίαν γλαφυρόν και παραστατικόν σαφώς μεταξύ των δύο εξουσιών περιγράφοντας παραλλήλως και την υφή της μεταξύ των σχέσεως laquoἕτερον τό κράτος τῆς ἐκκλησίας καί ἄλλον τῆς πολιτείας ἕτερα τά θεῖα ἕτερα τά ἀνθρώπινα ἕτερον ἡ ἄϋλος οὐσία καί ἕτερον ἡ ὑλική ἕτερον ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς καί ἄλλον ἡ τοῦ σώματος Οὐ νοεῖ τό σῶμα ὅτι νοήσεως ἀνεπίδεκτος οὐκ αὐτοκίνητον τό σῶμα τό κινοῦν ἔχον ἕτερονraquo Μ Μινωΐδου Φαρμακίδου Αντίδοτον οπ σ 234 252 1181 Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 446

264

Προς επίρρωσιν της θέσεώς του ο Ζαννούβιος θα στραφεί ως ελέχθη ήδη ανωτέρω προς το παράδειγμα του Μεγάλου Πέτρου αποσκοπώντας σε τρία τινά α) να καταστήσει σαφέστερη την άποψή του περί των σχέσεων1182 Πολιτείας και Εκκλησίας υιοθετώντας το μοντέλο της πολιτεοκρατικής οργανώσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων Ο κρητικός κληρικός στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει την πολιτειοκρατική αντιληψη που δεχόταν στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας1183 απέρριπτε την βυζαντινή πρακτική1184 περί εκκλησιαστικής οργανώσεως και εξεθίαζε τις πρόνοιες της Διακηρύξεως του 1833 laquoοὕτως ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἀπορῥίψασα τάς κενάς μεγελοδωρίας τῶν ῥωμαίων τοῦ Βυζαντίου Αὐτοκρατόρων παρεδέχθη τό laquoἘπίσκοποςraquo κοινῶς εἰς πάντας τούς ποιμένας τῆς ἐκκλησίας αὐτῆς καί ἐτάξατο ταύτην ὑπό τήν πολιτικήν κυβέρνησιν κατά τήν ῥητήν τοῦ Σωτήρος ἐντολήν laquoἀπόδοτε τά Καίσαρος Καίσαρι καί τά τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷraquo (Ματθ κβrsquo 21) Συνεργάτην δέ τούτοις ἔσχε τόν κριτικῶτατον ἐκεῖνον ἄνδρα Θεόκλητον τόν Φαρμακίδηνraquo1185 Προφανής τυγχάνει ο επηρεασμός του Νικάνδρου και σε τούτο το σημείο από τον Θεόκλητο Φαρμακίδη ο οποίος αναφορικώς προς τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας φρονούσε ότι με την εφαρμογή του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος θα απετέλει κράτος εν κράτει Υποστηρίζοντας τις πολιτειοκρατικής υφής απόψεις του ο θεσσαλός κληρικός1186 προσέτρεχε σε σχετικά παραδείγματα της εκκλησιαστικής ιστορίας

1182 Περί των σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας εν γένει βλ α) Π Μπούμη Κανονικόν Δίκαιον οπ σ 265 ndash 275 β) Πρ Ακανθόπουλου Παραδόσεις Κανονικού και Εκκλησιαστικού Δικαίου (επιμελ Ν Χ Μαγγιώρος) Θεσσαλονίκη 2000 σ 66 ndash 78 και γ) Χ Παπαστάθη Εκκλησιαστικό Δίκαιο τεύχος Αrsquo έκδ Σακκουλά Αθήνα ndash Θεσσαλονίκη 2003 1183 Για την θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας μέσα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος βλ Ι Πέτρου Εκκλησία και πολιτική οπ σ 141 ndash 190 1184 Οι επιστημονικές απόψεις για την σχέση Εκκλησία και Πολιτείας στο Βυζάντιο διίστανται ουσιωδώς Από την μία πλευρά υπεστηρίχθη η εφαρμογή του καισαροπαπισμού στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία Την άποψη αυτή ασπάζεται ο καθηγητής του Εκκλησιαστικού Δικαίου Χαράλαμπος Παπαστάθης ο οποίος ομιλεί για εφαρμογή καισαροπαπικών προτύπων διά της εξασκήσεως ελέγχου επί της Εκκλησίας εκ μέρους του βυζαντινού κράτους εκτιμώντας ότι από το Βυζάντιο ο καισαροπαπισμός μετεφυτεύθη στα ορθόδοξα κράτη της Νοτιοανατολικής και Ανατολικής Ευρώπης Χ Παπαστάθη Στοιχεία οπ σ 14 ndash 15 Στην ίδια γραμμή σκέψης εκινήθη και ο Αμίλκας Αλιβιζάτος Α Αλιβιζάτου Η Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 90 - 92 Αντίθετη άποψη επί του θέματος είχε ο Φιλάρετος Βαφείδης θεωρώντας ότι οι σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την βυζαντινή περίοδο laquoἦσαν ὡς αἱ τῶν ἐφαπτομένων κύκλωνraquo Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 512 ndash 513 Ο Χρήστος Ανδρούτσος κινούμενος σε ανάλογη γραμμή σκέψης ομιλούσε για σχέσεις συναλληλίας μεταξύ Πολιτείας και Εκκλησίας κατά την βυζαντινή περίοδο Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 9 1185 Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 18 Η Ελένη Γλύκατζη ndash Αρβελέρ ομιλεί περί αρμονικής συμβίωσης των δύο αλληλοσυμπληρούμενων εξουσιών (Εκκλησίας και Πολιτείας) ως βάσεως για την βυζαντινή ευμάρεια και ευδαιμονία αλλά και για την ειρηνική λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας laquoούτε καισαροπαπισμός ούτε παποκαισαρισμός στο Βυζάντιοmiddot αυτός είναι ο ειδοποιός χαρακτήρας της ρωμαϊκής βυζαντινής εξουσίας και της ορθόδοξης εκκλησίας αυτό εξηγεί την συγκρότηση δύο παράλληλων ιεραρχιών -του κράτους και της εκκλησίας- που διέπει και στηρίζει τη βυζαντινή κοινωνίαraquo Ε Γλύκατζη ndash Αρβελέρ Γιατί το Βυζάντιο οπ σ 158 1186 Τις εν λόγω απόψεις του Φαρμακίδη περί υποταγής της Εκκλησίας στην κοσμική εξουσία για λόγους εθνικού συμφέροντος αντέκρουσε με σφοδρό τρόπο ο Κωνσταντίνος Οικονόμος μεμφόμενος τον ιδεολογικό του αντίπαλο ότι τελούσε υπό την επίρρεια της Δύσεως όντας προκατειλημένος απο καταστάσεις που σχετίζονταν αποκλειστικά με την ιστορία του δυτικού χριστιανισμού Στοχοποιώντας την άποψη του Φαρμακίδη ότι μία αυθύπαρκτη Σύνοδος που διοικεί τα εκκλησιαστικά επί τη βάσει των ι κανόνων laquoἀκωλύτως ἀπό πάσης ἐπεμβάσεως τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας ὑπάρχει περιφρονητική καί ἐπιβλαβής εἰς τήν πολιτείανraquo ο Οικονόμος θα καταδείξει ότι η ως άνω αντιμετώπιση του θέματος αποσκοπούσε σε ιδιοτελή κίνητρα laquoὅπως ἄν αὕτη (ἡ ἱερά Σύνοδος) πιστῶς ἐξυπηρετῇ πρός πᾶν ὅτι ἄν δόξῃ τῇ κοσμικῇ ἐξουσίᾳ πρόσφορον καί συμφέρον τῇ πολιτείᾳraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γʹ οπ σ 447 ndash 454 Ο δε Γεώργιος Μαυροκορδάτος εξετάζοντας την ως άνω άποψη του Φαρμακίδη και

265

και των πρακτικών των οικουμενικών συνόδων για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι laquoοὐδέποτε ἦτον συγχωρητόν τῇ ἐκκλησίᾳ τό ἐλευθέρως καί ἀκωλύτως ἀπό πάσης κοσμικῆς ἐπεμβάσεως ἐνεργεῖνraquo1187 καθώς από την ρωμαϊκή εποχή και εξής laquoἡ πολιτεία καί ἡ ἐκκλησία ἀπετέλουν ἕν ὑπό ἕνα καί τόν αὐτόν ἀρχηγόν ὑπό μίαν καί τήν αὐτήν κεφαλήν τόν αὐτοκράτορα καί παρά τήν γνώμην καί θέλησιν αὐτοῦ οὐδέν ἐγίνετο ἐν αὐτῇ παρά τῶν ἐπισκόπωνraquo1188 Και τούτο διότι το ως άνω μοντέλο σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας εθεωρείτο αναγκαίον laquoδιά τήν κοινήν ἠσυχίαν καί εὐταξίαν τῆς ἐπικρατείαςraquo1189 β) να αποψιλώσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο από τον θεσμικό ndash εκκλησιαστικό ρόλο του ως κριτού όλων εκείνων των υποθέσεων που άπτονται ζητημάτων Αυτοκεφαλίας και Αυτονομίας των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών Η αντίθεση του Νικάνδρου στο προνόμιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου να αποδίδει ή να αφαιρεί το καθεστώς της Αυτοκεφαλίας και Αυτονομίας εκφράζεται μέσα από μία σχετική αναφορά του σε άρθρο της εποχής Αναφερόμενος στα ιδιαίτερα προνόμια που απήλαυσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά την άλωση του 1453 εντός του συστήματος διοικήσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών ο Ζαννούβιος θα πεί χαρακτηριστικά laquoκαί ἄλλα μάταια περιεβλήθη πάντα δέ τά προνόμια τούτων (ρωμαίων αυτοκρατόρων) ἐσφετερίσθη οἷον τό μεριμνᾷν τῶν ἁπανταχοῦ ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν τοῦ πρυτανεύειν τό αὐτοκέφαλον αὐτῶν ὅθεν καί Μεγάλη ἐκκλησία ἐκλήθηraquo1190 Και γ) να εκφράσει την προτίμησή του προς το διοικητικό σύστημα της εγκαθιδρύσεως Συνόδου Διαρκούς ως ανωτάτης εκκλησιαστικής αρχής στο ελληνικό κράτος συμφώνως προς τα διαλαμβανόμενα στην βαυαρική Διακήρυξη του 1833 Ο Νίκανδρος αναφερόμενος σχετικώς ετόνιζε τα κάτωθι στοιχεία ως απαραίτητα για την διοικητική αναδιάρθρωση της Εκκλησίας της Ελλάδος α) την ενότητα αυτής με της υπόλοιπες ομόδοξες Εκκλησίες σε δογματικό καθαρώς επίπεδο β) την υπό του βασιλέως κυριαρχία επί της Εκκλησίας γ) την παρουσία βασιλικού επιτρόπου στις συνεδριάσεις της Ιεράς Συνόδου δ) την εκ περιτροπής ανάληψη της προεδρίας της Ιεράς Συνόδου από ένα εκ των ομοτίμων συνοδικών μελών και ε) την κυριαρχική εποπτεία του Κράτους επί θεμάτων εκκλησιαστικών που απαιτούν την συνεργασία Εκκλησίας και Πολιτείας1191 Η επιμονή άλλωστε του Νικάνδρου στην άποψη για επιστροφή στα προβλεπόμενα υπό της Διακηρύξεως του 1833 εδράζεται στην πεποίθησή του ότι η διαρρύθμιση των εκκλησιαστικών πραγμάτων επί τη βάσει

ων πεπεισμένος για τις πολιτειοκρατικής φύσεως αγκυλώσεις στην σκέψη του θεσσαλού κληρικού διέβλεπε σε αυτή τον φόβο του τελευταίου έναντι του φαινομένου της αναδείξεως της εκκλησιαστικής εν Ελλάδι εξουσίας ως αντιπάλου της κοσμικής Γ Μαυροκορδάτου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 190 1187 Θ Φαρμακίδου Συνοδικός τόμος οπ σ 313 1188 Οπ σ 386 1189 Οπ 1190 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3 Η ως άνω τοποθέτηση του κρητικού κληρικού εντάσσεται μέσα στην γενικότερη διαφωτιστικής υφής στάση του έναντι φαινομένων δεσποτισμού εντός των κόλπων της Εκκλησίας Ανατολικής τε και Δυτικής Εντός του πλαισίου τούτου είναι που ο αρθρογράφος θα εκφράσει την αντίθεσή του στο διοικητικό εκκλησιαστικό σύστημα που κόμιζε ο Πατριαρχικός και Συνοδικός Τόμος του 1850 θεσμοθετώντας κατ᾽ αυτόν την ιεραρχία εντός των κόλπων της εν Ελλάδι Εκκλησίας Τούτο γίνεται καταληπτό στο τελευταίο μέρος του ως άνω άρθρου όπου εν μορφή συμπεράσματος θα τονισθεί ο σκοπός της αρθρογραφικής παρουσίας του Ζαννουβίου στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών laquoἩ δέ ἐλευθερία καί ἡ Παιδεία αἱ πάρεδροι αὗται τῷ ἀγαθῷ θεῶ συντρίψουσι τάς πνευματικάς τε καί κοσμικάς κεφαλάς τῆς τε Ῥώμης καί Κωνσταντινουπόλεως καί γενήσεται μία ποίμνη εἷς ποιμήνraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 4 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3 1191 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 93

266

των Νόμων Σrsquo και ΣΑrsquo του 1852 ευρισκόταν στην τροχιά που επέβαλε ο Συνοδικός Τόμος του 1850 Αντίθετη βεβαίως άποψη επί του τελευταίου σημείου είχε ο Φιλάρετος Βαφείδης θεωρώντας ότι το νομοθέτημα του 1852 laquoἠκύρωσε κανόνας καί παραδόσεις καί ἔθιμα ἐκκλησιαστικάraquo1192 προκαλώντας την αντίδραση του Οικουμενικού Πατριαρχείου το οποίο απέστειλε το ίδιο έτος υπόμνημα εν είδει διασαφήσεως προς τα λοιπά Πατριαρχεία και τις Ορθόδοξες Εκκλησίες διαμαρτυρόμενο για τις laquoκαινοτόμες καί ἔκτροπες ἐνέργειεςraquo1193 του νέου Νόμου Σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Διδυμοτείχου Φιλάρετο το 1852 οι ιθύνοντες της Πολιτείας και της Εκκλησίας απώλεσαν κατάλληλη ευκαιρία για να επανέλθουν τα εκκλησιαστικά στην κανονικήν αυτών τροχιάν καθώς laquoἐκεῖνοι τῇ σκολιᾷ αὐτῶν τρίβῳ ἐμμένοντες ἐματαίωσαν τήν νόμιμον καί ἔμφρονα ένέργειαν τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως καί ἐκτός παραλλαγῶν τινων ἐπανήγαγον τό καθεστώς τοῦ Μάουερraquo1194 Αλλά και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος θεωρούσε ότι οι ως άνω Νόμοι αποτελούσαν αντιγραφή των διατάξεων του Βασιλικού Καταστατικού του 1833 συμβάλλοντας στην εν τη πράξει ανατροπή των προνοιών του Τόμου Διό και φρονούσε ότι οι ως άνω Νόμοι ετύγχανον όχι μόνον αντικανονικοί αλλά και αντισυνταγματικοί καθώς ακύρωναν την (διοικητική και πνευματική) αυτοτέλεια της Εκκλησίας της Ελλάδος1195

Ενδεικτική και άκρως εύστοχη τυγχάνει η λακωνική περιγραφή των νομοθετημάτων του 1852 υπό του Σχολάρχου της Θεολογικής Σχολής Χάλκης και μετέπειτα Μητροπολίτου Σερρών Αποστόλου Χριστοδούλου ομιλούντος για laquoἀσύγνωστη σύγχυση ἰδεῶν καί πραγμάτων ἐν Ὀρθοδόξω νομοθεσίᾳraquo1196 Στην ίδια τροχιά σκέψεως κινούμενος και ο Χρήστος Ανδρούτσος φρονούσε ότι οι εν λόγω Νόμοι laquoκαίπερ ἐξαίροντες καί οὗτοι πολλαχοῦ τούς ἱερούς κανόνας ἀθετοῦντες ὅμως ἤ κολοβοῦντες ἐν τοῖς καθέκαστα ἄρθροις αὐτούς στεροῦσι τήν Ἐκκλησίαν πάσης τῆς ὑπό τῶν κανόνων παρεχομένης καί ὑπό τοῦ συντάγματος ὀχυρουμένης ἐλευθερίας ὑποβιβάζοντες αὐτήν εἰς ἵδρυμα πολιτειακόν προσηρτημένον εἰς τό τμῆμα τοῦ ὑπουργείου τῶν Ἐκκλησιαστικῶνmiddot οἱ δύο νόμοι στηρίζονται ἐπί τοῦ Καταστατικοῦ νόμου τῆς ἀντιβασιλείας τοῦ Μaurer τοῦ ἀπορρεύσαντος ἐκ τῶν ἐν Βαυαρίᾳ τῷ 1818 θεσπισθέντων ἐκκλησιαστικῶν νόμων πρός οὕς καί ποιοῦνται τήν ἀντιβολήνraquo1197 Στην σκέψη του ως άνω δογματολόγου οι εν λόγω νόμοι πέραν από αντικανονικοί χαρακτηρίζονται ως α) laquoσύστημα ἀσύμφυλον καί ὀθνεῖον1198 β) πηγή του μαρασμού και της απονεκρώσεως που χαρακτήριζε την Εκκλησία της Ελλάδος μέχρι των ημερών

1192 Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 509 1193 Οπ σ 510 1194 Οπ σ 513 1195 Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 412 Το αντισυνταγματικόν και αντικανονικόν των νομοθετημάτων του 1852 απέδειξε τεκμηριωμένα ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος στο έργο του Διαφώτισις των Εκκλησιαστικών Νόμων εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1854 σ 23 ndash 63 Θα πρέπει ωστόσο να ειπωθεί ότι και η ΙΣΕΕ έστω και ετεροχρονισμένα διά της υπ᾽ αριθ 68963 εκθέσεώς της (1868) επί του Νομοσχεδίου του Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς το ΥΕΔΕ ανέδειξε την ως άνω αντισυνταγματικότητα και αντικανονικότητα των περί ου ο λόγος Νόμων χαρακτηρίζοντάς τους ως laquoἀντιφατικούς καί ἀντικανονικούςraquo Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησίαhellip οπ σ 495 ndash 511 (όπου παρατίθεται μία άκρως εμπεριστατωμένη παράθεση του συνόλου των αντιδράσεων από εκκλησιαστικούς και νομικούς ειδήμονες της εποχής ως και από τον ημερήσιο τύπο) 1196 Α Χριστοδούλου Δοκίμιον Εκκλησιαστικού Δικαίου εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1896 σ 355 1197 Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 57 61 1198 Οπ σ 62

267

του και γ) αντικείμενοι άρδην προς τους όρους του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 18501199

Ο δε Αριστείδης Πανώτης θεωρούσε την ψήφιση των περί ου ο λόγος Νομοσχεδίων ως αιτία της φιμώσεως και του τέλματος της Εκκλησίας μέχρι το 1923 Χαρακτηρίζοντάς τους ως laquoτομοκτόνους νόμουςraquo1200 και την όλη διαδικασία ως επιβολή νόθων καταστάσεων στην Εκκλησία και ως νομοθετική παρασπονδία ομιλεί για παρασιώπιση των ιερών κανόνων και των κανονικών διατάξεων που είχαν ενσωματωθεί στον Τόμο του 1850 αλλά και των θεμελιωδών αρχών αυτού που παραθεωρούνταν εντέχνως Επιπλέον θα τονίσει το αντισυνταγματικόν αυτών καθότι διά της εφαρμογής των εν λόγω νόμων ανατρέπονταν η κατοχύρωση των ιερών κανόνων που θέσπιζε το Σύνταγμα του 18441201 Διά των ανωτέρω απόψεών του ο Ζαννούβιος ουσιαστικά συνευδοκούσε στην laquoθεσμοποίησηraquo καί laquoθρησκειοποίησηraquo1202 της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας και στην μετατροπή της λειτουργικότητάς της από συνεκτική δύναμη του ελληνικού εθνικού βίου σε περιεχόμενο της ελληνικής Πολιτείας αφού με την πολιτική της βαυαρικής Αντιβασιλείας και των διαδόχων αυτής πολιτικών δυνάμεων κατέστη αυτή ένας απλός οργανισμός και κρατικός θεσμός παράλληλος προς τους άλλους θεσμούς της κρατικής διοίκησης Το περιεχόμενο της ως άνω τρίτης κατά σειράν παραμέτρου έρχεται να διευκρινίσει ο ίδιος ο Νίκανδρος με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo τον Ιανουάριο του 1866 Λαμβάνοντας αφορμή από την εκκλησιαστική ενσωμάτωση της Επταννήσου στην Εκκλησία της Ελλάδος το ίδιο έτος θα στρέψει τα πυρά του εναντίον συγκεκριμένων προνοιών1203 του Καταστατικού Νόμου της 9ης Ιουλίου 18521204 τον οποίο θεωρούσε ως αντανάκλαση του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 18501205 Ο κρητικός αρθρογράφος εστρέφετο εναντίον των κάτωθι προνοιών του Καταστατικού τις οποίες μάλιστα θεωρούσε ως συντελεστικές των σκανδάλων στην εκκλησιαστική ζωή της ελληνικής επικράτειας της δεκαετίας του 1860 Τούτες ήταν α) η laquoπολιτική βαθμολογίαraquo των επισκόπων διά της διακρίσεώς των σε Μητροπολίτη και Αρχιεπισκόπους β) το διαρκές της θητείας του Προέδρου της Ιεράς Συνόδου και

1199 Οπ σ 83 1200 Α Πανώτη Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός οπ σ 102 1201 Οπ σ 96 102 ndash 103 107 ndash 108 111 Μετριοπαθέστερη τοποθέτηση επί του θέματος υιοθέτησε ο Γεράσιμος Κονιδάρης θεωρώντας ότι ο ΣΑrsquo Νόμος είναι διατυπωμένος με ευμενέστερο προς την Εκκλησία πνεύμα από εκείνον του 1833 αν και αναγνωρίζει ότι laquoὀλίγα μόνον σημεῖα τοῦ Συνοδικοῦ Τόμου ἐλήφθησαν ὑπ᾽ ὄψιν κατά τήν σύνταξιν τοῦ νέου τούτου Καταστατικοῦ Χάρτουraquo Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 248 Ας σημειωθεί τέλος ότι από τους πρώτους που κατέδειξε την σχέση μεταξύ της Διακηρύξεως του 1833 και του Καταστατικού Νόμου του 1852 ήταν ο Αναστάσιος Διομήδης Κυριακός στο έργο του Δοκίμιον οπ σ 283 349 1202 Γ Μεταλληνού laquoΠως χάθηκε η συνέχεια της Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 12 Πρβλ του ιδίου Ελληνισμός μαχόμενος οπ σ 92 1203 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 27 (Πέμπτη) Ιανουαρίου 1866 αρ 68 έτος Αrsquo σ 3 1204 Αντίθετη από τον Ζαννούβιο άποψη για το περιεχόμενο του Καταστατικού Νόμου του 1852 είχε ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος ο οποίος υπήρξε εκ των πρώτων που διέβλεψε ότι διά του ως άνω Καταστατικού ετίθετο εκ νέου σε ισχύι το Καταστατικό της Διακηρύξεως του 1833 συγγράφοντας μάλιστα σχετικό σύγγραμμα επί τούτω Γ Μαυροκορδάτου Διαφώτισις οπ 1205 Αξιοσημείωτο τυγχάνει το γεγονός ότι ο Αμίλκας Αλιβιζάτος παραβλέποντας παντελώς τα περί του Συνοδικού Τόμου του 1850 θεωρούσε ως ημέρα ανακηρύξεως του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος το έτος 1833 Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 74 Σε εντελώς αντίθετη κατεύθυνση κινούμενος ο Χρήστος Ανδρούτσος όχι μόνον υπερτόνιζε τον κανονικόν τρόπον ανακηρύξεως του Αυτοκεφάλου εν έτει 1850 αλλά και προέτεινε την άρση του διά της επιστροφής της Εκκλησίας της Ελλάδος στους κόλπους του Οικουμενικού Πατριαρχείου Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 93 ndash 108

268

γ) το άνισον της μισθοδοσίας του ιερατείου Επιπλέον ο κρητικός κληρικός θα ζητήσει εκ νέου την κατάργηση του Τόμου και την άμεση αντικατάστασή του από τα προβλεπόμενα στην Διακήρυξη του 1833 laquoἐν ᾧ πάντες οἱ ἱεράρχαι ἐπίσκοποι κληθήσονται ἡ Ἱερά Σύνοδος laquoΣύνοδος τοῦ βασιλείου (καί οὐχί τῆς ἐκκλησίας) τῆς Ἑλλάδοςraquo ἐπονομασθήσεται Πρόεδρος δ᾽ αὐτῆς εἷς τῶν ἕξ Συνέδρων (διότι μετά τήν ἕνωσιν παρά ἕξ δεῖ συγκροτεῖσθαι ταύτην) κατ᾽ ἔτος ἀναγορεύεται καί οὕτως ἡ ἐκκλησία κατά τήν ῥητήν τοῦ Σωτῆρος ἐντολήν laquoἈπόδοτε τά Καίσαρος Καίσαριraquo (Ματθ κβrsquo 21) ὑπαχθήσεται τῇ πολιτείᾳ διότι ἐκκλησία καί πολιτεία ἀποτελοῦσιν ἕνraquo1206 Η εν λόγω αναφορά του Ζαννουβίου έχει ως επίκεντρο τα προβλεπόμενα της Διακηρύξεως του 1833 διά της οποίας εθεσμοθετήθησαν τρεις ιδιαιτέρως σημαντικές εκτροπές στα διοικητικά δρώμενα της Εκκλησίας της Ελλάδος α) η κατά παράβασιν των περί Συνόδων κανονικών διατάξεων μη σύγκλησις προς εξάσκησιν συνοδικών καθηκόντων του συνόλου της εν Ελλάδι Ιεραρχίας δεδομένου ότι αυτή αντικατεστάθη από πενταμελή Διαρκή Σύνοδο1207 β) η παρουσία βασιλικού επιτρόπου με αυξημένες αρμοδιότητες στις συνεδριάσεις της Διαρκούς Συνόδου επέχοντος ρόλον κυβερνητικού κατασκόπου και επιτρόπου εις τα της Εκκλησίας και γ) ο τρόπος εκλογής των επισκόπων της τελικής προκρίσεως των αρχιερατικών εκλογών αποδοθείσης στην πολιτικήν εξουσίαν όπερ μετέβαλε τους επισκόπους σε πράκτορες και υπαλλήλους της κοσμικής εξουσίας Με την τελευταία πρότασή του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo (Ιανουάριος 1866) θα επαναλάβει ο Νίκανδρος τις σχετικές επισημάνσεις του ιδεολογικού καθοδηγητή του Θεόκλητου Φαρμακίδη θεωρώντας τον δεδικαιομένον1208 από την αρνητική κατ᾽ αυτόν εξέλιξη των εκκλησιαστικών πραγμάτων της εποχής του Τρία έτη αργότερα τον Ιούνιο του 1869 και εξ αφορμής της αρθρογραφικής διαμάχης του κρητικού κληρικού μετά της διευθύνσεως της εφημερίδος laquoΠρομηθεύςraquo για την θέση του ιερατείου στην ελληνική κοινωνία ο Νίκανδρος θα εκφράσει για μία ακόμη φορά την εμμονή του στον τρόπο διοργανώσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων επαναλαμβάνοντας την πρότασή του για επιστροφή στο εκκλησιαστικό καθεστώς του 18331209 Η εν λόγω επιμονή τυγχάνει δυσερμήνευτη δεδομένου ότι μία δεκαετία ενωρίτερον (1860) απήλθε απο την ζωή ο ιδεολογικός του καθοδηγητής Θεόκλητος Φαρμακίδης Η συνεχιζόμενη και μετά τον θάνατο του θεσσαλού κληρικού προσκόληση αυτή θα πρέπει να ερμηνευτεί ως μία εντεινόμενη και στοχευμένη

1206 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 27 Ιανουαρίου 1866 οπ 1207 Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία σ 67 ndash 73 Ανάλογη αν και εμμέσως διατυπωμένη άποψη για το αντικανονικόν της διοικήσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων αποκλειστικώς και μόνον μέσω Διαρκούς Συνόδου είχε εκφράσει ενωρίτερον και ο καθηγητής του Κανονικού Δικαίου Αμίλκας Αλιβιζάτος laquoἀλλά μόνον περιοδική σύνοδος πάντων τῶν ἐχόντων ἐπισκοπάς ἐπισκόπων συνερχομένη ἅπαξ ἤ δίς τοῦ ἔτους καί οὐχί συμβούλιον ὀλίγων μόνον ἀρχιερέων μονίμως ἐγκατεστημένων ἐπί κεφαλῆς τῆς ἐκκλησίας θά εἶχε καθαρῶς ὀρθόδοξον χαρακτῆραraquo Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 97 Στην ίδια γραμμή και ο Γεράσιμος Κονιδάρης θα τονίσει ότι laquoἡ ἀνάληψις τῆς διοικήσεως τῆς Ἐκκλησίας διά τῆς Ἱεραρχίας θά ἦτο ἐν τοῖς πράγμασιν καί θά ἐσήμανεν ἐφαρμογήν τῶν διατάξεων τῶν Ἱερῶν Κανόνων περί ἐπαρχιακῶν καί τοπικῶν Συνόδων Βεβαίως τότε ἐν Κωνπόλει ὑπῆρχεν ὁ Γεροντισμός ὑπό τῆν αὐστηροτέραν αὐτοῦ μορφήν άλλά τοῦτο δέν ἐκώλυεν τήν ἐφαρμογήν τῶν Ἱ Κανόνων ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι διότι ἐν Τουρκίᾳ θά ἦτο προβληματική ἡ σύγκλησις τῆς Ἱεραρχίαςraquo Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 67 1208 laquoὍτε ὁ ἀοίδιμος Θεόκλητος ὁ Φαρμακίδης τῇ παραδοχῇ τοῦ τόμου ἔλεγεν rsquoἩ πρᾶξις ἦτο μέγα πολιτικόν ἀμάρτημα (ὁ Συν τομ Σελ 1) τό κατά τό 1862 περί μεταθέσεως καί τά ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ σήμερον συμβαίνοντα ἐπιβεβαιοῖraquo Εφημ laquoἈλήθειαraquo 27 Ιανουαρίου 1866 οπ 1209 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 10 Ιουνίου 1869 οπ σ 3

269

προσπάθεια του Νικάνδρου να αποκαθάρει την μνήμη του Φαρμακίδη παρουσιάζοντάς τον στους αναγνώστες του ημερήσιου αθηναϊκού τύπου ως μάντην όλων εκείνων των κακών που επηκολούθησαν σε εκκλησιαστικό επίπεδο μετά την αποδοχή του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 Μία εμμονή η οποία καταδεικνύει την επίδραση και την αντοχή της φαρμακιδείου ιδεολογίας και στις μετέπειτα γενεές έχοντας ως κύριο γνώρισμα laquoτόν ἀσφυκτικό κλοιό τῆς κρατικῆς κηδεμονίας καί τῆς πολιτειοκρατικῆς δουλείας ἐπί τῆς Ἐκκλησίαςraquo1210 Η τελευταία σχετική παρέμβαση του Ζαννουβίου στα έντυπα μέσα της εποχής εντοπίζεται τον Φεβρουάριο του 1874 Αρθρογραφώντας αυτή τη φορά στην εφημερίδα laquoΒουλήraquo1211 ο κρητικός κληρικός θα αναφερθεί και πάλι στις ως άνω απόψεις του και θα επισημάνει την ανάγκη για την ρύθμιση των εκκλησιαστικών ζητημάτων με απώτερο σκοπό την ειρήνευση στους κόλπους της Εκκλησίας Η ιδιαιτερότητα του εν λόγω άρθρου έγκειται στις επί πλέον προτάσεις που με αφορμή το μητροπολιτικό ζήτημα της εποχής1212 ο Ζαννούβιος κατέθεσε με σκοπό την σύνολη αναδιοργάνωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων Ὸπως κατά το παρελθόν έτσι και εν προκειμένω η αντικανονική περίοδος ζωής και δραστηριοποιήσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος(1833 ndash 1852) στην σκέψη του κρητικού αρθρογράφου εκλαμβάνεται ως πρότυπον σημείον αναφοράς αναφορικώς προς την αναμόρφωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων laquoΔέκα καί ἐννέα ἐνιαυτούς ὅλους ἡ Ἱερά Σύνοδος τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἀπό τοῦ 1833 ndash 52 διατελεῖ ἐνεργοῦσα ἐν ἄκρᾳ ἀρμονίᾳ καί ἀδελφικῇ ἀγάπῃ τῷ πολιτεύματι τῶν τεσσάρων πρώτων αἰώνων τῆς ἐκκλησίας πολιτευομένη ἀπό δέ τοῦ 1852 τῷ ἐπιβληθέντι Ἱ τόμῳ ἡ Βυζαντινή Ἱεραρχία καθιερώθηraquo1213 Η νέα περίοδος μετά το 1852 η οποία προσδιορίζεται από την κανονική απονομή του αυτοκεφάλου στην Εκκλησία της Ελλάδος και την προσπάθεια διοργάνωσης των εκκλησιαστικών πραγμάτων επί τη βάσει των όρων της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως του 1850 διά της ψήφισης των Καταστατικών Νόμων Σrsquo και ΣΑrsquo του 1852 εκλαμβάνεται από τον Νίκανδρο ως

1210 Α Νανάκη Εκκλησία Ὲθναρχούσα και Εθνική οπ σ 28 Στο ίδιο σύγγραμμα η ανελλιπής κυριαρχία των απόψεων του Φαρμακίδη στο ελληνικό εκκλησιαστικό - πολιτικό γίγνεσθαι προσδιορίζεται μέχρι το 1922 Ο δε π Γεώργιος Μεταλληνός συμφωνώντας με την εν λόγω εκτίμηση θα επισημάνει ότι έστω και ανεπισήμως θα συνεχισθεί η φαρμακίδειος ιδεολογία και πρακτική laquoὡς καί τις τελευταίες δεκαετίες με το σύστημα της lsquorsquoνόμω κρατούσης πολιτείαςrsquorsquoraquo Γ Μεταλληνού laquoΠως χάθηκε η συνέχεια της Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 16 1211 Η αναζήτηση του εν λόγω άρθρου με ημερομηνία 5η Φεβρουαρίου 1874 δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί δεδομένου ότι η περί ου ο λόγος εφημερίδα διασώζεται σε ηλεκτρονική μορφή από τα τέλη Φεβρουαρίου του ιδίου έτους και εφεξής Συνεπώς το υλικό για το εν λόγω άρθρο αντλείται από τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου Σημεωτέον ότι στην εφημερίδα laquoΒουλήraquo ο Νίκανδρος δημοσίευσε μόνον δύο από τα άρθρα του αμφότερα της ιδίας περιόδου 1212 Αν και ο Νίκανδρος δεν προσδιορίζει επακριβώς την φύση του μητροπολιτικού ζητήματος για το οποίο κάνει λόγο στο άρθρο του η ιστορική συγκυρία και κυρίως ο χρόνος συγγραφής του άρθρου (Φεβρουάριος 1874) οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αναφέρεται στα γεγονότα της διαδοχής του Μητροπολίτου Αθηνών Θεοφίλου Βλαχοπαπαδοπούλου (1862 ndash 1873) Πλέον συγκεκριμένως η ΙΣΕΕ στην συνεδρία τη 28η Ιουλίου 1873 επλήρωσε άνευ προσυνενοήσεως μετά της Πολιτείας τον Μητροπολιτικό Θρόνο προκρίνοντας ως νέον Πρόεδρον αυτής τον από Κερκύρας Αντώνιον Χαρτιάτην όπερ προυξένησε την αντίδραση της πολιτικής εξουσίας η οποία αρνήθηκε να εγκρίνει την ως άνω μετάθεση και οδήγησε στην παραίτηση του προταθέντος Αντωνίου από τον Μητροπολιτικό Θρόνο των Αθηνών Το ζήτημα ελύθη τον Μάϊο του 1874 όταν ο Αρχιεπίσκοπος Μεσσηνίας Προκόπιος Γεωργιάδης (1874 ndash 1889) απεδέχθη την μετάθεσή του στην Μητροπολιτική καθέδρα των Αθηνών Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 375 ndash 386 1213 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 117

270

απαρχή παρακμής εις τα της εκκλησίας και αιτία των εκκλησιαστικών σκανδάλων και διαιρέσεων της εποχής Και τούτο διότι στη σκέψη του Νικάνδρου η επαναφορά της βυζαντινής ιεραρχίας ως τρόπου εκκλησιαστικής διαρθρώσεως και διοικήσεως εν Ελλάδι συνίστατο α) στην έξαρση του ρόλου του επισκόπου Αθηνών έναντι των υπολοίπων αφού ούτος έλαβε τον τίτλο του Μητροπολίτου καθιστάμενος παραλλήλως ισόβιος Πρόεδρος της ΙΣΕΕ β) την διάκριση των laquoισοτίμωνraquo επισκόπων του ελληνικού Βασιλείου σε επισκόπους και Αρχιεπισκόπους γ) την μετονομασία της Ιεράς Συνόδου του Βασιλείου της Ελλάδος σε laquoἹερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςraquo και δ) την ευόδωση της πρακτικής του μεταθετού των επισκόπων Η σημασία της εν λόγω παρέμβασης έγκειται στο ότι ο αρθρογράφος δεν εξαντλείται στις ως άνω διαπιστώσεις αλλά καταθέτει και συγκεκριμένες προτάσεις για άρση του εκκλησιαστικού αδιεξόδου εντός πάντοτε του πλαισίου σκέψεως ενός συνεπούς αντιτομιστή και εκφραστή του εθνικοθρησκευτικού κρατικού ιδεώδους1214 Πέραν από την γνωστή πρότασή του για επαναφορά κατόπιν σχετικής νομοθετικής πρωτοβουλίας των εκκλησιαστικών πραγμάτων στο καθεστώς της Διακηρύξεως του 1833 ο Ζαννούβιος θα προτείνει α) την διεύρυνση του συνοδικού συστήματος με την προσθήκη υπό την ιδιότητα του έκτου (6) μέλους της Ιεράς Συνόδου εκπροσώπου τινός εκ του ιερατείου laquoδιότι ἀτοπώτατον ἐστιν ὁ ἀτυχής Πρεσβύτερος νά στερῆται ἀντιπροσώπων ἐν τῇ ἀνωτάτῃ ἐκκλησιαστικῇ ἀρχῇraquo1215 Θα πρέπει βεβαίως να τονισθεί ότι το ζήτημα της συμμετοχής στην Ιερά Σύνοδο και εκπροσώπου από το πρεσβυτέριο δεν ήταν νεοφανές Ὸπως πληροφορούμαστε σχετικώς από σχετική αναφορά στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια1216 ήδη από την περίοδο της Διακηρύξεως του 1833 ετέθη σε διαβούλευση η ως άνω πρόταση μέσα από κείμενο που εφιλοξενήθη στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (αρ 268) δίδοντας μαζί με σχετική μελέτη του Πρωτοσυγκέλλου της επισκοπής Αργολίδος Ευγενείου Διογενείδου (διά της οποίας υποστηριζόταν το ψευδεπίγραφον των αποστολικών κανόνων) την αφορμή στον Κωνσταντίνο Οικονόμο να συγγράψει σχετικό απαντητικό έργο με τίτλο laquoΠερί τῶν τριῶν ἱερατικῶν τῆς Ἐκκλησίας βαθμῶν ἐπιστολιμαία διατριβήraquo1217 Ο Οικονόμος μάλιστα προσέγγιζε την ως άνω προοπτική μέσα από ένα γενικότερο πρίσμα διαβλέποντας συντονισμένη από τους κύκλους των ριζοσπαστών διανοουμένων προσπάθεια για αναμόρφωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων διά της μεταφυτεύσεως στους κόλπους της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας καλβινικών εθίμων και πρακτικών με απώτερο σκοπό τον εξοβελισμό του επισκοπικού θεσμού και την αντικατάστασή του από την κοινωνία των πρεσβυτέρων με διοικητικές επί της Εκκλησίας αρμοδιότητες1218 Ὰλλωστε σχετικές απόψεις εναντίον της διευρυμένης δομής της Συνόδου που θα απαρτιζόταν από επισκόπους και εκπροσώπους του ιερατείου είχαν δει το φως της δημοσιότητος μέσα από άρθρο της laquoΕὐαγγελικῆς

1214 Α Νανάκη Εκκλησία Ὲθναρχούσα και Εθνική οπ σ 79 1215 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 1216 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΗrsquo οπ σ 760 1217 Οπ 1218 Κ Οικονόμου laquoΠερί τῶν τριῶν ἱερατικῶν τῆς Ἐκκλησίας βαθμῶνraquo οπ σ 3 Πρβλ Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 63

271

Σάλπιγγοςraquo της εποχής όπου γινόταν λόγος για αντικανονική προοπτική που απέπνεε άρωμα προτεσταντισμού1219 Η ιδιαιτερότητα της προτάσεως του Νικάνδρου έγκειται στο γεγονός ότι άν και απηχεί τα διαλαμβανόμενα σχετικώς στην Διακήρυξη του 1833 (θέσπιση θέσεως παρέδρων στην ΙΣΕΕ που θα λαμβάνονταν εκ των πρεσβυτέρων ή ιερομονάχων) επιφυλάσσει ωστόσο διαφορετικό περιεχόμενο στον ρόλο του συνοδικού εκπροσώπου του πρεσβυτερίου εκλαμβάνοντάς τον όχι ως πάρεδρον αλλά ως πλήρες μέλος ένα από τα έξι της ανωτάτης εν Ελλάδι εκκλησιαστικής αρχής Τούτο κατά την άποψή μας εντάσσεται στην γενικότερη προβληματική και αγωνία του κρητικού κληρικού για την καθυστερούμενη αναμόρφωση του κλήρου και την επίλυση των συσσωρευμένων προβλημάτων (οικονομικών μορφωτικών κα) που εξακολουθούσε το ιερατείο να αντιμετωπίζει και β) την ψήφιση νόμου με τον οποίο να καταργείται ο τίτλος του Αρχιεπισκόπου ούτως ώστε όλοι οι ιεράρχες της Εκκλησίας της Ελλάδος να τιτλοφορούνται επίσκοποι και να εξισώνονται μεταξύ των προς αποφυγήν τάσεων φιλαρχίας και προβολής εντός του σώματος της ιεραρχίας Στην προσπάθειά του να στηρίξει τις απόψεις του ο Νίκανδρος θα περιγράψει με μελανά χρώματα την μετά το 1852 επικρατήσασα εκκλησιαστική κατάσταση ομιλώντας περί εξαμβλωματικών φαινομένων και καταστάσεων υποκρισίας και επιπολαιότητος εις τα οποία ενεπλάκησαν όχι μόνον η ιεραρχία και ο κατώτερος κλήρος αλλά και αυτός ο ίδιος ο λαός προκαλώντας διαιρέσεις και διχόνοιες laquoοἱ ἐπίσκοποι ἡμῶν οἱ ἀνώτατοι οὗτοι Ἱεροφάνται τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας ἐξηντλήθησαν ἀνθυβριζόμενοι καί προπηλακιζόμενοι ἐν ἀλλήλοις μάλιστα ἐν ἐφημερίοις διά τί διότι ὁ εἷς ἐπιθυμῇ νά καταστῇ Μητροπολίτης˙ δ᾽ ἕτερος Ἀρχιεπίσκοπος˙ τό δέ χείριστον καί αὐτός ὁ λαός παρεξετράπη ληστρικῶς ἐπιζητῶν τόν δεῖνα ἤ δεῖνα καί οὕτω παρεισέφρησε καί ἕτερον σκάνδαλον τό τοῦ Τοπικισμοῦ ὅπερ μάλιστα κακά τῇ ἐκκλησίᾳ συνεπάξεταιraquo1220 Η περί το 1874 αντίδραση του κρητικού κληρικού στην παρείσφρυση φαινόμενων τοπικισμού κατά την διαδικασία πληρώσεως των αρχιερατικών θρόνων εντός της ελληνικής Επικράτειας αποτελεί μία ενδιαφέρουσα πτυχή των απόψεών του περί της διαρρυθμίσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων δεδομένου ότι η υποψηφιότητά του έξι χρόνια αργότερα (1880) για την κατάληψη του αρχιερατικού θρόνου της γενέτειράς του προεβλήθη από τους συντοπίτες του Το γεγονός ότι Νίκανδρος δεν κινητοποιήθηκε καταλλήλως προς την κατεύθυνση αυτή ίσως να αποτελεί απόρροια της εν λόγω τοποθετήσεώς του προτιμώντας να ακολουθήσει μία συνεπή στάση μεταξύ λόγων και έργων εν προκειμένω Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι ως άνω νεωτεριστικού περιεχομένου εκκλησιαστικές απόψεις του Ζαννουβίου άγνωστες στο ευρύ φιλοπατριαρχικό κοινό της Κρήτης συνετέλεσαν στη μη εκλογή του στον επισκοπικό θρόνο της Κυδωνίας καθώς στην μεγαλόνησο laquoἡ προβληματική τοῦ Νικάνδρου ἦταν ἄγνωστη ὅπως ἄγνωστες ἦταν καί οἱ προεκτάσεις της στόν ἐκκλησιαστικό καί στόν πολιτικό χῶροraquo1221

1219 C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία οπ σ 185 1220 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 118 1221 Α Νανάκη Το Επισκοπικό Ζήτημα οπ σ 88 ndash 89

272

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤrsquo

ΖΑΝΝΟΥΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΚΛΗΡΙΚΟΥ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ

Το τελευταίο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας αποτελεί συμπλήρωμα των όσων ελέχθησαν ανωτέρω σχετικά με τις εκκλησιαστικές απόψεις του Ζαννουβίου Στην παρούσα ενότητα θα παρουσιασθούν οι απόψεις του κρητικού κληρικού σε επί μέρους ζητήματα της εκκλησιαστικής ζωής τα οποία ευρέθησαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το βrsquo ήμισυ του 19ου αιώνα και αποτελούσαν συνάρτηση της εν γένει διοργανώσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων κατά την ίδια εποχή Η προσέγγιση τούτων θα μας επιτρέψει να σχηματίσουμε μία σφαιρικότερη εικόνα για την προσωπικότητα και την εκκλησιαστική αυτοσυνειδησία του Νικάνδρου

Η επίτευξη του ως άνω στόχου θα επιχειρηθεί να πραγματοποιηθεί μέσα από την εξέταση διαφόρων πτυχών της εκκλησιαστικής σκέψεως του συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας όπως αυτή απετυπώθη στις γραπτές τοποθετήσεις του για διάφορα ζητήματα της εποχής (το μισθολογικό ζήτημα του ι κλήρου η εκκλησιαστική εκπαίδευση και το συναφές ζήτημα της πολύπλευρης αναβάθμισης του ρόλου του ι κλήρου στην ελληνική κοινωνία το μεταθετόν των επισκόπων ο μοναχισμός το Βουλγαρικό Ζήτημα ως η τοποθέτηση του Νικάνδρου έναντι του Οικουμενικού Θρόνου και της εν Κρήτη Ορθοδόξου Ιεραρχίας) Το σχετικό υλικό αντλείται και πάλι από το βrsquo μέρος του Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Ζαννουβίου που συμπεριλαμβάνει και την σχετική αρθρογραφία του στον αθηναϊκό τύπο της εποχής με εκκλησιαστικό κυρίως περιεχόμενο

61 Η άποψη του Ζαννουβίου περί Εκκλησίας και ιερατείου Ο μοναχισμός στην αρθρογραφία του κρητικού κληρικού

Ως αφετηρία για την πραγμάτευση των πτυχών της εκκλησιαστικής σκέψεως του Ζαννουβίου που θα αναπτυχθούν στο παρόν κεφάλαιο θα πρέπει να εκληφθεί η περί Εκκλησίας αντίληψη του κρητικού κληρικού όπως αυτή εξεφράσθη στα συγγράμματα και τα άρθρα του Στο Γrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας επεσημάνθη ήδη ένας ορισμός του συγγραφέα της laquoἹερᾶς Κατηχήσε-ωςraquo που απέδιδε στην laquoορατή θρησκευτική κοινωνίαraquo1222 την Εκκλησία τον ρόλο του θεματοφύλακα της θεόθεν αποκαλυφθείσης θρησκείας Σε ένα προγενέστερο κατά 12 χρόνια άρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo το 1861 με τίτλο laquoὉ ἐν Ἑλλάδι κλῆροςraquo ο Νίκανδρος θα δώσει ένα ακόμη εξίσου προτεσταντικής αποχρώσεως ορισμό laquoἩ θρησκευτική κοινωνία ἤτοι ἡ ἐκκλησία εἶναι ἠθικῶς ἀναγκαία σκοπόν ἔχουσα τήν ἠθικήν τελείωσιν καί τήν μετά τοῦ Θεοῦ οἰκείωσιν τοῦ ἀνθρώπου διά τῆς περί Θεοῦ διδασκαλίαςraquo1223

1222 Βλ κεφάλαιο Γrsquo (σ 129) της παρούσης εργασίας 1223 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Αυγούστου 1861 οπ σ 2 Το εν λόγω άρθρο φέρει στο τέλος ως υπογραφή το σύμβολο του σταυρού Η προτίμηση του συγγραφέα για την δημοσίευση άρθρων του στην περι ου ο λόγος εφημερίδα οφείλεται στην πολιτική συγγένεια σκέψης δεδομένου ότι η laquoἘλπίςraquo αυτοπροσδιορίζεται ὡς laquoἐφημερίς τῶν ἀρχῶν τῆς Γrsquo Σεπτεμβρίουraquo Ο ίδιος ορισμός συναντάται τόσο στο κατηχητικό σύγγραμμα του κρητικού κληρικού (N Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 75 ndash 76) όσο και σε ιδιαίτερο φυλλάδιο που εξέδωσε εν προκειμένω (Του ιδίου Ανάλεκτα οπ σ 3) Μία υπόσημείωση του Κώδικα Αυτοβιογραφίας σε

273

Η προτεσταντικής υφής και αποχρώσεως επίδραση στην εκκλησιολογική σκέψη του Ζαννουβίου εν προκειμένω διαφαίνεται εκ του γεγονότος ότι και στους δύο ορισμούς που παρατίθενται περί Εκκλησίας τονίζεται με εμφαντικό τρόπο η έννοια της laquoκοινωνίαςraquo Ιδιαιτέρως δε όσον αφορά τον δεύτερο ορισμό η Εκκλησία περιχαρακώνεται σε ένα ηθικολογικού περιεχομένου πλαίσιο δράσης και αποστολής1224 χωρίς καμία υποψία για την οντολογική της προοπτική και διάσταση Δεν είναι άλλωστε τυχαία η έμφαση που κατά τον ίδιο ορισμό αποδίδεται στον ρόλο του λόγου και της διδασκαλίας ως προσδιοριστικών σταθερών της εκκλησιαστικής λειτουργίας χωρίς ταυτοχρόνως να αποδίδεται η δέουσα σημασία στον αντίστοιχο των μυστηρίων1225 Ο Ζαννούβιος ήδη άλλωστε από το 1858 διά μέσου του λειτουργικού συγγράμματός του ετόνισε ότι το κήρυγμα κατά την Θείαν Λειτουργίαν laquoεἶναι τό οὐσιωδέστερον μέρος τῆς προσευχῆςraquo1226 Παρά ταύτα η προσπάθεια που καταβάλλει ο κρητικός κληρικός για να ορίσει την Εκκλησία δηλώνει εγκλωβισμό στον σχολαστικό τρόπο σκέψης και άγνοια της μεθοδολογίας της πατερικής θεολογίας που απέφευγε συστηματικά να δώσει ορισμούς περί Εκκλησίας καθώς αυτή περιορίσθη στην προσέγγιση του μυστηρίου της Εκκλησίας διά της χρήσεως εικόνων και βοηθητικών όρων1227

Μία υποσημείωση του φυλλαδίου που εξέδωσε ο κρητικός κληρικός με τίτλο laquoΑνάλεκταraquo σύμφωνα με την οποία ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στον ορισμό περί Εκκλησίας παραπέμπει σε σύγγραμμα του καθηγητού του Κ Κοντογόνη θα μπορούσε να ενσπείρει υποψίες ότι ο Νίκανδρος τελούσε υπό την επίδραση της εκκλησιολογικής σκέψεως του ως άνω καθηγητού Η εξέταση

άρθρο του Νικάνδρου περί του πολιτεύματος της Εκκλησίας της Ελλάδος στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo την περίοδο μεταξύ Οκτώβριου ndash Νομβρίου 1863 σύμφωνα με την οποία laquoΤαῦτα ἐν φυλλαδίῳ μετατυπώσας ὑπό τόν τίτλον Ἡ ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος καί ἡ ἀναμόρφωσις τοῦ κλήρου διένειμα εἰς τούς Βουλευτάς τῆς αrsquo Συνόδου τῆς Αrsquo Περιόδου προγράψας lsquorsquoἐπειδή κατά τήν παροῦσαν Βουλευτικήν Σύνοδον Νέος Καταστατικός τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος νόμος ψηφισθήσεται καθυποβάλλομεν τῇ Βουλῇ τοῦ ἔθνους τά ἐν τῇ ἐφημερίδι lsquorsquoἡ Αθηνᾶrsquorsquo περί τούτου προεκδοθένταrsquorsquo τῇ δέ 22 Μαρτ 1867 ἐτυπώθη νόμου σχέδιον ὑπό τοῦ Ὑπουρ Χριστοπούλου περί συστάσεως ἐκκλ ταμείου καί μισθοδοσίας τοῦ κλήρουraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ως άνω φυλλάδιο που έχουμε υπ᾽ όψιν (Ανάλεκτα) αποτελεί επανέκδοση εκείνου που κατά το 1863 συνετάχθη και εδημοσιεύθη για τον ανωτέρω σκοπόν Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για επαναδημοσίευση σε ένα σώμα τεσσάρων από τα πλέον σημαντικά άρθρα του Νικάνδρου σε εφημερίδες της εποχής α) laquoἩ ἀναμόρφωσις τοῦ κλήρουraquo εφημ laquoἈθηνᾶraquo 26 Οκτωβρίου 1859 οπ β) εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Αυγούστου 1861 οπ β) η τριλογία των άρθρων με τίτλο laquoΤό πολίτευμα τῆς Καθόλου Ἐκκλησίαςraquo εφημ laquoἈθηνᾶraquo 29 Οκτωβρίου 1 και 4 Νοεμβρίου 1863 οπ και γ) laquoΗ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ Βλ σ 196 της παρούσης εργασίας 1224 Περί της Εκκλησίας ως δύναμης ηθικής και πνευματικής βλ Ε Κωσταρίδου Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησίαhellip οπ σ 17 ndash 24 Αν και η ανάλυση του Κωσταρίδου εν προκειμένω αφορά κυρίως την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας ωστόσο εμφανίζει αρκετά κοινά σημεία με τις αντίστοιχες θέσεις του Ζαννουβίου περί του ρόλου της Εκκλησίας κατά την αυτή περίοδο όπως αυτές εξεφράσθησαν σε άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ Σε κάθε περίπτωση η ως άνω αντίληψη για τον ρόλο της Εκκλησίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας αποτελεί στην σκέψη του Νικάνδρου την βάση για την διαιώνιση της εξ απόψεως ηθικής ευεργετικής παρουσίας της και μέτα την σύσταση του ελεύθερου ελληνικού κράτους 1225 Η ορθόδοξη θεώρηση ομιλεί περί της αχώριστης τριπλής εξουσίας της διδασκαλίας της ιερουργίας και της ποιμαντικής ευθύνης χωρίς να διασπάται ο οργανικός δεσμός και η αλληλουχία μεταξύ τούτων Η αποκλειστική επίρριψη της μέριμνας στο κήρυγμα του θείου λόγου υπήρξε σε κάθε περίπτωση χαρακτηριστικό γνώρισμα του Προτεσταντισμού Δ Τσελεγγίδη Δυτική Θεολογία και Πνευματικότητα οπ σ 42 1226 Ν Ζαννουβίου Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν οπ σ 23 Σημειωτέον ότι με τον όρο laquoπροσευχήraquo ο κρητικός κληρικός περιέγραφε σύνολον το μυστήριον της Θείας Ευχαριστίας επισύροντας την επικριτική στάση της ΙΣΕΕ εν προκειμένω 1227 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo οπ σ 354

274

ωστόσο της άποψης του Κοντογόνη περί Εκκλησίας κινείται σε διαφορετική τροχιά δεδομένου του ορισμού που εν προκειμένω υιοθετούσε ο τελευταίος laquoἘκκλησία εἶναι ἄθροισμα ἀνθρώπων μίαν καί τήν αὐτήν ὀρθόδοξον εἰς Χριστόν πίστιν ὁμολογούντων οἵτινες συνημμένοι ὄντες διά τῆς μετοχῆς τῶν αὐτῶν μυστηρίων διατελοῦσιν ὑπό τήν πνευματικήν κυβέρνησιν νομίμων ποιμένων κεφαλήν ἐχόντων τόν Ἰησοῦν Χριστόνraquo1228

Για τον Ζαννούβιο ο ορισμός περί Εκκλησίας αποτελεί την βάση για την θεώρηση ενός συναφούς ζητήματος που άπτεται της ανεξιθρησκείας εν γένει Κινούμενος μέσα σε ένα εξαιρετικά συγκρητιστικό τρόπο αντιλήψεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων ο κρητικός κληρικός θα συμπεράνει ότι laquoἐπειδή πᾶσαι αἱ θρησκευτικαί κοινωνίαι ὅσον καί ἄν διαφέρωσι κατά τε τό δόγμα καί τήν λατρείαν πρός τόν αὐτόν σκοπόν σκοπεύουσι τήν ἠθικήν τελείωσιν καί τήν μετά τοῦ Θεοῦ οἰκείωσιν τοῦ ἀνθρώπου διά τοῦτο ὀφείλει ἕκαστος να ἦναι ἀνεξίθρησκοςraquo1229 Το ως άνω συμπέρασμα διασώζεται μόνο στο κατηχητικό σύγγραμμα του Νικάνδρου και όχι στα λοιπά πονήματά του

Η εξ ορθοδόξου πλευράς υποτυπώδης εκκλησιολογική σκέψη του κρητικού κληρικού πιστοποιείται και από την αρίθμηση που ακολουθεί στο ζήτημα των καθηκόντων του ιερατείου προηγούνται τα διδακτικά1230 τα σχετιζόμενα με την διδασκαλία περί των ανοθεύτων και καθαρών θρησκευτικών αληθειών της πίστεως και έπονται τα ιεροτελεστικά η εκτέλεση δηλαδή των εκκλησιαστικών ιεροπραξιών και η ρύθμιση της θρησκευτικής λατρείας1231 Η εν λόγω ιεράρχηση θα πρέπει να αποδοθεί σε επίδραση επί της σκέψεως του κρητικού κληρικού εκ της σχετικής προτεσταντικής αντιλήψεως σύμφωνα με την οποία ο λογος ετέθη σε πρώτη μοίρα και τα μυστήρια σε δεύτερη καθώς αυτή η laquoθεώρηση ήλθε ως φυσικό επακόλουθο πρώτα της απόρριψης της Παράδοσης (και τα μυστήρια αναπτύχθηκαν συστηματικότερα στην Παράδοση) και ύστερα της θεώρησης της Γραφής ως μοναδικής πηγής της Αποκάλυψηςraquo1232

Βεβαίως η προτεραιότητα αυτή αποτελούσε μία αναγκαιότητα της εποχής εξαιτίας της ιστορικής ιδιαιτερότητας της εν Ελλάδι Εκκλησίας και της πνευματικής αμαθείας και καταπτώσεως του ελληνικού λαού όπερ συνέτεινε στην προ της Επαναστάσεως του 21 απεμπόλιση του ιερού κηρύγματος από το επίκεντρο της λειτουργικής ζωής και της ποιμαντικής διακονίας της Εκκλησίας1233 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι στην συνείδηση του Νικάνδρου

1228 Κ Κοντογόνη Εκκλησιαστική Ιστορία έκδ βrsquo οπ σ 1 Θα πρέπει εξ ετέρου να λεχθεί ότι ο Ζαννούβιος κατά τον χρόνο που εξέδιδε το περί ου ο λόγος φυλλάδιο Ανάλεκτα (1876) είχε υπόψιν του τη αrsquo ἐκδοση του εν λόγω συγγράμματος του Κοντογόνη (1866) το οποίο δεν κατέστη δυνατόν να ευρεθεί Σε κάθε περίπτωση η βrsquo έκδοση (1876) κατά δήλωση του συγγραφέα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας αποτελεί εκτεταμένη μορφή της αrsquo Ὰλλωστε όταν ό Ζαννούβιος προέβαινε στην δημοσίευση του ως άνω άρθρου στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo (1861) δεν είχε ακόμη δει το φως της δημοσιότητος η αrsquo έκδοση της Εκκλησιαστικής Ιστορίας (1866) 1229 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 83 1230 Την ίδια άποψη υπεστήριζε και ο Χρήστος Ανδρούτσος θεωρώντας ότι laquoτήν κύρια ἰδιότητα τοῦ κλήρου ἀποτελεῖ ἡ διδακτικότης αὐτοῦ (ἱεραποστολή κατήχησις κήρυγμα ἀπ ἄμβωνος)raquo Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 75 1231 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Αυγούστου 1861 οπ 1232 Α Νικολαΐδη Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας οπ σ 187 Ὸπως άλλωστε έγινε φανερό προηγουμένως ανάλογη υπήρξε και η στάση του Νικάνδρου στο ζήτημα της ιεράς Παραδόσης και της Αγίας Γραφής με εκείνη του προτεσταντικού κόσμου 1233 Α Αλιβιζάτου Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία οπ σ 81

275

ο ι κλήρος αποτελεί ή πρέπει να καταστεί laquoἡ ὑψίστη καί σεβαστοτάτη τάξις τῆς ἀνθρωπότητοςraquo1234

Ο Νίκανδρος αν και δέχεται την τριμερή διάκριση του ιερατικού λειτουργήματος (επίσκοπος ndash πρεσβύτερος ndash διάκονος) σύμφωνα με την παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας ωστόσο επισημαίνει ότι laquoἐπίσκοπος καί πρεσβύτερος πλῆρες ἀμφότεροι τό τῆς ἱερωσύνης μυστήριον ἔχουσιraquo1235 επικαλούμενος σχετική άποψη του ιερού Χρυσοστόμου1236 η οποία αναφέροται στα διακριτικά γνωρίσματα του επισκοπικού αξιώματος όπως η μετάδοση του μυστηρίου της ιερωσύνης η τελετή του χρίσματος και τα εγκαίνια των ι ναών Η εν λόγω αναφορά του Νικάνδρου στην εκκλησιαστική πρακτική των πρώτων χριστιανικών αιώνων πριν από την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του ρωμαϊκού κράτους δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο γεγονός Αντιθέτως συνιστά τον πυρήνα της υπό την προτεσταντικήν επιρροήν τελούσης σκέψεώς του που θα επαναληφθεί και σε ζητήματα διοικητικής φύσεως και οργανώσεως της Εκκλησίας (πχ στην ενότητα περί ελλαδικού Αυτοκεφάλου) όπερ μαρτυρά την συμπόρευσή του με τις αντίστοιχες απόψεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη

Στο ζήτημα της εκλογής των επισκόπων ο κρητικός κληρικός θα ταχθεί εναντίον της ισχύουσας κατά την εποχή εκείνη πρακτικής η οποία συνίστατο στην προβολή τριών υποψηφίων από την ΙΣΕΕ και την επιλογή του εκάστοτε επισκόπου από την βασιλική εξουσία1237 Θα αντιπροτείνει μάλιστα την επαναφορά του μοντέλου που ίσχυε κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες με την ενεργό συμμετοχή του πιστού λαού στην διαδικασία εκλογής των ποιμένων του με τον τελευταίο λόγο ωστόσο να αποδίδεται και πάλι στην πολιτική εξουσία Η ριζοσπαστικότητα της προτάσεώς του έγκειται στο γεγονός ότι αυτή εμπεριέχει την κατάργηση του τριπροσώπου διά της εκ των προτέρων συμφωνίας σε ένα και το αυτό πρόσωπο laquoἡ προβολή τῶν Ἐπισκόπων νά ἀποδοθῇ ὥσπερ τῶν Πρεσβυτέρων πάλιν εἰς τόν λαόν ἕκαστος Νομός νά προβάλληται δι᾽ ἀναφορᾶς εἰς τήν Ἱεράν Σύνοδον ἕνα καί μόνον ὑποψήφιον ἡ δέ πρός τό Ὑπουργεῖον εἰς ἔγκρισινraquo1238 Η εν λόγω πρόταση κατ᾽ αυτόν εβασίζετο στον τρόπο της εκλογής των πρεσβυτέρων Εκλαμβάνοντας τον τελευταίο ως μοντέλο για την εκλογή και των επισκόπων ο Νίκανδρος επικαλείται την πρακτική της δι᾽ αναφοράς αιτήσεως εκάστης ενορίας της ελληνικής Ανατολικής Εκκλησίας προς τον επιχώριο επίσκοπο για την προχείριση του εκλεκτού αυτής ως εφημερίου1239 1234 Στην διαπίστωση αυτή στηρίζεται και η έμφαση που όπως θα ειπωθεί κατωτέρω ο Ζαννούβιος απέδιδε σε δύο συναφείς πτυχές το μισθολογικό ζήτημα και την επιλογή για το ιερατικό λειτούργημα υποψηφίων κληρικών με αποδεδειγμένη διανοητική ανάπτυξη και ικανότητα Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 4 1235 Του ιδίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 76 ndash 77 1236 Πρόκειται για απόσπασμα εκ της ΙΑrsquo Ομιλίας του ι Χρυσοστόμου εις την προς Τιμοθεον Αrsquo όπου γίνεται λόγος για την υπεροχή των επισκόπων έναντι των πρεσβυτέρων μόνον εις το σημείον της τελέσεως των χειροτονιών 1237 Ο ως άνω τρόπος εκλογής των επισκόπων περιεγράφεται στο Τμήμα Βrsquo Ὰρθρο 3 του Νόμου Σrsquo του 1852 Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 253 1238 Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 23 Λαμβάνοντας υπόψιν το γεγονός της προβολής της υποψηφιότητός του από τους συντοπίτες του για την πλήρωση της επισκοπής Κυδωνίας και Αποκορώνου το 1880 θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ως άνω πρόταση αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση ιδιοτελών στόχων και σκοπιμοτήτων από πλευράς Ζαννουβίου Το γεγονός ωστόσο ότι η εν λόγω πρόταση είδε το φως της δημοσιότητας το 1876 τέσσερα δηλαδή έτη πριν από την πρόκληση του Επισκοπικού Ζητήματος στην Κρήτη ενισχύει την αίσθηση ότι αυτή αποτελούσε πάγια θέση του κρητικού κληρικού χωρίς να εντάσσεται σε οποιαδήποτε προσπάθεια για την εξυπηρέτηση προσωπικών σκοπιμοτήτων 1239 Οπ σ 11

276

Η υποτυπώδης εκκλησιολογική σκέψη του κρητικού κληρικού καταφαίνεται και εκ της αντιλήψεως του Νικάνδρου σχετικά προς το λαϊκόν στοιχείον της Εκκλησίας το οποίον θεωρούσε ως laquoἀκροατάς τῆς θρησκευτικῆς διδασκαλίας καί συμμετόχους εἰς τήν πρός τόν Θεόν λατρείανraquo1240 Χρησιμοποιώντας μία άκρως ενδεικτική ορολογία (laquoθρησκευτικά καθήκονταraquo) σχετικώς προς τα καθήκοντα των λαϊκών θα απαριθμήσει τα κάτωθι α) το βαθύτατο σέβας προς την θρησκεία β) την πρόθυμη μετάληψη της δημόσιας θρησκευτικής λατρείας και γ) την πρόθυμη (οικονομική) συνεισφορά των για τη αξιοπρεπή διατήρηση του κλήρου1241 Είναι προφανές ότι διά της αναφοράς του αυτής ο Ζαννούβιος αποδεχόταν και συνέπραττε διά της γραφίδος του στον σιωπηρό εκπροτεσταντισμό της λαϊκής ευσέβειας κατά τον 19ο αιώνα που έθιζε τους πιστούς στο να θεωρούν την εκκλησιαστική των ύπαρξη να εξαντλείται στα θρησκευτικά καθήκοντα τα οποία τοποθετούνταν παράλληλα με τις λοιπές υποχρεώσεις των σε άλλους τομείς του κοινωνικού βίου (εκκοσμίκευση)1242

Με μία σειρά τοποθετήσεών του στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών ο τελών υπό την επιρροή του συνδρόμου του εξευρωπαϊσμού1243 Ζαννούβιος θα δηλώσει την αποστροφή του προς το μοναχικό ιδεώδες1244 το οποίον σημειωτέον απετέλεσε τον laquoπρώτο στόχοraquo1245 της βαυαρικής Αντιβασιλείας στην προσπάθεια να επιτευχθεί ο εκδυτικισμός του νεοσύστατου ελληνικού κράτους1246 Ὴδη στο Αlsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας διεφάνη η επιφυλακτική στάση του κρητικού κληρικού έναντι πρακτικών που συναντούνταν σε μοναστικά περιβάλλοντα όπως η μετονομασία των νέων μοναχών κατά την μοναχική κουρά1247 1240 Ν Ζαννουβίου Ιερά Κατήχησις οπ σ 80 1241 Του ιδίου Ανάλεκτα οπ σ 4 ndash 5 1242 Γ Μεταλληνού Παράδοση και αλλοτρίωση οπ σ 221 1243 Σύμφωνα με τον π Γεώργιο Μεταλληνό ο αντιμοναχικός και αντιεκκλησιαστικός οίστρος των διενεργησάντων την απογύμνωση των εν Ελλάδι Μονών κρατικών οργάνων της βαυαροκρατίας οφείλονταν στο σύνδρομο του εξευρωπαϊσμού του ελληνικού κράτους Για την πραγμάτωση του σκοπού τούτου που θα οδηγούσε στην δυτικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας ο ισχυρός σύνδεσμος του ορθόδοξου μοναχισμού με το ελληνικό έθνος αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα που έπρεπε να διαλυθεί μέσα από την σταδιακή μεταρρύθμιση και αλλοίωση της Ορθοδόξου Εκκλησίας κατά τα προτεσταντικά ndash καλβινικά πρότυπα Του ιδίου Ελληνισμός μετέωρος οπ σ 87 ndash 92 1244 Για μία σύντομη επισκόπηση του μοναχισμού σε Ανατολή και Δύση βλ α) Γ Μαντζαρίδη Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού οπ σ 101 ndash 110 και β) Φ Ιωαννίδη Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής Εμπειρίας οπ σ 181 ndash 213 1245 C Frazee Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησίαhellip οπ σ 155 1246 Ὰκρως κατατοπιστικό επί του θέματος τυγχάνει σχετικό άρθρο του π Γεωργίου Μεταλληνού Στο πλαίσιο της νέας κοσμοθεωρίας και του νέου ανθρωπολογικού προτύπου του διαφωτισμού όπου ο Ουμανισμός αποβαίνει η νέα θρησκεία για τον άνθρωπο του 19ου αιώνα και εξωβελίζεται κάθε έννοια θεονομίας και θεοκεντρικότητας η προσπάθεια του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους για να επιτύχει τον εξευρωπαϊσμό του με σκοπό την πρόοδο και τον εκσυγχρονισμό του διήρχετο μέσα από την δυτικοποίηση της Εκκλησίας Πέραν από το ελλαδικό Αυτοκέφαλο που συνιστά την κορύφωση της επιβαλλόμενης έξωθεν δυτικότροπης αναδιάρθρωσης σύνολης της ενδοελλαδικής πραγματικότητας το πνεύμα της ενδοκοσμικότητας θα εισέλθει και στο ίδιο το μοναστικό περιβάλλον με την αναζήτηση της μοναχικής καταξίωσης μέσα πό μία ενεργότερη συμμετοχή στα πράγματα της κοινωνίας και του κόσμου Το φαινόμενο τούτο θα εκφραστεί μέσα από laquoδύο διεκδικήσεις α) διορισμού των μοναχών σε θέσεις εφημερίων ενοριακών ναών (ενδοκοσμικός κομφορμισμός) και β) επίδοσης στο επάγγελμα του καθηγητή θρησκευτικών αυτονομημένου από την εκκλησιαστική διοίκηση και ενταγμένου στις στοχοθεσίες του πολιτειακού οργανισμού (ζήτηση ενδοκοσμικής καταξίωσης)raquo Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το ότι ο μοναχισμός όπως τονίζεται σχετικώς στα όρια της εθναρχίας και του ελληνικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα ευρίσκεται σε laquoκρίσηraquo και laquoκατάπτωσηraquo καθώς ποσοτικά παρουσιάζει συρρίκνωση σε σχέση με το παρελθόν όπερ αποδίδεται στις νέες κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος και την εισβολή του laquoαντιμοναχικούraquo ευρωπαϊκού πνεύματος στην ελληνική κοινωνία Γ Μεταλληνού laquoΟ Ελλαδικός Μοναχισμός τον 19ο αιώναraquo την 11102007 στην ιστοσελίδα httporthodoxipisti-3blogspotcom20100119html 1247 Βλ κεφάλαιο Αrsquo της παρούσης εργασίας σ 17 - 18

277

Σε ένα από τα πρώτα δημοσιεύματά του στον αθηναϊκό τύπο και συγκεκριμένα στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιούλιο του 1857 ο νεαρός τότε διάκονος θα ασκήσει για πρώτη φορά με τόσο έντονο και σαφή τρόπο κριτική εναντίον των μοναχών χρησημοποιώντας βαρύτατες εκφράσεις laquoοὐ μόνον περί τῶν πτωχῶν πολύ δέ ὁλιγώτερον περί τῆς Παιδείας οἱ ἐχθροί τῆς ἀνθρωπότητος φροντίζουσιν ἤ περί ἑαυτῶν καί δι᾽ ἑαυτούς μόνον ζῶντες οἱ κηφήνες ἐκ τῶν ἰδρώτων τοῦ πτωχοῦ λαοῦraquo1248 Ὲχοντας προφανώς στο πίσω μέρος του μυαλού του τις εμπειρίες (προσωπικές πικρίες και θλίψεις) από τις δυσκολίες που συνάντησε στην Μονή της μετανοίας του αναφορικώς με το ζήτημα της μετεκπαίδευσής του ο κρητικός κληρικός θα προτείνει στην Πολιτεία ως κίνηση που θα συμβάλλει στην εξύψωση του ιερατικού λριτουργήματος και στην εξάλειψη νοσηρών φαινομένων στους μοναστικούς κύκλους την μετατροπή των μονών σε ιερατικές σχολές που θα συντηρούνται από την μοναστηριακή περιουσία εκάστης εξ αυτών

Θα πει χαρακτηριστικά ο Νίκανδρος laquoτά δέ Κηφηνεῖα ταῦτα εἰς Σχολάς Ἱερατικάς νά μεταποιήσῃ κτήματα πολλά ἕκαστον τούτων πρός διατηρήσιν ἔχον Διότι τῇ Παιδείᾳ καί μόνῃ τῇ Παιδείᾳ ὁ μέν κλῆρος τό ἀπολεσθέν σέβας ἀναλήψεται ἡ δέ ἀλήθεια τά Σιμωνιακά ταῦτα τῶν ἀμαθῶν ἐφευρήματα μακράν αὐτῆς ἀπεσοβήσειraquo1249 Οι εν λόγω τοποθετήσεις του Ζαννουβίου θα πρέπει να συνδεθούν με την εκτίμησή του περί κακοδιαχειρήσεως της μοναστηριακής περιουσίας από τους επισκόπους Η άποψή του αυτή διασώζεται σε υποσημείωση άρθρου του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (6η Απριλίου 1863) laquoΑἱ Μοναί σήμερον εἰσί τιμάριον τοῖς ἐπισκόποις καί τοῖς προκρίτοις οὗτοι διανειμάμενοι κατασπαταλῶσι τάς μεγάλας τούτων περιουσίαςraquo1250

Οι ως άνω απόψεις του Ζαννουβίου εμφανίζουν κοινά σημεία επαφής με τις αντίστοιχες τοποθετήσεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη Οι δύο κληρικοί ταυτιζόνταν εν πολλοίς ως προς τις εκτιμήσεις του Νικάνδρου όσον αφορά α) την διάσταση που επικρατούσε μεταξύ μοναχικών αρετών-ιδεωδών και καθημερινής πρακτικής των μοναχών και β) την αλυσιτελή και επιβλαβή χρήση της μοναστηριακής περιουσίας για την οποία ο Φαρμακίδης διατυπώνει τις παρατηρήσεις του μέσα από ένα ακφραφνώς εθνικού περιεχομένου πρίσμα Η πλέον σημαντική πτυχή σύγκλισης μεταξύ των δύο αφορούσε την απόδοση της αρμοδιότητας για την ρύθμιση των διοικητικών διαχειριστικών και οικονομικών θεμάτων των ι Μονών στην Πολιτεία Θα πρέπει βεβαίως να λεχθεί ότι ο εμπνευστής του ελλαδικού Αυτοκεφάλου επικαλούμενος την πρακτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων και της ρωσικής πολιτικής του Μεγάλου Πέτρου προέβαινε σε διάκριση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής διοικήσεως εν προκειμένω αποδίδοντας την μεν πρώτη στην αρμόδια εκκλησιαστική αρχή ενώ την δεύτερη στην Πολιτεία

Πλέον συγκεκριμένως ο Φαρμακίδης φρονούσε ότι laquoἡ ἐσωτερική (διοίκησις) ἰδιάζει ἐξαιρέτως τῇ ἐκκλησίᾳ εἶναι ἔργον τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς Ἡ δέ ἐξωτερική ἤτοι ἡ διοίκησις ἡ οἰκονομία καί διαχείρησις τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας εἶναι ἔργον τῆς κοσμικῆς ἀρχῆςraquo1251 Εκκινώντας από την προτεραιότητα που απέδιδε στους πολιτειακούς νόμους έναντι των 1248 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 44 Το υπό θεώρησιν άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να ευρεθεί στην ημερομηνία (29η Ιουλίου 1857) που δηλώνεται στον Κώδικα καθώς τα φύλλα της εφημερίδας laquoἈθηνᾶraquo μεταξύ της 24ης (Τετάρτη) και της 31ης (Τετάρτη) Ιουλίου δεν έχουν φωτογραφηθεί 1249 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 1250 Οπ σ 83 1251 Θ Φαρμακίδου Συνοδικός Τόμος οπ σ 563

278

εκκλησιαστικών κανόνων ετόνιζε όλως ιδιαιτέρως την ανάγκη να ληφθεί πρόνοια περί των μοναστηριακών ζητημάτων υπό της Πολιτείας διά της εκδόσεως ειδικού νόμου αρνούμενος την εμπλοκή της Εκκλησίας εν προκειμένω μέσω της εξαπολύσεως σχετικών κονονισμών Και τούτο διότι φρονούσε ότι η μοναστηριακή περιουσία laquoδέν χρησιμεύει πρός τι κοινόν καλόν καί ὠφέλιμονmiddot πρός πᾶν ἄλλο χρησιμεύει ὄχι ὅμως ποτέ καί πρός ἐθνικόν καλόνraquo1252

Από την πλευρά του ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στο πλαίσιο της κριτικής που ήσκησε στα προβλεπόμενα σχετικώς υπό της επταμελούς Επιτροπής του 1833 που συνεστάθη με σκοπό την αναδιοργάνωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων υπό την εποπτεία της Αντιβασιλείας θα κάνει λόγο για βίαιο σφετερισμό της μοναστηριακής εξουσίας ενώ θα συσχετίσει την πολιτική της Αντιβασιλείας εν προκειμένω με άρθρο της εφημερίδας laquoἈθηνᾶraquo που απέδιδε στον Φαρμακίδη όπου αναπτύσσονται αντιμοναχικές απόψεις Στο άρθρο αυτό διετυπώθη σύμφωνα τον Οικονόμο η άποψη ότι κατά την χριστιανική θρησκεία δεν απαιτούνται μοναχοί καθώς ο μοναχισμός δεν είναι δημιούργημα των Αποστόλων ούτε κατά τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες ήταν γνωστός στους χριστιανούς της εποχής εκείνης1253

Αντίθετη προς εκείνη του Φαρμακίδη και των ομοϊδεατών του γνώμη επί του θέματος διετύπωσε ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με ειδίκευση στον Πολιτικό Κώδικα της Γαλλίας Γεώργιος Μαυροκορδάτος Στην προσπάθειά του να αναιρέσει τις σχετικές απόψεις του Φαρμακίδη επεσήμανε ότι το δικαίωμα της διαχειρήσεως και διοικήσεως της μοναστηριακής περιουσίας ανήκε στην Εκκλησία και επ᾽ ουδενί λόγω στην Πολιτεία Υπονοώντας τις πολιτικές ενέργειες και τις επακόλουθες νομοθετικές πρωτοβουλίες της βαυαρικής μοναρχίας επί του θέματος θα επιχειρήσει να περιγράψει τα όρια παρεμβάσεως της Πολιτείας λέγοντας χαρακτηριστικά laquoοὐ τῇ πολιτείᾳ ἀπόκειται τό διαλύειν μοναστήρια τό ἀπαλλοτριοῦν μοναστηριακήν περιουσίαν κινητήν ἤ ακίνητον τό τάς μοναζούσας προσκαλεῖν καί παρακινεῖν ὅπως τό μοναστικόν βίον ἀποθέμεναι τά ἐγκόσμια ἀσπάσωνται γάμου κοινωνίαν ἐλόμεναι τό λαϊκούς ἰδιοκτήτας Ἐκκλησιῶν καί μοναστηρίων καθιστᾷν τό ἐπιτρέπειν ταῖς μέν Ἐκκλησίαις ἐπιτροπεύειν τούς ποιουμένους τόν οἶκον τοῦ Κυρίου οἴκον ἐμπορίου τά δέ μοναστήρια μή εἶναι κοινόβια ἀλλ᾽ ἰδιόρυθμα καί τούς μοναχούς ἰδίαν κεκτῆσθαι περιουσίανraquo1254 Για να στηρίξει την άποψή του ότι ο επίσκοπος εκάστης περιοχής τυγχάνει ο αποκλειστικώς υπεύθυνος επί του θέματος ο Μαυροκορδάτος θα επικαλεσθεί μάλιστα στο περιεχόμενο πλειάδος σχετικών αποστολικών και συνοδικών ιερών κανόνων της Εκκλησίας

Η πλέον συστηματική και εκτενής έκθεση των απόψεων του Νικάνδρου Ζαννουβίου επί του θέματος θα πραγματοποιηθεί τον Οκτώβριο του 1863 μέσα από την δημοσίευση στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo του προμνημονευθέντος άρθρου του με τίτλο laquoΤό πολίτευμα τῆς Καθόλου Ἐκκλησίαςraquo Πρωτίστως η αντίθεση του κρητικού κληρικού προς τον μοναχισμό σχετίζεται άμεσα με την θεώρηση του τελευταίου ως μίας από τις δύο ουσιώδεις αιτίες που μαζί με τον ρωμαϊσμό συνέτεινε στην εισαγωγή εντός του εκκλησιαστικού στίβου διαβρωτικών περί

1252 Οπ σ 565 1253 Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 86 288 - 289 1254 Γ Μαυροκορδάτου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 153 ndash 154 Την ίδια άποψη ασπαζόταν και ο Χρήστος Ανδρούτσος Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 66

279

της ενότητας της Εκκλησίας φαινομένων όπως τα σχίσματα και ο δεσποτισμός1255

Στο εν λόγω άρθρο ο Νίκανδρος στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει τις απόψεις του προβαίνει σε μία ιστορική αναδρομή περί της συστάσεως του μοναχισμού σε Ανατολή και Δύση αποδίδοντας την γένεσή του σε Παχώμιο και Βενέδικτο αντιστοίχως Τοιουτοτρόπως επιχειρεί να αναιρέσει την άποψη ότι το μοναχικό ιδεώδες υπήρξε αποστολικό θέσπισμα από τα πρώτα βήματα του χριστιανισμού επί της γης Επιπλέον ο κρητικός κληρικός αντιπαραθέτει την αρχική αποστολή του μοναχισμού που κατ᾽ αυτόν συνίστατο στην εκτέλεση έργων αγαθοποιίας και την ανάδειξη των μονών σε εκπαιδευτικά καταστήματα με την αλλοίωση που επήλθε στην Ανατολή κατά την περίοδο της βυζαντινής εποχής laquoἈλλ᾽ οἱ μέν περί τόν Βενέδικτον μοναχοί εἰς τήν ἐκμάθησιν τῆς παλαιᾶς φιλολογίας ἐγκύψαντες καί τά συγγράμματα αὐτῆς ἀντιγράφοντες μνήμην αΐδιον ἐν τῇ Ἱστορίᾳ τῶν Γραμμάτων ἀνεκτήσαντοmiddot οἱ δέ περί τόν Παχώμιον ὅλως ἀντίθετον βαδίσαντες εἰς ὑμνογραφίαν ἐπεδόθησαν καί τά ἐν μεμβράναις τῶν προγόνων συγγράμματα ξέοντες τά ἐξαμβλώματα αὐτῶν ἐνέγραφονmiddot μεγίστης οὕτως ἐθνικῆς ζημίας αἴτιοι γενόμενοι καί ἑαυτοῖς μῶμον ἀνεξίτηλον προστρίψαντεςraquo1256 Η ερμηνεία αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει στην σκέψη ότι ο Νίκανδρος θα ευνοούσε την συνέχιση της μοναστικής ζωής υπό τας ανωτέρω προϋποθέσεις της δυτικής εκκλησιαστικής ζωής Τούτο όμως φαίνεται να μην ευσταθεί δεδομένης της γενικότερης ιδεολογικής αντίθεσης του αρθρογράφου προς την Δυτική Εκκλησία ως και της εν γένει αποστροφής του προς τον μοναχισμό Επιπλέον επικρίνεται η κατά τον Δrsquo αιώνα έλευση του μοναχισμού στις πόλεις γεγονός που κατά τον κρητικό αρθρογράφο συνετέλεσε τα μέγιστα στην καταστροφή του laquoηθικού σκοπούraquo1257 αυτού και την εμπλοκή του στην δημιουργία εκκλησιαστικών σκανδάλων

Εκ της τοποθετήσεως ταύτης θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο Νίκανδρος αντιτίθετο στην εν γένει παρουσία των ιερομονάχων ως εφημερίων στις πόλεις του ελληνικού βασιλείου Συνεπώς διόλου απίθανο ο Ζαννούβιος να υιοθετούσε το σκεπτικό της 7μελούς Επιτροπής του 1833 που ανέλαβε να συντάξει σχετική έκθεση περί των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων και η οποία υπεβλήθη στην βαυαρική Αντιβασιλεία αποτελώντας την βάση για την έκδοση του ΒΔ του ιδίου έτους περί της laquoΑνεξαρτησίαςraquo της Εκκλησίας της Ελλάδος Στην εν λόγω έκθεση που κατά τον π Γεώργιο Μεταλληνό εντάσσονταν στην υπηρεσία ένός ευρύτερου σχεδίου εναντίον του μοναχισμού αναπαράγονται σχεδόν αυτούσιες οι θέσεις του Κοραή για την λατρεία και τον μοναχισμό Ως απώτερος στόχος της αποκρούσεως της παρουσίας των μοναχών στα αστικά κέντρα θεωρείται laquoἡ ἔξωση ἀπό τήν κοινωνία τοῦ πνεύματος τοῦ

1255 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 29 Οκτωβρίου 1863 οπ σ 3 1256 Οπ Η εν λόγω τοποθέτηση του Ζαννουβίου τυγχάνει επιδερμική και λίαν υποκειμενική δεδομένου ότι ο μοναχισμός στη Δύση εν γένει και ιδιαιτέρως ο Κανόνας (Regula Benedicti) του οσίου Βενεδίκτου υπέστησαν την επίδραση των διδασκαλιών και των λογίων των πατέρων της ερήμου ως και laquoτου ανατολικού μοναχισμού σχετικά πάντοτε με την πνευματικότητα και την οργάνωσηraquo του δυτικού Συνεπώς η άποψη του κρητικού κληρικού για δύο τύπους μοναχισμού σε Ανατολή και Δύση πλήρως ασύμβατους τυγχάνει ανεδαφική καθώς laquoσε ολόκληρη την προβενεδικτίνεια περίοδο η άνθηση του μοναστικού φαινομένου και ιδιαίτερα της κοινοβιακής ζωής σηματοδοτείται στα πρώτα της βήματα από τις επιδράσεις της Αιγύπτου κυρίως στην έκφραση του παχωμιακού προτύπου αλλά και από αυτές της Συρίας της Αφρικής με εκφραστή τον Αυγουστίνο και της βασιλειανής αδελφότητας Ο Βενέδικτος ακολουθώντας το παχωμιανό πρότυπο οικοδόμησε δώδεκα μοναστήρια και τα επάνδρωσε με δώδεκα μοναχούς το καθέναraquo Φ Ιωαννίδη Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής Εμπειρίας οπ σ 198 ndash 213 1257 Οπ σ 4

280

Μοναχισμοῦ δηλαδή τοῦ ἠσυχασμοῦ καί τῶν πρακτικῶν του πού διασώζονται καί στίς χειρότερες περιπτώσεις μοναχικοῦ βίουraquo1258

Η μετάλλαξη της αποστολής του μοναχισμού συνδέεται στην σκέψη του Νικάνδρου με την εγκαθίδρυση της (μερικής ή ολικής) αγαμίας στον κλήρο και δη τον ανώτερο Η προοπτική της laquoἀπάτηςraquo1259 όπως δηλαδή εχαρακτήριζε την αγαμία ο Ζαννούβιος παρουσιάζεται ως μία μεταγενέστερη και ασύμβατη προς τα θέσμια των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού κατάσταση όπερ παρέσχε την αφορμή στον κρητικό κληρικό να εκφράσει την εν γένει προτίμησή του προς τον έγγαμο βίο Τυγχάνει ωστόσο αξιοσημείωτον ότι ο Νίκανδρος στην προσωπική του ζωή προτίμησε τον άγαμο βίο Η επιλογή του αυτή συνεξεταζόμενη με τις ως άνω αντιλήψεις του περί μοναχισμού συνιστά κραυγαλέα αντίφαση δηλωτική του διαρκούς υπαρξιακού διχασμού και της παντοτινής εσωτερικής διαπάλης και ακαταστασίας του

Θα πρέπει επιγγραμματικώς να αναφερθούν και έτεροι λόγοι όπως αυτοί εκτίθενται στο περί ου ο λόγος άρθρο για να υπάρχει μία όσο το δυνατόν πληρέστερη θεώρηση περί της εν λόγω αντιμοναχικής τοποθετήσεως η οποία υπήρξε κατά βάση ιδεολογικής μορφής1260 Ως τέτοιοι κατά τον αρθρογράφο απαριθμούνται α) η καταστροφή που πολλά αρχαιοελληνικά καλλιτεχνικά έργα υπέστησαν σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου από το καλογερικό μένος β) η αποδέσμευση του διπόλου φιλοσοφίας-χριστιανισμού διά της εξοβελίσεως της πρώτης από τον μοναστικό βίο των σημαντικότερων εκκλησιαστικών κέντρων της εποχής και γ) η μετατροπή της χριστιανικής διδασκαλίας σε φαρισαϊσμό μέσω της εισαγωγής της βαττολογίας και της υμνολογίας εκ των μοναστηρίων στην λειτουργική ζωή της εκκλησίας προς αντικατάστασιν της laquoἀπό τοῦ ἄμβωνος ὁμιλίαςraquo1261

Με τις ως άνω θέσεις του περί του μοναχισμού ο Νίκανδρος υιοθετούσε μία άκρως ισοπεδωτική γραμμή επί του θέματος παρασιωπώντας μία καρποφόρα σύνθεση που σφράγισε κατ᾽ εξοχήν τον βυζαντινό πολιτισμό ιδίως από τον 6ο αιώνα και εξής σύμφωνα με την οποία laquoη μαρτυρία της ερήμου μεταφυτεύεται στις πόλεις και οι μοναχοί επιστρατεύονται δημιουργικά στα

1258 Γ Μεταλληνού Ελληνισμός Μετέωρος οπ σ 94 - 99 1259 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 29 Οκτωβρίου 1863 οπ 1260 Το ιδεολογικό υπόβαθρο της αντιμοναχικής σκέψης του Ζαννουβίου μαρτυρείται και εκ του γεγονότος ότι ο οπαδός των ευρωπαϊκών ιδεωδών του διαφωτισμού και συνοδοιπόρος του Θ Φαρμακίδη Ζαννούβιος αντλεί επιχειρήματα περί της καταστροφής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού εκ των μοναστικών κύκλων από σχετικό έργο του σφοδρού πολέμιου της Φαναριώτικης παράδοσης Κωνσταντίνου Ασώπιου (1785 ndash 1872) το οποίο δεν κατονομάζει 1261 laquoΟὕτως οἱ μέν ψευδώνυμοι μοναχοί τῇ θρησκευτικῇ αὐτῶν ἐπιρῥοῇ πρός τούς αὐτοκράτορας οὐ μόνον τά ἐν Ἀθήναις Ἀντιόχεια Ἀλεξάνδρεια Ῥωμη καί ἀλλαχοῦ καλλιτεχνικά ἔργα τῶν προγόνων ἡμῶν βανδαλικῶς κατέστρεψαν (πρβλ Εὐσεβ εἰς βῖον Κωνσταντ codex theod ιστrsquo 10 ndash θrsquo Rufin histoz _ Liv xi cap 11 ndash 20 Θεοδ Αναγ ἐκκλ Ιστ εrsquo 22 Σωζομ ἐκκλ Ιστορ Ζrsquo 15 ndash κανrsquo ζστrsquo τῆς ἐν Καρθαγ Συνοδ) καί τήν φιλοσοφίαν τήν κορωνίδα τοῦ χριστιανισμοῦ μακράν τῆς Ἀλεξάνδρειας ἔνθα Κλήμης ὁ Αλεξανδρεύς τά ἱερά νάματα αὐτῆς ἐποτίσθη καί τόν χριστιανισμόν διά ταύτης ἐστήριξεmiddot τῆς Ἀντιοχείας ἐν ᾗ ὁ χρυσοῤῥήμων Ἰωάννης τήν ῥητορείαν παρά τοῦ Λιβανίου ἐξέμαθεmiddot τῶν Ἀθηνῶν ἐν αἷς ὁ Θεολόγος Γρηγόριος καί Βασίλειος ὁ μέγας τό ὕψος τῶν λόγων αὐτῶν ἠρύσθησαν κακῶς ἀπώσαντο (πρβλ Συνεσ επιστ ρλεrsquo) καί εἰς Ἔδεσσαν ἐξώρισαν Ὅθεν οἱ Ἄραβες παραλαβόντες τῇ ἰδίᾳ αὐτῶν διαλέκτῳ διά τῆς Ἰσπανίας εἰς τήν Εὐρώπην πρῶτοι διέδωκανmiddot ἀλλά καί τήν διδασκαλίαν τοῦ θεανθρώπου Σωτῆρος εἰς Φαρισαϊσμόν μετέβαλονmiddot ἡ βαττολογία διά τῆς εἰς τάς πόλεις ἐκ τῶν Μονῶν εἰσαγωγῆς τῶν πολλῶν ὕμνων τήν ἀπό τοῦ ἄμβωνος ὁμιλίαν ἀντικατέστησεraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 89 ndash 90 Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθούν δύο θεματολογικής υφής παραλείψεις του σχετικού άρθρου που είδε το φως της δημοσιότητος στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (1 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3) προς το ως άνω κείμενο που εμπεριέχεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του Νικάνδρου ήτοι α) η πρώτη μομφή εναντίον των μοναχών περί καταστροφής των αρχαιοελληνικών καλλιτεχνικών δημιουργημάτων παρασιωπάται και β) δεν γίνεται λόγος περί της διαδώσεως της ελληνικής φιλοσοφίας υπό των αράβων στην Ευρώπη

281

πεδία της ποιμαντικής διακονίας της κοινωνικής προσφοράς της ιεραποστολικής δράσης και κυρίως της πνευματικής καθοδήγησηςraquo1262 62 Το μεταθετό των επισκόπων

Η ως άνω σφορδρή κριτική του Νικάνδρου εναντίον του μοναχισμού συμβαδίζει χρονικώς με μία άλλη πτυχή των εκκλησιαστικών απόψεών του που αφορούσε αποκλειστικώς αυτή την φορά τον ανώτερο κλήρο Πρόκειται για το ζήτημα του μεταθετού των επισκόπων της Εκκλησίας της Ελλάδος το οποίο απησχόλησε την εκκλησιαστική ζωή από την ψήφιση του Νόμου Σrsquo του 1852 laquoΠερί Ἐπισκοπῶν καί Ἐπισκόπων καί περί τοῦ ὑπό τούς Ἐπισκόπους τελοῦντος Κλήρουraquo1263 και μετέπειτα ιδίως κατά το έτος 1862 με αφορμή την εκλογή σε Μητροπολίτη Αθηνών του από Πατρών και Ηλείας Μισαήλ Αποστολίδη

Ο τρόπος εκλογής του από Πατρών και Ηλείας Μισαήλ στο πηδάλιο της Εκκλησίας της Ελλάδος προκάλεσε αντιδράσεις και υπόνοιες περί παρακάμψεως των πολιτικών νόμων και των εκκλησιαστικών κανόνων Χαρακτηριστικό τυγχάνει άρθρο που εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo περί τα τέλη Ιανουαρίου 1862 ολίγες μέρες μετά την ως άνω εκλογή Ο αρθρογράφος αυτοχαρακτηριζόμενος ως laquoεἷς Ὀρθόδοξοςraquo θα τονίσει ότι η ως άνω εκλογή δια μεταθέσεως αντίκειται α) στα προβλεπόμενα στον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο του 1850 (δεν γίνεται λόγος περί μεταθέσεως παρά μόνον περί εκλογής και χειροτονίας αρχιερέων) και β) στις σχετικές διατάξεις των νόμων Σrsquo και ΣΑrsquo του 1852 Η κριτική που ασκείται εν προκειμένω δεν οφείλεται σε αμιγώς εκκλησιολογικά ndash θεολογικά κριτήρια αλλά όπως μαρτυρεί εμμέσως και ο ίδιος αρθρογράφος στην προτίμησή του προς ετέρους επισκόπους της εποχής με ενεργό συμμετοχή στην επανάσταση του 1821 laquoκαί τοῖς οὕτως ἀσεβῶς καί ἀπανθρώπως πειροφρονηθεῖσι λοιποῖς ἐπισκόποις καί ἀρχιεπισκόποις ὧν τινες ἐν πολιᾷ ἡλικίᾳ καί μυρίας ἐκ τῶν ἀγώνων τῆς ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας ἐπί τοῦ στήθους φέροντες πληγάς ἀντί νά τύχωσι τῆς τιμῆς ταύτης τοῦ προέδρου προὐτιμήθη ὁ ἐν Γερμανίᾳ ἀμερίμνως καί ἀταράχως διάγων τότε Μισαήλraquo1264

Η πρώτη αμυδρή αναφορά του Νικάνδρου περί του θέματος του μεταθετού των επισκόπων θα λάβει χώρα μέσω της δημοσιεύσεως άρθρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo μεταξύ των ετών 1857-18591265 Το περιεχόμενο αυτού δεν

1262 Π Υφαντή laquoΠόλις και Αντίπολιςraquo οπ σ 101 1263 Στο άρθρο Δrsquo του εν λόγω Νόμου προεβλέπετο η δυνατότητα επισκοπικής μετάθεσης υπό προϋποθέσεις laquoΜετάθεσις Ἐπισκόπου γίνεται μόνον ἐγκρίσει τοῦ Βασιλέως μετά γνωμοδότησιν τῆς Ἱ Συνόδου τηρουμένων τῶν κανόνων ἀπαραλάκτως ὡς καί παρά πάσαις ταῖς λοιπαῖς ὁμοδόξοις τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαιςraquo Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 254 1264 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 31 (Τετάρτη) Ιανουαρίου 1862 αρ 3050 έτος ΛΑrsquo σ 4 Ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ερμηνεύει το γεγονός ότι δηλαδή ηρωτήθη προηγουμένως υπό της Ιεράς Συνόδου ο εκλεγείς Μισαήλ παρέχοντας την συγκατάθεσή του laquoὡς λίαν χαρακτηριστικήν (πρᾶξιν) τοῦ φρονήματος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος περί τοῦ ἀμεταθέτου τῶν Ἐπισκόπωνraquo Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 434 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι ανάλογα φαινόμενα ως αυτά που συνδέονται με την εκλογή του Μισαήλ Αποστολίδη αποτελούσαν μόνιμη πρακτική στην εκλογή του εκάστοτε Μητροπολίτου Αθηνών 1265 Στον Κώδικα αυτοβιογραφίας αν και αναφέρεται το έντυπο δημοσιεύσεως του εν λόγω άρθρου δεν γίνεται λόγος περί της σχετικής χρονολογίας γεγονός που καθιστά δυσχερή τον εντοπισμό του σε αυτήν Δεδομένης ωστόσο της χρονολογικής συνέχειας που διασώζει ο Κώδικας θα ηδυνάμεθα να τοποθετήσουμε την δημοσίευσή του στην εν λόγω εφημερίδα μεταξύ της 9ης Νοεμβρίου 1857 (ημερομηνία δημόσιεύσεως του προηγούμενου άρθρου) και 5ης Δεκεμβρίου 1859 (ημερομηνία δημοσιεύσεως του επομένου με συγκεκριμένη ημερομηνία) Σημειωτέον ότι την ίδια περίπου εποχή στην Κωνσταντινούπολη μέσα από την ψήφιση των Γενικών Κανονισμών (1860 - 1862) επεχειρήθη ο περιορισμός των οθωμανικών αυθαιρεσιών (άρθρο στʹ του δευτέρου Κανονισμού) διά του οποίου ορίζονταν κατά τρόπον περιοριστικόν

282

αναφέρεται ευθέως στο υπό εξέτασιν ζήτημα παρά μόνον στο φαινόμενο των συχνών μεταθέσεων των Μητροπολιτών Κρήτης της εποχής κατόπιν σχετικής αποφάσεως του Οικουμενικού Πατριαρχείου Δραττόμενος της ευκαιρίας ο Ζαννούβιος θα εκφράσει την απορία του για την συχνότητα των ως άνω επισκοπικών μετακινήσεων συνδέοντάς τες με παρακμιακά φαινόμενα της εκκλησιαστικής ζωής όπως η πρόσκτηση υλικών κερδών και η αφαίμαξη του ευσεβούς κρητικού λαού laquoΠρός τί ἡ συχνή μετάθεσις τῶν Μητροπολιτῶν ἐν Κρήτῃ μήπως ἐν αὐτῇ ἐλλείπουσιν ἄνδρες σεβάσμιοι ἄξιοι τοῦ μεγάλου τούτου ἀξιώματος οὐχί βέβαια Πόσοι Μητροπολῖται ἀπό τοῦ 1839 ἀφ᾽ οὗ ὁ Σεβάσμιος ἐκείνος Μελέτιος ὁ Κρής ἀποπληχθείς ἀπέθανε μετετέθησαν ἴσως ἀγνοεῖ καί αὐτῆ (ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία) διότι πολλοί ἐλυμήναντο τόν ἐν Κρήτῃ Χριστιανικόν λαόνraquo1266

Η ουσιαστική επί του ζητήματος τοποθέτηση του Νικάνδρου θα πραγματοποιηθεί περί το 1862 ότε και θα αρθρογραφήσει σχετικώς στις εφημερίδες laquoἈθηνᾶraquo laquoἘλπίςraquo και laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo Αφορμή για την δημόσια απαντητικού χαρακτήρα παρέμβασή του θα αποτελέσει η περί τα τέλη Ιανουαρίου (27η) του ιδίου έτους δημοσίευση στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo ετέρου άρθρου με τίτλο laquoΠερί μεταθέσεωνraquo χωρίς ωστόσο το τελευταίο να αποτελεί την πρώτη απόπειρα ενασχολήσεως της εν λόγω εφημερίδας με το υπό εξέτασιν ζήτημα1267 δεδομένου ότι στο εν λόγο έντυπο μέσο εφιλοξενήθη πλειάδα σχετικών άρθρων

οι προϋποθέσεις του μεταθετού των αρχιερέων Τοιουτοτρόπως προβάλλονταν τυπικά κωλύματα στην ικανοποίηση των τουρκικών απαιτήσεων περί παύσεως ή μεταθέσεως μητροπολιτών Χ Παπαστάθη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκησηraquo οπ σ 450 1266 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 38 1267 Την 13 Ιανουαρίου 1862 στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo θα δει το φως της δημοσιότητος ένα ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο laquoΠερί ἐκλογῆς Μητροπολίτου Ἀθηνῶν Ἄρθρον Αrsquoraquo Ο συντάξας αυτό θα επικεντρώσει την προσοχή του στην θεώρηση του ζητήματος κατά την τήρηση του τύπου (εκκλησιαστικού και πολιτικού) χωρίς να επεισέρχεται στην ουσία αυτής όπερ και πραγματοποιεί σε έτερον άρθρο του (που δεν κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί) Ο αρθρογράφος κινείται στις εξής βασικές θέσεις και διαπιστώσεις του περί του συνόλου των ι κανόνων της Εκκλησίας που αφορούν το μεταθετόν των επισκόπων α) οι μεταθέσεις κατά γενικό κανόνα είναι απαγορευμένες από τους ι κανόνες διότι επιδιώκονται από τους επισκόπους λόγω πλεονεξίας και κενοδοξίας β) laquoἡ μετάθεσις ἐθεωρεῖτο ὡς έξαίρεσις ὡς οἰκονομία τις ἐκκλησιαστική σπανιωτάτη καί πάντοτε προσηκόντως λίαν ἠτιολογημένηraquo και γ) εφαρμοζόταν μόνον laquoἕνεκα σπουδαιοτάτων λόγωνraquo Περί δε της περιπτώσεως της μεταθέσεως του Μισαήλ Αποστολίδη ο αρθρογράφος εντωπίζει δύο βασικές αδυναμίες κατά την διεξαγωγή της όλης διαδικασίας α) το γεγονός ότι η Ιερά Σύνοδος που απεφάνθη επί του θέματος απαρτιζόταν μόνον από ολίγους (τρεις) επισκόπους χωρίς να ληφθεί πρόνοια να προσκληθούν και έτεροι προκειμένου να συσκεφθούν επί ενός μείζονος σημασίας ζητήματος όπως προβλέπει ο ΙΔrsquo αποστολικός κανονας (laquoἘπίσκοπον μή ἐξεῖναι καταλείψαντα τήν ἑαυτοῦ παροικίαν ἑτέρᾳ ἐπιπηδᾷν κἄν ὑπό πλειόνων ἀναγκάζηται εἰ μή τίς εὔλογος αἰτίᾳ ᾖ τοῦτο βιαζομένη αὐτόν ποιεῖν ὡς πλέον τι κέρδος δυναμένου αὐτοῦ τοῖς ἐκεῖσε λόγῳ εὐσεβείας συμβάλλεσθαιmiddot καί τοῦτο δέ οὐκ ἀφ ἑαυτοῦ ἀλλά κρίσει πολλῶν ἐπισκόπων και παρακλήσει μεγίστῃraquo Πρ Ακανθόπουλου Κώδικας Ιερών Κανόνων και Εκκλησιαστικών Νόμων εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1995 σ 24) και β) η σχετική γνωμοδότηση της Ιεράς Συνόδου που απαιτούνταν συμφώνως προς τα προβλεπόμενα υπό του Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1852 έχρηζε σπουδαιοτέρας σκέψεως και προσοχής καθώς laquoἔγινεν ἐπί ποδός και περιορίζεται μόνον εἰς τήν περί μεταθέσεως πρότασινraquo χωρίς να εξετάζονται δύο ουσιώδεις παράμετροι της υπόθεσης που συνδέονται με την επαρκή αιτιολόγηση αυτής εάν πρώτον υπήρχε ανάγκη για την ενεργοποίηση της διαδικασίας περί μεταθέσεως και δεύτερον ποίος ήτο ο καταλληλότερος προς τούτο Ως εκ τούτου ο ανώνυμος συντάκτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εκλογή του Μισαήλ έπασχε εξ απόψεως κανονικότητος και νομιμότητος Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 13 (Σάββατον) Ιανουαρίου 1862 αριθ 3045 έτος ΛΑrsquo σ 3 Σε επόμενο φύλλο της εφημερίδας την 18η Ιανουαρίου του ιδίου έτους δηλώνεται η ταυτότητα του αρθρογράφου του προηγούμενου δημοσιεύματος το οποίο απηχούσε τις θέσεις της ίδιας την εφημερίδας Προσπαθώντας να αναστρέψει την εντύπωση που προεκλήθη στο αναγνωστικό κοινό για πιθανές ενστάσεις αυτής περί του προσώπου και της διαδικασίας εκλογής του Μισαήλ Αποστολίδη η εφημερίδα κάνοντας στροφή 180 μοιρών και αναδιπλούμενη θα τονίσει ότι το δικαίωμα του αποφασίζειν εν προκειμένω ανήκει ανυπερθέτως στον Βασιλέα της Ελλάδος ως και ότι ο νέος Μητροπολίτης Αθηνών τυγχάνει ο πλέον κατάλληλος για την θέση του Προέδρου της

283

Το προμνημονευθέν άρθρο φέρει στο τέλος τα αρχικά γράμματα laquoΡ Τraquo Ο Νίκανδρος μέσα από μία υποσημείωση του Κώδικα Αυτοβιογραφίας επί του δικού του σχετικού άρθρου παρέχει την πληροφορία ότι laquoσυγγραφεύς τοῦ ἄρθρου ἐκείνου ἦν ὁ Θήρας ἐπίσκοπος Ζαχαρίας Μαθᾶς ὅς μέλος τῆς Συνόδου παρών ἐτύγχανεraquo1268 Εάν τούτο ισχύει τότε ο παρών διαξιφισμός αποτελεί ένα ακόμη επεισόδιο στην ταραγμένη διαπροσωπική σχέση του κρητικού κληρικού με τον επίσκοπο Θήρας Ζαχαρία Μαθά ως συνέπεια των όσων έλαβαν χώρα μερικά έτη ενωρίτερα με αφορφή την απόρριψη του πρώτου λειτουργικού περιεχομένου συγγράμματος του Νικάνδρου από την ΙΣΕΕ Αυτή την φορά ωστόσο η διαμάχη θα λάβει μία νέα διάσταση μέσα από την γραπτή αντιπαράθεση των δύο στον ημερήσιο τύπο της εποχής

Ο συντάκτης του δημοσιεύματος laquoΠερί μεταθέσεωνraquo μέσα από μία εμπεριστατωμένη αναφορά περί των ιερών κανόνων1269 της Εκκλησίας θα υποστηρίξει την άποψη ότι η μετάθεση των αρχιερέων υπό τας προϋποθέσεις

Ιεράς Συνόδου Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 18 Ιανουαρίου 1862 αριθ 3046 έτος ΛΑrsquo σ 3 Αξίζει ωστόσο να λεχθεί για την ιστορία του πράγματος ότι η πολιτική εξουσία του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών του 1862 ότε και ανέκυψε το ζήτημα της εκλογής του Μισαήλ Αποστολίδη απεφάνθη διά του υπ᾽ αριθ Πρωτ 813697 και ημερομ 10011862 υπουργικού εγγράφου προς την Ιεράν Σύνοδον ότι η εν λόγω εκλογή τυγχάνει σύμφωνη προς τους Ιερούς Κανόνες της Ορθοδόξου Εκκλησίας Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 385 ndash 386 1268 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 65 1269 Οι κυριώτεροι κανόνες που επικαλείται ο συντάκτης του άρθρου laquoΠερί μεταθέσεωνraquo τυγχάνουν οι κάτωθι α) Κανών ιδrsquo των αποστόλων β) Κανών ιστrsquo της εν Αντιοχεία Συνόδου (laquoΕἴ τις ἐπίσκοπος σχολάζων ἐπί σχολάζουσαν ἐκκλησίαν ἑαυτόν ἐπιρρίψας ὑφαρπάζοι τόν θρόνον δίχα συνόδου τελείας τοῦτον ἀπόβλητον εἶναι κἄν εἰ πᾶς ὁ λαός ὅν ὑφήρπασεν ἔλοιτο αὐτόν Τελείαν δέ ἐκείνην εἶναι τήν σύνοδον ᾖ συμπάρεστι καί ὁ τῆς μητροπόλεωςraquo Πρ Ακανθόπουλου Κώδικας Ιερών Κανόνων οπ 242) γ) Κανών ιεrsquo της Αrsquo Οικουμενικής Συνόδου (laquoΔιά τό πολύν τάραχον καί τάς στάσεις τάς γινομένας ἔδοξε παντάπασι περιαιρεθῆναι τήν συνήθειαν τήν παρά τόν ἀποστολικόν κανόνα εὐρεθεῖσαν ἔν τισι μέρεσιν ὥστε ἀπό πόλεως εἰς πόλιν μή μεταβαίνειν μήτε ἐπίσκοπον μήτε πρεσβύτερον μήτε διάκονον Εἰ δέ τις μετά τόν τῆς ἁγίας καί μεγάλης συνόδου ὅρον τοιούτῳ πράγματι τινί ἐπιχειρήσειεν ἤ ἐπιδοίη ἑαυτόν πράγματι τοιούτῳ ἀκυρωθήσεται ἐξ ἅπαντος τό κατασκέυασμα καί ἀποκατασταθήσεται τῇ ἐκκλησίᾳ ἐν ᾖ ὁ ἐπίσκοπος ἤ ὁ πρεσβύτερος ἐχειροτονήθηraquo οπ σ 58) δ) Κανών αrsquo της Συνόδου της Σαρδικής (laquoΟὐ τοσοῦτον ἡ φαύλη συνήθεια ὅσον ἡ βλαβερωτάτη τῶν πραγμάτων διαφθορά ἐξ αὐτῶν τῶν θεμελίων ἐστίν ἐκριζωτέα ἵνα μηδενί τῶν ἐπισκόπων ἐξῇ ἀπό πόλεως μικρᾶς εἰς ἑτέραν πόλιν μεθίστασθαι Οὐδείς γάρ πώποτε εὑρεθῆναι ἐπισκόπων δεδύνηται ὅς ἀπό μείζονος πόλεως εἰς ἐλαχιστοτέραν πόλιν ἐσπούδασε μεταστῆναιmiddot ὅθεν συνέστηκε διαπύρῳ πλεονεξίας τρόπῳ ὑπεκκαίεσθαι τούς τοιούτους καί μᾶλλον τῇ ἀλαζονείᾳ δουλεύειν ὅπως ἐξουσίαν δοκοῖεν μείζονα κεκτῆσθαιraquo οπ σ 250) και ε) Κανών βrsquo της αυτής Συνόδου (laquoΕἰ δέ τις τοιοῦτος εὐρίσκοιτο μανιώδης ἤ τολμηρός ὡς περί τῶν τοιούτων δόξαι τινά φέρειν παραίτησιν διαβεβαιούμενον ἀπό τοῦ πλήθους ἑαυτόν κεκομίσθαι γράμματα δῆλόν ἐστιν ὀλίγους τινάς δεδυνῆσθαι μισθῷ καί τιμήματι διαφθαρέντας ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ στασιάζειν ὡς δῆθεν τόν αὐτόν ἔχειν ἐπίσκοπον ἀξιοῦντας Καθάπαξ οὗν τάς τοιαύτας ῥαδιουργίας καί τέχνας οὐ δεκτέας ἀλλά μᾶλλον κολαστέας εἶναι νομίζω ὡστε μηδένα τοιοῦτον μηδέ ἐν τῷ τέλει λαϊκῆς γοῦν ἀξιοῦσθαι κοινωνίαςraquo οπ) Ούτως καταλήγει στά εξής βασικά συμπεράσματα α) υπάρχει σύμπτωση αποφάσεων μεταξύ του αποστολικού και των συνοδικών κανόνων περί του θέματος β) άπαντες οι προαναφερθέντες laquoσυγχωροῦσι δέ τήν μετάθεσιν τήν ἐπί λόγῳ εὐσεβείας καί μείζονος πνευματικῆς ὠφελείας κατά τόν ἀποστολικόν κανόνα ἡσύχως καί ἀταράχως καί ἀφιλοκερδῶς καί ταπεινοφρόνως καί ἀδωροδοκήτως καί παρακλητικῶς ἐνεργουμένηνraquo γ) η υπό το ως άνω πρίσμα γενομένη επισκοπική προαγωγή διά μεταθέσεως τυγχάνει αποστολική και ευαγγελική δ) ως προαγωγή εννοείται η από κατώτερον εις ανώτερον επισκοπικόν θρόνον μετάθεση που γίνεται δηλαδή laquoκατά βαθμολογικήν προαγωγήνraquo ε) η ως άνω κανονική πράξη ευρίσκεται σε συμφωνία με την πρακτική που εδώ και 15 αιώνες ακολουθείται από το σύνολον των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών και στ) οποιαδήποτε αμφιβολία της ΙΣΕΕ επί του πρακτέου δέον όπως διευθετηθεί κατόπιν σχετικής συννενοήσεως μετά της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 27 Ιανουαρίου 1862 οπ σ 4 Δεν είναι τυχαίο ότι στο υπ᾽ αριθ Πρωτ 81369710011862 έγγραφο του Υπουργού επί των Εκκλησιαστικών Μ Ποτλή προς την ΙΣΕΕ με το οποίο παρέχονται εξηγήσεις περί του μεταθετού των επισκόπων γίνεται επίκληση του ως άνω λόγου της πνευματικής ωφέλειας για να δικαιολογηθεί η εκλογή ως Μητροπολίτου Αθηνών του Μισαήλ Αποστολίδη Βεβαίως στο ίδιο έγγραφο επισημαίνεται ότι επιτρέπεται laquoἡ μετάθεσις Ἐπισκόπου ἀδιαφόρως εἴτε ἀπό ἐλλάσονος εἰς μείζονα εἴτε ἀπό ἴσης εἰς ἴσηνraquo Στραγκα Θεοκλήτου Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 385 Για μία συνοπτική παράθεση των σχετικών προς το μεταθετόν των επισκόπων ι κανόνων βλ Δ - Μ Στρουμπουλή Τό μεταθετόν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ Αθήνα 1957

284

που ορίζονται από το κανονικό δίκαιο και την από αιώνων εφαρμοζόμενη εκκλησιαστική πρακτική είναι κανονική Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αφορμή για την ως άνω τοποθέτηση εδόθη από τις επικρίσεις που ηκούσθησαν τον Ιανουάριον του ίδιου έτους σχετικά με το κανονικόν καί σύνομον ή μη της εκλογής του Μισαήλ Αποστολίδη στον μητροπολιτικό θρόνο των Αθηνών1270 Η πρώτη αντίδραση του Νικάνδρου θα πραγματοποιηθεί τον Φεβρουάριο του 1862 ευθύς αμέσεως μετά την δημοσιοποίηση του ως άνω άρθρου Με άρθρο του στην ίδια εφημερίδα (laquoἈθηνᾶraquo) θα απαντήσει στις απόψεις του επισκόπου Θήρας Ζαχαρίου Μαθά εν προκειμένω Στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας ο Ζαννούβιος θα διασώσει μία ενδιαφέρουσα πληροφορία σχετικά με την αποδοχή του άρθρου του laquoἐν τῇ Ἀθηνᾷ τό αrsquo κατά μῆνα Φεβρουάριον καί κατασχεθείσης ὅμως τότε καί τῶν πολιτικῶν πραγμάτων ἕνεκα τοῦ ζητήματος παροραθέντος ἐξετυπώθη τό βrsquo ἐν τῇ Ἑλπίδι τόν Μάϊον ὅτε πάλιν ἀνεζωπυρώθη (ΝΖ)raquo1271 Το γεγονός αυτό οδηγεί κατ᾽ ανάγκην την ροή της έρευνας προς το έτερο άρθρο1272 του Νικάνδρου με το ίδιο ωστόσο περιεχόμενο που είδε το φως της δημοσιότητος στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo την 15η Μαΐου 1862 Αφορμή για την εκ νέου κινητοποίηση του Νικάνδρου όπως δηλώνεται σχετικώς σε εισαγωγικό σημείωμα του αρθρογράφου προς τον συντάκτη της εφημερίδος απετέλεσε η αναζωπύρωση του ζητήματος του μεταθετού των επισκόπων που παρετηρήθη την άνοιξη του ιδίου έτους ως και η εμμονή των συνοδικών αρχιερέων στην ρύθμιση του ζητήματος προς την αντίθετη προς την σχετική τοποθέτηση του Νίκανδρου κατεύθυνση Πράγματι την ίδια περίπου περίοδο που ο Νίκανδρος αποφασίζει να επανέλθει επί του θέματος θα δημοσιευθεί στην στήλη laquoΕΣΩΤΕΡΙΚΑraquo της πολιτικής και φιλολογικής εφημερίδας laquoΜέριμναraquo (26η Μαΐου 1862) ένα ανυπόγραφο άρθρο που υπεστήριζε laquoὅτι εἶναι δυνατή ἡ μετάθεσις Ἀρχιερέως ἀπό ἐπισκοπῆς εἰς Ἀρχιεπισκοπήν διότι τοῦτο ῥητῶς ἐπιβάλλουσιν αὐτῇ οἱ ἱεροί κανόνεςraquo1273 Ο συντάκτης του άρθρου προσεγγίζοντας ερμηνευτικά τους προμνημονευθέντες στο άρθρο του Ζαχαρία Μαθά σχετικούς ι κανόνες επιχειρεί να αναιρέσει χαρακτηρίζοντας ως laquoἀνίσχυρα καί ὅλως ἰδιωτικάraquo1274 τα επιχειρήματα ετέρου αρθρογράφου ο οποίος με άρθρο του στην ίδια εφημερίδα την 7η Μαΐου του ιδίου έτους (δεν ευρέθη τούτο λόγω μη διασώσεως της εφημερίδος της εν λόγω εποχής) υποστήριζε το αμετάθετον των επισκόπων Ως επιχειρήματα υπέρ του μεταθετού προβάλλονται α) η συμφωνία των ι κανόνων των Οικουμενικών και τοπικών Συνόδων προς τον ΙΔrsquo Αποστολικό κανόνα περί της ευλόγου μεταθέσεως των επισκόπων και β) η πρακτική που παλαιόθεν ακολουθείται στις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες (πχ της Κωνσταντινουπόλεως της Ρωσίας και της Ουγγροβλαχίας)

1270 Ο συγγραφέας του άρθρου θεωρούσε ως καθόλα κανονική την διά μεταθέσεως προαγωγή του Μισαήλ για τους εξής συγκεκριμένους λόγους α) επρόκειτο για μετάθεση που στηριζόταν στην παιδεία και τις αρετές του εκλεγέντος όπερ θεωρείται ότι εντάσσεται στα υπό των ι κανόνων προβλεπόμενα περί laquoπλείονος πνευματικῆς ὠφελείαςraquo και κέρδους και β) συγκαταλέγονταν στην περίπτωση της προαγωγής laquoἀπό ἐλάσσονος εἰς μείζονα καθά ἐνεργοῦσιν αὐτήν καί αἱ λοιπαί ὁμόδοξοι ἐκκλησίαιraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 27 Ιανουαρίου 1862 οπ 1271 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 67 1272 Ως ημερομηνία υπογραφής εκ μέρους του αρθρογράφου δηλώνεται η 7 Μαΐου 1862 Η δημοσίευσή του ωστόσο έλαβε χώρα μία εβδομάδα αργότερα την 15 του ιδίου Το άρθρο στο τέλος αντί υπογραφής φέρει το διακριτικό σημείο laquo+raquo 1273 Εφημ laquoΜέριμναraquo 26 Μαΐου 1862 αριθ 273 έτος ΣΤrsquo σ 1 ndash 2 1274 Οπ σ 2

285

Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί το γεγονός ότι η διεύθυνση της εφημερίδας ησθάνθη την ανάγκη εισαγωγικώς να ξεκαθαρίσει την θέση της επί του ζητήματος τονίσασα ότι δεν συμφωνεί με την άποψη του αρθρογράφου έστω και αν τα επιχειρήματά του εμφανίζονταν ως ισχυρότερα από τα αντίστοιχα του άρθρου της 7ης Μαΐου Τεκμηριώνοντας την ως άνω τοποθέτηση θεωρούσε το μεταθετόν των επισκόπων ως laquoπεριττόν καί ἐπιβλαβές μετατρέπον τούς ἀνωτάτους λειτουργούς τῆς ἐκκλησίας εἰς ὑπαλλήλους τῆς Πολιτείαςraquo1275 Η απάντηση στο ως άνω άρθρο της 26ης Μαΐου 1862 θα έλθει λίγες μέρες αργότερα στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo την 12η Ιουνίου του ιδίου έτους Ο συντάκτης του τελευταίου θα κατηγορήσει τον αρθρογράφο της εφημερίδας laquoΜέριμναraquo για προσπάθεια τετραγωνισμού του κύκλου στην ερμηνεία των ι κανόνων όπερ δεικνύει laquoματαιοπονία ἀνδρός ἀθεολογήτου ἐξελεγχομένουraquo1276 Μεταξύ των επιχειρημάτων που θα χρησιμοποιηθούν εν προκειμένω ξεχωρίζει η τοποθέτησή του περί της πρακτικής που εφήρμοζε η Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως υπέρ του μεταθετού αποδίδοντας αυτήν στις ιστορικές δυσκολίες που η Μήτηρ Εκκλησία αντιμετώπιζε διαβιούσα σε αλλόθρησκο περιβάλλον και laquoὑποκειμένη εἰς τῶν ἀλλοθρήσκων τυράννων τάς ἰδιοτροπίας μή ἔχουσα ἐλευθερίαν ἐνεργείας καί ἀναγκαζομένη ἐνίοτε νά θυσιάζῃ ἐν δάκρυσι μέρη εἰς διάσωσιν τοῦ ὅλουraquo1277 Μία άλλη παρατήρηση του άρθρογράφου ότι laquoπλήν τούτου (περίπτωσις ἐκλογῆς νέου άρχιεπισκόπου Κορινθίας ἐν ἔτει 1854) καί καμμία ἄλλη τῶν κενωθεισῶν ἐπισκοπῶν ἀπό τῆς ἐγκαταστάσεως τῆς Συνόδου δέν ἐπληρώθη διά μεταθέσεως άλλά διά νέων χειροτονιῶνraquo1278 φανερώνει τον λόγο των μεγάλων αντιδράσεων που συνήντησε η διά μεταθέσεως εκλογή του από Πατρών και Ηλείας Μισαήλ στον μητροπολιτικό θρόνο των Αθηνών η πρώτη δηλαδή που έλαβε χώρα μετά την αποδοχή των διατάξεων του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 και την ψήφιση του Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος δύο έτη αργότερα Μία αναφορά άλλωστε στην στήλη των ειδήσεων της πολιτικής και φιλολογικής εφημερίδος laquoὁ Φιλόπατριςraquo περί τα τέλη Ιούλιου του ιδίου έτους έρχεται να ενισχύσει τας περί φιλοδοξίας αιτιάσεις των υποστηρικτών του αμεταθέτου των επισκόπων Σύμφωνα με αυτήν ο Κορινθίας Αμφιλόχιος με έγγραφό του προς το αρμόδιο Υουργείο εζήτησε τον διορισμό του ως μητροπολίτου Αθηνών laquoδιότι καί τοιοῦτος ὡς λέγει εἶναι καί μᾶλλον τῶν ἄλλων πεπαιδευμένοςraquo1279 Εξ αφορμής της πρωτοβουλίας αυτής η εφημερίδα θα συστήσει προς την Κυβέρνηση την παραδειγματική τιμωρία του περι ου ο λόγος ιεράρχου προς παραδειγματισμόν Είναι αξιοσημείωτο το ότι ο Ζαννούβιος στην προσπάθειά του μέσα από το άρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo της 15ης Μαΐου 1862 (τούτο συνιστά την δεύτερη σχετική παρέμβαση του κρητικού κληρικού) να αναιρέσει την βασική τοποθέτηση του Ζαχαρία Μαθά περί της κανόνικότητος laquoτῶν ἐπί προαγωγῇ μεταθέσεωνraquo1280 θα αντλήσει επιχειρήματα από την εκκλησιαστική ιστορία

1275 Οπ σ 1 1276 Εφημ laquoἘλπίςraquo 12 Ιουνίου 1862 σ 3 1277 Οπ 1278 Οπ 1279 Εφημ laquoὉ Φιλόπατριςraquo 31 Ιουλίου 1862 αριθ 401 έτος Ηrsquo σ 3 1280 Κατά τον Κωνσταντίνο Οικονόμο την αποδοχή της εκκλησιαστικής πρακτικής των laquoἐπί προαγωγῇ μεταθέσεωνraquo είχε αποδεχθεί και η ΙΣΕΕ το 1840 κατά μίμησιν του έθους που εφηρμόζετο υπό της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως σχετικώς Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι ο θεσσαλός κληρικός αποδεχόμενος την πρακτική των μεταθέσεων και σχολιάζοντας αποφάσεις της Αντιβασιλείας ετόνιζε δύο

286

αποφεύγωντας να αντιπαρατεθεί προς την ουσία των επιχειρημάτων του επισκόπου Θήρας σε επίπεδο κανονικού δικαίου Προβαίνοντας σε μία ιστορική αναδρομή περί της καθιερώσεως του επισκοπικού βαθμού στος κόλπους της Εκκλησίας ως και περί του εκκλησιαστικού πολιτεύματος διοικήσεως εν γένει θα απαντήσει ο Νίκανδρος επί τη βάσει των ιδεολογικών του προκαταλήψεων εις βάρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της βυζαντινής παραδόσεως τελών άλλωστε σε συστοίχιση προς τον Θεόκλητο Φαρμακίδη και εν προκειμένω Δεν είναι διόλου τυχαίον ότι ο Νίκανδρος μέμφεται τον αρθρογράφο του άρθρου laquoΠερί Μεταθέσεωνraquo για προσκόληση προς τα υπό του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 προβλεπόμενα θεωρώντας τις απόψεις που διετυπώθησαν στο έν λόγω άρθρο ως λογική απόρροια των διαλαμβανομένων στον ως άνω Τόμον Επίσης παραπέμπει στο σύγγραμμα του Θεοκλήτου Φαρμακίδη laquoὉ Συνοδικός Τόμος ἤ περί ἀληθείαςraquo για να αντικρούσει την πρόταση που υπεστηρίχθη στο άρθρο της εφημερίδος laquoΑθηνάraquo της 27ης Ιανουαρίου 1862 περί προσφυγής της Εκκλησίας της Ελλάδος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο σχετικά προς το δέον γενέσθαι εν προκειμένω1281 Αντικρούοντας τους ως άνω ισχυρισμούς του άρθρου laquoΠερί Μεταθέσεωνraquo ο Ζαννούβιος στην απάντησή του θα κινηθεί πέριξ των κάτωθι αντεπιχειρημάτων1282 α) η αιτία για την ανακίνηση του ζητήματος του μεταθετού εντός των κόλπων της Εκκλησίας της Ελλάδος αποδίδεται στην διά των διατάξεων του Πατριαρχικού και Συνοδικού Τόμου του 1850 υιοθέτηση μίας διαφορετικής μορφής εκκλησιαστικού πολιτεύματος1283 Ο Τόμος δηλαδή συνδέεται με την εισαγωγή στην εν Ελλάδι εκκλησιαστική διοίκηση του αριστοκρατικού πολιτεύματος και την ακύρωση των laquoδημοκρατικώνraquo διατάξεων της Διακηρύξεως της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος της 23ης Ιουλίου 1833 περί ισότητος1284 όλων των επισκόπων και

πτυχές του ζητήματος κεφαλαιώδους σημασίας προς αποφυγήν επαναλήψεως αντιστοίχων φαινομένων όπως έγινε με την υπόθεση του Σελλασίας Θεοδωρήτου ο οποίος ηρνήθη να αποδεχθεί την μετάθεση του κατόπιν σχετικής αποφάσεως της Ιεράς Συνόδου στην επισκοπή Αχαΐας το 1841 ndash 1842 Τούτες αφορούσαν α) τον σεβασμό και την διατήρηση της κανονικής εκκλησιαστικής τάξεως καθώς laquoπᾶσα μετάθεσις ἐπίσης καθώς καί ἡ χειροτονία τῶν ιερῶν ποιμένων γίνεται κατά τούς θείους κανόνας ψήφω καί κυρώσει τοῦ θρόνου εἰς ὅν ὑπόκεινται αἱ ἐπισκοπαίraquo και β) την πραγματοποίηση της μετάθεσης μόνον εφ᾽ όσον συναινεί και ο ενδιαφερόμενος καθώς laquoοὐκ ἔξεστι μετατιθέναι ἤ προβιβάζειν ἄκοντα καί μή βουλόμενον ἐπίσκοπον εἰς ἄλλην παρά τήν εἰς ἥν τό πρῶτον ἐκληρώθη καί εἰς ἥν προαιρεῖται διά τέλους ἐγκαταβιῶσαιraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 226 486 Διευκρινιστέον ότι αμφότερες οι παρατηρήσεις του Κ Οικονόμου αφορούσαν την περιόδο πριν απο την ρύθμιση του εν Ελλάδι εκκλησιαστικού ζητήματος το 1850 η δε πρώτη έλαβε χώρα με αφορμή τα προβλεπόμενα στο Διάταγμα της Αντιβασιλείας της 20ής Νοεμβρίου 1833 (βλ εφημερίδα της Κυβερνήσεως αριθ 38 σ 285) περί της διαιρέσεως των επισκοπών του Ελληνικού Βασιλείου και του διορισμού διά της πρακτικής των μεταθέσεων των ήδη διαβιούντων στην Ελλάδα επισκόπων σε αυτές 1281 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Μαΐου 1862 οπ σ 3 1282 Οπ 1283 Περί της τριμερούς διαιρέσεως του εκκλησιαστικού πολιτεύματος στην σκέψη του Νικάνδρου βλ τα όσα ελέχθησαν στο Εrsquo κεφάλαιο της παρούσης εργασίας σ 233 ndash 234 Αντίθετη επί του θέματος άποψη εξέφρασε ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης θεωρώντας την κανονική διάκριση των επισκοπών (Μητροπολίτης Αρχιεπίσκοποι επίσκοποι) που επέβαλε ο Τόμος του 1850 ως την βάση για την επίλυση του προβλήματος του μεταθετού Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 37 1284 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος αντικρούοντας τις αιτιάσεις περί ισότητος των επισκόπων στην πρώτη Εκκλησία όπως αυτές εξεφράσθησαν υπό της 7μελούς Επιτροπής (Κεφάλαιο Ζʹ Άρθρον 65) που προετοίμασε το Αυτοκέφαλον θα επισημάνει ότι όλοι οι επίσκοποι ως μη ώφειλε laquoκαθίστανται (διά τοῦ Σχεδίου) ἱσότιμοι καί ἀνεξάρτητοι ἀπ ἀλλήλων οὐδείς μεταξύ τῶν ἐπισκόπων πρώτος Οὕτως καί τό σῶμα τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας ἀποβαίνει εὐδιαίρετον ὡς διαμεμελισμένον καί ἀσυνάρτητονraquo Διό και θα χαρακτηρίζει τον εμπνευστή του Σχεδίου αναδιοργανώσεως των εκκλησιαστικών εν Ελλάδι πραγμάτων Μάουερ ως laquoπάσης ἱεραρχίας ἀμύητον μεταρρυθμιστήνraquo καθως από τους Αποστολικούς χρόνους laquoοἱ ἐπίσκοποι ἑκάστου ἔθνους εἶχον τόν ἐν αὐτοῖς πρῶτονraquo Επίσης τον αποκαλεί laquoμίασμα προτεσταντικῆς ἀναρχίαςraquo που αποστρέφεται την εκκλησιαστική ευταξία και πειθαρχία και ανατρέπει τους Αποστολικούς

287

αποφυγής της χρήσεως διακριτικών τίτλων και προσωνυμιών β) η πράξη της μεταθέσεως έχει ως μοναδικό σκοπό την εξυπηρέτηση κενοδόξων τάσεων και διαθέσεων γ) η εφαρμογή του μεταθετού στην Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως συνδέεται με την επικράτηση φαινομένων δεσποτισμού στις σχέσεις μεταξύ των κυριάρχων μητροπολιτών και των εξαρτημένων υπ᾽ αύτων επισκόπων και δ) οι κανόνες που αναφέρονται στο άρθρο laquoΠερί μεταθέσεωνraquo έλκουν ιστορικώς την καταγωγή των εκ της μεταρρυθμίσεως του δημοκρατικού εκκλησιαστικού πολιτεύματος σε ολιγαρχικόν Καταλήγοντας ο κρητικός κληρικός θα υποστηρίξει την άποψη ότι laquoἡ μετάθεσις τῶν ἐπισκόπων οὐ μόνον ἀντίκειται τῇ Ἀποστολικῇ ἐκκλησίᾳ ἀλλά καί ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι ἐστίν ὅλως περιττήraquo1285 Διευκρινιστέον ωστόσο ότι ο Νίκανδρος λαμβάνοντας την ως άνω ξεκάθαρη τοποθέτηση επί του ζητήματος δεν στρέφει τα πυρά του ευθέως εναντίον του τρόπου εκλογής του συμπατριώτη του Μισαήλ Αποστολίδη καθώς αποφεύγει να προβεί σε οιαδήποτε νύξη σχετικώς τηρώντας σιγήν ιχθύος εν προκειμένω Η τρίτη αυτή τη φορά στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo παρέμβαση του κρητικού κληρικού τον Σεπτέμβριο του 1862 θα πραγματοποιηθεί σε μία περίοδο που το εν λόγω ζήτημα ευρισκόταν σε έξαρση με την δημοσίευση απόψεων από διάφορους ειδικούς και μη Η πλέον ενδιαφέρουσα εντοπίζεται σε δύο άρθρα του λογίου ιεροδιακόνου Νικηφόρου Καλογερά1286 που δημοσιεύθηκαν τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του ιδίου έτους στο περιοδικό laquoΕὐαγγελικός Κήρυξraquo που εξέδιδε ο καθηγητής Κ Κοντογόνης Στο πρώτο άρθρο με τίτλο laquoΠερί τοῦ ἀμεταθέτου τῶν ἐπισκόπωνraquo ο Καλογεράς θα υπογραμμίσει το αντιεκκλησιαστικόν της πρακτικής των μεταθέσεων και μάλιστα σε μία εποχή όπου στο ελληνικό κράτος επικρατούσε laquoἄκρα ἐκκλησιαστική εἰρήνη και θρησκευτική ὁμόνοια καί ἀγάπηraquo1287 Στο δεύτερο άρθρο το οποίο τιτλοφορείται laquoἈντικανονικόν τό μεταθετόν τῶν ἐπισκόπωνraquo ο σπετσιώτης ιεροδιάκονος επαναλαμβάνοντας την άποψή του ότι laquoἐν ούδενί τρόπῳ ἄνευ ἀνάγκης κατεπειγούσης τό μεταθετόν τῶν ἐπισκόπων ἐπιτρέπεταιraquo1288 θα ασχοληθεί με την περίπτωση της διά μεταθέσεως εκλογής του εκάστοτε Μητροπολίτου Αθηνών φρονώντας ότι και στην εν λόγω ειδική περίπτωση laquoἰσχύουσι τά ἀνωτέρω ῥηθένταraquo1289

και Συνοδικούς θεσμούς Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo οπ σ 75 ndash 76 266 - 267 1285 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Μαΐου 1862 οπ 1286 Ο Νικηφόρος κατά κόσμον Νικόλαος Καλογεράς διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Πατρών και Ηλείας επί μίαν διετίαν (1883 ndash 1885) Γεννήθηκε το 1835 στις Σπέτσες Σπούδασε στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και κατόπιν στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας του οποίου ανεκηρύθη διδάκτωρ το 1867 Διετέλεσε υφηγητής Πατρολογίας στην Θεολογική Σχολή Αθηνών από το 1868 και τακτικός καθηγητής από το 1879 Δίδαξε Ποιμαντική και Εκκλησιαστική Αρχαιολογία Υπήρξε Κοσμήτωρ της Θεολογικής Σχολής Αθηνών σε τρεις διαφορετικές περιόδους (1874 ndash 1875 1879 ndash 1880 1882 ndash 1883) Το 1883 εξελέγη στον αρχιεπισκοπικό θρόνο των Πατρών και παρέμεινε επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Παραιτήθηκε το 1885 και αποσύρθηκε στις Σπέτσες όπου αφιερώθηκε στην συγγραφή Πεθανε στην γενέτειρά του την 17η Οκτωβρίου 1896 Εξέδωσε το έργο του Ευθυμίου Ζιγαβηνού laquoἙρμηνεία εἰς τάς 14 Ἐπιστολάς τοῦ Παύλου καί τάς 7 Καθολικάςraquo (τόμ 2 1887) Περισσότερα βλ α) Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω σ 176 και β) το σχετικό λήμμα στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ ΙΓrsquo έκδ Πυρσός Αθήνα 1930 σ 593 1287 Ν Καλογερά laquoΠερι του αμεταθέτου των επισκόπωνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ αριθ 7 έτος ΣΤʹ 1 Ιουλίου 1862 σ 314 ndash 321 1288 Του ιδίου laquoἈντικανονικόν τό μεταθετόν τῶν ἐπισκόπωνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ αριθ 8 έτος ΣΤrsquo 1 Αυγούστου 1862 σ 370 1289 Οπ σ 375 Ο Νικηφόρος Καλογεράς θα στηρίξει την εν λόγω θέση του στην πεποίθησή του ότι η εκλογή του Προέδρου της Ιεράς Συνόδου αποτελεί γεγονός που αφορά άπασαν την ελληνικήν φυλήν διό και απαιτείται η αναζήτηση του πλέον ικανού προς τούτο από το σύνολο των κλήρου της ελληνικής φυλής

288

Το γεγονός ότι ο καθηγητής Κοντογόνης αποφασίζει όπως ο ίδιος δηλώνει σε εισαγωγικό σημείωμά του πριν την παράθεση του βrsquo άρθρου του Καλογερά να συμπεριλάβει τα δύο άρθρα του σπετσιώτη κληρικού στην εκδοτική ύλη του εν λόγω εκκλησιαστικού περιοδικού συγγράμματος που ο ίδιος εξέδιδε αποτελεί ικανή ένδειξη περί της απόψεώς του υπέρ του αμεταθέτου των επισκόπων Η παρατήρηση αυτή αποτελεί εξηγεί επαρκώς την αντίστοιχη τοποθέτηση του Ζαννουβίου περί του θέματος δεδομένης της στενής προσωπικής σχέσης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ των δύο ανδρών κατά την διάρκεια των φοιτητικών ετών του κρητικού κληρικού στην Θεολογική Σχολή Αθηνών ως και κατά την διάρκεια της εξασκήσεως των εφημεριακών του καθηκόντων στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων Ο Ζαννούβιος μένοντας πιστός μέχρι κεραίας στο πνεύμα και το γράμμα των όσων εξέθεσε ανωτέρω θα επανέλθει ως ήδη ελέχθη αρθρογραφόντας στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo (15η Σεπτεμβρίου 1862) Για μία ακόμη φορά ο Νίκανδρος όπως άλλωστε έπραξε και στο προηγούμενο σχετικό ἀρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo θα επιλέξει να αρθρογραφήσει χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά του χρησιμοποιώντας εν προκειμένω τα αρχικά γράμματα laquoΚ Βraquo Βεβαίως το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται στο σύνολο σχεδόν των άρθρων που αφορούσαν το ζήτημα του μεταθετού των επισκόπων Τούτο προφανώς οφείλεται στην ευαισθησία του εν λόγω θέματος και την λεπτότητα των χειρισμών που απαιτούνταν ώστε να μην προκληθούν οξύτατες θρησκευτικές εξάρσεις και αντεγκλήσεις που θα επηρέαζαν την κοινωνική γαλήνη Δεν αποκλείεται άλλωστε το σύνολο των αρθρογραφησάντων επί του θέματος κατά την υπό εξέτασιν περίοδον να έφεραν το κληρικό σχήμα όπερ έκανε εξ ανάγκης πλέον δυσχερή την θέση των σε περίπτωση που αποκαλυπτόταν η ταυτότητά των

Τούτη την φορά ο αρθρογράφος θα επικεντρώσει με πλέον εμφανή τρόπο τα πυρά του στον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο του 1850 θεωρώντας τον ως την βασική αιτία και ρίζα του προβλήματος laquoἩ ἐκκλησία λοιπόν τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος τῇ 29 Ἰουλίου Β Διακηρύξει ἀνεξάρτητος ἐκηρύχθη καί ἀνωτάτη αὐτῆς ἀρχή Σύνοδος διαρκής ἐθεσπίσθη εἶναι τῷ δέ πολιτεύματι τοῦ ἀποστολικοῦ αἰῶνος πολιτεύεσθαι ἐτάχθη ἁπλῶς ἐπισκόπων τῶν ποιμένων αὐτῆς κληθέντων (ΒΔ 21 Νοεμβρ αε) Ἡ δέ Ἱερά Σύνοδος δι᾽ ἐγκυκλίου αὐτῆς (7 Φεβρουαρ 1834) τούς κενούς τίτλους θεοπρόβλητος ὑπέρτιμος ἔξαρχος Αὐθέντης καί Δεσπότης μακράν τῆς τοῦ Χριστοῦ ποίμνης ὡς ἀλλοτρίους ἐξωβελίσατο Ἀλλά τῷ 1850 ἔτει τῇ παραδοχῇ τοῦ τόμου ἡ Ἱεραρχία πάλιν εἰς τήν ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος εἰσήχθηmiddot ἐν ᾧ ἄν ὡς πρότερον οἱ ποιμένες τῆς ἐκκλησίας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος τῷ θεοσδότῳ ὀνόματι Ἐπίσκοποι ἁπλῶς ἐκαλοῦντο Πρόεδρος δέ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου εἷς τῶν πέντε Συνέδρων κατ᾽ ἔτος ἐξελέγετο (Ἡ Σύνοδος σύγκειται ἀπό πέντε μέλη ἐξ ὧν εἷς Πρόεδρος Β Διακηρ Ἀρθ γrsquo 23 Ἰουλίου 1833) οὐδείς ποτέ τῶν ἐπισκόπων ἐζήτει μετάθεσιν οὐδέ ἐν τῇ τοῦ Ἀττικῆς ἀποβιώσει τοιαύτη ἐγένετο ἀφ᾽ οὗ πάντες ἰσόβαθμοι οἱ πάντες ἰσότιμοιraquo1290 Επιχειρώντας εκ νέου μία ιστορική αναδρομή περί του

αποφευγομένης της πρακτικής της μεταθέσεως κάποιου εκ των ήδη διαβιούντων εντός του ελληνικού κράτους επισκόπων laquoἘξέλιπον ἆρά γε ἐκ τῶν τάξεων τοῦ ὅλου ἑλληνικοῦ κλήρου ἄνδρες ἐπί παιδείᾳ καί ἀρετῇ διαλάμποντες καί ὡς έκ τούτου καί ἡ Κυβέρνησις προκειμένης ἀνάγκης περί τοῦ τῆς Ἀττικῆς ἐπισκόπου καταφεύγει εἰς τό ἀντικανονικόν καί σκανδαλῶδες τῶν μεταθέσεωνraquo Οπ σ 377 1290 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 15 Σεπτεμβρίου 1862 οπ σ 3 Την ένστασή του για τον προτεσταντικής προελεύσεως θεσμόν της Διαρκούς Συνόδου εξέφρασε ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος το 1852 θεωρώντας τον ασύμβατο με την Ορθόδοξη Εκκλησιολογία περί εκκλησιαστικής διοικήσεως Ωστόσο

289

πολιτεύματος της Εκκλησίας θα τονίσει μεταξύ άλλων ότι με την επικράτηση του ολιγαρχικού συστήματος και την εισαγωγή του συστήματος της ιεραρχίας1291 μεταξύ των επισκόπων laquoοὕτῳ τῇ κενοδοξίᾳ ἡ ἀδελφική ἐκκλησία τοῦ ταπεινοῦ Ἰησοῦ μετεβλήθη εἰς δεσποτισμόνraquo1292 Επαναλαμβάνοντας ο Ζαννούβιος τα όσα και πρότερον ελέχθησαν στο προγενέστερο άρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo θα εξειδικεύσει την άποψή του επισημαίνοντας τον αρνητικό ρόλο της επανεισαγωγής του ιεραρχικού συστήματος στην εκκλησιαστική ζωή με την αποδοχή του Τόμου Σε υποσημείωση1293 μάλιστα επί του άρθρου του στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo θα δώσει την πληροφορία ότι την ίδια ημέρα 15η Σεπτεμβρίου εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoὉ Τηλέγραφος τῶν Ἀθηνῶνraquo νέο άρθρο του επισκόπου Θήρας Ζαχαρίου Μαθά1294 με το οποίο και ο ειρημένος επίσκοπος εμφανίζεται κατ᾽ αυτόν να προσχωρεί προς τα όσα ο κρητικός κληρικός φρονούσε εν προκειμένω Στο πλαίσιο αυτό ο Νίκανδρος θα θεωρήσει τον εαυτό του δικαιωμένο καθώς όπως θα τονίσει laquoοὐχ ἧττον ἡ ἀλήθεια ἐθριάμβευσεν Ἡ Σύνοδος τῇ ἐπιμόνῳ θελήσει τοῦ τότε Ὑπουργοῦ τῶν ἐκκλησιαστικῶν Δημητρίου Χατζήσκου ἐκήρυξεν ἐπισήμως τό ἀμετάθετον τῶν ἐπισκόπων ἀλλ᾽ ἐν ὅσῳ ὁ Τόμος ὑφίσταται ἡ γνώμη τῆς Συνόδου ἐστιν ἐπισφαλήςraquo1295 Η τελευταία αναφορά εν προκειμένω σχετίζεται με την ρύθμιση του υπό εξέτασιν ζητήματος που κατόπιν σχετικής συνοδικής αποφάσεως την 25η Οκτωβρίου 18621296 προέβλεπε την απαγόρευση του μεταθετού των επισκόπων παρεκτός διά την περίπτωση της πληρώσεως του Μητροπολιτικού

δικαιολογούσε την απόφαση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου να συναινέσει στην απευθυνθείσαν προς αυτήν σχετικήν παράκλησιν της ελληνικής Κυβερνήσεως θεσμοθετώντας laquoτόν ἀντικανονικόν τοῦτον διοικητικόν ὀργανισμόν σκοπόν προθεμένη ὅπως ἡ ἀπάντησις γένηται καί κατά τοῦτο σύμφωνος τῷ αἰτήματιraquo επί τω τέλει του σεβασμού και της συγκαταβάσεως προς την βούληση της ελληνικής Πολιτείας laquoἩ γάρ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῇ ἀνάγκῃ μόνῃ εἴξασα τῷ περί διαρκοῦς Συνόδου δυσαρέστως πάνυ ἐνέδωκε καί περ εἰδυῖα ὅτι παρά κανόνα καί παρά τάξιν ἐστί τό γενόμενονraquo Ο Μαυροκορδάτος ως ασφαλιστικές δικλείδες για την διατήρηση και εφαρμογή της κανονικής τάξεως εν προκειμένω αναφέρει τις διατάξεις του Τόμου που αφορούσαν α) στην ανάδειξη του επισκόπου της πόλεως των Αθηνών ως Μητροπολίτου και μονίμου Προέδρου της Διαρκούς Συνόδου β) την επιφόρτιση του Μητροπολίτου Αθηνών με την ευθύνη του laquoἐπιστέλλειν τά ἀναγκαῖα συνοδικά γράμματα πρός τόν Οἰκουμενικόν καί τούς λοιπούς Πατριάρχαςraquo και γ) τον τύπον του μνημοσύνου του Μητροπολίτου Αθηνών και των λοιπών συνοδικών αρχιερέων Γ Μαυροκορδάτου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 90 ndash 94 1291 Ο Νίκανδρος αδυνατούσε να κατανοήσει τον λειτουργικό ρόλο του ιεραρχικού διοικητικού συστήματος στην διατήρηση της εκκλησιαστικής ενότητος και τάξεως laquoη Εκκλησία έχοντας και ορατό χαρακτήρα έχει ανάγκη ειδικού διοικητικού συστήματος το οποίο να φροντίζει για την εκκλησιαστική τάξη Την ανάγκη αυτή εξυπηρετεί η Ιεραρχία η οποία έχει θεία σύσταση και ανάγεται στον Κύριο και στους Αποστόλους Η Ιεραρχία δεν είναι τίποτε άλλο παρά το σύνολο των επισκόπων που αντιπροσωπεύουν τοπικές Εκκλησίες οι οποίες συγκροτούν την καθολική Εκκλησία του Χριστού Η Ιεραρχία αυτή αποτελεί το ανώτατο όργανο της πνευματικής και διοικητικής εξουσίας στην Εκκλησίαraquo Α Νικολαΐδη Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας οπ σ 151 Η εν γένει μομφή του Ζαννουβίου έναντι του ιεραρχικού συστήματος παραγνώριζε τον ως άνω συνεντικό χαρακτήρα αντιπροβάλλοντας ως διοικητικό σύστημα σχέσεων ένα άκρως διασπαστικό και ασυνάρτητο μοντέλο το οποίο συνίστατο στην ύπαρξη μεμονωμένων και ανεξάρτητων μεταξύ τους τοπικών Εκκλησιών 1292 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 15 Σεπτεμβρίου 1862 οπ 1293 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 69 1294 Το εν λόγω άρθρο παρά την σχετική έρυνα δεν κατέστη δυνατόν να ευρεθεί Σε κάθε περίπτωση αν αληθεύουν οι ισχυρισμοί του Νικάνδρου πρόκειται για μία αξιομνημόνευτη αλλαγή στάσης του επισκόπου Θήρας επί του θέματος 1295 Οπ 1296 Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 435

290

θρόνου των Αθηνών laquoὅτε μόνον δέν θεωρεῖ ἐπιζήμιον εἰς τήν Ἐκκλησίαν τό νά λαμβάνηται ἐκ τῆς χορείας τῶν Ἐπισκόπων ὁ καταλληλότεροςraquo1297 63 Πτυχές του εν Ελλάδι μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου

Ο κρητικός κληρικός αποσκοπώντας να συμβάλλει στην εξύψωση του ιερατικού αξιώματος1298 στο Βασίλειο της Ελλάδος κινείται σε ένα δίπολο που αφορά από το ένα μέρος την ρύθμιση του μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου και από το άλλο την εξασφάλιση ποιοτικότερης εκκλησιαστικής εκπαίδευσης για τους υποψήφιους κληρικούς Οι δύο ανωτέρω πτυχές αποτελούν στην σκέψη του Νικάνδρου μία αξεδιάλυτη πραγματικότητα όπως άλλωστε θα διαφανεί από το πλήθος των σχετικών αναφορών που απαντώνται τόσον στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας όσον και στην αρθρογραφία του στον ημερήσιο τύπο των Αθηνών Η σύζευξη άλλωστε των δύο ζητημάτων σε μία ενότητα στην σκέψη του Νικάνδρου αποτελούσε κοινό τόπο στον τρόπο προσεγγίσεως του γενικότερου θέματος της αναμορφώσεως του ιερατείου στην ελληνική κοινωνία Τούτο φαίνεται και από το γεγονός ότι η ίδια μεθοδολογία προσέγγισης ίσχυε και για την ΙΣΕΕ η οποία laquoἀπό δέ τῆς ἐπαύριον τῆς ἱδρύσεως τῆς Ἐκκλησίας ἐζήτει τήν ἵδρυσιν ἱερατικῶν σχολῶν πρός μόρφωσιν τῶν ἐφημερίων καί τήν τακτικήν μισθοδοσίαν αὐτῶν ἐξ εἰδικοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ταμείουraquo1299

Η μέχρι τότε ισχύουσα κατάσταση επί του θέματος των απολαβών των κληρικών συμπικνούται στο κάτωθι απόσπασμα του καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας και της Συμβολικής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών (1868 ndash 1913) Αναστασίου Διομήδη ndash Κυριακού laquoἀλλ᾽ ἐπειδή τῶν ἐν Ἑλλάδι ἐκκλησιῶν οὐσῶν πτωχοτάτων οἱ ἐφημέριοι εἶναι ἠναγκασμένοι νά ζῶσιν ἐκ γλισχροτάτων ἑκουσίων συνεισφορῶν τῶν ἐνοριτῶν οὐδεμία δέ ἄλλη μέχρι τοῦδε ἐλήφθη πρόνοια περί ἀξιοπρεποῦς συντηρήσεως τοῦ κλήρου μή δυνηθείσης μέχρι τοῦδε νά πραγματοποιηθῇ ἡ ἰδέα τῆς συστάσεως ταμείου ἐκκλησιαστικοῦ πρός τόν σκοπόν τοῦτον ἐκ τῶν περισσευμάτων τῶν πλουσίων εἰσοδημάτων τῶν μοναστηριακῶν περιουσιῶν οἱ πασῶν τούτων τῶν ἐκκλησιαστικῶν σχολῶν καρποί δέν ὑπῆρξαν ἀνάλογοι τῶν προσδοκιῶν τοῦ ἔθνουςraquo1300

Η πρώτη σχετική νύξη εντοπίζεται σε άρθρο του Νικάνδρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Οκτώβριο του 1859 Λαμβάνοντας αφορμή από τις εξής θεσμικές πρωτοβουλίες α) το προ τριετίας (1856) ΒΔ της Αμαλίας περί του ι κλήρου1301 και β) την κατά το ίδιον έτος εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου1302 που

1297 Μ Σακελλαρόπουλου Εκκλησιαστικόν Δίκαιον Αθήνα 1898 σ 148 ndash 149 1298 Ρόλο στην αναβάθμιση της θέσεως του ι κλήρου της Εκκλησίας της Ελλάδος πρoσπάθησαν να διαδραματίσουν α) η laquoΣύναξις τῶν Πρεσβυτέρωνraquo που συνεστήθη τον Οκτώβριο του 1870 κατά την πρωθιεραρχία του Αθηνών Θεοφίλου Βλαχοπαπαδόπουλου (1862 ndash 1873) του από Αιτωλίας και Ακαρνίας και β) ο κατόπιν σχετικής πρωτοβουλίας (1890) του Αθηνών Γερμανού Καλλιγά συγκροτηθείς laquoἹερός Σύνδεσμος Κληρικῶνraquo A Νανάκη Εκκλησία Εθναρχούσα οπ σ 67 ndash 140 1299 Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω οπ σ 151 1300 Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 359 Επί της βάσει της ανώτέρω περιγραφής ο καθηγητής θα προτείνει ως μέτρο βελτιώσεως της οικονομικής κατάστασης των κληρικών την μείωση του αριθμού των εφημερίων laquoτότε ἴσως καί αἱ ἐκούσιοι τῶν ἐνοριτῶν συνεισφοραί ἤθελον ἀρκέσει νά διατηρῶσιν ἀξιοπρεπῶς τόν κλῆρον ἐάν μάλιστα οἱ ὀλίγοι ἐφημέριοι ἤθελον εἶσθαι πεπαιδευμένοιraquo Οπ 1301 Πρόκειται για το ΒΔ της 18ης Οκτωβρίου 1856 laquoΠερί τῶν προσόντων καί τῶν γνώσεων ἅς πρέπει νά ἔχωσιν οἱ μέλλοντες ἱερωθῆναιraquo Δ Χριστοπούλου Συλλογή των σπουδαιοτέρων εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος μετά των οικείων νόμων β διαταγμάτων υπουργικών εγγράφων οδηγιών κτλ εκδ (αʹ) Καναριώτου Αθήνα 1877 σ 54 ndash 55

291

αφορούσε την απαγόρευση της χειροτονίας αμαθών στο ιερατικό λειτούργημα τα οποία παρά την ρητή συνταγματική πρόνοια του άρθρου 105 του Συντάγματος του 18441303 δεν εφαρμόσθησαν στην πράξη θα ασκήσει πίεση προς την κατεύθυνση της λήψης όλων των απαιραίτητων μέτρων που θα συντελούσαν κατ᾽ αυτόν στην αναμόρφωση του ιερατείου

Η προσέγγιση του μισθολογικού ζητήματος των κληρικών στην σκέψη του Ζαννουβίου εκκινεί από την πεποίθησή του ότι η ιερωσύνη αποτελεί τον υψηλότατο των αξιωμάτων το οποίο laquoεἰς τήν ἐσχάτην τάξιν προνομίου ἐναπελείφθηraquo1304 καθώς laquoὁ πρεσβύτεροςraquo ελλείψει των απαραίτητων πόρων διαβιώσεως laquoνῦν ἐπαιτεῖ καί τήν εὐσέβειαν ἄκων εἰς πορισμόν μεταβάλλειraquo1305 Η βασική αυτή διαπίστωση του Νικάνδρου τον οδηγεί στην υποβολή προτάσεως για την επίλυση τούτου που κατ᾽ αυτόν συνδεόταν άρρηκτα με το γενικότερο θέμα της ανομορφώσεως του κλήρου Η πρότασή του συνίστατο σε τρεις βασικούς πυλώνες α) την οικονομική συνεισφορά όλης της κοινωνίας με στόχο την αξιοπρεπή διατήρηση του κλήρου β) την σύσταση με νομοθετική πρωτοβουλία της Πολιτείας ιδιωτικού ταμείου προς τούτο και γ) την εξασφάλιση διαρκούς πόρου για το πρεσβυτέριον

Η ενασχόληση του κρητικού κληρικού με το ως άνω ζήτημα δεν ήταν τυχαία Συνηθίζοντας να παρεμβάνει δημοσίως σε όλα τα επίκαιρα εκκλησιαστικά και μη ζητήματα της εποχής του θα ήταν παράλειψη για τον Νίκανδρο να μην ασχοληθεί και με το κατά τα έτη 1855 ndash 1856 ανακύψαν ζήτημα της μισθοδοσίας του κλήρου laquoἕνεκα τῆς ἀρνήσεως τοῦ λαοῦ εἴς τινας ἐπαρχίας νά καταβάλλῃ εἰς τούς ἱερεῖς τά νενομισμέναraquo1306 Η εν λόγω κατάσταση μάλιστα θα προκαλέσει την άμεση αντίδραση της Κυβέρνησης η οποία προέβη στην έκδοση σχετικής εγκυκλίου προς τους νομάρχες της ελληνικής επικράτειας1307

Η δεύτερη δημόσια κρούση του κρητικού κληρικού επί του ιδίου θέματος θα εκδηλωθεί δύο έτη αργότερα με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἘλπίςraquo (Αύγουστος 1861) Και το έν λόγω άρθρο του ευρίσκεται στην ίδια γραμμής σκέψης με το προηγούμενο παρέχει δε την ευκαιρία να διευκρινιστούν έτι περαιτέρω οι απόψεις του Νικάνδρου εν προκειμένω Την πρότασή του για την σύσταση ιδιωτικού ταμείου την αποδίδει στο αίτημα της κοινωνίας να συμβάλλει οικονομικώς η ίδια προς την κατεύθυνση της εξευρέσεως των

1302 Ο Ζαννούβιος αναφέρεται στην εγκύκλιο 9 της Ιεράς Συνόδου (αριθ Πρωτ 5849 - 6403 και ημερομηνία 9η Νοεμβρίου 1856) προς τους κατά την επικράτειαν Σεβ Μητροπολίτας Αρχιεπισκόπους και Επισκόπους τιτλοφορουμένη laquoΠερί προσόντων τῶν μελλόντων ἱερᾶσθαιraquo με την οποία ζητείται η συμμόρφωση των κατά τόπους εκκλησιαστικών αρχών προς τις σχετικές διατάξεις του ΒΔ της 18ης Οκτωβρίου 1856 Οπ σ 53 ndash 55 1303 Χ Παπαστάθη Στοιχεία οπ σ 53 1304 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 26 Οκτωβρίου 1859 οπ σ 3 1305 Οπ 1306 Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 263 1307 Δ Χριστοπούλου Συλλογή των σπουδαιοτέρων εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου οπ σ 184 ndash 187 200 Το υπουργικό έγγραφο υπογραφόμενο από τον υπουργό επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Π Αργυρόπουλο φέρει ημερομηνία 11η Απριλίου 1855 και αριθ Πρωτ 4687 Τούτο επικαλείται τις προβλέψεις ετέρας εγκυκλίου διαταγής του ιδίου Υπουργείου από 10 Μαίου 1834 και αριθ Πρωτ 3491 η οποία προέβλεπε την απόδοση στους κληρικούς των νενομισμένων οικονομικών απολαβών δια τας ιεροπραξίας αυτών εκ μέρους των χριστιανών την απαρέγκλιτη εφαρμογή των οποίων ζητούσε εκ νέου εν έτει 1855 Και η ΙΣΕΕ με δύο έγγραφά της α) την εγκύκλιο 91 (αριθ Πρωτ 4907 και ημερομηνία 19η Ιουλίου 1855) προς τους Σεβ Μητροπολίτας Αρχιεπισκόπους και Επισκόπους laquoΠερί τῶν δικαιωμάτων τῶν κατ᾽ εszligνορίας ἐφημερίωνraquo και β) την εγκύκλιο 100 προς τους Σεβ Μητροπολίτας Αρχιεπισκόπους και Επισκόπους με τίτλο laquoΠερί τῶν δικαιωμάτων τῶ ἐφημερίωνraquo (αριθ Πρωτ 5627 και ημερομηνία 4 Μαΐου 1856) ζητούσε την εφαρμογή των ως άνω προνοιών

292

οικονομικών πόρων για την επιβίωση του ιερατείου επιφυλάσσοντας για την Πολιτεία απλό εποπτικό ρόλο για την ευόδωση του όλου εγχειρήματος Προς τούτο θα τονίσει ότι απαραίτητη τυγχάνει η οικονομική συνεισφορά εκ μέρους των τε ιερών Μονών και των ελληνικών νοικοκυριών για την επαρκή χρηματοδότηση του ως άνω ταμείου laquoἈλλ᾽ ἡ κοινωνία δέν ἀπαιτεῖ οἱ διδάσκαλοι αὐτῆς οἱ πνευματικοί νά μισθῶνται ἀμέσως παρά τῆς Κυβερνήσεως θέλει αὐτή νά χορηγῇ τά μέσα πρός ἀξιοπρεπῆ διατήρησιν τοῦ ἁγιάζοντος ταύτην λειτουργοῦ τοῦ Ὑψίστουmiddot ἐπιθυμεῖ δέ μόνον τήν ἔμμεσον ἐποπτείαν ταύτης εἰς σύστασιν ἰδιωτικοῦ ταμείου ἐν ᾧ ἔκαστος τῶν οἰκογενειαρχῶν ἐτησίως τόν ὀβολόν αὐτοῦ κατά τό ἐνόν προσοίσει καί αἱ διατηρούμεναι Μοναί μέρος τοῦ περισσεύματος αὐτῶν τούτῳ προσθέσουσιraquo1308

Η ανωτέρω επισήμανση του Ζαννουβίου σχετίζεται ασφαλώς με την αδυναμία του ήδη θεσμοθετημένου και λειτουργούντος με το ΒΔ της 13ης Οκτωβρίου 1834 δημόσιου Εκκλησιαστικού Ταμείου να ανταποκριθεί στις μισθολογικές ανάγκες των κληρικών Οι πόροι του εν λόγω ταμείου προέρχονταν από τα έσοδα που προέκυψαν από την πώληση των μοναστηριακών κτημάτων και πραγμάτων των ι μονών που διελύθησαν με απόφαση της βαυαρικής Αντιβασιλείας ήδη από το προηγούμενο έτος (1833) στο πλαίσιο της ανακηρύξεως της Εκκλησίας της Ελλάδος ως laquoΑυτοκεφαλουraquo1309 Και τούτου συνέβη καθώς laquoδεν συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια ζωής του Εκκλησιαστικού Ταμείου και μία τεράστια Εκκλησιαστική περιουσία καταπόθηκε στην κρατική χοάνη και σπαταλήθηκε άσωτα χωρίς να ανταποκριθή ούτε επ ελάχιστον στις βασικές υποχρεώσεις του απέναντι στον εφημεριακό κλήροraquo1310 Ο Νίκανδρος διατηρώντας μία σφαιρική και εις βάθος θέαση του ζητήματος1311 και διαβλέποντας την αδιέξοδη για την επιτυχία του εγχειρήματος κατασπατάληση της εκκλησιαστικής περιουσίας λόγω της εμπλοκής του κράτους στην όλη υπόθεση θα προτείνει μία άκρως ριζοσπαστική λύση την σύσταση ιδιωτικού ταμείου

Δεν είναι άλλωστε τυχαίες δύο παρατηρήσεις του Ζαννουβίου οι οποίες διασώζονται μόνον στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας με την μορφή

1308 Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Αυγούστου 1861 οπ Αντίστοιχες απόψεις που μέχρι ενός σημείου συμβάδιζαν προς την εν λόγω πρόταση του Ζαννουβίου ανέπτυξε σε μεταγενέστερο στάδιο και ο Σωκράτης Κολιάτσος ο οποίος υποστήριζε την σύσταση διαρκούς και μόνιμου μισθού προς τους κληρικούς με σκοπό την εξάλειψη της επαιτείας προσβλέποντας στην σύμπραξη κρατικών φορέων και ιδιωτών προς εξεύρεσιν των απαραίτητων πόρων Σ Κολιάτσου Βραχεία τινά περί τῆς παρούσης καταστάσεως τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας τύποις Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1876 σ 39 1309 Το ταμείο αρχικώς υπήχθη στο υπουργείο των Εκκλησιαστικών και εν συνεχεία σε εκείνο των Οικονομικών για να καταλήξει το 1917 να τελεί υπό την επίβλεψη του Υπουργείου Γεωργίας Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω οπ σ 155 1310 Συνοπτική έκθεση του μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου της Ορθοδόξου Εκκλησίας κατά τον 19ο αιώνα αποτελεί το κάτωθι κείμενο του Σεβ Μητροπολίτου Θηβών και Λεβαδείας κ Ιερωνύμου (νυν Αρχιεπισκόπου Αθηνών) με τίτλο laquoΠροτάσεις νέων ρυθμίσεων στις σχέσεις Εκκλησίας ndash Πολιτείαςraquo την 6 Μαΐου 2006 στην ιστοσελίδα της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών httpwwwacadimiagrcontentview15235langel από όπου αντλείται και η σχετική παραπομπή 1311 Η καλή γνώση του ζητήματος από τον κρητικό κληρικό αποδεικνύεται εκ του γεγονότος ότι στο ως άνω άρθρο του (εφημ laquoἘλπίςraquo) προβαίνει στην πρόταση για την σύσταση ιδιωτικού ταμείου αφού εξιστορήσει εν συντομία όλες τις προγενέστερες φάσεις του ζητήματος Η αναφορά του στις θεσμοθετημένες δράσεις κατά τα προαπελθόντα έτη αφορά α) στο ΒΔ της 25ης Σεπτεμβρίου 1833 που προέβλεπε την απόδοση των εισοδημάτων εκ των διαλυθέντων ι μονών στην επί των Εκκλησιαστικών Γραμματείαν β) την εγκύκλιο της επί των Εκκλησιαστικών Γραμματείας της 10 Μαΐου 1834 γ) το ΒΔ της 29ης Απριλίου 1843 διά του οποίου η ευθύνη για την διαχείρηση των ως άνω εισοδημάτων διεβιβαζόταν στην επί των Οικονομικών Γραμματείαν και δ) τα προβλεπόμενα στο άρθρο 105 του Συντάγματος του 1844 lsquorsquoπερί ἐξασφαλίσεως τῶν μέσων πρός συντήρησιν τῶν Κληρικῶν ἀναλόγως με τήν άξιοπρέπειαν τοῦ χαρακτῆρος αὐτῶνrsquorsquo Εφημ laquoἘλπίςraquo 15 Αυγούστου 1861 οπ

293

υποσημειώσεων στο ίδιο άρθρο Η πρώτη αποτελεί την θεωρητική τεκμηρίωση της ως άνω πρότασής του θεωρώντας ότι η χρηματοδότηση των κληρικών από κρατικά κονδύλια αλλοιώνει την φύση του ιερατικού λειτουργήματος καθώς καθιστά τους αμοιβόμενους πειθήνια όργανα της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας laquoἩ παρά τῆς Κυβερνήσεως ἄμεσος μισθοδοσία τοῦ κλήρου δεσμεύει τήν ἀκριβῆ πλήρωσιν τῶν ἱερῶν αὐτοῦ καθηκόντων Καθίσταται μισθωτός καί οὐ ποιμήν ἀπόδειξις ἡ διαγωγή τῶν ἐπισκόπων ἡ Σύνοδος οὐδέν ἄλλο ἐστι ἤ παράρτημα τοῦ Ὑπουργείου τῶν ἐκκλησιαστικῶν οὐδεμίαν θέλησιν ἔχει ἀλλά τυφλῶς ἀκολουθεῖ τήν Κυβέρνησινraquo1312 Η δεύτερη παρατήρησή του σχετίζεται με την ιδιοτελή διαχείρηση της μοναστικής περιουσίας και την κατασπατάλησή της από εκκλησιαστικά και μη πρόσωπα για την εξυπηρέτηση ίδιων οικονομικών συμφερόντων γεγονός που κατά τον συγγραφέα του Κώδικα αποστερούσε από την μισθοδοσία του κλήρου σημαντικά κονδύλια προς τούτο laquoΑἶσχος τῷ ΙΘrsquo αἰῶνι νά δατηρῶνται τοιαῦτα καταγώγια τῆς αὐταπάτης τά κτήματα τούτων ἀρκοῦσιν εἰς μίσθωσιν τοῦ κλήρου καί διατήρησιν τῶν ἱερατικῶν Σχολῶν ἐν αὐτοῖς τούτοις ἰδρυθεισῶν ἀλλά συμφέρουσι λέγει ὁ Δεσπότης καί ὁ εὐγενής διότοι αὐτοί κυρίως διανέμονται τά εἰσοδήματα αὐτῶνraquo1313

Στο προμνημονευθέν άρθρο του (laquoἘλπίςraquo Αύγουστος 1861) ό Νίκανδρος θα ασκήσει κριτική στα διαλαμβανόμενα σε έγγραφο του ΥΕΔΕ προς την ΙΣΕΕ το 18571314 σχετικώς προς την μισθοδοσία του κλήρου η οποία εκλαμβάνονταν σε άμεση συνάρτηση προς τα laquoπερί τῶν προσόντων τῶν μελλόντων ἱερᾶσθαιraquo διαλαμβανόμενα κατά το 1856 Επικρίνοντας την σκέψη της Κυβέρνησης επί του θέματος ως πρωθύστερη θα τονίσει την κατεπείγουσα ανάγκη όπως κατά προτεραιότητα τακτοποιηθεί το μισθολογικό ζήτημα και κατόπιν το συναφές περί των ιερατικών προσόντων laquoὋτι δέ ἡ σκέψις αὕτη τῆς Κυβερνήσεως εἶναι καί λέγεται πρωθύστερον ἕκαστος κατανοεῖ πρῶτα πρέπει νά ὁρισθῇ τό ἐπίδομα καί ἔπειτα τά προσόντα τοῦ Ἱερατείουraquo1315

Η σπουδή αυτή του Νικάνδρου και η επικέντρωσή του στην οικονομική πτυχή της όλης προσπάθειας για την αναμόρφωση του ιερατείου πέραν από την οξύτητα του προβλήματος την οποία άλλωστε και ο ίδιος εβίωνε σε προσωπικό επίπεδο θα πρέπει να αποδοθεί στην διαπίστωση περί απουσίας της

1312 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 59 Την ιδια α ποψη του εναντιον της μισθοδοσιας των κληρικω ν απ ευθειας απο τον κρατικο κορβανα θα εκφρα σει και το 1863 σε υποσημείωση άρθρου του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo που διασώζεται μόνο στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας Οπ σ 80 Ανάλογη θέση περί του μισθολογικού ζητήματος είχε εκφράσει και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος λαμβάνοντας αφορμή από τα προβλεπόμενα στον Καταστατικό Νόμο του 1852 περί της κατά βαθμούς μισθοδοσίας των ιεραρχών εκ του ταμείου της Κυβερνήσεως Ο θεσσαλός κληρικός θεωρούσε ότι η στόχευση της εν λόγω διατάξεως έτεινε laquoἵνα καί οὕτως ὑπάλληλοι τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας καταστῶσι καί ὑπόδουλοι αὐτῆςraquo Επιπλέον ο Οικονόμος όπως και ο Ζαννούβιος έβλεπε θετικά την αξιοποίηση της μοναστηριακής περιουσίας προς εξασφάληση των αναγκαίων για την μισθοδοσία του κλήρου πόρων Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 160 658 Υπέρ της συστάσεως ανεξάρτητου εκκλησιαστικού ταμείου για την μισθοδοσία του ι κλήρου της Εκκλησίας της Ελλάδος και της παροχής στην ΙΣΕΕ της δυνατο τητος να διαχειριζεται αφ εαυτη ς την μοναστηρικη ν και εκκλησιαστικη ν περιουσιαν κατα τας ανάγκας αυτής ετάσσετο ο Χρήστος Ανδρούτσος θεωρώντας τις προτάσεις αυτές ως εκ των ων ουκ άνευ για την βελτίωση του κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου του ορθόδοξου κλήρου Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 74 ndash 75 1313 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 59 Ο χαρακτηρισμός των ι μονών ως καταγωγίων της αυταπάτης σχετίζεται με την εν γένει αρνητική τοποθέτηση του Ζαννουβίου έναντι του μοναστικού ιδεώδους 1314 Πρόκειται για το υπ αριθμ 3589 και ημερομ 3η (8η) Ιουνίου 1857 υπουργικό έγγραφο βάσει του οποίου εξαπολύθηκε η συνοδική εγκύκλιος 110 (υπ αριθμ 7346 και ημερομ 13η Ιουνίου 1857) laquoΠερί ἀκριβοῦς τηρήσεως των περί χειροτονιών διατεταγμένωνraquo Δ Χριστοπούλου Συλλογή των σπουδαιοτέρων εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου οπ σ 224 ndash 227 1315 Εφημ laquoἘλπίςraquo 18 Αυγούστου 1861 οπ

294

απαιραίτητης βούλησης εν προκειμένω σε πολιτικό και εκκλησιαστικό1316 επίπεδο Και τούτο καθώς όπως αναφέρει ενδεικτικά ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης laquoτό ζήτημα τῆς μισθοδοσίας τοῦ κλήρου παρέμενεν ἄλυτον διότι οὔτε ἡ Ἐκκλησία ἡ ἔχουσα τεραστίαν μοναστηριακήν περιουσίαν οὔτε καί ἡ Πολιτεία ἠθέλησαν πράγματι νά λύσωσι τοῦτο ἐκ μόνης τῆς λύσεως τοῦ ὁποίου πολλοί ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἀνέμενον τήν βελτίωσιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτωνraquo1317 Δεδομένης της στοχεύσεως του Ζαννουβίου για την κατά προτεραιότητα τακτοποίηση του μισθολογικού ζητήματος των κληρικών δεν θα ήταν εκτός πραγματικότητος η εκτίμηση ότι και ο κρητικός κληρικός ανήκε στην ως άνω κατηγορία σκέψης περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων για την οποία κάνει λόγο ο Γ Κονιδάρης

Ο Ζαννούβιος θα επανέλθει επί του θέματος με νέο άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιανουάριο του 1862 Με αφορμή την εκλογή στον Μητροπολιτικό θρόνο των Αθηνών του από Πατρών και Ηλείας Μισαήλ Αποστολίδη τον Δεκέμβριο του 1861 θα συστήσει στον συμπατριώτη του Πρόεδρο της Ιεράς Συνόδου την ενασχόληση α) με την εύρεση μόνιμων πόρων για την μισθοδοσία των κληρικών διά της συστάσεως ιδιωτικού ταμείου και β) με την ανεύρεση ευμαθών υποψηφίων για το ιερατικό λειτούργημα προς αντικατάστασιν των αμαθών Οι ως άνω προτάσεις του Νικάνδρου προέρχονται από την πανθομολογούμενη διαπίστωση ότι laquoτό τε ἐπαιτεῖν τοῦ κλήρου καί ἡ ἀμάθεια αὐτοῦ ἐστιν ἡ πρωτίστη αἰτία τῆς τῶν χριστιανῶν ψυχρότητος καί ἀδιαφορίας πρός τήν οὐράνιον θρησκείανraquo1318 Μάλιστα στο ήδη προμνημονευθέν άρθρο του τον Ιανουάριο του 1863 με τίτλο laquoἩ Ἐκκλησία τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ὑπό τόν Ὄθωναraquo ο Ζαννούβιος θα ασκήσει κριτική κατά της πολιτικής του βαυαρού μονάρχη για τις κινήσεις του περί του μισθολογικού ζητήματος λέγοντας ότι laquoκαί τήν περί μισθοδοσίας τοῦ κλήρου ἰδέαν τῆς Ἀντιβασιλείας ἀπέρριψε τά εἰσοδήματα τῶν διαλυθεισῶν Μονῶν ἀπό τῆς τῶν ἐκκλησιαστικῶν εἰς τήν τῶν οἰκονομικῶν Γραμματείαν μετατεθῆναι διαταξάμενος (πρβλ ΒΔ 24 Ἀπριλ 1843)raquo1319

Με αφορμή την έλευση του Βασιλέα Γεωργίου Αrsquo στην Ελλάδα ο Ζαννούβιος θα αναφερθεί εκ νέου στο υπό εξέτασιν ζήτημα προτρέποντας τον νεοφερμένο μονάρχη να συστήσει αμέσως laquoἐκκλησιαστικόν ἴδιον ταμεῖον ἐν ᾧ τά εἰσοδήματα τῶν διαλελυμένων μονῶν καί τα περισσεύματα των διατηρουμένων ταμιευθήσονται καί ὁ ὀβολός ἑκάστης οίκογενείας πρός ἐπιδόματα καθόλου τοῦ κλήρου εἰς ἀξιοπρεπῆ αὐτοῦ θέσινraquo1320 Το σημαντικόν εν προκειμένω είναι ότι στην σκέψη του αρθρογράφου η αδυναμία ρυθμίσεως του μισθολογικού ζητήματος συνδέεται άρρηκτα με την προσέλευση στον ι κλήρο

1316 Ενδεικτικό της απουσίας σχετικής βούλησης και στους εκκλησιαστικούς ταγούς της εποχής για την επίλυση του μισθολογικού ζητήματος του κατωτέρου κλήρου τυγχάνει η πίεση που η εφημερίδα laquoΦιλόπατριςraquo στην στήλη laquoΔιάφοραraquo ασκεί προς τον Μητροπολίτη Αθηνών Θεόφιλο με κάποια δόση ειρωνείας laquoἈν ὁ σ ἡμῶν μητροπολιτης ἐπετύγχανε νά ὁρισθῇ καί μισθός τις διά τούς ἱερεῖς ἤθελε πράξει ἔργον ἐπαινετόν καί φιλάνθρωπον προσέτιraquo Εφημ laquoΦιλόπατριςraquo 8 Σεπτεμβρίου 1862 αριθ 406 έτος Ηrsquo 1317 Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ 1318 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 18 Ιανουαρίου 1862 οπ σ 3 1319 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 1320 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 Οι απόψεις του Νικάνδρου περί της αξιοποιήσεως της μοναστηριακής περιουσίας με σκοπό την κάλυψη των μισθολογικών αναγκών του ι κλήρου ευρίσκονται στην ίδια γραμμή προσέγγισης με τις αντίστοιχες επισημάνσεις της 7μελούς Επιτροπής συντάξεως του Εκκλησιαστικού Χάρτου του 1833 όπως αυτές διετυπώθησαν στο τμήμα laquoπερί μοναχῶν καί μοναστηρίωνraquo της σχετικής έκθεσης που συνετάγη προς την Αντιβασιλεία Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδώνhellip οπ σ 53

295

laquoτῶν ἀγοραίων καί ζευγηλατῶνraquo1321 ανθρώπων δηλαδή με χαμηλό διανοητικό και μορφωτικό επίπεδο Τούτο με τη σειρά του αποτελούσε και την ρίζα α) για την περιφρόνηση προς το ιερατικό λειτούργημα εκ μέρους των πεπαιδευμένων νέων και β) την θρησκευτική ολιγωρία που μάστιζε την πλειοψηφία των νεοελλήνων της εποχής εκείνης

Θα πρέπει βεβαίως να λεχθεί ότι η έκθεση της ως άνω εικόνας για το επίπεδο του ι Κλήρου της Ελλάδος αποτελούσε κοινό τόπο στα έντυπα της ίδιας περιόδου Ενδιαφέρον άρθρο το οποίο περιέγραφε την κατάσταση του ι κλήρου την ίδια περίπου εποχή που πραγματοποιήθηκαν οι αντίστοιχες παρεμβάσεις του Νικάνδρου αποτελούσε το επιγραφόμενον ως laquoΑἴτια τῆς ἐν Ἑλλάδι θρησκευτικῆς χαλαρώσεωςraquo στην εφημερίδα laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo τον Σεπτέμβριο του 1862 Ο ανώνυμος αρθρογράφος αν και προσεγγίζει το ζήτημα από την αντίθετη προς τον κρητικό κληρικό σκοπιά του υποστηρικτού δηλαδή των θέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των απόψεων του Κωνσταντίνου Οικονόμου θα εκφράσει εν πολλοίς θέσεις που απαντώνται και στην αρθρογραφία του Νικάνδρου

Στα ως άνω αίτια συγκαταριθμώνται α) η εν γένει εκκλησιαστική πολιτική της laquoἐπαράτουraquo1322 βαυαροκρατίας που κατά τον συντάκτη του άρθρου αποσκοπούσε laquoεἰς τό νά καταστήσωσιν ὅλως ὑποχείριον τήν θρησκευτικήν ἐξουσίαν εἰς τήν πολιτικήνraquo1323 και β) η απουσία αξιοκρατικών κριτηρίων στην επάνδρωση των θρησκευτικών αξιωμάτων ούτως ώστε να παραθεωρούνται οι ικανοί και να επιλέγονται laquoκόλακες χαμαίζηλοι φερόμενοι ἀναξιοπρεπῶς εἰς τόν ὑψηλόν καί ἔντιμον χαρακτῆρα ἐναρέτου κληρικοῦ ἀνδρόςraquo1324 Στο άρθρο στοχοποιείται σύνολο το πολιτικό σύστημα της βαυαροκρατίας το οποίον κατά τον αρθρογράφο laquoἐδέησεν ὅπως κατορθώσῃ τοῦτο ἵνα ἐκφυλίσῃ προηγουμένως τόν ἱερόν ἡμῶν κλῆρον τήν πρώτην ἄγκυραν τοῦ δεινῶς κλυδωνιζομένου πολιτικοῦ ἡμῶν σκάφους καταβυθίσαν αὐτόν εἰς ἥν οἰκτράν εὑρίσκεται σήμερον κατάστασινraquo1325

Τρεις μήνες ενωρίτερα τον Ιούνιο του ιδίου έτους (1862) θα δει το φως της δημοσιότητος ένα άρθρο σε δύο συνέχειες το οποίο επεγράφετο laquoΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΟΡΘΩΘΩΜΕΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΣraquo Αφού επισημαίνεται η πολιτικώς αναγκαία ανακοπή του ρεύματος της θρησκευτικής χαλαρώσεως που παρατηρούνταν περί τα μέσα του 19ου αιώνος στην Ελλάδα προτείνονται δύο μέτρα για την επίτευξη του ανωτέρω σκοπού α) ο καθορισμός αξιοπρεπούς μισθού για τον κατώτερο κλήρο όπου τα απαιτούμενα χρηματικά ποσά θα προέλθουν από την καλή διαχείρηση των μοναστηριακών κτημάτων και των εισοδημάτων των διατηρουμένων ι μονών με την ανάλογη συνδρομή και των ενοριών κάθε περιοχής ούτως ώστε να αποτελέσει η κίνηση τούτη κίνητρο απαιραίτητο για την προσέλευση στον ιερατικό λειτούργημα σημαντικού τμήματος των πεπαιδευμένων αποφοίτων της Ριζαρείου εκκλησιαστικής σχολής και β) η κατάργηση της αγαμίας στον ορθόδοξο κλήρο και η απαγόρευση χειροτονίας αγάμων κληρικών τουλάχιστον για τις ενορίες των πόλεων1326

1321 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1 Ιανουαρίου 1863 οπ 1322 Εφημ laquoΤό Μέλλον τῆς Ἀνατολῆςraquo 15 Σεπτεμβρίου 1862 οπ σ 2 1323 Οπ 1324 Οπ 1325 Οπ σ 3 1326 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo α) 3 Νοεμβρίου 1862 αριθ 3094 έτος ΛΑrsquo και β) 7 Νοεμβρίου 1862 αριθ 3095 έτος ΛΑrsquo Η μοναδική ένδειξη περί της πατρότητος του άρθρου συνίσταται στην πληροφορία του αρθρογράφου ότι τούτο αποτελούσε laquoἀπόσπασμα ἡμερολογίου ἑνός κληρικοῦraquo ο οποίος προέρχονταν από την δούλη

296

Με νέο άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τέσσερις μήνες αργότερα (Απρίλιος 1863) ο Νίκανδρος για πρώτη φορά θα εξειδικεύσει τις προτάσεις του περί του μισθολογικού ζητήματος προσδιορίζοντας επακριβώς τα όρια και τον τρόπο λειτουργίας του προτεινόμενου ιδιωτικού εκκλησιαστικού ταμείου Επικρίνοντας σχετική απόφαση της επί του κλήρου Επιτροπής διά της οποίας προσδιορίσθη εκ του δημοσίου ταμείου σε εξήντα δραχμές το μηνιαίο επίδομα για τον κατώτερο κλήρο ο αρθρογράφος θα επαναφέρει στο προσκήνιο την πρότασή του περί συστάσεως ιδιωτικού φορέα χρηματοδότησης του ιερατείου με τρεις άξονες α) την σύσταση κεντρικού ιδιωτικού εκκλησιαστικού ταμείου στην Αθήνα υπό την προεδρεία του Δημάρχου ως επικεφαλής του πενταμελούς εφορευτικού συμβουλίου β) την διενέργεια σε τακτά χρονικά διαστήματα εράνων ανά την επικράτεια με σκοπό την συλλογή εισφορών από τους πιστούς κάθε περιοχής προς χρηματοδότησιν του ταμείου και γ) τον καθορισμό του ύψους του μισθού εκάστου ιερέως επί τη βάσει των διανοητικών αυτού προσόντων

Η εν λόγω πρόταση δηλαδή laquoα) νά συστηθῇ κεντρικόν ἰδιαίτερον ἐκκλησιαστικόν ταμεῖον ἐν τῇ καθέδρᾳ τοῦ Κράτουςmiddot ἐφορευόμενον μέν ὑπό πέντε μελῶν τοῦ Δημάρχου Προέδρου καί τεσσάρων ἀξιοτίμων πολιτῶν διακλαδούμενον δέ κατά τούς λοιπούς τῶν νομῶν τῶν ἐπαρχιῶν καί τῶν δήμων ἐνῷ τά εἰσοδήματα τῶν διαλελυμένων Μονῶν ταμιευθήσονται καί τά περισσεύματα τῶν διατηρουμένων ἀφ᾽ οὗ ἡ ἐποπτεία τούτων ἀνατεθῇ εἰς τήν κατά τόν νόμον ἐν ᾧ ἑκαστη Μονή κεῖται ἐφορείαν καί οὐχί εἰς τόν ἐπίσκοπον β) ἑκάστη ἐπιτροπή τῶν κατά πόλεις ἐνοριῶν νά ζητῇ ἐξ ἑκάστης οἰκογενείας ἑκούσιον ἔρανον μηνιαῖον ἤ ἐνιαύσιον (ὡς τοῦτο πρό πολλοῦ ἡ ἐνταῦθα ἐνοριακή ἐκκλησία lsquorsquoἩ Ζωοδόχος Πηγήrsquorsquo διεπράξατο) ἐξ οὗ τά τῆς λατρείας ἀξιοπρεπῶς νά τελῶνται τά δέ περιττεύοντα εἰς τήν κατά τόν Νομόν ἐν ᾧ ἀνήκει ἐφορίαν μετά ἐλέγχου τῶν ἐξόδων νά ἀποστέλλωνται γ) ἡ λῆψις τοῦ ἐπιδόματος νά δίδεται κατά λόγον τῆς διανοητικῆς ἀναπτύξεως τοῦ λαμβάνοντος λχ ὁ τοῦ Σχολείου ἀπολελυμένος νά λαμβάνῃ δραχμάς 100 ὁ τῆς ῥιζαρείου ἤ τῶν Ἱερατικῶν Σχολῶν (ἀφ᾽ οὗ εὐθύς συστηθῶσι καί αἱ λοιπαί ἑπτά) 150middot ὁ δέ τοῦ Πανεπιστημίου 200 καί αὐτοί οἱ ἐπίσκοποι 300raquo1327 όπως αυτή εδημοσιεύθη στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo την 6η Απριλίου 1863 επανελήφθη δεκατρία χρόνια αργότερα ως τμήμα του φυλλαδίου του Ζαννουβίου laquoΑνάλεκταraquo με τις εξής δύο

Ελλάδα και απογοητευμένος από την πολιτική και λοιπή κατάσταση στο ελληνικό κράτος έκανε γνωστή στο τέλος του εν λόγω άρθρου την πρόθεσή του να αποχωρήσει σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από την ελληνική πρωτεύουσα άπαξ διαπαντός κάνοντας λόγω για laquoθερσίτεςraquo εντός των ορίων του ελληνικού βασιλείου Αν και οι ανωτέρω πληροφορίες εμφανίζουν πολλά σημεία ομοιότητος προς αντίστοιχες πτυχές της ζωής και της σκέψεως του Νικάνδρου δεν θα πρέπει ωστόσο το αγνώστου πατρότητος άρθρο να θεωρηθεί ότι προήλθε εκ του συγγραφικού καλάμου του κρητικού κληρικού δεδομένου ότι α) στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας δεν γίνεται καμία νύξη περί προθέσεως του συγγραφέα να αποχωρήσει από την ελληνική επικράτεια β) οι περί μισθοδοσίας του κλήρου θέσεις του ανωτέρω άρθρου αφίστανται από τις αντίστοιχες του Ζαννουβίου κυρίως ως προς το ζήτημα της συστάσεως ιδιωτικού ταμείου και γ) το γλωσσικό ύφος και η χρήση βrsquo ενικού προσώπου δεν συναντώνται συχνά στην αρθρογραφία του Νικάνδρου Ανάλογη εικόνα περί της εν Ελλάδι θρησκευτικής καταστάσεως ιστορείται και σε σύγγραμμα του Σωκράτη Κολιάτσου μία δεκαπενταετία περίπου αργότερα όπερ αποδεικνύει την επικαιρότητα του ως άνω προβληματισμού laquoπαρά μέν τοῖς ἀπλουστέροις καί ἐνδεεστέροις ὁ τῆς ἱερᾶς ἀγάπης καί τοῦ ἱεροῦ πρός τήν Ἐκκλησίαν σπινθήρ ὅστις ἄλλοτέ ποτε μετεδίδετο ἀπό τῶν πατέρων εἰς τούς παῖδας ἤρξατο ἀπομαραινόμενος καί ἀποσβεννύμενος τόν δέ πρός τούς λειτουργούς τῆς Ἐκκλησίας σεβασμόν ἤρξατο διαδεχομένη ἡ χλεύη καί περιφρόνησις παρά δέ πολλοῖς τῶν λογιωτέρων καί εὐπορωτέρων ἀντί παντός ἄλλου πρός τήν Ἐκκλησίαν καί τούς λειτουργούς αὐτῆς συναιασθήματος παρεισέδυσεν ἡ περί πάντων ἀμφιβολία καί ἀμφισβήτησις ἤ ὁ σατανικός σαρκασμός καί ἡ πικρή εἰρωνείαraquo Σ Κολιάτσου Βραχεία τινά οπ σ 9 1327 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 6 Απριλίου 1863 οπ σ 3

297

τροποποιήσεις α) ο τρίτος άξονας εν προκειμένω αφορά πλέον την συγκρότηση μικτής επιτροπής από κληρικούς και λαϊκούς με σκοπό την εξέταση των προσόντων των υποψηφίων κληρικών και β) οι απολαβές των κληρικών αναπροσαρμόζονται προς υψηλότερες τιμές ούτως ώστε οι απόφοιτοι των ανωτέρω εκπαιδευτικών ιδρυμάτων να λαμβάνουν 120 200 250 και 500 δραχμές αντιστοίχως1328

Ειρήσθω εν παρόδω ότι το ζήτημα της μισθοδοσίας του ιερατείου αποκλειστικώς από κρατικά κονδύλια δεν υπήρξε αποκλειστικό αντικείμενο προβληματισμού των όσων ασχολήθηκαν με το εν λόγω θέμα εντός των ελληνικών συνόρων και στο πλαίσιο της κανονικής δικαιοδοσίας της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος Και τούτο καθώς το μισθολογικό ζήτημα του ι Κλήρου απησχόλησε την ίδια εποχή (1866) και την Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως Ο Μητροπολίτης Χίου Γρηγόριος ο Βυζάντιος εξ αφορμής της προθέσεως της Υψηλής Πύλης να καταβάλει προς τον Οικουμενικό Θρόνο και τον ανώτερο κλήρο του Πατριαρχείου σχετική επιχορήγηση θα απευθύνει δύο υπομνήματα προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναπτύσσοντας τις απόψεις του εναντίον της θεσμοθετήσεως της μισθοδοσίας του ι κλήρου από τον κρατικό κορβανά Αποδεικνύοντας διά μέσου αγιογραφικών επιχειρημάτων ότι ο αποστολοπαράδοτος τρόπος εν προκειμένω συνίστατο στην εκούσια συνεισφορά των πιστών προς διατροφήν των ποιμένων του ο ειρημένος Μητροπολίτης Χίου θα αντισταθεί σθεναρώς στην προσπάθεια εξασφαλίσεως των απαιτουμένων κονδυλίων διά της επιβολής σχετικής υποχρεωτικού χαρακτήρα φορολογίας επί του συνολικού πληθυσμού της χώρας laquoἈλλ᾽ ἡ ἤδη προτεινομένη συγχώνευσις καί ὁ συνταυτισμός τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαιωμάτων μετά τῶν ἀναγκαστικῶν πολιτικῶν φόρων ἡ εἴσπραξις αὐτῶν παρά πολιτικῶν ὑπαλλήλων καί ἡ παρακατάθεσις αὐτῶν μετά τῶν φόρων ἐν τῷ Κυβερνητικῷ Ταμείῳ καί ἡ ἄμεσος ἐξ αὐτοῦ μισθοδοσία τοῦ ἀνωτέρου κλήρου ἔχουσί τι κοινόν πρός τό ἀρχαῖον καί ἐλεύθερον καί ἀποστολοπαράδοτον τῆς τοῦ Κλήρου διατροφῆς σύστημα ΟΥΔΑΜΩΣraquo1329

Η τελευταία αναφορά του Νικάνδρου στον ημερήσιο τύπο περί του υπό εξέτασιν ζητήματος θα λάβει χώρα τον Ιούνιο του 1869 με νέο άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈλήθειαraquo Αφορμή για την νέα παρέμβασή του θα αποτελέσει η δημοσίευση στην εφημερίδα laquoΠρομηθεύςraquo λίγες ημέρες νωρίτερα ενός άκρως αντικληρικού άρθρου με τίτλο laquoτό Ἱερατεῖονraquo Το δημοσίευμα εκφράζοντας εξ αρχής την αντίθεση της ίδιας της εφημερίδος στην προοπτική της μισθοδοσίας των κληρικών προβάλλει τας εξής επιχειρήματα α) την δεινή οικονομική κρίση που διήρχετο η Ελλάδα την εποχή εκείνη ευρισκόμενη στα πρόθυρα χρεωκοπίας β) την εκτίμησηση ότι η απληστία του κληρου θα αυξηθεί μετά την υπερψήφιση του ως άνω νομοθετήματος γεγονός που θα συμβάλλει στην υπέρμετρη αύξηση του αριθμού των κληρικών διά της μεταβολής του ιερατικού επαγγέλματος laquoεἰς καταφύγιον τῶν ἀργῶν τῶν φυγοπόνων καί τῶν κακοηθῶνraquo1330 και γ) την ιδεολογική αντίθεση του παρόντος δημοσιογραφικού εντύπου προς τον κλήρο εν γένει αποδίδοντας σε αυτόν βαρύτατες κατηγορίες όπως laquoσάραξ πάσης ἐλευθέρας καί προοδευτικῆς πολιτείας φοβερωτέρα κοινωνική μάστιξ ὄργανα πάσης πολιτικῆς και ἰδιωτικῆς κακοηθείας κακός

1328 Ν Ζαννουβίου Ανάλεκτα οπ σ 8 ndash 9 1329 Γρηγορίου Μητροπολίτου Χίου του Βυζαντίου Δύο υπομνήματα πρός τήν Μ του Χριστού Εκκλησίαν κατά της μισθοδοσίας του Ιερού Κλήρου εκδ Κ Α Δαμιανού Χίος 1866 σ 21 ndash 22 1330 Εφημ laquoΠρομηθεύςraquo 5 (Πέμπτη) Ιουνίου 1869 αριθ 43 έτος Αrsquo σ1

298

δαίμων τῆς ἀνθρωπότητος ὁ παρακωλύσας ἀείποτε ὡς κώλυμα ἀνυπέρβλητον τόν πρός τήν πρόοδον βηματισμόν αὐτῆς διά τοῦ φανατισμοῦ τῆς άντιδράσεως καί τῶν κακουργημάτων ἀμείλικτος διώκτης τῆς παιδείας καί τῆς φιλοσοφίαςraquo1331

Ο Νίκανδρος θα απαντήσει στις κατά του κλήρου αιτιάσεις της εφημερίδος δημοσιεύοντας άρθρο με τίτλο laquoΤό ἱερατεῖον καί ὁ Προμηθεύςraquo Καταβάλοντας προσπάθεια να αναιρέσει τους εν λόγω αντικληρικού περιεχομένου ισχυρισμούς μέσω μίας ιστορικής αναδρομής για τον ευεργετικό ρόλο του ιερατείου στο διάβα των χριστιανικών αιώνων ο Ζαννούβιος θα καταδείξει ότι ο ι κλήρος laquoμέρος τοῦ ἔθνους ἀπετέλει καί οὐδέποτε τούτου ἀπεχωρίσθηraquo1332 Η διαπίστωση αυτή θα αποτελέσει για τον αρθρογράφο την βάση πάνω στην οποία θα στηρίξει τα επιχειρήματά του υπέρ της μισθοδοσίας του κλήρου επί τη βάσει των όσων ανέπτυξε προηγουμένως σε προγενέστερα άρθρα του με απώτερο στόχο την ανετώτερη εκ μέρους του ιερατείου εξάσκηση των υψηλών του καθηκόντων και την ενασχόλησή του με την φιλοσοφία κατά το πρότυπο των μεγάλων πατερικών μορφών της Εκκλησίας κατά τον Δrsquo μΧ αιώνα Πριν κατακλείσει το άρθρο του ο Νίκανδρος θα αναφερθεί στο ανεπιτυχές σχετικό εγχείρημα (σχέδιο νόμου) που ο υπουργός των Εκκλησιαστικών Χ Χριστόπουλος παρουσίασε κατά την Βrsquo περίοδο της Βουλής το 1867 και το οποίο δεν κατέστη δυνατόν να ψηφισθεί λόγω της διαλύσεως της Βουλής κατ᾽ αυτάς1333

64 Οι απόψεις του κρητικού κληρικού για την εκκλησιαστική εκπαίδευση

Συναφές προς τα ανωτέρω τυγχάνει γιά τον Ζαννούβιο και το έτερο

μείζον ζήτημα της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης και της μόρφωσης του ιερατείου Ως εκ τούτου και τα δύο αυτά το μισθολογικό δηλαδή και το εκπαιδευτικό σε αρκετά από τα άρθρα του κρητικού κληρικού παρουσιάζονται αρρήκτως συνδεδεμένα καθώς αμφότερα σχετίζονται με την γενικότερη προσπάθεια περί αναμορφώσεως του ι κλήρου1334 και θεραπείας της θρησκευτικής αδιαφορίας στην Ελλάδα της εποχής 1331 Οπ Αφορμή για την σύνταξη του εν λόγω άρθρου το οποίο αποτελεί λίβελλον εναντίον των κληρικών της Ορθοδόξου Εκκλησίας και την δημοσιευσή του στην εφημερίδα του λαού laquoΠρομηθεύςraquo απετέλεσε η δημοσιογραφική κινητοποίηση υπέρ της μισθοδοσίας του ιερατείου και η προπαρασκευή εκ μέρους του Υπουργού επί των Εκκλησιαστικών Κ Σαράβα σχετικού νομοσχεδίου Ολές οι εκφράσεις του άρθρου δηλώνουν την πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα της εφημερίδος τελούσης υπό την επίδραση των αρχών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού Το εν λόγω άρθρο θα καταλήξει με την έκφαση αντικληρικών αισθημάτων θεωρώντας ευτύχημα για την Ελλάδα όχι μόνο την ελλάτωση και εξασθένηση του κλήρου αλλά και τον πλήρη αφανισμό και την καταστροφή του η οποία συντελουμένη laquoἤθελεν εἶσθαι ἇλμα προόδου ἰσοδυναμοῦν μέ χιλιετηρίδων προοδευτικόν βηματισμόνraquo Οπ σ 2 1332 Εφημ laquoἈλήθειαraquo 10 (Τρίτη) Ιουνίου 1869 αριθ 203 έτος Δrsquo σ 3 Το εν λόγω ανυπόγραφο άρθρο του Ζαννουβίου επιχειρεί να αναιρέσει ως ιστορικώς αστήρικτους τους ισχυρισμούς της εφημερίδος laquoΠρομηθεύςraquo περί της σκοταδιστικής λειτουργίας του κλήρου στην εκάστοτε κοινωνία χαρακτηρίζοντάς τους ως laquoὕβρειςraquo Για τον Νίκανδρο ο ρόλος του κλήρου συνδέεται με την προαγωγή της φιλοσοφίας και της γνώσης 1333 Η διάλυση της Βουλής έλαβε χώρα την 15η Δεκεμβρίου 1867 ότε η κυβέρνηση Κουμουνδούρου παρητήθη αρνούμενη να υποκύψει στην αξίωση του Βασιλέα Γεωργίου Αrsquo να απομακρυνθούν από τους υπουργικούς θώκους των οι υπουργοί Χριστόπουλος και Βότσαρης Την ως άνω Κυβέρνηση διεδέχθη για λίγο διάστημα η βραχύβια κυβέρνηση Μωραϊτίνη Γρ Δαφνή laquoἩ στάση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτουςraquo οπ σ 282 - 283 1334 Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης σχετικά με το ζήτημα της παιδείας του κλήρου πίστευε στην ρύθμισή του μέσα από τη σύμπραξη των δύο εξουσιών της Πολιτείας δηλαδή και της Εκκλησίας προς σύστασιν εκπαιδευτηρίων σύμφωνα πάντοτε προς τα προβλεπόμενα υπό του ΒΔ της 23ης Ιουλίου 1833 με το

299

Ενδεικτικό της δεινής μορφωτικής λειτουργικής και ευρύτερης καταστάσεως του ι κλήρου των αρχών της δεκαετίας του 1850 τυγχάνει το κάτωθι απόσπασμα του Γεωργίου Μαυροκορδάτου με τις εξής διαπιστώσεις laquoὅτι τάς καθημερινάς ἐν ταῖς πλείσταις τῶν ἐκκλησιῶν τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν οὔτε ἑσπερινός οὔτε ὄρθρος ψάλλεται ὅτι οἱ ἱερεῖς τήν προσκομιδήν ποιούμενοι παραλλήλως τιθέασιν ἐπί τῆς ἱερᾶς προθέσεως τό ἱερόν ποτήριον καί τό ἱερόν δισκάριον καί τό πιναρόν καμηλαύκιον αὐτῶν ὅτι τόν δίσκον αὐτῶν κενοῦσιν ἐπί τῆς ἱερᾶς προθέσεως καί ἐπ᾽ αὐτῆς ἀριθμοῦσι τά συναχθέντα καί τήν διανομήν ποιοῦνται τούτων εἰς ἔριδας καί διαπληκτισμούς πολλάκις καταλήγουσαν ἐντός τοῦ ναοῦ καί τοῦ θυσιαστηρίου ὅτι παρά κανόνας χειροτονοῦνται ὑπεράριθμοι ἱερεῖς Οὐδείς γάρ δύναται ἀρνήσασθαι τήν παχυλήν τοῦ ἡμετέρου κλήρου ἀμάθειαν καί ὅτι στερούμεθα καί σεμνοπρεπῶν ἱεροτελεστῶν καί πνευματικῶν πατέρων καί ἱεροκηρύκων καί ἱεροψαλτῶν καί ἀναγνωστῶν καί κανδηλαναπτῶνmiddot οὐδέν παρ᾽ ἡμῖν ἐκπαιδευτικόν ἱερόν κατάστημα οὐδείς ὁ ἐκπαιδεύων ούδείς ὁ ἐκπαιδευόμενος καί προπαρασκευαζόμενος εἰς τό ἱερωθῆναιraquo1335

Η πρώτη σχετική νύξη του Νικάνδρου πραγματοποιείται μέσα από ένα σχόλιο που δημοσιεύει ανυπογράφως στην στήλη laquoἘσωτερικάraquo της εφημερίδας laquoἈθήναraquo την άνοιξη του 1857 Λαμβάνοντας αφορμή από την τέλεση των ιερών μνημοσύνων εις μνήμην των ιδρυτών της Ριζαρείου εκκλησιαστικής σχολής Μάνθου και Γεωργίου των Ριζαρών θα αναρωτηθεί κατά πόσον η λειτουργία του ως άνω εκπαιδευτικού καθιδρύματος εκπληρεί τους σκοπός της ιδρύσεως του1336 Ο Ζαννούβιος σε μία εποχή που και ο ίδιος αναζητούσε τρόπο για να επιτύχει την επαγγελματική του αποκατάσταση θα εντοπίσει το πρόβλημα των ανεπαρκών αποτελεσμάτων της ως άνω σχολής στην αδυναμία του εκκλησιαστικού συστήματος να απορροφήσει τους αποφοίτους αυτής στους κόλπους της ιερατικής διακονίας1337 λόγω και του εκκρεμούντος από καιρόν

οποίο διακηρύσσονταν αυθαιρέτως η ανεξαρτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος Και σε αυτό το θέμα προεκρίνετο η τακτοποίηση του ζητήματος δια σχετικού κυβερνητικού νόμου Φαρμακιδου Θεοκλήτου Συνοδικός Τόμος ή Περί Αληθείας οπ σ 569 570 Κατά τον Αναστάσιο Διομήδη ndash Κυριακό ο Φαρμακίδης laquoτῷ Εὐγενίῳ τῷ Κοραῇ καί πᾶσι τοῖς φίλοις τῶν γραμμάτων συμφωνῶν ἐθεώρει τήν ἐκπαίδευσιν τοῦ κλήρου ὡς τό μόνον μέσον τῆς ἀνορθώσεως τῆς ἐκκλησίαςraquo Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ σ 362 1335 Γ Μαυροκορδάτου Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος οπ σ 172 ndash 173 1336 Σύμφωνα με την εκτίμηση του καθηγητή Γεράσιμου Κονιδάρη η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή προσέφερε ικανοποιητικές υπηρεσίες στην Εκκλησία και την Θεολογική επιστήμη δεδομένου ότι laquoπλέον τοῦ ἡμίσεως των τροφίμων αὐτῆς προσῆλθον εἰς τάς τάξεις τοῦ κλήρου καί τήν Θεολογίαν καί ὅτι ἡ Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ἔσχε μέχρις σήμερον 50 καθηγητάς ἐξ ὧν 19 ἐσπούδασαν ἐν τῇ εἰρημένῃ Σχολῇraquo Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 263 Την ίδια θετική αποτίμηση εξέφρασε και ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος θεωρώντας ότι η ευεργετική παρουσία της Ριζαρείου δεν οφέλησε μόνο την Εκκλησία αλλά και την ελληνική κοινωνία καθώς από τους κόλπους αυτής απεφοίτητσαν πέραν των πολυαρίθμων αρχιερέων και ιερέων διδάσκαλοι θεολόγοι επιστήμονες πολιτευτές laquoἄνδρες τά ὕπατα καταλαβόντες ἀξιώματα καί ἐν ταῖς ἐπιστήμαις καί ἐν παντί σταδίῳ δράσεωςraquo Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω οπ σ 153 Η διαφορετική προσέγγιση του Νικάνδρου θα πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι οι εκτιμήσεις του σε αντίθεση προς τις αντίστοιχες του Γ Κονιδάρη αφορούσαν τα πρώτα μόνον έτη λειτουργίας της ως άνω Εκκλησιαστικής Σχολής Για την προσφορά της Ριζαρείου σε έμψυχο εκκλησιαστικό δυναμικό μέχρι και το 1876 ενδεικτικά τυγχάνουν τα σχετικά στοιχεία που παραθέτει εν συντομία ο τουλάχιστον επί δεκαπενταετίαν διατελέσας διευθυντής αυτής Σωκράτης Κολιάτσος σε σύγγραμμά του θεωρώντας την σχολή ως laquoοἱονεί ἄριστον δούρειον ἴππον ἐξ οὗ ἐξέρχονται οἱ ἄρριστοι τῆς Ἐκκλησίας πρόμαχοι μεθ᾽ ὅλης τῆς πανοπλίας ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Ἔθνους καθόλουraquo Σ Κολιάτσου Βραχεία τινά οπ σ 36 ndash 38 Αντίθετη άποψη είχε ο Χρήστος Ανδρούτσος αποδίδοντας τα πενιχρά κατ᾽ αυτόν αποτελέσματα στο διαζύγιο μεταξύ Εκκλησίας και εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως δεδομένου ότι laquoἡ μέν Ριζάρειος ἡ μέλλουσα νά μορφώσῃ ἱερεῖς ἡ ἐλαχίστους μέχρι τοῦδε παραγαγοῦσα κληρικούς διοικεῖται ὑπό συμβουλίου λαϊκῶν ἐν ᾧ οὐδεμίαν θέσιν ἔχει ὁ μητροπολίτης Ἀθηνῶν ὁ φυσικός τῆς σχολῆς ἔφοροςraquo Χρ Ανδρούτσου Εκκλησία και Πολιτεία οπ σ 77 1337 Ο Ζαννούβιος θα στηλιτεύσει την περιγραφόμενη αδυναμία για πρώτη φορά ένα έτος ενωρίτερα τον Οκτώβριο του 1856 με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo το οποίο δεν ευρέθη Στο παρόν άρθρο ο

300

μισθολογικού ζητήματος γεγονός που ενεθάρρυνε τους αποφοίτους αυτής να αναζητήσουν επαγγελματική αποκατάσταση σε άλλους επιστημονικούς κλάδους Προς ανάσχεσιν της φυλλοροής του παραγόμενου ετησίως πεπαιδευμένου εκκλησιαστικού δυναμικού ο αρθρογράφος θα προτείνει την χειροτονία όλων των αποφοίτων σε ενορίες των πόλεων αφού βεβαίως διευθετηθούν και τα προς το ζην ενός εκάστου εξ αυτών Ο Ζαννούβιος θα πει χαρακτηριστικά τα εξής laquoἈλλ᾽ ἄρα μέχρι τοῦδε ἐξεπληρώθη ὁ θεῖος αὐτῶν σκοπός οὐδαμῶς˙ διατί Διότι ἀπολυόμενοι οἱ οὕτω καταρτισθέντες καί μή ἔχοντες στάδιον μεθίστανται ἄκοντες τοῦ ἱεροῦ αὐτῶν προορισμοῦ καί ἕτερον εὑρύτερον αὐτοῦ ἀσπάζονται τῇ Νομικῇ ἤ τῇ Ἰατρικῇ Σχολῇ μεταγραφόμενοι ἕως πότε λοιπόν ἡ περί τήν Ἐκκλησίαν ψυχρά αὕτη τῶν κρατούντων ἀδιαφορία ἰδού ἔχομεν κατ᾽ ἔτος δέκα ἤ δώδεκα καλῶς εἰς τό ἱερόν στάδιον κατηρτισμένους οἵτινες lsquorsquoἱκανοί ἔσονται καί ἑτέρους διδάξαιrsquorsquo τούτους ἐν ταῖς πόλεσιν ἡμῶν Πρεσβυτέρους καταστήσωμεν δόματα αὐτοῖς ἱκανά ἑκάστῳ χορηγοῦντεςmiddot ἐμψυχώσωμεν ὡς τήν θύραθεν καί τήν ἐκκλησιαστικήν Παιδείανraquo1338 Στην σκέψη του κρητικού κληρικού η ως άνω αδυναμία αποκτήσεως πεπαιδευμένου κλήρου συνδέεται άμεσα με παρακμιακές καταστάσεις συνυφασμένες με το ιερατικό λειτούργημα όπως ήταν τα εκτεταμένα φαινόμενα επαιτείας αμάθειας και αργυρολογίας στις τάξεις του ιερατείου Η πλέον χαρακτηριστική αναφορά του Νικάνδρου σε φαινόμενα αργυρολογίας αφορά τα σχόλιά του μέσω άρθρου στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Απρίλιο του 1861 περί της Μεγάλης Εβδομάδος του ιδίου έτους Διεκτραγωδώντας την τότε επικρατούσα κατάσταση θα πει μεταξύ άλλων ότι laquoὁ κλῆρος σήμερον περί οὐδενός ἄλλου φροντίζει ἤ τίνι μέσω να μεταβάλλῃ εἰς πορισμόν τήν εὐσέβειανmiddot αἱ πρός μνήμην τοῦ ὑπέρ τῆς ἀληθείας τήν ζωήν αὐτοῦ θύσαντος τελεταί εἰς οὐδέν ἄλλο ἀποβλέπουσιν ἤ εἰς ἀργυρολογίαraquo1339

Η προσέγγιση του Ζαννουβίου περί των φορέων του ιερατικού αξιώματος έχει ως αφετηρία την εικόνα αυτών ως ιεροφαντών της θρησκείας

συντάκτης θα υποδείξει ως αίτιον της όλης καταστάσεως την αδιαφορία χάρις εις την οποία από της ιδρύσεως της Σχολής μέχρι και του χρόνου συγγραφής του άρθρου laquoοὐδείς μέχρι τοῦδε προεχειρίσθηraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 34 1338 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 26 (Παρασκευή) Απριλίου 1857 αρ 2550 έτος ΚΣΤrsquo σ 2 1339 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 55 Το εν λόγω άρθρο δεν εντοπίσθηκε στην ως άνω εφημερίδα καθώς το φύλλο της συγκεκριμένης ημερομηνίας ως και της προηγούμενης τυγχάνει εξαιρετικά ελλιπές Στο διασωζόμενο τμήμα του φύλλου της εφημερίδος laquoἈθηνᾶraquo (29 Απριλίου 1861 Σάββατο αρ 2974 έτος Λrsquo σ 3) υπάρχει ένα 12στιχο σχόλιο που αρχίζει με τον τίτλο laquoΑἱ ἑορταί τοῦ Πάσχα παρῆλθον ἐν πλείστῃ ἠσυχίᾳ καί τάξειraquo χωρίς σχέση ωστόσο με το περί ου ο λόγος άρθρο του Ζαννουβίου Σε αντίθεση με τον κρητικό κληρικό που πλησίαζε το όλο ζήτημα σε ρεαλιστικότερη βάση ο Θεόκλητος Φαρμακίδης αναφερόμενος στο ίδιο ζήτημα και εγκλωβισμένος στις ιδεολογικές αντιπατριαρχικού περιεχομένου αγκυλώσεις που τον ταλάνιζαν καθ᾽ όλη την διάρκεια της ζωής του περιόριζε το φαινόμενο της αργυρολογίας στους αρχιερείς του Οικουμενικού Θρόνου Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ 117 Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος στην προσπάθειά του να αντικρούσει την ως άνω κατηγορία θα αναφερθεί στα συμπεράσματα της έκθεσης της 7μελούς Επιτροπής που συνεστάθη από την βαυαρική Αντιβασιλεία προς διοργάνωσιν των εκκλησιαστικών πραγμάτων όπου τονίζεται μεταξύ άλλων η γενικευμένη ένταση του φαινομένου σε όλες τις τάξεις του ι κλήρου του ελληνικού βασιλείου ακόμη και μεταξύ των μοναχών γεγονός που κατά τον θεσσαλό κληρικό αναιρεί τις ως άνω μονομερείς απόψεις του Θεοκλήτου Ο Οικονόμος μετά την ψήφιση και εφαρμογή του Καταστατικού Νόμου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1852 θα τονίσει με έμφαση τις οικονομικής φύσεως παρεκτροπές που σημειώνονταν στον ανώτερο κλήρο της Αυτοκεφάλου πλέον Εκκλησίας της Ελλάδος καθώς laquoκληρικοί ποιμαντορικῆς ἐφιέμενοι ράβδου παντοίοις τρόποις ἠγωνίζοντο τήν εὔνοιαν κτήσασθαι οἱ μέν στρατηγοῦ τινος οἱ δέ καί πολιτικοῦ καί ταπεινότατα ἑαυτούς ἐξευτελίζοντεςraquo Κ Οικονόμου Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo οπ σ 101 662 Το θεολογικο ndash θεωρητικό πλαίσιο για την αναίρεση φαινομένων αργυρολογίας και χριστεμπορίας στους ιερατικούς κόλπους προσέφερε ο Σωκράτης Κολιάτσος μέσα από το έργο του Βραχεία τινά οπ σ 11 ndash 24

301

και διδασκάλων της κοινωνίας Ο Ζαννούβιος αναφερόμενος στην κοινωνική αποστολή του ιερατείου ως οδηγού της κοινωνίας θεωρούσε αυτήν σε καθαρώς ηθικοπλαστικό επίπεδο Τούτο καταφαίνεται από σχετική αναφορά του σε άρθρο στην εφημερίδα laquoΑὐγήraquo περί τα τέλη (30ή) Ιανουαρίου 1857 ότε λαμβάνοντας αφορμή εκ της δεινής καταστάσεως του κλήρου θα υπογραμμίσει την διπλή ευθύνη της Κυβέρνησης α) για την επάνδρωση της Θεολογικής Σχολής Αθηνών με άξιους διδασκάλους οι οποίοι θα καλύψουν τα εκπαιδευτικά κενά σε καθηγητικό προσωπικό και β) για την αναμόρφωση της θέσεως του ιερατείου ούτως ώστε laquoτῇ δέ κοινωνίᾳ ἱκανούς ὁδηγούς πρός ἠθοποίησιν αὐτῆς ἀποδώσειraquo1340

Σε νέο άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Ιανουάριο του 1858 ο Νίκανδρος θα υπογραμμίσει τις κοινωνικές και θρησκευτικές επιπτώσεις της παρατηρούμενης αμάθειας του κλήρου laquoἡ ἀμάθεια τούτου μέγα κενόν ἐν τῇ κοινωνίᾳ ἀφίησι διότι ταύτης μέν ἐκπαιδευομένης τούτου δέ ἀμαθοῦς μένοντος ἡ ἀληθής τοῦ Ἰησοῦ θρησκεία ὀλιγωρεῖται ἡ ἠθική ἀνάπτυξις ἄνευ ὑγιοῦς θρησκευτικῆς διδασκαλίας ἐλαττοῦταιraquo1341 Ο κρητικός κληρικός αρθρογραφώντας το 1859 επεσήμανε την ανάγκη όπως διατηρηθεί η ισορροπία της παρεχόμενης για τους υποψηφίους κληρικούς εκπαίδευσης ανάμεσα στην θύραθεν και την εκκλησιαστική παιδεία θεωρώντας ως αιτία για την παρατεταμένη αμάθεια των κληρικών την παραθεώρηση και υποβάθμιση της δεύτερης Σε αυτό το πλαίσιο της σκέψης κινούμενος ο Ζαννούβιος υπεστήριξε την ανάγκη για πολύπτυχη μόρφωση των κληρικών1342 ούτως ώστε οι τελευταίοι να δύνανται ευχερέστερα να ανταποκρίνονται στα ποιμαντικά και λοιπά καθήκοντά τους1343 Οι ως άνω τοποθετήσεις του Νικάνδρου λαμβάνουν χώρα σε μία περίοδο όπου η ευθύνη για την άσκηση πολιτικής περί της εν γένει εκπαιδεύσεως ευρίσκοταν στα χέρια της βαυαρικής εξουσίας Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το σύνολο σχεδόν των δημόσιων παρεμβάσεων του διά του τύπου επραγματοποιήθησαν στην ως άνω περίοδο πριν από την έλευση του Γεωργίου Αrsquo στην Ελλάδα Προς επίρρωσιν τούτου αναφέρονται οι κάτωθι περιπτώσεις επικριτικής τοποθετήσεως του Νικάνδρου περί της εκπαιδευτικής πολιτικής του Ὸθωνα στον χώρο της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης 1340 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 43 Η διεξαχθείσα έρευνα για την ανεύρεση του εν λόγω άρθρου στην εφημερίδα laquoΑὐγήraquo δεν απέδωσε τους αναμενόμενους καρπούς καθώς αυτή δεν διασώζεται σε ηλεκτρονική μορφή πριν από τον Μάϊο του 1857 1341 Οπ σ 45 Και το εν λόγω άρθρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστεί στην ως άνω ημερομηνία Το επόμενο φύλλο της εφημερίδος laquoἈθηνᾶraquo (9η Ιανουαρίου 1858) φιλοξενεί άρθρο περί του Ναού του Σωτήρος 1342 Το ζήτημα της ανορθώσεως του ιερατικού λειτουργήματος κατά τον Γεράσιμο Κονιδάρη τυγχάνει πολύπτυχο και πολυσήμαντο διό και το κατά καιρούς εκδηλούμενο σχετικό ενδιαφέρον δεν θα πρέπει να επικεντρώνεται μόνον στην αντιμετώπιση της οικονομικής πτυχής του θέματος laquoΑλλά τό ζήτημα τῆς ἀποκτήσεως κλήρου οὔ μόνον μεμορφωμένου θεολογικῶς ἀλλά καί πρός τάς ἀπαιτήσεις τῆς ἐποχῆς καί τῆς ὑψηλῆς ἀποστολῆς αὐτοῦ ἀνταποκρινομένου δέν εἶναι οἰκονομικόν άλλά πρωτίστως ἠθικόν Μόρφωσις αὐστηρά ἐπιλογή καί ἀναζήτησις τῶν ἀξίων καί δοκιμασία αὐτῶν ἔπειτα δέ καί παροχή τῶν ἀναγκαίων μέσων ἀξιοπρεποῦς συντηρήσεως εἶναι τά κυριώτατα τῶν μέσων πρός ἀνάκτησιν ἀξίου κλήρουraquo Γ Κονιδάρη Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος οπ σ 272 1343 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 26 Οκτωβρίου 1859 οπ Θα πρέπει να τονιστεί ότι την άποψη του Ζαννουβίου όπως αυτή διατυπώνεται στο εν λόγω άρθρο για την laquoἀνάγκη νά εἶναι (ὁ κληρικός) κάτοχος πολλῶν γνώσεων νά ἐξισοῦται ἤ μαλλον νά ὑπερτερῇ κατά τήν διανοητικήν ἀνάπτυξιν τῆς κοινωνίαςraquo θα ακολουθήσει και ο επίσης ομόφρονας του Φαρμακίδη Αναστάσιος Διομήδης ndash Κυριακός χρησιμοποιώντας ταυτόσημη σχεδόν ορολογία laquoὉ κλῆρος ὅπως φανῇ ὠφέλιμος τῷ ἑλληνικῷ λαῷ πρέπει κατά τήν ἀνάπτυξιν νά μήν ὑπολείπηται τῶν λογίων τοῦ ἔθνους ἀλλά νά συμπροοδεύῃ ἄλλως οὐδέ τάς ἀληθεῖς θρησκευτικάς ἀνάγκας αὐτοῦ θέλει ἐννοεῖ οὐδέ θέλει δύνασθαι νἀ ἐξασκῇ οἱανδήποτε ἀγαθήν ἐπιρροήν ἐπ αὐτοῦraquo Α Διομήδους ndash Κυριακού Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 360

302

Η πρώτη φορά που ο συγγραφέας του Κώδικα Αυτοβιογραφίας θα στραφεί εναντίον της βαυαροκρατίας εν προκειμένω εντοπίζεται περί τον Μάρτιο του 1858 όπου και δημοσιεύει στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo άρθρο με αντικείμενο την κατάσταση του εκκλησιαστικού κηρύγματος στην αθηναϊκή πρωτεύουσα Επικρίνοντας την βαυαρική κυβέρνηση για την αβελτηρία διορισμού ως ιεροκήρυκος1344 στην Αθήνα τινός αποφοίτου εκ των εκκλησιαστικών εκπαιδευτηρίων και της Θεολογικής Σχολής ο Νίκανδρος θα αναρωτηθεί laquoΠρός τί ἄρα ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ ἡ θεολογική Σχολή ἤ ἡ ῥιζάρειος αφ᾽ οὗ ὁ σκοπός ἀμφοτέρων ματαιοῦται ἀς κλείσωσι κάλλιον ὡς περιτταί ἵνα μή τοσαῦτα μάτην δαπανώνται ἤ ἀς πραγματωθῇ πρός στηριγμόν τῆς πίστεως καί κλέος τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίαςraquo1345

Ο Ζαννούβιος όπως άλλωστε εξάγεται και από το συγγραφικό του έργο απέδιδε μεγάλη σημασία στο ζήτημα του κηρύγματος και της θρησκευτικής διδασκαλίας Εκκινώντας από μία ανθρωπολογικής υφής διαπίστωση περί της διπλής ανάγκης του κάθε ανθρώπου για την λήψη υλικής και πνευματικής τροφής ο κρητικός κληρικός θα καυτηριάσει την ελλιπή εξάσκηση του ιεροκηρυκτικού λειτουργήματος στην αθηναϊκή πρωτεύουσα κατά την διάρκεια τη Μεγάλης Εβδομάδος του 1858 laquoἸδού ἔφθασεν καί ἡ ἑβδομάς τῶν Παθῶν καί ὅμως ὁ Ἄμβων τό οὐράνιον τοῦτο τροφεῖον σιγᾷ οἱ δέ πιστοί συνερχόμενοι εἰς ἐκκλησίαν ὕμνους μέν πολλούς ἀκούουσι ψαλλομένους ὠφέλεια δέ οὐδεμία τούτοις προσγίνεταιmiddot μόνη λοιπόν ἡ ἀκρόασις τοῦ θείου λόγου ἡδύνει τό σῶμα καί τρέφει τήν ψυχήν ἡ δ᾽ ἐν πολλάς ὥρας μονότονος πολυλογία παραλύει ἀμφότερα ταῦτα νυσταγμόν καί χαύνωσιν ἐπιφέρουσαraquo1346 Ὲνα σχόλιο του κρητικού κληρικού που διασώζεται ως υποσημείωση του εν λόγω άρθρου στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας καθιστά έκδηλη την ιδεολογική αφετηρία της τοποθετήσεως του συγγραφέα Ο Νίκανδρος θα κατηγορήσει ευθέως το βαυαρικό καθεστώς για προσπάθεια ματαίωσης βασικών πτυχών του παιδευτικού ιδεώδους αναφέροντας σειρά ενεργειών προς επίτευξιν τούτου μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η μετατροπή της Ριζαρείου σχολής από ειδικό παραγωγικό καθίδρυμα προς καταρτισμόν των υποψηφίων κληρικών σε απλό γυμνάσιο laquoτοῦ πρώτου ἐπιθυμεῖ ἡ Κυβέρνησις καί παντοίᾳ μέσᾳ καταγίνεται εἰς ἐπιτυχίαν αὐτοῦ Ἡ Παιδεία ἐγνώρισε (τόν Μάϊον 1858) ὅτι φονεύσει τήν πολυκέφαλον ὕδραν ὅθεν ἡ Σχολή ἡ Φιλοσοφική σχεδόν ἐξέλιπεν ἡ Νομική ἀποθανόντος τοῦ Ἀργυρόπουλου καί Πήλικα ἠκρωτηριάσθη ἡ δέ

1344 Το ζήτημα τούτο διευθετήθη λίγους μήνες αργότερα δυνάμει του από 13ης (25ης) Ιουλίου 1858 και υπ αριθ 1466 ΒΔ laquoπερί διορισμοῦ τῶν πέντε Ἱεροκηρύκωνraquo Θ Στράγκα Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών οπ σ 312 ndash 313 Την ανάγκη για την θέσπιση περισσοτέρων θέσεων ιεροκηρύκων θα εκφράσει περί τα 1876 και ο Σωκράτης Κολιάτσος μέσα από το έργο του Βραχεία τινά οπ σ 35 1345 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 47 Το εν λόγω άρθρο δεν διασώζεται στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo στην χρονολογία που δηλώνεται στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας ούτε και στα παραπλήσια φύλλα αυτής Τις εν λόγῳ διαπιστώσεις του Νικάνδρου για την πλημμελή λειτουργία της εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως και τις συνέπειες αυτής στην παραγωγή αξιόλογου κληρικού δυναμικού έρχεται να επιβεβαιώσει και ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος περιγράφοντας ως έξης την κατάσταση laquoΠαχυλή ἀμάθεια τοῦ Ἑλληνικοῦ κλήρου θεολογική σχολή ἄνευ καθηγητῶν καί φοιτητῶν Ἐκκλησιαστικόν φροντιστήριον ἄνευ διευθυντοῦ ναοί πενιχροί ἄνευ ἱεροτελεστῶν ἀξιοπρεπῶν ἄνευ πνευματικῶν πατέρων ἄνευ ἱεροκηρύκων μοναστήρια διαλελυμένα ἤ διατηρούμενα μέν πάσης δέ κανονικῆς διοικήσεως ἐστερημέναraquo Γ Μαυροκορδάτου Και αύθις περί της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας (άνευ λοιπών βιβλιογραφικών στοιχείων) σ 16 1346 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 46 - 47 Το ως άνω απόσπασμα το οποίο εκφράζει την σαφή προτίμηση του συγγραφέα του Κώδικα προς το διδακτικό μέρος της Θείας λατρείας και την ταυτόχρονη αποστροφή του προς το υμνολογικό που εκλαμβάνεται από τον ίδιο ως ανώφελη βατολογία φανερώνει τις προτεσταντικές επιδράσεις υπό τις οποίες τελούσε ο Νίκανδρος στον τομέα της λειτουργικής ζωής Για την αναλόγου περιεχομένου στάση του Φαρμακίδη επί του θέματος βλ Β Στεφανίδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 712

303

ῥιζάρειος Γυμνάσιον ἁπλοῦν κατέστη γυμνάσιον Μάλιστα λέγεται ὅτι ἐλευσομένου τοῦ Διαδόχου τό πρώτιστον αὐτοῦ μέλημα ἔσεται ὁ μέγας τις ἐν Πανεπιστημίῳ δασμός ἵνα διά τοῦ μέσου τούτου ἡ Παιδεία περιορισθεί εἰς μόνους τούς πλουσίους ἀλλ᾽ αἱ ἐπίβουλοι αὗται βουλαί τοῦ Βαυαρικοῦ οἴκου οὐ τελεσφορήσουσι εἰ καί ὑπό τῶν λεγομένων εὐγενῶν Ἑλλήνων ἐνισχύονται Διότι οἱ Ἕλληνες τοῦτο εἰς ἔτι διατηροῦσιν ἀλώβητον ἀν δέ καί τοῦτο προσβληθῇ τετέλεσται οἱ τύραννοι ἐξολοθρευθήσονται τῇ Παιδείᾳ αὕτη καί μόνη ἀνάδειξε πάλιν τούς Ἕλληναςraquo1347 Ερμηνεύοντας τις ανωτέρω μνημονευθείσες προθέσεις του βαυαρικού καθεστώτος ο κρητικός κληρικός φρονούσε ότι η βαυαροκρατία στην προσπάθειά της να ασκήσει αυστηρό έλεγχο και πλήρη χειραγώγηση στα τεκταινώμενα της εκπαιδεύσεως εν γένει αποσκοπούσε στην αποτροπή δημιουργίας των προϋποθέσεων και συνθηκών για την ανατροπή του καθεστώτος Την υποβάθμιση του ρόλου της Ριζαρείου εκκλησιαστικής σχολής θα την αποδώσει με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo τον Απρίλιο του 1863 στην αδιαφορία του βαυαρού Μονάρχη για την αναμόρφωση του ιερατείου1348 Στο ίδιο πλαίσιο σκέψεως θα πρέπει να ενταχθεί και η κριτική που αυτή τη φορά με έμμεσο τρόπο ο Νίκανδρος θα ασκήσει στο ΒΔ της 27ης Σεπτεμβρίου 1856 βάσει του οποίου συνεστήθησαν τρεις νέες εκκλησιαστικές σχολές στο ελλαδικό κράτος1349 laquoὅθεν τῇ 27 Σεπτεμβρίου 1856 (ο Ὄθων) ἐξέδοτο διάταγμα δι᾽ οὗ Ἱερατικαί Σχολαί πρός μόρφωσιν ἰδίᾳ τοῦ κλήρου ὡσαν τάχα ἡ ῥιζάρειος δέν ἐξήρκει καθιερώθησανraquo1350 Το εν λόγω απόσπασμα δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως αντίθεση του Ζαννουβίου στην ιδέα συστάσεως περισσοτέρων ιερατικών σχολών στην ελληνική επικράτεια Περισσότερο ούτος επικέντρωνε την κριτική του στην ανάγκη1351 ποιοτικής αναβαθμίσεως της λειτουργίας των ήδη υπαρχόντων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όπως ήτο η Ριζάρειος εκκλησιαστική σχολή και η Θεολογική Σχολή1352 του Πανεπιστημίου Αθηνών τουλάχιστον κατά τα πρώτα βήματα τους στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι Υπό το πρίσμα της ανταπόκρισης στις νέες αυξημένες ανάγκες της δεκατίας του 1870 θα πρέπει να εκληφθεί η κατά Σεπτέμβριον του 1874 υπόδειξη του Νικάνδρου προς τον τότε υπουργό των Εκκλησιαστικών Ιωάννη Βαλασόπουλο1353 για την σύσταση δέκα νέων ιερατικών σχολών στις έδρες των 1347 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 1348 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 4 1349 Ο σχετικός νόμος ΤΞΖrsquo περί Ιερατικών Σχολών προέβλεπε την ίδρυση τριών νέων σε Χαλκίδα Τρίπολη και Σύρο Χρ Παπαδόπουλου Ιστορία της Εκκλησίας οπ σ 428 1350 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ 1351 Ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης θα εκφράσει ανάλογο προβληματισμό για την μη επαρκή αξιοποίηση της Ριζαρείου υπό της Πολιτείας και της Εκκλησίας για την μόρφωση του ιερού κλήρου έστω και αν όπως θα παραδεχθεί από τους κόλπους της προήλθε ικανός αριθμός ιεραρχών της Εκκλησίας της Ελλάδος ως και μεγάλη μερίδα των καθηγητών των Θεολογικών Σχολών Γ Κονιδάρη Σταθμοί εκκλησιαστικής πολιτικής οπ σ 69 1352 Θα πρέπει να επισημανθεί ότι στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού δεν υπάρχει καμία σχετική αναφορά στην κίνηση των καθηγητών της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών οι οποίοι συνεπικουρούμενοι και από λόγιους της εποχής συνέστησαν την laquoἈδελφότητα τῶν φιλοχρίστωνraquo το 1875 στην Αθήνα με σκοπό την προαγωγή της εκπαιδεύσεως του κλήρου και της θρησκευτικής μορφώσεως του λαού Α Διομήδους ndash Κυριακού Αναστασίου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 360 Η εν λόγω κίνηση αποτελούσε εύγλωττη μαρτυρία για την αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος και των θεσμικών πολιτικών και εκκλησιαστικών φορέων της εποχής να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το ακανθώδες τούτο ζήτημα 1353 Ο Ιωάννης Βαλασσόπουλος ισχυρός τοπικός παράγοντας και βουλευτής Λακεδαίμονος διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών στην συμμαχική κυβέρνηση του 1865 υπό την προεδρία του Μπενιζέλου Ρούφου ως και υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση του Δημητρίου Βούλγαρη το 1874 Κατα τήν διάρκεια της επομένης κυβερνήσεως Κουμουνδούρου ο Βαλασόπουλος προσήχθη σε δίκη κατόπιν σχετικής απόφάσεως

304

κατά τόπους Νομαρχιών που θα προέρχονταν από την μετατροπή των εκείσε ι Μονών σε ιερατικά εκπαιδευτήρια1354 Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινιστεί ότι στην σκέψη του κρητικού κληρικού τα καθήκοντα ακόμη και των πεπαιδευμένων κληρικών οριοθετούνταν πέριξ του γεωγραφικού χώρου του εκάστοτε ι ναού εις τον οποίον αυτοί εφημέρευαν Ο ως άνω περιορισμός1355 συνδέεται άμεσα με την ιδιαίτερη σημασία που ο Νίκανδρος απέδιδε στα διδακτικά και ιεροκηρυκτικά καθήκοντα του ιερατείου εξαίροντας αυτά έναντι οιασδήποτε άλλης λειτουργικής πτυχής laquoοἱ ἱερεῖς πρέπει νά ἀναλάβωσιν ὅτι αὐτοῖς ἀνήκει τήν ἐν τοῖς Ναοῖς ἀνάπτυξιν τοῦ Ἱεροῦ εὐαγγελίουraquo1356 Στο πλαίσιο αυτό ο Ζαννούβιος θα αρθρογραφήσει στην εφημερίδα laquoΒουλήraquo τον Σεπτέμβριο του 1874 με αφορμή την παρέμβαση της ΙΣΕΕ υπό την προεδρία του Αθηνών Προκοπίου Γεωργιάδη προς την πολιτική εξουσία διά της οποίας παρέμβασης προτείνονταν η ταύτιση των ρόλων του ιερέα και του διδασκάλου με το επιχείρημα πως laquoτό ἔργον τῆς ἐκπαιδεύσεως μάλιστα τῆς τοῦ λαοῦ οὐδενί ἄλλῳ ἁρμόζει μᾶλλον ἤ τοῖς ἱερεύσιraquo1357

Δια του ως άνω άρθου ο κρητικός κληρικός θα ασκήσει οξεία κριτική εναντίον σχετικής αποφάσεως1358 του ως άνω Υπουργού με την οποία εθεσπίζετο η δυνατότητα στον ιερέα να ασκεί καθήκοντα δημοδιδασκάλου1359

της Βουλής (29η Νοεμβρίου 1875) κατηγορούμενος για δωροληψία και εκβίαση και καταδιάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους με παράλληλη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων επί τριετίαν και καταβολή χρηματικού προστίμου Γρ Δαφνή α) laquoἩ πολιτική κατάσταση τῆς χώρας κατά τό 1865 καί τό 1866raquo στην Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo σ 248 και β) laquoἩ κοινοβουλευτική ζωή τῆς χώρας ἀπό τό 1872 ὡς τό 1881raquo οπ σ 291 296 1354 Εφημ laquoΒουλήraquo 21 Σεπτεμβρίου 1874 αριθ 31 έτος Αrsquo σ 2 1355 Ο περιορισμός ούτος θα πρέπει να ενταχθεί στην προσπάθεια εκείνη που ως απόρροια των νέων ιδεολογικών κατευθύνσεων του διαφωτισμού του 19ου αιώνα συνέτεινε προς την κατεύθυνση της εκκοσμικεύσεως της ευρωπαϊκής και της ελληνκής κοινωνίας με την περιθωριοποίηση του ρόλου του ιερατείου εντός των ορίων των ι ναών Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι την ίδια περίπου εποχή στην Κωνσταντινούπολη και με αφορμή την εισαγωγή ενός νέου θεσμικού και διοικητικού πλαισίου οργανώσεως της ζωής του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ρωμαίικης κοινότητας (Γενικοί Κανονισμοί ndash Μικτό Συμβούλιο) επιχειρείται μία αναλόγου κατευθύνσεως προσπάθεια με απώτερο στόχο τον περιορισμό του κλήρου στα αυστηρώς πνευματικά καθήκοντά του και την απόδοση των αρμοδιοτήτων διαχειρήσεως των υλικών υποθέσεων στην δικαιοδοσία του ως άνω Συμβουλίου Η νέα αυτή εξέλιξη σύμφωνα με τον Δημήτριο Σταματόπουλο εμπνεόταν laquoοπωσδήποτε από αντίστοιχες ευρωπαϊκές εμπειρίες διαδικασιών εκκοσμίκευσηςmiddot βασίστηκε στην εισαγωγή μιας θεμελιακής διάκρισης μεταξύ πνευματικών και υλικών αρμοδιοτήτων στη λειτουργία του πατριαρχικού θεσμούraquo Δ Σταματόπουλου laquoΟ νόμος του Μιλλέτ ο ρόλος του Διαρκούς Εθνικού Μικτού Συμβουλίου στην διαχείρηση των υλικών υποθέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1860 ndash 1922)raquo οπ σ 137 Στην περίπτωση του Ζαννουβίου έχουμε να κάνουμε με μία ανάλογη περίπτωση όπου όμως η διελκινστίδα μεταξύ πνευματικού και υλικού λαμβάνει μία νέα διάσταση αυτή μεταξύ πνευματικού και κοσμικού 1356 Εφημ laquoΒουλήraquo 21 Σεπτεμβρίου 1874 οπ Ανάλογη τοποθέτηση εξέφραζε και ο Φαρμακίδης Το μοντέλο που ο Θεο κλητος προεβαλε σχετικα με τα καθη κοντα του κλη ρου συνιστατο αφ ενο ς μεν στην μη συμμετοχή του σε πολιτικές ραδιουργίες αφετέρου δε στην αποκλειστική ενασχόλησή του με τα ιερατικά καθήκοντα Θ Φαρμακίδου Απολογία οπ σ στrsquo 1357 Δημαρά Α laquoἩ ἐκπαίδευση φορέας διαμόρφωσης καί ἐγχάραξης τῆς ἑλληνικότηταςraquo στο Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα οπ σ 236 1358 Η περί ου ο λόγος υπουργική απόφαση προεκλήθη κατόπιν σχετικής πρωτοβουλίας της Ιεράς Συνόδου η οποία το ίδιο έτος (1874) επρότεινε προς το Υπουργείο την παραχώρηση της ευθύνης για τη λειτουργία των δημοτικών σχολείων στον κλήρο Αν και η πρόταση είχει την αποδοχή του υπουργού των Εκπαιδευτικών Ι Βαλασόπουλου ο οποίος κατέθεσε και σχετικό νόμο στη Βουλή η αντίδραση του Διδασκαλικού Συλλόγου και η αλλαγή της Κυβέρνησης συνετέλεσαν στην εγκατάλειψη της ως άνω απόπειρας Ε Γαζή Ο δεύτερος βίος των τριών Ιεραρχών οπ σ 103 1359 Την εν λόγω δυνατότητα είχαν προτείνει ήδη πριν από το 1867 και καθηγητές του Πανεπιστημίου (Δ Στρούμπος Ν Σαρίπολος κα) υποστηρίζοντας την ανάθεση του έργου του δημοδιδασκάλου στους ιερείς Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι laquoἡ Ἐκκλησία οὐδέποτε παραθεώρησε τή δική της αὐτοσυνειδησία ὅτι ναός καί σχολεῖο ἀλληλοσυμπληρώνονται στήν ὑπηρεσία τοῦ αὐτοῦ σκοποῦmiddot οἱ κοινωνικές προεκτάσεις τῶν νέων ἰδεῶν κτύπησαν βάναυσα τούς θεσμούς τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ κλήρου καί πολέμησαν μέ πάθος τό φυσικό

305

Η αρνητική τοποθέτηση του Νικάνδρου επί του θέματος θα πρέπει να εκληφθεί ως απόρροια της ιδεολογικής του ταυτότητας Αποδέκτης των οραμάτων του διαφωτισμού και συνεπής υποστηρικτής της εθνικής ιδεολογίας ο Ζαννούβιος γνώριζε καλά ότι η διαδικασία συγκροτήσεως της εθνικής ndash πατριωτικής ταυτότητας των νεοελλήνων έπρεπε να περιέλθει αποκλειστικώς στην ευθύνη και αρμοδιότητα της κρατικής εξουσίας μακριά από τον έλεγχο και την εποπτεία της εκκλησιαστικής ηγεσίας Ο περιορισμός συνεπώς του ρόλου των κληρικών στην διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας των συγχρόνων του κρητικού κληρικού αποτελούσε βασική πτυχή του όλου εγχειρήματος Θεωρώντας την εξέλιξη αυτή ως laquoτραγέλαφονraquo1360 και επικαλούμενος την ιστορία του ελληνικού έθνους ο Νίκανδρος θα εμπλακεί στην συζήτηση για τον συνδυασμό της ιερατικής με την διδασκαλική ιδιότητα1361 τονίζοντας την δυτική προέλευση της ως άνω ρυθμίσεως και την σύνδεσή της με τον θεσμό της ιεράς εξετάσεως Την άποψή του αυτή ο Νίκανδρος την στήριζε στην εκτίμησή του ότι ουδέποτε εις τους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπήρξε ταύτιση των δύο ως άνω ιδιοτήτων του κληρικού δηλαδή και του δασκάλου στο ίδιο φυσικό πρόσωπο laquoἀληθές ἐστιν ὅτι ὁ Κλῆρος διετήρησε τόν ἐθνισμόν καί τήν γλῶσσαν ἡμῶν ἀλλ᾽ οὐδαμοῦ οὐδέποτε ἧν Ἱερεύς καί Διδάσκαλος˙ ἀλλός ἧν ὁ ἐφημέριος καί ἄλλος ὁ Διδάσκαλοςraquo1362 Το σημείο αυτό εν πρώτοις φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα που ο ίδιος αρθρογράφος εβίωνε σε προσωπικό επίπεδο καθώς ετύγχανε χειροτονημένος διάκονος της Ορθοδόξου Εκκλησίας που εκτελούσε παραλλήλως χρέη διδασκάλου τόσον στην ιδιωτική όσον και στην δημόσια ελληνική εκπαίδευση Παρά ταύτα εδώ κρύβεται η ερμηνευτική κλείδα σχετικά με την απουσία οιασδήποτε αναφοράς του Κώδικα Αυτοβιογραφίας περί της εξελίξεως του Νικάνδρου στον ιερατικό βαθμό και της μετέπειτα εξασκήσεως εφημεριακών καθηκόντων στην Αθήνα Πιστεύοντας ακραδάντως όσα ανωτέρω εξέθεσε σχετικώς στο άρθρο του στην εφημερίδα laquoΒουλήraquo περί φυσικού ασυμβιβάστου μεταξύ των δύο ιδιοτήτων ο Νίκανδρος θα επιλέξει για το υπόλοιπο της ζωής του εκείνη του διδασκάλου θέτωντας σε καθεστώς εθελουσίου διαθεσιμότητος την έτερη που αφορούσε το ιερατικό λειτούργημα 65 Η εν γένει στάση του Ζαννουβίου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος Ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του Νικάνδρου έναντι της Μητρός Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως Ασφαλώς και η μέχρι τούδε πραγμάτευση

ἐνδιαφέρον τους ὄχι μόνο γιά τήν παιδεία ἀλλά γιά τόν ἴδιο τόν σκοπό καί τό περιεχόμενο τῆς προτεινόμενης ἀπό τούς θεσμούς αὐτούς ἀγωγῆςraquo Βλ Φειδά laquoΤό πρόβλημα τοῦ σκοποῦ τῆς παιδείαςraquo οπ σ 14 - 21 1360 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 118 1361 Η συζήτηση αυτή πήρε σάρκα και οστά κατά την διάρκεια της πρωθιεραρχίας του Μητροπολίτου Αθηνών Γερμανού Καλλιγά (1889 ndash 1896) ο οποίος προέβη στην ίδρυση ιερατικής σχολής την οποία ονόμασε laquoἹεροδιδασκαλείονraquo Ο εκ των διαδόχων αυτού Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ως διευθυντής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής επέτυχε το 1918 την έκδοση του νόμου 1432 laquoΠερί ὀργανισμοῦ τῆς Ριζαρείου Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς καί τοῦ Ἱερατικοῦ Φροντιστηρίουraquo δια του οποίου μετεβλήθη αυτή σε ιεροδιδασκαλείο παρέχοντας την δυνατότητα στους αποφοίτους αυτής να εκτελούν χρέη δημοδιδασκάλου Μετά την αντίδραση που ακολούθησε εξαιτίας του πλήθους των ιεροδιδασκαλείων και της υπολειτουργίας κάποιων εξ αυτών κατηργήθη διά νόμου το δικαίωμα να διορίζονται ως δημοδιδάσκαλοι οι απόφοιτοι των ιερατικών σχολών (1931) Εκτοτε μόνον η ιερατική σχολή Βελλάς διετήρησε το ως άνω δικαίωμα καί τούτο μόνον για τις περιοχές της Βορείας Ηπείρου Χρ Παπαδόπουλου Η Εκκλησία της Ελλάδος οπ σ 152 ndash 153 1362 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ

306

περί της προσωπικότητος και των εκκλησιαστικο ndash ιδεολογικών τοποθετήσεων του κρητικού κληρικού προϊδεάζει για μία αταλάντευτα αρνητική στάση ασύμβατη με τα εκκλησιαστικά προτάγματα του Οικουμενικού Κέντρου της Ορθοδοξίας Ωστόσο η παράθεση των κάτωθι στοιχείων θα δείξει ότι η εν λόγω γραμμή του Νικάνδρου δεν υπήρξε συνεπής και αμετάπτωτη προσηλωμένη σταθερά σε μία διηνεκή αμφισβήτηση και απόρριψη της αποστολής και δράσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου Η πρώτη νύξη του Νικάνδρου για τον ρόλο του Οικουμενικού Θρόνου εκδηλώνεται τον Νοέμβριο 1857 με άρθρο1363 του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo Αφορμή θα αποτελέσει η εν γένει πολιτεία του Μητροπολίτου Κρήτης Ιωαννικίου1364 στην γενέτειρα του Νικάνδρου η οποία προσδιορίζονταν κατά τον αρθρογράφο αφ᾽ ενός μεν από διάθεση για πλουτισμό και φιλοχρηματία διά της ιδιοτελούς χρήσεως της μοναστηριακής περιουσίας αφ᾽ ετέρου δε από παντελή έλλειψη μέριμνας για την προαγωγή της παιδείας Λαμβάνοντας αφορμή από την εν λόγω κατάσταση ο Νίκανδρος θα κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου στην Εκκλησία Κωνταντινουπόλεως καθιστώντας την υπεύθυνη για την εκλογή ποιμένων στην Κρήτη όλως ακαταλλήλων για την ποιμαντική διακυβέρνηση της τοπικής Εκκλησίας laquoοὐχ ἧττον δέ αἴτιος ἤ μάλλον ἀρχή τούτου ἥ τε μεγάλη Ἐκκλησία καταφαίνεται∙ διότι ἐνῷ τῇ αὐτῇ Πνευματικῇ δυνάμει δι᾽ ἧς καί τάς συγχαρητηρίους ἐγκυκλίους ἐπιστέλλει δύναται καί ἐκλογήν καλήν ποιμένος ποιεῖσθαι καί τάς μονάς αὐτάς εἰς ἀποστολήν ὑποτρόφων εἰς τε τήν ἐν Χάλκῃ θεολογικήν Σχολήν καί ἀλλαχοῦ νά καθυποβάλῃ ἀδιαφορεῖ ψυχρῶς1365

1363 Το εν λόγω άρθρο τιτλοφορείται laquoἘκ Κυδωνίας Κρήτηςraquo και είδε το φως τη δημοσιότητος στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo την 13 (Τετάρτη) Νοεμβρίου 1857 αρ 2613 έτος ΚΣΤrsquo σ 2 ndash 3 1364 Πρόκειται για τον Μητροπολίτη Κρήτης Ιωαννίκιο τον Ζαγορίσιο (1856 - 1858) τον αποκαλούμενο και Ξεφλούδη ο οποίος διετέλεσε προηγουμένως και Μητροπολίτης Ιωαννίνων Σημειωτέον ότι ο Νίκανδρος ησχολήθη μετά του ειρημένου πρωθιεράρχου και ενωρίτερον ότε σε έτερον άρθρον του στην ίδια εφημερίδα τον Σεπτέμβριον του 1857 θα αναφερθεί στήν έλευση του Ιωαννικίου στην Κρήτη Σχολιάζοντας τις υποσχέσεις του νέου Μητροπολίτου για την προαγωγή της παιδείας στην μεγαλόνησο ο Ζαννούβιος θα εκφράσει συγκρατημένη αισιοδοξία υιοθετώντας στάση αναμονής laquoοὗτος πολλά καί μεγάλα καλά εὐθύς ἐν ἀρχῇ τῇ Πατρίδι τοῦ Μίνωος ὑπισχνεῖται οἷον Σχολεῖα ἐν πάσῃ τῇ νήσῳ συστῆσαι καί ὑποτρόφους παρά τῶν Μονῶν εἰς τήν ἐν Χάλκῃ Θεολογικήν Σχολήν ἀποστεῖλαι ἑνί λόγῳ μύστης τῆς Παιδείας ἀποφαίνεται Ἀλλά ταῦτα διττῶς δυνατόν ἐκληφθῆναι ἤ δόλωμα πρός σαγίνευσιν πλειοτέρων χρημάτων ὧν ἔχοι χρείαν κατά τούς προκατόχους αὐτοῦ ἤ ἀληθής τῶν Μουσῶν φιλίαraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθʼ ἑαυτόν οπ σ 36 Το εν λόγω άρθρο δεν κατέστη δυναντόν να εντοπισθεί στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo της 23ης Σεπτεμβρίου 1857 ούτε και στις πλησιέστερες σε αυτό ημερομηνίες Σε έτερο άρθρο στο ίδιο έντυπο (και τούτο δεν κατέστη δυνατόν να ευρεθεί λόγω ελλιπών στοιχείων στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας) ο Νίκανδρος θα απευθύνει έκκληση προς την Μητέρα Εκκλησία για την απομάκρυνση του Ιωαννικίου από την επαρχία του και τη δίκη του κατά το εκκλησιαστικόν δίκαιον laquoΚαθῆκον λοιπόν πολιτικόν τε καί ἐκκλησιαστικόν ἐπιβάλλεται εἰς τήν Μ Ἐκκλησίαν νά ἐκπληρώσῃ πολιτικόν μέν ἵνα κατά τάς ἀγαθάς διαθέσεις τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Σουλτάνου ἀνακαλέσῃ καί αὐτή τόν ἀναξίως τήν ἔδραν τοῦ Τίτου κατέχοντα ἐκκλησιαστικόν δέ ἵνα κατά τό Ἐκκλησιαστικόν Δίκαιον καθαιρέσῃ τόν ληστήν ὅστις ἐπί τοσοῦτον τήν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην ἐκάκωσεraquo Οπ σ 41 Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι η αντίδραση του Ζαννουβίου σε τέτοιου είδους συμπεριφορές όπως η εν λόγω του Μητροπολίτη Ιωαννικίου δεν αποτελούσε μεμονομένο γεγονός Τούτο εξάγεται από το περιεχόμενο νέου άρθρου του (εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 5η Δεκεμβρίου 1859) διά του οποίου επικρίνεται μία σειρά εκλογών Μητροπολιτών Κρήτης οι οποίοι κατά τον αρθρογράφο διακρίνονταν για φιλοχρηματία και διάθεση πλουτισμού έναντι του ποιμνίου των Το φαινόμενο τούτο μάλιστα ο Νίκανδρος το αποδίδει στη συχνή μετάθεση των εν λόγω Μητροπολιτών στην Κρήτη κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα Ως μέτρο αντιμετώπισης του προβλήματος θα προκρίνει την εκλογή ως Μητροπολίτου Κρήτης τινός εκ των κληρικών της Κρήτης laquoὅστις βεβαίως περί τῆς εὐαγγελικῆς τροφῆς τῶν προβάτων φροντίσει ὑποτρόφους μέν παρά τῶν Μονῶν κατά τῆς ἐπιθυμίας τῆς αὐτῆς Ἐκκλησίας εἰς τήν ἐν Χάλκῃ Θεολογικήν Σχολήν ἀποστέλλων καί Σχολάς εἰς μέν τάς πόλεις διά τῶν ἐπισκόπων εἰς δέ τάς κώμας διά τῶν Μονῶν κατά τήν προαίρεσιν τῆς Κυβερνήσεως ἱδρύωνraquo Οπ σ 39 1365 Εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 13 Νοεμβρίου 1857 οπ σ 2

307

Η ως άνω πρώτη τοποθέτηση του Νικάνδρου δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως πολεμική στάση και στυγνή αντίδραση ενός οπαδού της εθνικής ιδεολογίας έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου Ο σχεδόν τριαντάχρονος Ζαννούβιος χρησιμοποιεί λεξιλόγιο τέτοιο που του επιτρέπει να διατηρήσει μία γέφυρα με τον Οικουμενικό Θρόνο Διό και απευθυνόμενος προς την Μητέρα Εκκλησία την αποκαλεί laquoσεβαστή κεφαλήraquo1366 εκφράζοντας την πεποίθηση πως αν εισακουσθούν οι υποδείξεις του θα ευρεθεί οφελειμένη και με ενισχυμένο κύρος έναντι του ποιμνίου της στην Κρήτη Η μετριοπαθής αυτή τοποθέτηση του Νικάνδρου θά πρέπει να συνεκτιμηθεί εντός του χρονικού πλαισίου που αυτή εξεδηλώθη και που συμπίπτει με την μετάβασή του στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης για να διδάξει Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο Νίκανδρος αναφέρεται επανειλημένως στο ζήτημα της προώθησης νέων εκ Κρήτης για φοίτηση στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης Το σημαντικόν της υποθέσεως είναι ότι κατά τον Νίκανδρο εν έτει 1857 η Κρήτη αποτελεί κανονικό έδαφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου γεγονός που επιβάλλει την ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως για την θεραπεία των κακώς κειμένων στα εκκλησιαστικά πράγματα της γενέτειράς του Η σαφής αντίδραση του κρητικού κληρικού έναντι του Οικουμενικού Θρόνου θα εκδηλωθεί λίγο αργότερα τον Δεκέμβριο του 1859 και με αφορμή την κατ᾽ αυτόν ολιγωρία της Μητρός Εκκλησίας να ρυθμίσει την εκκλησιαστική κατάσταση στην Κρήτη Με νέο άρθρο1367 του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (5η Δεκεμβρίου1859) ο Νίκανδρος θα αποδώσει την ευθύνη απερίφραστα στο κέντρο της Ορθοδοξίας Η οξύτητα των εκφράσεων που χρησιμοποιεί και η απολυτότητα των τοποθετήσεων που υιοθετεί ο Νίκανδρος θα πρέπει να αποδοθούν στην σφυρηλάτηση της ιδεολογικής του ταυτότητας η οποία με την

1366 laquoΤαῦτα Σεβαστή κεφαλή πραγματώσαντες κατά τό lsquorsquoὑμεῖς ἐστε τό ἄλαςrsquorsquo (Ματθ εrsquo 11) ἐφαρμώσετε καλῶς τήν τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου νουθεσίαν (Πετρ Αrsquoεrsquo 1-5) καί κομιεῖσθε τόν ἁμαράντινον τῆς δόξης στἐφανονraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ 1367 Το υλικό για το εν λόγω άρθρο αρρύεται από τον Κώδικα Αυτοβιογραφίας καθώς τούτο δεν ευρέθη στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo της 5ης Δεκεμβρίου 1859 Μεταξύ άλλων επισημαίνεται ότι laquoἩ Μεγάλη Ἐκκλησία ὡς γνωστόν περί οὐδενός ἄλλου τοσοῦτον φροντίζει ἤ περί ἀργυρολογίας τό δέ θεῖον παράγγελμα lsquorsquoΠροσέχετε ἑαυτοίς καί παντί τῷ ποιμνίῳ ἐν ᾧ ἡμᾶς τό πνεῦμα τό ἅγιον ἔθετο ἐπισκόπους ποιμαῖνειν τήν ἐκκλησίαν τοῦ θεοῦ ἥν περιεποιήσατο διά τοῦ ἰδίου αἴματος lsquorsquoΠραξ κrsquo 28) ψυχρῶς ὀλιγωρεῖ αἱ δέ συχναί μεταθέσεις τῶν Μητροπολιτῶν φέρουσι τό ποθούμενον αὐτῇ Ἡ τάλαινα Κρήτη λχ ἀπό τοῦ 1839 ὅτε ὁ Μητροπολίτης αὐτῆς Μελέτιος ὁ Κρής διά Πατριαρχικοῦ Γράμματος ἀφορισθέντος καί τοῦ βαθμοῦ ἐκπτώτου ἀποκηρυχθέντος διότι δέν ἀπέστειλεν εὐθύς πολλάς χιλιάδας χρημάτων εἰς τό Πατριαρχεῖον ἀποπληξίᾳ ἀπέθανε Πολλούς ἀλληλοδιαδόχως Δεσπότας ἔσχεν ὧν οἱ ἐπισημότεροι οἱ ἑξῆς Καλλίνικος ὁ Ἱπποκόμος ἐπικληθείς ἐν Κωνσταντινουπόλει ζῇ διά νά τρώγῃ ἐκ τῶν ἀδίκως ἀπό τοῦ ἀτυχοῦς λαοῦ ἁρπαχθέντωνmiddot Χρύσανθος νῦν δέ Σμύρνης ὁ ληστρικῶς τάς Μονάς τῶν ἱερῶν κειμηλίων ἀποστερήσας οἷον τήν ἀργυράν εἰκόνα τῆς Θεοτόκου ἐκ τῆς Μονῆς lsquorsquoἡ Γωνίαrsquorsquo Διονύσιος ὁ νῦν Ἀδριανουπόλεως ὁ κτήματα πολλά τῶν Μονῶν μεταποιησάμενος ὁ περίφημος Ἰωαννίκιος ὁ ἐξ᾽ ἀτιμίας τό ζῆν ἐκτρίψας καί ὁ νῦν ἀναξίως τήν ἔδραν τοῦ Τίτου κατέχων∙ οὗτοι πάντες διά πολλῶν χρημάτων εἰς Τούρκους Πατριάρχην Συνοδικούς Ἄρχοντας καί λοιπούς δαπανήσαντες τήν δυστυχῆ Κρήτην ἠγόρασαν τήν ποίμνην τοῦ Χριστοῦ ἐλυμήναντο ἁρπάζοντες βίᾳ ἀπό τά στόματα τῶν οἰκογενειῶν τήν τροφήν ᾢχοντο ἀπιόντες Ἀλλ᾽ οὗτως βεβαιοῦται ἡ ἀλήθεια rsquorsquoἐγώ γάρ οἶδα τοῦτο ὅτι ἐλεύσονται μετά τήν ἄφιξίν μου λύκοι βαρεῖς μή φειδόμενοι τοῦ ποιμνίουrsquorsquoraquo Οπ σ 41 Ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Σβολόπουλος αναφερόμενος σχετικώς θα εντάξει την γενικευμένη πρακτική του χρηματισμού και την κατά καιρούς μετατροπή του Φαναρίου σε εστία ζυμώσεων και δολοπλοκιών στο πλέγμα των δυσχερειών με τις οποίες είχε να αναμετρηθεί η Μεγάλη Εκκλησία την περίοδο της Τουρκοκρατίας Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 245 Την ίδια άποψη θα επιβεβαιώσει και η έρευνα του καθηγητή Παρασκευά Κονόρτα ο οποίος αφιερώνει ιδιαίτερη υποενότητα με τίτλο laquoΗ Εκκλησία ως φοροεισπρακτικός μηχανισμός και η σουλτανική συνδρομήraquo στο έργο του Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο οπ σ 197 ndash 208 Το γεγονός ότι η πρακτική των δοσιμάτων κατηργήθη με το διάταγμα του Χάττι Χουμαγιούν του 1856 και εφεξής αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο υπέρ της αξιοπιστίας των καταγγελομένων υπό του Ζαννουβίου ο οποίος αναφερόταν σε περιστατικά χρηματισμού των αρχιερέων του Οικουμενικού Πατριαρχείου της ίδιας περίπου εποχής

308

πάροδο του χρόνου θα εκδηλωθεί όλο και πιο ξεκάθαρα στα διάφορα στάδια της αρθρογραφικής του ενασχολήσεως Ὲνα χρόνο αργότερα τον Οκτώβριο του 1860 ο Νίκανδρος λαμβάνοντας αφορμή από την πατριαρχική εκλογή του από Κυζίκου Ιωακείμ Βrsquo θα εξαπολύσει την πλέον συστηματική επίθεσή του έναντι της Μητρός Εκκλησίας μέσα από το σχετικό άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo (19η Οκτωβρίου 1860) Η επικριτική στάση του κρητικού κληρικού περί του προσώπου του Ιωακείμ Βrsquo εντοπίζεται κυρίως σε χαρακτηρισμούς που διασώζει ο κρητικός κληρικός στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του περί του προαναφερθέντος άρθρου Δεν θα διστάσει μάλιστα να κατηγορήσει τον νεοεκλεγέντα προκαθήμενο της Εκκλησίας ως laquoἄνθρωπον ἀγγράμματον καί ἀσήμαντονraquo1368 στρέφοντας τα πυρά του εναντίον του εκλεκτορικού σώματος που τον εξέλεξε Ο Ζαννούβιος στην αρχή του άρθρου του προφανώς εκ παραδρομής δηλώνει ότι αναφέρεται στην πατριαρχική εκλογή του Ιωακείμ του Αrsquo Τόσον η χρονική συγκυρία συγγραφής του άρθρου (Οκτώβριος 1860) όσον και η πληροφορία περί της εκλογής του από Κυζίκου Ιωακείμ στον Πατριαρχικό Θρόνο αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι πρόκειται για τον Ιωακείμ Βrsquo laquoέναν από τους ικανώτετρους τελευταίους εκπροσώπους του γεροντισμούraquo1369 ο οποίος υπήρξε ο πρώτος που εξελέγη με το νέο σύστημα των Γενικών Κανονισμών την 4η Οκτωβρίου 1860 Η εναντίον της Μητρός Εκκλησίας κριτική του Ζαννουβίου με το πρόσχημα της ως άνω πατριαρχικής εκλογής καθίσταται τρισυπόστατη καθώς αναφέρεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα το παιδευτικόν το ηθικόν και το εθνικόν Το κάτωθι απόσπασμα συνοψίζοντας το τρισσόν της κατηγορίας του κρητικού κληρικού τυγχάνει άκρως ενδεικτικό laquoΚαί πρῶτον μέν ἔπαυσαν ἠθικῶς τήν διάδοσιν τῆς Παιδείας ὑπερασπιζόμενοιmiddot δεύτερον δέ ἐγκατέλιπον εἰς τήν διάκρισιν τῶν λύκων τῆς Δύσεως τό ἄκακον ποίμνιον τῇ φιλοχρηματίᾳ μόνον

1368 Ν Ζαννουβίου Τά καθʼ ἑαυτόν οπ σ 51 1369 Β Σταυρίδη Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι οπ σ 107 ndash 154 Πέρα από τον ανωτέρω χαρακτηρισμό του καθηγητή Σταυρίδη περί της ικανότητος του Ιωακείμ Βrsquo ο Ζαχαρίας Μαθάς αναφέρει ότι ο από Κυζίκου Ιωακείμ Βrsquo υπήρξε laquoἐλλόγιμος καί ἔμφρων Ἀρχιερεύςraquo Ζ Μαθά Κατάλογος Ιστορικός οπ σ 181 Οι ως άνω χαρακτηρισμοί έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την εικόνα του Νικάνδρου περί του νεοεκλεγέντος Πατριάρχου Τούτο πέραν από την γενικότερη αντιπατριαρχική στάση του κρητικού κληρικού ίσως να σχετίζεται και με την απέχθεια που ο Νίκανδρος αισθανόταν απέναντι σε πρακτικές της βυζαντινής και Φαναριώτικης παραδόσεως γεγονός άλλωστε που δηλώνεται ευθαρσώς και στο εν λόγω άρθρο laquoκατά τήν ἐκλογήν τοῦ νέου Πατριάρχου ἀνεπτύχθησαν τά Σατανικά τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς μηχανήματα οἷον ῥαδιουργίαι διαβολαί προπηλακισμοί ἔριδες ὕβρεις ἔλαβον χώραν ἐν τοῖς Πατριαρχείοιςmiddot ὑπό τίνων ὑπό τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας τῶν ἐχόντων ἀξίωμα τοῦ διδάσκειν τό ποίμνιον τήν ἠθικήνraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ σ 3 Βεβαίως η ως άνω στάση του διαφωτιστή Νικάνδρου δύναται να ερμηνευτεί μέσα από την εν γένει αδυναμία του να κατανοήσει τον τρόπο λειτουργίας ενός υπεραιωνίβιου θεσμού ο οποίος προσέβλεπε σε διαφορετικές από το εθνικό κέντρο των Αθηνών στοχεύσεις Και τούτο καθώς η Μεγάλη Εκκλησία αναφορικά με την διαχείρηση του συλλογικού πεπρωμένου του χριστιανικού λαού laquoείχε λύσει το πρόβλημα τούτο με την ανάληψη των εθναρχικών αρμοδιοτήτων που την κατέστησαν φορέα προνομίων και προστασίας του ποιμνίου της και την ενέταξαν στο θεοκρατικό διοικητικό σχήμα που επέβαλε στο γένος η οθωμανική κατάκτησηraquo καθ᾽ ην στιγμήν ο εθνικισμός υπό την επιρροή του οποίου τελούσε και ο Ζαννούβιος laquoπρότεινε την υπέρβαση του θεοκρατικού σχήματος της κατάκτησης και την ένταξη του γένους διασπαρμένου όμως και κατακερματισμένου σε μερικότερες εθνοφυλετικές συλλογικότητες σε σύγχρονα κοσμικά εθνικά κράτηraquo Π Κιτρομηλίδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημαraquo οπ σ 273 Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Σβολόπουλος αναφερόμενος σχετικώς θα συμπεριλάβει στο πλέγμα των δυσχερειών με τις οποίες είχει να αναμετρηθεί η Μεγάλη Εκκλησία κατά την Οθωμανική περίοδο το γεγονός ότι laquoτο Φανάρι μεταβαλλόταν κατά καιρούς σε εστία ζυμώσεων ή και δολοπλοκιών με στόχο την κατάληψη του οικουμενικού θρόνουraquo Συνδέει μάλιστα την εκόλαψη τέτοιων φαινομένων με την γιγάντωση του ρόλου των Φαναριωτών και των ευπόρων ελλήνων όπερ συνετέλεσε στην αναπόφευκτη εμπλοκή των στα διοικητικά δρώμενα του Φαναρίου (διαχείρηση εκκλησιαστικών πραγμάτων άκαιρες πρωτοβουλίες ιδιοτελείς παρεμβάσεις φαλκίδευση διαδικασιών εκλογής Πατριαρχών) Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οπ σ 245 249

309

καταγινόμενοιmiddot τό δέ τρίτον καί ὀλεθριώτατον οἱ καλοί ἐθνάρχαι τῶν δούλων Ἑλλήνων ὑπέρ τῆς τοῦ ἔθνους αὐτῶν ἀποσυνθέσεως συνεργάζονται (Πανσλαβισμός)raquo1370 Για να κατανοήσει κανείς την αντιπατριαχική στάση του ανωτέρω άρθρου θα πρέπει κανείς να αναζητήσει τα κίνητρα και την σκοπιμομότητα που εξυπηρετούσε η συγγραφή καί η έκδοση τούτου Ο ίδιος ο αρθρογράφος αναφερόμενος σχετικώς ακολουθεί μία διακύμανση στον τρόπο προσέγγισης της βασικής θεματολογίας του άρθρου που αφορά τον ενδεδειγμένο κατ᾽ αυτόν ρόλο του εκάστοτε Οικουμενικού Πατριάρχου ξεκινώντας από τις μεγάλες μορφές που κόσμησαν τον Πατριαρχικό Θρόνο της Κωνσταντινούπολης μετά τήν Αλωση κατατάσσει στην κατηγορία τούτων τους κάτωθι πρωθιεράρχας Γεννάδιο Σχολάριο Ιερεμία τον Βrsquo (τον Τρανό) Κύριλλο Λούκαρη Ιερεμία Γrsquo Κύριλλο Βrsquo Σαμουήλ Δrsquo καί Γρηγόριον Εrsquo Το κριτήριο επιλογής των ανωτέρω συνίσταται στην εξαίρετη προσφορά τούτων προς το Γένος την προαγωγή της παιδείας την καταπολέμηση της δυτικής (ρωμαιοκαθολικής και προτεσταντι-κής) προπαγάνδας και την εθνική δράση υπέρ της ανακτήσεως της ελευθερίας και ανεξαρτησίας του υπόδουλου ελληνικού λαού1371 Η ως άνω υπόμνηση των μεγάλων πρωθιεραρχικών μορφών του Οικουμενικού Θρόνου εξυπηρετεί μία προφανή σκοπιμότητα την συγκριτική εξέτασή των προς την μετά το 1821 χορεία των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως οι οποίοι κατά τον συγγραφέα του άρθρου laquoἀνάξιοι ὅλως τῆς ὑψηλῆς θέσεως τοῦ ἐθνάρχου καί τοιοῦτοι μάλιστα ἀνεδείχθησαν οἱ μετά τήν ἔνδοξον τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους ἔγερσινraquo1372 Η χρονική οροθεσία του 1821 ως σημείου τομής στην εκτίμηση του Νικάνδρου για τον ρόλο των

1370 Εφημ laquoΑθηνάraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ σ 2 ndash 3 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος και στο εν λόγω ζήτημα ακολουθεί κατά πόδας τον Θ Φαρμακίδη ο οποίος χαρακτήριζε τον πανσλαβισμό ως laquoἕνωσιν ὅλων τῶν πολυπληθῶν σλαβικῶν ἐθνῶν ὑπό ἕν καί τό αὐτό σκῆπτρονraquo Θεωρώντας τον ως μέγιστον κίνδυνον εναντίον του ευρωπαϊσμού και του ελληνισμού ο Θεόκλητος εντόπιζε το κέντρο διευθύνσεως των laquoανθελληνικώνraquo βουλευμάτων και σχεδίων στην Κωνσταντινούπολη και το Ὰγιον Ὸρος Γ Μεταλληνού Παράδοση και Αλλοτρίωση οπ σ 240 ndash 242 Περί του πρώτου σκέλους της κριτικής ελέχθησαν τα δέοντα ανωτέρω για την προσφορά της Μητρός Εκκλησίας και δη του Πατριάρχου Ιωακείμ Βrsquo στην διάδοση της Παιδείας (Βλ Κεφάλαιο Εrsquo σ 226) Ως προς το τρίτο σκέλος που αφορούσε την κατηγορία για την προαγωγή εκ μέρους του Φαναρίου του πανσλαβισμού η κριτική του Νικάνδρου εναντίον του Πατριάρχου Ιωακείμ Βrsquo αποδεικνύεται εξίσου άστοχη δεδομένου ότι ο προμνημονευθείς Πατριάρχης πρωταγωνίστησε στην συνοδική επίλυση της βουλγαρικής ανταρσίας του 1860 (με επικεφαλής των ανταρτών τον Μακαριουπόλεως Ιλαρίωνα) Η Σύνοδος που εξήτασε το ζήτημα αυτό τον Φεβρουάριον του 1861 επέβαλε την ποινή της καθαιρέσεως στους πρωταγωνιστές της ανταρσίας και απήτησε από την Υψηλή Πύλη την εξορία των υπαιτίων Το γεγονός της σθεναράς στάσης του Ιωακείμ Βrsquo έναντι του ανακύψαντος ζητήματος πιστοποποιείται και εκ της επισημάνσεως ότι η ως άνω συνοδική απόφαση προκάλεσε απογοήτευση στις ομάδες των φανατικών Βουλγάρων Τέλος σημειούται ότι το σχέδιο των 8 άρθρων που οι εκπρόσωποι της Βουλγαρικής κοινότητος παρέδωκαν το καλοκαίρι του 1861 στην Υψηλή Πύλη για την επίλυση του προβλήματος απερρίφθη από τον Πατριάρχη Ιωακείμ ως απαράδεκτο laquoὑπογραμμίζοντας ὅτι τοῦτο θίγει κατοχυρωμένα καί ἀπαραχώρητα δίκαια του Πατριαρχείουraquo Δ Γόνη Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας έκδ (βrsquo) Παρουσία σ 130 ndash 131 1371 laquoοὗτοι πάντες τό τε ἔθνος καί τήν θρησκείαν τῷ ἰδίω αἵματι ὑπερασπίσθησαν καί τήν τῶν θεῶν γλῶσσαν διετήρησανraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ σ 2 1372 Οπ Ὲμμεση απάντηση στις ως άνω αιτιάσεις του Νικάνδρου δύναται να θεωρηθεί η τοποθέτηση επί τού θέματος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσάνθου Ούτος μέσα από μία ρεαλιστική προσέγγιση των πραγμάτων θα τονίσει ότι laquoΠατριάρχαι καί μητροπολῖται παρά τάς συμφυεῖς εἰς τήν ἀνθρωπίνην φύσιν ἀδυναμίας αὐτῶν καί παρά τά ἀπό τῆς δουλείας στίγματα ἅτινα μεθ᾽ ὅλου τοῦ ὑποδούλου γένους ἐβάσταζον καί αὐτοί εἰς τήν ψυχήν των ἔδρασαν σωτηρίως ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γένους πολλοί δέ αὐτῶν καί μέχρι θανάτου θανάτου δέ μαρτυρικοῦ Κατώρθωσαν νά διασώσουν καί ἐνισχύσουν τήν συστηματικήν καί πολύν μαρτυροῦσαν πολιτισμόν ὀργάνωσιν τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γένους καί τό αὐτόνομον ἐκκλησιαστικόν καί θρησκευτικόν πολίτευμα τό ὁποῖον ὑπάρχον ὡς ἐλέχθη καί ἐπί βυζαντινῶν ἀνεγνώρισεν ὁ Πορθητής Μωάμεθ Βrsquoraquo Χρυσάνθου (Αρχιεπισκόπου Αθηνών) Ἐκκλησία καί Πολιτισμός ἐν τῇ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῇ οπ σ 87 ndash 88

310

Προκαθημένων του Οικουμενικού Θρόνου δηλώνει και το αφετηριακό σημείο της υιοθέτησης της αντιπατριαρχικής του στάσεως πάντοτε βεβαίως εντός του πλαισίου της αυτοσυνειδησίας τούτου ως φορέα της εθνικής ιδεολογίας και των ιδεωδών του διαφωτισμού1373 Το ερώτημα που εύλογα ακολουθεί έχει να κάνει με τους λόγους που οδήγησαν τον κρητικό κληρικό στην ως άνω διχοτομική αντιμετώπιση της ιστορίας του Οικουμενικού Θρόνου Η απάντηση πρωτίστως θα πρέπει να αναζητηθεί σε εκκλησιαστικό ndash ιδεολογικό επίπεδο στην εν γένει δηλαδή αντιμετώπιση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναντι του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος αλλά και στην απορριπτική στάση που αυτό ακολούθησε έναντι της θεολογικής σκέψεως και εκκλησιαστικής πρακτικής του εμπνευστή του Αυτοκεφάλου Θεοκλήτου Φαρμακίδη Τούτο καθίσταται έκδηλο από την συνάφεια του άρθρου ως και εκ του γεγονός ότι ο ίδιος ο αρθρογράφος αναφέρεται κατά τρόπον αντιθετικόν στο εν λόγω ζήτημα αντιπαραθέτοντας την πνευματική και ηθική ένδεια των φορέων της Πατριαρχικής παράδοσης προς την μορφωτική ευεξία του θεσσαλού κληρικού Εξάλλου ο Νίκανδρος στην προσπάθειά του να ασκήσει κριτική στην στάση της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως έναντι των ανωτέρω ζητημάτων χρησιμοποιεί αυτούσια χωρία1374 από τα συγγράμματα του Φαρμακίδη εναντίον του Συνοδικού Τόμου του 1850 Δευτερευόντως η τοποθέτηση του Νικάνδρου θα πρέπει να εστιαστεί σε αμιγώς εθνικά πλαίσια και εντός του διπόλου της διαμάχης μεταξύ δύο εθνικών ιδεολογικών ρευμάτων του ελληνισμού και του πανσλαβισμού Με αφορμή την κατ᾽ αυτόν αρνητική στάση του Πατριάρχου Κυρίλλου Ζrsquo1375 στην αντιμετώπιση της απειλής του πανσλαβισμού ο Ζαννούβιος θα εκφράσει την άποψη ότι ο ρόλος του εκάστοτε Πατριάρχου είναι εθνικός και κύριον μέλημά του η προστασία του ελληνισμού και του ελληνικού έθνους από οποιαδήποτε απειλή τόσο εκ Δυσμών όσο και εξ Ανατολών laquoὁ προσηλυτισμός τῆς δύσεως πρέπει τῇ μαχαίρᾳ τοῦ πνεύματος νά ἀποσκυβαλισθῇ τῆς ἀρχεγόνου ἑλληνικῆς ἐκκλησίας ὁ πανσλαβισμός πρέπει να ἐξοστρακισθῇ ἐκ μέσου τῶν Ἑλλήνων καί ἡ δημοτική ἐκπαίδευσις τό μόνον προπύργιον κατά τῶν προσβαλλόντων τήν ἐκκλησίαν ἡμῶν νά ἐμψυχωθῇ∙ ταῦτα πάντα ἀπαιτεῖ τό ἔθνος παρά τοῦ ἐθνάρχου αὐτοῦ τοῦ Πατριάρχου τῆς Κωνσταντινουπόλεωςraquo1376 Το γεγονός ωστόσο ότι ο αρθρογράφος βάλει ονομαστικώς μόνον εναντίον δύο Πατριαρχών του Κυρίλλου Ζrsquo επί της πατριαρχίας του οποίου

1373 Το ασύμπτωτον μεταξύ των δύο κόσμων του ευρωπαϊκού και των εκπροσώπων του από την μία πλευρά όπως ο διαφωτιστής Νίκανδρος και της Ρωμηοσύνης και των οπαδών της εθναρχίας από την άλλη όπως ήταν ο θεσμός του Οικουμενικού Θρόνου περιγράφεται μέσα από ένα αναλογικής μορφής αντιθετικό σχήμα κατά το οποίο ο βαθμός σύνδεσης πρός τα ιδεώδη του κόσμου του διαφωτισμού συντελούσε αυτοχρήμα στην αναλόγου βαθμού αποστροφή προς τον έτερον laquoοἱ Ἑλληνες Διαφωτιστές ὅσο περισσότερο ταυτίζονταν μέ τήν Εὐρώπη τόσο περισσότερο ἀποστρέφονταν τήν ρωμηοσύνη καί γινόνταν ἀντίπαλοι τῆς Ἐθναρχίας τηςraquo Γ Μεταλληνού Ελληνισμός Μετέωρος οπ σ 43 1374 laquoκατεφρονήθη ἡ Ἐλλάς περιεπαίχθη ἐξυβρίσθη ἐξηυτελίσθη παρά ξένης ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς ὑπό τόν Σουλτάνον τῶν ὀθωμανῶν τελούσης καί κατά τάς θελήσεις καί διαταγάς αὐτοῦ ἐνεργούσηςraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 4 Νοεμβρίου 1863 οπ σ 3 1375 Ο από Αμασείας Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριλλος Ζʹ (1855 ndash 1860) υπήρξε ο τελευταίος Πατριάρχης που εξελέγη με το διοικητικό σύστημα του Γεροντισμού που ίσχυε πριν από την ψήφιση και λειτουργία των laquoΓενικών Κανονισμώνraquo του 1860 Παραιτηθείς από τον Οικουμενικό Θρόνο τον διεδέχθη ο Ιωακείμ Βrsquo Ο τάφος του Κυρίλλου ευρίσκεται όπισθεν του ι βήματος του ναού της Αγίας Τριάδος Χάλκης Επί της πατριαρχίας του (1859) συνεστάθη το πρώτον το γραφείον της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου Β Σταυρίδη Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι οπ σ 43 79 89 1376 Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 19 Οκτωβρίου 1860 οπ

311

εψηφίσθησαν οι Γενικοί Κανονισμοί και κυρίως του Ιωακείμ Βrsquo του κατ᾽ εξοχήν εκπροσώπου του γεροντισμού και σφοδρού πολεμίου του ιωακειμισμού και του πνεύματος των μεταρρυθμίσεων που έφεραν στο προσκήνιο οι Γενικοί Κανονισμοί δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως μία τρίτη πτυχή στην αντιπατριαρχική στάση του Νικάνδρου που να συνδέεται με ενδεχόμενη αντιπάθεια του κρητικού κληρικού προς το εκκλησιαστικό διοικητικό σύστημα του Γεροντισμού Και τούτο καθώς ο Νίκανδρος δεν ασχολη θηκε ου τε κατ ελάχιστον με την νεοαναδυθείσα περί τα μέσα του 19ου αιώνα εκκλησιαστική κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη επικεντρώνοντας την σκέψη του στα τεκταινόμενα εντός του ελληνικού κράτους1377 Η οποιαδήποτε υπέρβαση των γεωγραφικών ορίων της σκέψεώς του προς την Ανατολή και την Βασιλεύουσα αποτελούσε συνάρτηση καταστάσεων και γεγονότων που κατ᾽ αυτόν υπονόμευαν την υπόσταση και αυθυπαρξία του ελληνικού έθνους Βασική αιχμή κατά του Οικουμενικού Θρόνου απετέλεσε η κατά τον κρητικό κληρικό διάθεση αυτού να άρχει και να κυριαρχεί έναντι των λοιπών Ορθοδόξων Εκκλησιών Στην τοποθέτησή του αυτή ο Ζαννούβιος προβαίνει σε ένα ανιστόρητο1378 παραλληλισμό μεταξύ των Εκκλησιών Ρώμης και Κωνσταντινουπόλεως Η αφετηρία της εν λόγω προσεγγίσεως εντοπίζεται στο επίπεδο της εκκλησιαστικής διοικήσεως διά της επικρατήσεως του ιεραρχικού συστήματος και συνοψίζεται στην άποψή του περί laquoβυζαντινισμούraquo1379 και laquoρωμαϊσμούraquo ως χαρακτηριστικών ιδιωμάτων1380 της βυζαντινής αυτοκρατορί-ας και της Μεγάλης Εκκλησίας Στο συμπέρασμα τούτο καταλήγει ο διαφωτιστής Νίκανδρος μέσα από μία άρνηση εκείνη της ελληνικότητος του Βυζαντίου1381 Η σαφή αποστροφή του προς την ορθόδοξη αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως είχε ως επακόλουθο την αρνητική στάση του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο Στην σκέψη του Νικάνδρου η ξεκάθαρη συνταύτιση της υφής της πολιτικής και της εκκλησιαστικής εξουσίας του Βυζαντίου θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα από τα

1377 Το συμπέρασμα τούτο ενισχύεται και εκ του γεγονότος ότι ο Νίκανδρος σε αντίθεση με την περίπτωση του συντοπίτη και ομοϊδεάτη του Γεωργίου Ξενουδάκη (Α Νανάκη laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμεναraquo οπ σ 502 - 503raquo) αποφεύγει να ασχοληθεί έστω και φευγαλέα με το λεγόμενο laquoπρονομιακό ζήτημαraquo που ταλάνισε το Οικουμενικό Πατριαρχείο περί τα τέλη του 19ου αιώνα 1378 Ο Χρήστος Γιανναράς περιγράφοντας την ριζική διαφορετικότητα μεταξύ Ανατολής (Βυζάντιο) και Δύσεως (Ρώμη) σε θρησκευτικό ndash εκκλησιαστικό επίπεδο φρονεί ότι στο Βυζάντιο η θρησκεία διαμόρφωσε τον κοινοτικό τρόπο του ελληνικού βίου με άξονα την προτεραιότητα του κοινωνείν - αληθεύειν και την παράλληλη άρνηση της αναγκαιότητος του λόγου των απροσώπων δομών Εν αντιθέσει προς αυτά στην Δύση η έμφαση εδόθη στον ρωμαϊκό μοναρχισμό καί στη νομικιστική νοησιαρχία με έμφαση στην συλλογιστική ικανότητα του υποκειμένου Συνεπώς η θρησκεία στην Δύση κατέστη η μήτρα του ιδεολογικού ολοκληρωτισμού όπου η αντικειμενοποίηση της αλήθειας και η υποταγή της στην ατομική νοητική πρόσβαση οδηγούν στην ανάγκη της ορατής αλάθητης αυθεντίας Χρ Γιανναρά laquoΘρησκεία και Ελληνικότηταraquo οπ σ 245 1379 Διά του όρου laquoβυζαντινισμόςraquo ο Νίκανδρος εννοεί laquoτήν διά τῆς πεσούσης τυραννίας εἰσαχθεῖσαν πολυτέλειαν καί τόν Βυζαντινόν δεσποτισμόνraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 83 1380 Η εν λόγω τοποθέτηση του Νικάνδρου αποτελεί άμεση συνάρτηση των απόψεών του για την εκκλησιαστική διάρθρωση της πρώτης Εκκλησίας και την διαρρύθμιση των εκκλησιαστικών πραγμάτων επί της βαυαρικής Αντιβασιλείας laquoὉ δέ ῥωμαϊσμός ἐκ τῆς ῥώμης τῷ 308 παρά τό Βυζάντιον ἱδρυθείς πλείστων κακῶν αἴτιος τῇ ἐκκλησίᾳ ἐγένετο Κωνσταντίνος ὁ Αrsquo πολιτικῷ συμφέροντι τόν Χριστιανισμόν ἐπικρατοῦσαν θρησκείαν ἀναδειξάμενος τήν οὐρανίαν αὐτοῦ λάμψιν τῇ πορφύρᾳ ἐπεσκιάσατοmiddot ταῦτα τά λαμπρά τῶν ἀξιῶν ὀνόματα δέν προσετέθησαν ἐξ ἀρχῆς ἀλλ᾽ ἐπενοήθησαν ὑπό τῆς φιλοδοξίας καί φιλοτιμίας τῶν μετεγενεστέρων ὡς μοι ὤφελεraquo Του ιδίου Ανάλεκτα οπ σ 12 ndash 13 1381 Βλ κεφα λαιο Δ΄ της παρου σης εργασιας σ 171 Απάντηση σε παρόμοιες λογικές θέασης των πραγμάτων όπως η εν προκειμένω του Νικάνδρου έδωσε ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος Ούτος στην προσπάθειά του να καταδείξει την πνευματική συνέχεια του ελληνικού έθνους από την αρχαία Ελλάδα μέχρι την σύγχρονή του εποχή κατέδειξε ότι ο Βυζάντιο laquoδεν είναι βιβλικό αλλά ελληνικό ndash τουλάχιστον ως προς την ουσία τουraquo Α Βακαλόπουλου Καίρια θέματα οπ σ 15 - 69

312

βασικά αίτια για την αντιπατριαρχική του στάση Το σημείο σύγκλισης μεταξύ των δύο ως άνω μεγεθών ndash φορέων εξουσίας εντοπίζεται στον τρόπο ασκήσεως αυτής που κατά τον κρητικό κληρικό υποδηλώνει την διαιώνιση πρακτικών του ρωμαϊσμού ως πχ η έννοια της ιεραρχίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία Σε κάθε περίπτωση οι εν λόγω απόψεις του Ζαννουβίου γνωστές στο Οικουμενικό Πατριαρχείο απετέλεσαν ένα επιπρόσθετο λόγο για την μη εκλογή του στον επισκοπικό θρόνο της Επισκοπής Κυδωνίας1382 Μία προσεκτικότερη προσέγγιση των απόψεων του Νικάνδρου εν προκειμένω δείχνει ότι η στάση του έναντι της Μητρός Εκκλησίας δεν ήταν πάντοτε αρνητική ούτε ισοπεδωτική Αναφερόμενος στον ρόλο του εθναρχικού κέντρου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1453 ndash 1821) ο Ζαννούβιος θεωρώντας την Εκκλησία ως μία laquoἀμυντική πλήν πολύτιμον Αντίπολινraquo1383 θα τονίσει με έμφαση ότι laquoἡ ἱερά αὕτη κιβωτός ἡ ἐκκλησία Σχολεῖα συστήσασα διδασκάλους ἐξ αὐτῆς ἀναδείξασα τήν γλῶσσαν τόν ἐθνισμόν καί τήν θρησκείαν ἐπί τετρακόσια βαρείας δουλείας ἔτη διετήρησε καί τό αἴσθημα τῆς ἐλευθερίας μέχρι τοῦ 1821 εἰς τάς καρδίας τῶν δούλων ἑλλήνων ὑπεξέκαιεν ὅτε ἀρχηγοῦντος τοῦ μονόχειρος Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντου τῇ 24 Φεβρουαρίου ὁ ὑπέρ ἀνεξαρτησίας ἀγών ἐκηρύχθηraquo1384 Η θετική στάση του Νικάνδρου έναντι της Μητρός Εκκλησίας δεν εξανλτείται στην ανωτέρω παρέμβασή του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo Θα εκδηλωθεί πιο έντονα προς την τελευταία περίοδο της ζωής του με αφορμή το Βουλγαρικό Ζήτημα1385 Εισαγωγικώς θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο

1382 Α Νανάκη Το επισκοπικό ζήτημα οπ σ 87 1383 Πρόκειται για όρο που χρησιμοποιεί σε σχετικό άρθρο του ο επίκουρος καθηγητής Παναγιώτης Υφαντής διά του οποίου υποδηλούται η κάτωθι πραγματικότητα επί των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας laquoεντός των προστατευτικών τειχών της (Εκκλησίας) ο χειμαζόμενος λαός βρίσκει όχι μόνο παρηγοριά και πηγή ελπίδας αλλά και ένα σταθερό δίκτυο αξιών και στοιχείων πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας το οποίο λειτουργεί ως αντίβαρο απέναντι στον ιστορικό θρίαμβο του Ισλάμ τη γενικότερη οικονομική και κοινωνική ανασφάλεια και την πολιτική ρευστότηταraquo της εποχής Π Υφαντή laquoΠόλις και Αντίπολιςraquo οπ σ 103 1384 Εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo 5 Ιανουαρίου 1863 οπ σ 3 Για την συμβολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην διάσωση του ελληνισμού και την προαγωγή της ελληνικής παιδείας βλ α) Α Βακαλόπουλου Αποστόλου Καίρια θέματα οπ σ 80 ndash 83 β) Γ Μεταλληνού laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντροraquo οπ σ 212 222 ndash 233 γ) Κ Σβολόπουλου laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςraquo οπ σ 241 ndash 257 και δ) St Runciman The Great Churchhellip οπ σ 208 ndash 225 1385 Πρόκειται για το ζήτημα εκείνο που συνέβαλε στην υλοποίηση των αξιώσεων του βουλγαρικού εθνικισμού για την δημιουργία Αυτοκέφαλης βουλγαρικής Εκκλησίας και την σφυρηλάτιση της βουλγαρικής εθνικής συνείδησης με απώτερο σκοπό την πολιτική αποκατάσταση των Βουλγάρων Την 6η Δεκεμβρίου 1868 ο Βούλγαρος επίσκοπος του Βίντιν Άνθιμος (Αντίμ) αποκήρυξε την εξουσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και λειτούργησε για πρώτη φορά στην βουλγαρική γλώσσα Την 28η Φεβρουαρίου 1870 ο Σουλτάνος Abdulaziz εξέδωσε αυτοκρατορικό διάταγμα (φιρμάνι) διατυπωμένο στην βουλγαρική τουρκική και ελληνική γλώσσα με το οποίο εγκαθιδρύθηκε η βουλγαρική Εξαρχία (de-facto Αυτοκεφαλία) με έδρα την Πόλη Διατηρήθηκε επί 45 χρόνια μέχρι το 1915 ότε και κατήργήθη από τις τουρκικές αρχές Η Εξαρχία ψηφίστηκε μονομερώς (χωρίς την ευλογία του Οικουμενικού Πατριάρχη) την 11η Μαΐου 1872 κατ᾽ εφαρμογή του φιρμανιού του Σουλτάνου Abdulaziz Η αντίδραση του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήλθε διά της Συνόδου του 1872 η οποία κατεδίκασε τον εθνοφυλετισμό θεωρώντας τον ως αίρεση και απεκήρυξε τους βούλγαρους αρχιερείς της Εξαρχίας και τους ομοϊδεάτες τους ως σχισματικούς Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Βουλγαρίας ανεγνωρίσθη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1945 και το 1953 περιεβλήθη με πατριαρχική αξία Σχετική Βιβλιογραφία περί του Βουλγαρικού Ζητήματος α) Φ Βαφείδου Εκκλησιαστική Ιστορία οπ σ 154 ndash 194 β) Φ Μηνιάτη Βουλγάρων ἐνέργειαι πρός κατάλυσιν τοῦ κράτους τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας καί καταστροφήν τῆς ἑλληνικῆς ἐθνότητος ἐν τε τῇ Ἀνατολικῇ Ρωμυλίᾳ καί Βουλγαρίᾳ Κωνσταντινούπολη 1906 γ) Μ Γεδεών Ὲγγραφα Πατριαρχικά και Συνοδικά περί του Βουλγαρικού Ζητήματος (1852 ndash 1873) εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1908 δ) Α Βουδούρη Η εν Σταμπούλ μεγάλη Τοπική Σύνοδος του 1872 και η λύσις του εκκλησιαστικοβουλγαρικού ζητήματος εκδ Β Φιλωτή laquoΑρτίστικraquo Ιστάμπουλ 1940 ε) Γ Κονιδάρη Ἡ Ἑλληνική Ἐκκλησία ὡς πολιτιστική δύναμις ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς χερσονήσου του Αἴμου Αθήνα 1948 σ 60 ndash 69 στ) του ιδίου Η Καθολική Ορθοδοξία του Ελληνισμού οπ ζ) Παρθενίου Τελευταίαι ημέραι του Βουλγαρικού Σχίσματος

313

Ζαννούβιος ασχολήθηκε έστω και ακροθιγώς με το θέμα για πρώτη φορά το 1860 με άρθρο του στην εφημερίδα laquoἈθηνᾶraquo του 18601386 Στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού παρατίθενται δύο1387 άρθρα σχετικά με το θέμα τα οποία τυγχάνουν άκρως διαφωτιστικά εν προκειμένω Σημειωτέον ότι αμφότερα συνετάχθησαν και εδημοσιεύθησαν σε μία εποχή που το ζήτημα ευρίσκετο σε μεγάλη έξαρση και μάλιστα λίγους μόλις μήνες πριν από την Σύνοδο του 1872 η οποία με αφορμή το βουλγαρικό εθνικισμό κατεδίκασε τον εθνοφυλετισμό Το πρώτο από αυτά με ημερομηνία 12η Φεβρουαρίου 1872 βλέπει το φως της δημοσιότητος στην εφημερίδα laquoΠολίτηςraquo λίγες μόλις μέρες πριν από την έκδοση του αυτοκρατορικού διατάγματος (φιρμάνι) του Σουλτάνου Abdulaziz με το οποίο εγκαθιδρύθηκε η Βουλγαρική Εξαρχία με έδρα την Πόλη Ο Νίκανδρος με αφορμή το υπό εξέτασιν ζήτημα θα ασκήσει έντονη κριτική στην Ρωσία θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποκίνηση του βουλγαρικού λαού προς αναζήτησιν της εκκλησιαστικής του ανεξαρτησίας1388 Ο απώτερος βεβαίως σκοπός ως άλλωστε και το εν γένει πλαίσιο εξετάσεως του ζητήματος δεν ευρίσκεται σε εκκλησιαστικό επίπεδο Στην σκέψη του αρθρογράφου η εκκλησιαστική πτυχή αποτελεί το περίβλημα της υποθέσεως Η ουσία παραμένει σε πολιτικοndashεθνικo-ιδεολογική βάση καθώς το διακύβευμα εν προκειμένω σχετίζεται με το μέλλον και την επιβίωση του ελληνισμού που υφίσταται την συντονισμένη επίθεση του πανσλαβισμού1389 μέσα από το εκκλησιαστικό όχημα

Αλεξάνδρεια 1958 η) Θ Μ Λάσκαρη Το Ανατολικόν ζήτημα (1800-1923) οπ σ 246 ndash 301 θ) Δ Γόνη Ιστορία των Ορθοδόξων οπ σ 121 ndash 151 ι) Μ Πελεκίδου ndash Νυσταζοπούλου Οι Βαλκανικοί λαοί οπ σ 204 ndash 229 ια) Ι Ταρνανίδη Ιστορία των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών Α Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας οπ ιβ) Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία οπ σ 163 ndash 342 και ιγ) Σταματόπουλου Δ laquoΟ Μ Γεδεών και η επαναδιοργάνωση του οικουμενιστικού μοντέλουraquo ανάτυπο από τον τόμο Μνήμη Ὰλκη Αγγέλου Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2004 1386 Το εν λόγω άρθρο το εντοπίσαμε ως μέρος του σχετικού φυλλαδίου του Ζαννουβίου περί του Βουλγαρικού Ζητήματος μέ τίτλο laquoἩ Ρωσία καί τό Βουλγαρικό Ζήτημαraquo (οπ σ 1 - 3) Στο εν λόγω άρθρο ο κρητικός κληρικός εστιάζει περισσότερο στην απειλή του πανσλαβισμού έναντι του ελληνισμού και στον ρόλο των δυτικών Δυνάμεων Πρβλ κεφάλαιο Δrsquo της παρούσης εργασίας σ 206 ndash 210 Σημειωτέον ότι την ίδια εποχή και στο ίδιο έντυπο (ἐφημ laquoἈθηνᾶraquo) είδε το φως της δημοσιότητος έτερο ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο laquoΠερί Ἑλληνοβουλγάρωνraquo το περιεχόμενο του οποίου προσομοιάζει εννοιολογικώς προς εκείνο του Νικάνδρου Τα δύο πλέον σημαντικά κοινά σημεία μεταξύ τούτων αφορούν α) στο συμπέρασμα περί ανθελληνικής μονομανίας και β) στην εκτίμηση ότι το Βουλγαρικό Ζήτημα laquoεἶναι καταστροφή οὐ μόνον τῶν ὀθωμανών ἀλλά καί τῶν Ἑλλήνωνraquo Εφημ laquoἈθηνᾶraquo 10 (Σάββατο) Δεκεμβρίου 1860 έτος ΚΘrsquo αρ 2935 σ 3 Η τελευταία διαπίστωση κυρίαρχη κατά την διάρκεια της εξέλιξης του ζητήματος ιδίως κατά τον καιρό της κορυφώσεώς του περί το 1872 ετονίζετο ευκαίρως ακαίρως σε μία προσπάθεια να ασκηθεί πίεση προς την Υψηλή Πύλη για την τελική στάση της στο ζήτημα Το συμπέρασμα τούτο εξάγεται από έτερο άρθρο με τίτλο laquoΒουλγαρικά ἔσω καί ἔξωraquo που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα laquoΠολίτηςraquo τον Φεβρουάριο του 1872 και σύμφωνα με το οποίο επισημαίνονται τα αρνητικά επακόλουθα της αναγνωρίσεως της Βουλγαρικής Εξαρχίας για την ίδια την Πύλη laquoΤό βουλγαρικόν ζήτημα ἐν Κωνσταντινουπόλει λύεται σύμφωνα μέ τάς ἐπιθυμίας τῆς Ῥωσσίας καί κατά τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας κατά τῶν Ἑλλήνων καί τῶν Τούρκων αὐτῶν ὅπως θά τό ἴδωσι τοῦ χρόνου προϊὀντος οἱ τυφλοί ὑπουργοί τοῦ Σουλτάνουraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 19 (Σάββατο) Φεβρουαρίου 1872 έτος Αrsquo αρ 114 σ 3 1387 Η σχετική αρθρογραφία του κρητικού κληρικού περί του εν λόγω ζητήματος εξεδόθη το 1878 υπό την μορφή φυλλαδίου με τίτλο laquoἩ Ρωσία καί τό Βουλγαρικό ζήτημαraquo οπ Σε τούτο αναδημοσιεύονται τα εξής σχετικά προς το διαπραγματευόμενον ζήτημα άρθρα του Νικάνδρου α) εφημ laquoἈθηνᾶraquo 1860 β) εφημ laquoΜέριμναraquo 6 Ιουνίου 1872 οπ και γ) εφημ laquoΠολίτηςraquo 12 Φεβρουαρίου 1872 Σάββατο αρ111 έτος Αrsquo Το εν λόγω φυλλάδιον κατέστη δυνατόν να εντοπισθεί μόνον στο αρχείο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης 1388 Η εκτίμηση του Ζαννουβίου εν προκειμένω αποτελούσε κοινό τόπο στην ελληνική αρθρογραφία Ενδεικτικώς αναφέρεται το κάτωθι απόσπασμα από το προμνημονευθέν άρθρο της 19ης Φεβρουαρίου 1872 laquoἡ ῥωσσική πολιτική μᾶς ἐγέννησε βουλγαρικόν ζήτημα ἔσω καί ἔξωmiddot ἀν τά πράγματα βαδίσωσι κατά τάς προσπαθείας της ταχέως θά λάβῃ τήν εὐχαρίστησιν νά ἴδῃ τόν ἑλληνισμόν καί ἔσω καί ἔξω μαραινόμενον καί οὕτω τά σχέδιά της θά πραγματοποιηθῶσινraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 19 Φεβρουαρίου 1872 οπ σ 4 1389 Την αλληλένδετη σχέση της ιδεολογίας του πανσλαβισμού της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής και του Βουλγαρικού Ζητήματος διεπραγματεύθη ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης ο οποίος θεωρούσε ότι ο

314

της βουλγαρικής Εξαρχίας laquoὑμεῖς εἰστε οἱ αἴτιοι τοῦ σχίσματος˙ ὑμεῖς καί σήμερον προβάλλεσθε ὑπό τῆς Ἄρκτου πρός ἐκβουλγάρισιν τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος˙ τό ζήτημα δέν εἶναι ἐκκλησιαστικόν˙ τό ζήτημα εἶναι πολιτικόν˙ ἀφορᾷ τόν καθ᾽ ὅλου ἑλληνισμόνraquo1390 Τυγχάνει ωστόσο αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι ο Νίκανδρος πέραν από τον αρνητικό ρόλο της Ρωσίας επί του θέματος αποφεύγει να επικρίνει τις λοιπές Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης εν προκειμένω Απ᾽ εναντίας θα αντιπαραβάλλει τον αρνητικό ρόλο της Ρωσίας προς τον θετικό των Μεγάλων Δυνάμεων της Δύσεως εν προκειμένω laquoἩ καλή αὕτη θυγάτηρ του χριστιανισμοῦ καί ὀρθόδοξος Ῥωσία δέν ἐπαύσατο ἐν τοῖς ἑξῆς μηχανορῥαφοῦσα ὑπέρ τοῦ πανσλαβιστικοῦ σκοποῦ αὐτῆςmiddot αὐτή ἡ χριστιανική ἐγέννησε τά σκάνδαλα ἐν τῷ ἁγίῳ Τάφῳ ὑποκινήσασα τούς Ἄραβας εἰς ἀποστασίανmiddot αὐτή ἀπέσπασε τά νεῦρα τοῦ ἱεροῦ τούτου Τόπου δημεύσασα τήν ἐν τῷ κράτει αὐτῆς περιουσίαν αὐτοῦmiddot αὐτή ἐσάλευσε τήν ἀγάπην τῶν Μοναχῶν τοῦ ὄρους Ἄθωmiddot τό δέ τέλος τῶν μεγάλων αὐτῆς ἐνεργειῶν ἐστίν ἡ συνθήκη τοῦ ἁγίου Στεφάνου δι᾽ ἧς ἡ νέα Βουλγαρία ἐκτείνεται μέχρι τοῦ Αἰγαίουmiddot τοῦτο δέ ἐγένετο πρός κατάθλιψιν τοῦ ἑλληνισμοῦ καί εὐχερεστέραν κατάληψιν τῆς Κωνσταντινουπόλεωςmiddot ἀλλά κατά τῆς ἁρπαγῆς ταύτης ἀνέστη ἅπασα ἡ εὐνομούμενη Δύσις τῆς τοῦ Μεγάλου Κάνιγγος πατρίδος ἀρχομένηςraquo1391

Τούτο επισημαίνεται καθώς την ίδια χρονική περίοδο είδαν το φως της δημοσιότητος άρθρα με επικριτικό περιεχόμενο για τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων επί του θέματος Χαρακτηριστικό παράδειγμα τυγχάνει το κάτωθι απόσπασμα από προμνημονευθέν άρθρο laquoἈλλά μή μόνης τῆς ὁμοδόξου Ῥωσσίας καθαπτόμεθα Οὐδεμία Εὐρωπαϊκή δύναμις ἔμεινεν ὑφ᾽ ἡμῶν ἀπρόσβλητος ὅθεν ἅπασαι ἐχθρικῶς πρός ἡμᾶς διάκεινται Καί ὅμως καί περ καθ᾽ ἑκάστην ἀναγινώσκοντες τάς ἐν τοῖς κοινοβουλίοις τῶν Εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων καθ᾽ ἡμῶν ἀγορεύσεις πολιτικῶν ἐπισήμων δέν σωφρονοῦμεν ἀλλά τήν αὐτήν βαδίζομεν πάντοτε ὁδόν Καί ὁ μέν καθάπτεται ταύτης τῆς δυνάμεως ὁ δέ ἐκείνης Τίς δέ ἡ ἐκ

πανσλαβισμός κατέστη η ιθύνουσα ιδέα της εξωτερική πολιτικής των ρώσων μετά τα μέσα του 19ου αιώνος εν συναρτήσει πάντοτε προς το Βουλγαρικό Ζήτημα έστω και αν οι αρχικές προϋποθέσεις του ευρίσκονται στην εποχή του Μ Πέτρου laquoἼσως θά ἠδύνατο νά διατυπωθῇ ἡ γνώμη ὅτι δέν ὑπῆρχεν ὁλόκληρωμένη Πανσλαβιστική πολιτική τῶν Ρώσσων πρό τῆς ἐκδηλώσεως τοῦ ἐνδιαφέροντος διά τήν ὕπαρξιν ἀνεξαρτήτου Βουλγαρίας ἤτοι πρό τοῦ 1853middot μεταξύ δέ τῶν ἐτῶν 1821 και 1853 ἡ ἐπώασις καί ὁλοκλήρωσις τοῦ Πανσλαβισμοῦ συνετελέσθη τῷ δέ 1867 ἐξεδηλώθη καί δημοσίᾳ ἐν Ρωσσίᾳ ἡ Πανσλαβιστική κίνησις ὑπό μορφήν φιλανθρωπικήν Τῷ 1867 συνεκλήθη τό βrsquo Σλαβικόν Συνέδριον τῆς Μόσχας καί ἐφανερώθη καί ἐν Κωνσταντινουπόλει πανηγυρικῶς ὁ Ρωσσικός Πανσλαβισμόςraquo Επιπλέον θα τονισθεί ότι πέραν του ότι οι βούλγαροι εκκλησιαστικοί ηγέτες τελούσαν υπό την επίδραση του πανσλαβισμού που βαθμιαίως προσέλαβε ανθελληνικό και μισελληνικό χαρακτήρα ο τελευταίος (πανσλαβισμός) laquoἐστηρήχθη κατ᾽ ἀνάγκην εἰς τήν ἐν Βουλγαρίᾳ Ἐκκλησίαν διότι αὕτη ἀπετέλει τήν μόνην ὠργανωμένην δύναμιν ἐν Βουλγαρίᾳ δἰ ἧς ἠδύναντο οἱ Ρῶσσοι ν ἀσκήσουν ἐπιρροήν ἐπί τής χώρας καί νά συντελέσουν εἰς τήν ἵδρυσιν τοῦ Βουλγαρικοῦ κράτους οὐχί βεβαίως πλήρως ἀνεξαρτήτου ἀλλά ἐν τῇ οὐσίᾳ κηδεμονευομένου ὑπ αὐτῶνraquo Γ Κονιδάρη Η άρσις του βουλγαρικού σχίσματος οπ σ 16 - 38 1390 Εφημερ laquoΠολίτηςraquo 12 Φεβρουαρίου 1872 οπ σ 3 Το εν λόγω άρθρο φέρει εν είδει υπογραφής το μονόγραμμα laquoΝraquo Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα άρθρα του κρητικού κληρικού όπους δηλώνεται εμφανέστερα η ταυτότητα του αρθρογράφου Η εν λόγω εκτίμηση του Νικάνδρου αναπαράγεται σε έτερο δημοσίευμα αγνώστου αρθρογράφου ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως laquoὁ ὑμέτερος Γρraquo Το άρθρο τούτο μεταγενέστερο κατά ένα περίπου μήνα του αντιστοίχου του Ζαννουβίου εδημοσιεύθη στην ίδια εφημερίδα με τίτλο laquoΒουλγαρικόν ζήτημαraquo Σε αυτό περιγράφεται η πραγματική φύση του ζητήματος και ο τρόπος προωθήσεως της βουλγαρικής προπαγάνδας laquoΠαρίστων δέ οἱ δῆθεν ἀντιπρόσωποι οὗτοι τοῦ ἀθώου ἐπαρχιακοῦ λαοῦ τό ζήτημα ὡς φυλετικόν ἀπέναντι τῆς ἀμβλυωπούσης Εὐρώπης ταὐτοχρόνως δέ ἐπότιζον τόν ἀθῶον βουλγαρικόν λαόν δηλητήριον μίσους ἐναντίον ἀδελφοῦ λαοῦmiddot ἀείποτε δέν προέκειτο περί ἐκκλησιαστικῆς αἰτήσεως ἀλλAacute ἁπλῶς περί κατακτήσεως φυλετικῆς καί ἄλλων σκοπῶν πολιτικῶν εἰς οὕς ἡ Ἐκκλησία δέν δύναται νά ἐνδώσῃ εἰμή καταπατοῦσα τούς συντηροῦντας τήν ἑνότητα αὐτῆς θεσμούςraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 21 (Τρίτη) Μαρτίου 1872 έτος Αrsquo αρ 127 σ 3 ndash 4 1391 Ν Ζαννουβίου Η Ρωσία και το Βουλγαρικό ζήτημα οπ σ 8

315

τούτων ὠφέλεια Ἡ πρός ἡμᾶς ἀπέχθεια πασῶν τῶν Εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων τῶν ἐφημεριδογράφων καί τών λαῶνraquo1392 Το αξιοσημείωτον της τοποθετήσεως του Νικάνδρου έγκειται στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον αποδέκτη της απειλής αλλά και στην εκτίμησή του για τους υπαιτίους της όλης καταστάσεως Στο πρώτο σκέλος ο Ζαννούβιος εκφράζει την άποψη ότι ο αντίπαλος θα πρέπει να αναζητηθεί σε εθνικό ndash πολιτικό επίπεδο γεγονός που οδηγεί στην περίπτωση της ελεύθερης Ελλάδος Δια της τοποθετήσεως αυτής επιχειρείται να απεμπλακεί το ζήτημα από την εκκλησιαστική του διάσταση καθώς όπως τονίζεται σχετικώς η Μεγάλη Εκκλησία δεν αποτελούσε στόχο αφού αυτή εξεπλήρωσε πλήρως το καθήκον1393 της διασώσεως του ελληνικού εθνισμού και της γλώσσης και παρέδωσε αλώβητη την αναγεννημένη Ελλάδα το 1821 Στην σκέψη του κρητικού κληρικού ο εντοπισμός του ως άνω αντιπάλου συνδέεται άρρηκτα με την ευθύνη του αναχαιτισμού της όλης απειλής Και εδώ αναδεικνύεται μία αξιομνημόνευτη εκτίμηση για την όλη κατάσταση η εν προκειμένω ευθύνη πέραν από τον ήδη προμνημονευθέντα αντεθνικόν ρόλον της Ρωσίας εντοπίζεται και αποδίδεται σε λανθασμένη πολιτική του ελληνικού κράτους η οποία χαρακτηρίζεται ως μυωπική και ανωφελής για την προάσπιση των ελληνικών συμφερόντων1394 Επιπλέον τονίζεται η εγκατάλειψη της Μητρός Εκκλησίας από την ελληνική εξωτερική πολιτική στην προσπάθεια για τον αναχετισμό του βουλγαρικού εθνικισμού Γράφει ο Ζαννούβιος χαρακτηριστικά laquoἩ ἐλευθέρα Ἑλλάς λοιπόν εἶναι ὁ ἀντίπαλος˙ αὕτη ὤφειλεν ἐξ ἀρχῆς νά ἐπιστήσῃ τήν προσοχήν αὐτῆς εἰς τήν ἐξελλήνισιν οὐ μόνον τῶν γνησίων δούλων ἑλλήνων ἀλλά καί αὐτῶν ἔτι τῶν σήμερον ἐχθρῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ˙ ἀλλ᾽ ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἐγκατέλιπεν εἰς τήν τύχην αὐτῶν τούς ἀτυχεῖς δούλους Ἕλληνας καί τήν μεγάλην ἐκκλησίαν ἥτις ἐν τῇ ἀδυναμίᾳ αὐτῆς εἰς τό μόνον μέσον τήν καθαίρεσιν καί τόν ἀφορισμόν περιορίσθη∙ ἡ ἐλευθέρα ἄρα Ἑλλάς ἐστιν ἠθικῶς ὑπεύθυνος τοῖς γιγνομένοις εἰς τάς ἐπερχομένας γενεάςraquo1395 Σημειωτέον ότι την ως άνω άποψη του Ζαννουβίου περί της αναγκαιότητας του εξελληνισμού των αλλογενών ορθοδόξων πληθυσμών της Βαλκανικής ασπαζόταν και ο εθνικός ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος με τον τελευταίο ωστόσο να αποδίδει την ευθύνη προς τούτο στην εθναρχούσα Εκκλησία το Οικουμενικό Πατριαρχείο1396 Η κριτική του Νικάνδρου δεν θα περιορισθεί προς τα ανωτέρω αλλά θα επεκταθεί και προς την Υψηλή Πύλη Διαβλέποντας την μελλοντική εξέλιξη των πραγμάτων ο αρθρογράφος θα προδιαγράψει με βεβαιότητα την στροφή των

1392 Εφημ laquoΠολίτηςraquo 12 (Τρίτη) Δεκεμβρίου 1872 έτος Βrsquo αριθ 162 σ 2 1393 Η σκλήρυνση της στάσης της Μεγάλης Εκκλησίας έναντι του Βουλγαρικού Ζητήματος περί τας αρχάς του 1872 λίγους δηλαδή μήνες πριν από την σύγκληση της Συνόδου του 1872 που κατεδίκασε τον εθνοφυλετισμό συνήντησε την αποδοχή του ελληνόφωνου τύπου της εποχής Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το άρθρο που εφιλοξενήθη στην εφημερίδα laquoΠολίτηςraquo με τίτλο laquoΒουλγαρικόν ζήτημαraquo στα τέλη Ιανουαρίου του ίδιου έτους Μεταξύ άλλων υποστηρίζεται ότι laquoἩ Μ Ἐκκλησία ἀφοῦ εἰς μάτην ἐπί χρόνον μακρόν μετῆλθε τήν μετριοπάθειαν ἀπέναντι τῶν ἀποστατῶν ἤδη ἀπεφάσισε νά δείξῃ ἀνδρικήν διαγωγήν κατ᾽ αὐτῶν καί τῶν προστατευόντων αὐτούς ἐχθρῶν τοῦ ἑλληνισμοῦraquo Εφημ laquoΠολίτηςraquo 27 (Πέμπτη) Ιανουαρίου 1872 έτος Αrsquo αρ 103 σ 2 1394 Η εκτίμηση και η κριτική που ασκείται στην ελληνική εξωτερική πολιτική της περιόδου θα πρέπει να συσχετισθεί με τις απόψεις του Νικάνδρου α) περί αυτοχθόνων και ετεροχθόνων β) των γεωγραφικών ορίων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους αλλά και γ) με την σύμπλευση του αρθρογράφου με την προοπτική της βrsquo φάσεως της Μεγάλης Ιδέας όπως αυτά εξετέθησαν ανωτέρω 1395 Εφημερ laquoΠολίτηςraquo 12 Φεβρουαρίου 1872 οπ 1396 Ε Κούκου Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την άλωση έκδ βrsquo Αθήνα ndash Κομοτηνή 1988 σ 60 ndash 61

316

ευεργετηθέντων σε εκκλησιαστικό επίπεδο από την Πύλη Βουλγάρων κατά του οθωμανικού φορέα εξουσίας με απώτερο στόχο την πολιτική ανεξαρτησία των Διό και θα χαρακτηρίσει την πολιτική των Οθωμανών επί του θέματος ως laquoμωρήraquo1397 Η εξέλιξη βεβαίως της σκέψεως του αρθρογράφου αποκαλύπτει μία ενδιαφέρουσα μετάλλαξη στην εν γένει τοποθέτησή του ο οπαδός της εθνικής ιδεολογίας Ζαννούβιος στην προσπάθειά του να διασφαλίσει την σωτηρία του ελληνισμού από την εξ ανατολών απειλή θα προκρίνει ως προσφοροτέρα λύση την προοπτική της διακρατικής συνεργασίας1398 μεταξύ της Ελλάδος και της Υψηλής Πύλης και την παράλληλη ενίσχυση του ρόλου του Οικουμενικού Πατριαρχείου με σκοπό την αποσώβηση του laquoκοινούraquo εχθρού και την δημιουργία ισχυρού αναχώματος στις βλέψεις της Ρωσίας για πολιτική ndash πολιτιστική επιρροή στον βαλκανικό χώρο Η επιτυχία του εγχειρήματος ωστόσο έπρεπε κατά τον Νίκανδρο να διέλθει μέσα από την εκκλησιαστική οδό με την ενίσχυση των θέσεων και των απόψεων της Μεγάλης Εκκλησίας από τον οθωμανικό φορέα εξουσίας δεδομένης της δισυπόστατης υφής του Βουλγαρικού Ζητήματος Ο κρητικός κληρικός τοιουτοτρόπως εμφανίζεται να αποδέχεται μία μορφή ελληνοθωμανικής συνεργασίας1399 ασύμβατη προς την ιδεολογική του

1397 laquoἩ Πύλη περιέθαλψε τόν ὄφιν ὑπερασπισθεῖσα τούς Βουλγάρουςmiddot ἀλλά νομίζει ἡ Πύλη ὅτι ἐτελείωσε ὁ ἀγών μετά τήν ἀνίδρυσιν Βουλγαρικοῦ Πατριαρχείου ἀπάτην φρικτήν ἀπατᾶται˙ ὁ θερμανθείς ὄφις ἀναλήψεται τήν πρότεραν αὐτοῦ ἰδιότητα καί πρῶτον τῷ εὐεργέτῃ αὐτοῦ διά τοῦ δήγματος ἀποδώσει τήν χάριν˙ ἡ Βουλγαρία αὕτη κηρυχθήσεται ἐλευθέραraquo Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 114 Για τον διττό χαρακτήρα εκκλησιαστικό και πολιτικό του Βουλγαρικού Ζητήματος βλ Γ Κονιδάρη Η άρσις του βουλγαρικού σχίσματος οπ σ 27 ndash 33 1398 laquoἩ Πύλη ἐάν ἐσωφρόνει ἔπρεπε νά ἑνωθῇ ὥσπερ κατά τῆς ληστείας μετά τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος κατά τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ τοῦ χαμαιλέοντος τῆς ἄρκτου˙ ἔπρεπε νά μιμηθῇ Μωάμεθ τόν Βrsquomiddot ἔπρεπε τουλάχιστον ἐν ὅσῳ ἡ Βουλγαρία διατελεῖ ὑπό τό σκῆπτρον αὐτῆς νά ὑπερασπισθῇ τά δικαιώματα τῆς μεγάλης ἐκκλησίας∙ ἀλλά ποῦ γνῶσις˙ ποῦ σεβασμός˙ ποῦ αἰδώς αὐτή λοιπόν ὄψεταιraquo Εφημερ laquoΠολίτηςraquo 12 Φεβρουαρίου 1872 οπ Για το πρόβλημα της ληστείας που επικαλείται ο Ζαννούβιος ως παράδειγμα για την ελληνοοθωμανική συνεργασία σε συνάρτηση προς το αντίστοιχο των συνόρων και τις επιπτώσεις του στην ελληνική πολιτική σκηνή βλ D Dakin H ενοποίηση οπ σ 190 ndash 193 1399 Ο Δημήτριος Σταματόπουλος αναφέρεται εκτενώς στην προοπτική της ελληνοθωμανικής συνεργασίας εν είδει αντίβαρου στην επεκτατική πολιτική της Ρωσίας και της ιδεολογίας του πανσλαβισμού όπως αυτή εξεφράσθη στην Κωνσταντινούπολη την ίδια εποχή Η αλλαγή της ρωσικής πολιτικής μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο όπου η Ρωσία από προστάτρια των δικαιωμάτων των ομοδόξων χριστιανικών πληθυσμών της οθωμανικής αυτοκρατορίας ανέλαβε τον ρόλο της προστασίας των ομοφύλων σλάβων της ανατολικής Βαλκανικής είχε ως αποτέλεσμα την αντίδραση της πλειοψηφίας των ελληνορθοδόξων της οθωμανικής πρωτεύουσας και μάλιστα με πολύ πιο γρήγορα αντανακλαστικά από τους ελλαδίτες πολιτικούς Είναι χαρακτηριστικό ότι η ως άνω αντίδραση συνεδιάσθη με παράλληλη στροφή εναντίον της πολιτικής που ακολούθησε ο Οθωνας κατά την διάρκεια του ως άνω πολέμου και την σύνταξή της στο πλευρό της αντιπολίτευσης στην Ελλάδα που τελούσε στην πραγματικότητα υπό την καθοδήγηση της αγγλικής πολιτικής Δύο υπήρξαν οι πτέρυγες ανάμεσα στους ελληνορθοδόξους της Κωνσταντινούπολης για την αντιμετώπιση του Βουλγαρικού Ζητήματος α) η πρώτη θεωρούσε ότι το βουλγαρικό κίνημα για εκκλησιαστική ανεξαρτησία πέραν από την στοχοθεσία της πολιτικής απόσχισης των βουλγάρων εμπεριείχε κινδύνους για τις περιοχές με αμιγώς ελληνικούς ή και με μικτούς πληθυσμούς Ως μορφή αντίδρασης προυτάθη η αντίσταση στην επεκτατική πολιτική των βουλγάρων και της Ρωσίας μέσω ενός συνασπισμού δυνάμεων μεταξύ των ελλήνων και των οθωμανών εναντίον του σλαβικού κινδύνου Το εγχείρημα της ελληνοθωμανικής συνύπαρξης στηριζόταν δηλαδή πάνω στη βάση της απόκρουσης του σλαβικού κινδύνου Εκπρόσωποι της άποψης αυτής ήταν ο Κ Καραθεοδωρής και ο Δ Αριστάρχης Οι απόψεις των δύο αυτών νεοφαναριωτών εκπροσωπούσαν μία δυναμική των κατωτέρων και μεσαίων στρωμάτων της Κωνσταντινούπολης που ανέπτυσσαν έντονα εθνοκεντρικά χαρακτηριστικά και υπό την έννοια αυτή ταυτιζόταν με τους ριζοσπαστικούς κύκλους της πρωτεύουσας που αυτή την περίοδο συσπειρώθηκαν κυρίως γύρω από τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο και β) η πτέρυγα εκείνη που θεωρούσε ανέφικτη την συμμαχία ελλήνων και οθωμανών και πρότεινε την διατήρηση καλών σχέσεων με τον βουλγαρικό λαό και την υιοθέτηση μίας πολιτικής ελεγχομένων υποχωρήσεων για την επίτευξη ενός ικανοποιητικού συμβιβασμού Η άποψη αυτή εύρε υποστηρικτάς σε εκείνα τα μέλη της ελληορθόδοξης κοινότητας που είχαν σταθερές σχέσεις με τον ρωσικό παράγοντα Δ Σταματόπουλου Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση οπ σ 113 213 313 ndash 314 382

317

αυτοσυνειδησία ως φορέως της επεκτατικής πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας του ελληνικού κράτους σε γεωγραφικά πάντοτε πλαίσια Η επισήμανση αυτή αποτελεί σαφή ανέλιξη στην αυτοσυνειδησία του Νικάνδρου με προφανή ιδεολογικά κίνητρα που οφείλεται στην εισβολή της εν προκειμένω πολιτικής πτυχής του πανσλαβισμού τουτέστι του Βουλγαρικού Ζητήματος στην σκακιέρα των πολιτικών ανακατατάξεων στην βαλκανική χερσόνησο Η μεταβλητή αυτή αποτέλεσε την αφορμή που επιτρέπει στον Νίκανδρο να μεταβάλλει την τοποθέτησή του έναντι του Πατριαρχείου επικαλούμενος την συνδρομή και τον σωστικό ρόλο του στην αντιμετώπιση της πλέον επικίνδυνης για τον ελληνισμό ιδεολογικής απειλής της εποχής Η στάση αυτή του Ζαννουβίου δεν είναι δυσεξήγητη αν λάβει κανείς υπόψη ότι laquoη ρωσόφοβη φαρμακιδική μερίδα μέσω του αντιπανσλαβισμού υιοθετεί τελικά ιδεολογικά το Πατριαρχείο και την Κωνσταντινούπολη ως κέντρα του Ελληνισμούraquo1400 Η ως άνω ιδεολογικής χροιάς εξέλιξη στην σκέψη του Νικάνδρου διαζωγραφίζεται εξίσου ανάγλυφα και στο δεύτερο σχετικό άρθρο του στον αθηναϊκό τύπο την φορά τούτη στην εφημερίδα laquoΜέριμναraquo την 6η Ιουνίου του ιδίου έτους1401 Αφού ο αρθρογράφος αναλυθεί σε μία ιστορική επισκόπηση της προσελεύσεως των βουλγάρων στον Χριστιανισμό θα εξάρει την εκκλησιαστική ndash πνευματική σχέση τους προς την Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως ως και την κοινή δουλεία Βουλγαρίας και Ελλάδος κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας αλλά και τους κοινούς αγώνες των δύο λαών για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού Επικρίνοντας εκ νέου τον ρόλο μίας laquoὀρθοδόξου χριστιανικῆς δυνάμεως ἐκ τοῦ Βορρᾶraquo1402 της Ρωσίας στην ψύχρανση των σχέσεων μεταξύ των δύο λαών θα χαρακτηρίσει το Βεράτιο της 28ης Φεβρουαρίου 1870 με το οποίο ανεκηρύχθη διά πολιτικής πράξεως αυτοκέφαλη η βουλγαρική Εξαρχία ως laquoπραξικόπημα πολιτικόν καί θρησκευτικόνraquo1403

1400 Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία οπ σ 130 Κατα τον Ματάλα η δυτικόφιλη ελληνική τάση τη οποίας εκφραστής υπήρξε και ο Ζαννούβιος διά του αντιπανσλαβισμού υιοθετεί εν τέλει το Πατριαρχείο Τρομοκρατημένη από την πρόοδο του βουλγαρισμού προσπαθεί να βρει στηρίγματα στη Δύση Υπερασπίζεται την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου απορρίπτοντας τον κάθε διασπαστικό ορθόδοξο εθνικισμό εντός της αυτοκρατορίας και υιοθετώντας ένα καθαρό αντιβουλγαρισμό Εντός του πλαισίου τούτου δύναται να ερμηνευθεί η εν προκειμένω μετάλλαξη της ιδεολογικής σκέψης του Νικάνδρου καθώς όπως τονίζει ο Ματάλας αξιοσημείωτη υπήρξε η βαθειά αντίφαση ανάμεσα στις αντίπαλες τάσεις του ελληνικού εθνικισμού ώστε η καθεμιά από αυτές έφθανε στα όρια της laquoεθνικής προδοσίαςraquo για να χτυπήσει την άλλη οι μεν (ρωσόφιλοι) συμμαχούν με τον πανσλαβισμό για να υπηρετήσουν την Μεγάλη Ιδέα οι δε (δυτικόφιλοι) με τους Οθωμανούς για να σώσουν τον ελληνισμό από τους σλάβους Το σημαντικό της υποθέσεως είναι ότι κατά τον Ματάλα και οι δύο βασικές συνιστώσες του ελληνικού εθνικισμού έχουν υιοθετήσει το Πατριαρχείο ως σύμβολο μίας οικουμενικής ορθοδοξίας και το Βυζάντιο ως συστατικό τμήμα της εθνικής ιστοριογραφίας Και τούτο συνέβη καθώς ο ελληνικός εθνικισμός δέν κατάφερε ή δεν θέλησε να αποδεσμευθεί από την Κωνσταντινούπολη Οπ σ 200 ndash 210 340 - 344 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιδεολογικής μεταστροφής της ως άνω μερίδας αποτελεί η περίπτωση του Θεόκλητου Φαρμακίδη και ο τρόπος με τον οποίο ο εμπνευστής του ελλαδικού Αυτοκεφάλου αντιμετώπισε την πρώτη μεγάλη κρίση του Βουλγαρικού Ζητήματος με την άρνηση του Μακαροπουπόλεως Ιλαρίωνος να μνημονεύσει τον Οικουμενικό Πατριάρχη κατά την διάρκεια λειτουγίας στην βουλγαρική εκκλησία του αγίου Στεφάνου Φαναρίου την 3η Απριλίου 1860 (Ι Ταρνανίδη Ιστορία των Σλαβικών ορθόξων Εκκλησιών οπ σ 70) όπερ οδήγησε τον Φαρμακίδη στον θάνατο Κ Κοντογόνη laquoΛόγος ἐπικήδειος εἰς Θεόκλητον Φαρμακίδηνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ 1860 οπ σ 213 1401 Εφημ laquoΜέριμναraquo 6 Ιουνίου 1872 οπ σ 1 Το εν λόγω άρθρο φέρει ως υπογραφή τα αρχικά του αρθρογράφου laquoΝ Ζraquo 1402 Οπ 1403 ΟπΤο Ιrsquo άρθρο του Βερατίου αφορούσε στην γεωγραφική επέκταση των ορίων της Εξαρχίας και την δυνατότητα ρυθμίσεως της εκκλησιαστικής αναφοράς περιοχών με μικτό ορθόδοξο πληθυσμό διά μέσου της διεξαγωγής δημοψηφίσματος Μ Γεδεών Ὲγγραφα Πατριαρχικά και Συνοδικά οπ σ 246 ndash 247

318

Επεξηγώντας την άποψή του ο Νίκανδρος θα γράψει τα εξής laquoκαί πολιτικόν μέν διότι ἔπρεπε πρῶτον νά ἀνακηρυχθῇ ἐλευθέρᾳ ἡ Βουλγαρία ἡ δέ ἐκκλησίᾳ ταύτῃ συνείπετο∙ ἐπειδή ἡ πολιτική ἐλευθερία συνεπάγεται καί τήν ἐκκλησιαστικήν ὥσπερ ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι συνέβη˙ ἤ τουλάχιστον ἔπρεπε νά περιορισθῇ εἰς τά γεωγραφικά ὄρια τῆς Βουλγαρίαςmiddot ἔπρεπε νά μή ὑπάρχῃ ἐν τῷ Βερατίῳ τό Ι ἄρθρον ἀλλ᾽ ἑνός ἀτόπου δοθέντος μύρια ἕπονται˙ ἡ ἀντιπολιτική αὕτη Πρᾶξις ἐπέφερε καί τό θρησκευτικόν ἄτοπον ἡ νέα ἐξαρχία παραβαίνει ῥητῶς τόν Γrsquo κανόνα τῆς Βrsquo Οἰκουμενικῆς Συνόδου μή σεβομένη τά πρεσβεῖα τά ὁποῖα ἐσεβάσθη καί αὐτός ὁ μέγας Πέτρος ὅστις τῇ 25 Φεβρουαρίου 1721 Σύνοδον Διαρκῆ συστησάμενος ἀνακοινώσατο τῇ 30 Σεπτεμβρ αε τῷ Κωνσταντινουπό-λεως Ἱερεμίᾳ Γrsquo τήν πρᾶξιν˙ οὗτος δέ τῇ 23 Σεπτεμβρίου 1723 ἐπεκύρωσε καί ηὐλόγησενraquo1404 Αναφερόμενος κατά τρόπον διορατικόν στην αντιμετώπιση της αντικανονικής Βουλγαρικής Εξαρχίας υπό της Εκκλησίας Κωνσταντι-νουπόλεως ο Νίκανδρος θα προεξοφλήσει την ομόφωνη αντίδραση και καταδίκη του εγχειρήματος από το σύνολο των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών όπερ αν και επετεύχθη το 1872 με την απόφαση της Μεγάλης Συνόδου1405 δεν κατέστη δυνατόν να αντιμετωπίσει επιτυχώς την πρόκληση του βουλγαρικού εθνικισμού1406 Θα επισημάνει μάλιστα ο κρητικός κληρικός

1404 Εφημ laquoΜέριμναraquo 6 Ιουνίου 1872 οπ 1405 Για τα δύο κείμενα που προήλθαν από τις εργασίες της Μεγάλης Συνόδου ήτοι α) laquoΕΚΘΕΣΙΣ ΔΙΑΦΩΤΙΖΟΥΣΑ ΤΗΝ ΕΤΕΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΝ ΤΟΥ ΦΥΛΕΤΙΣΜΟΎraquo και β) laquoΟ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΟΥ 1872raquo βλ Α Αγγελόπουλου Ο Κόσμος της Ορθοδοξίας στα Βαλκάνια σήμερα τ Βrsquo εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1995 σ 17 ndash 74 1406 Το γεγονός τούτο κατά τον καθηγητή Π Κιτρομιλίδη αποδίδεται στην ανεπάρκεια των παραδοσιακών μέσων και μεθόδων της Εκκλησίας προς αναχαίτησιν του βουλγαρικού εθνικισμού Π Κιτρομιλήδη laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημαraquo οπ σ 274 - 275 Σύμφωνα δε προς την καθηγήτρια Σία Αναγνωστοπούλου η διαπίστωση ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο κυρίως στις αρχές του 20ού αιώνα δένεται αναπόφευκτα με την πολιτική του ελληνικού κράτους για τον ελληνισμό στην προσπάθεια να αναχαιτιστεί ο κίνδυνος του βουλγαρικού εθνικισμού αποτελεί απόρροια της αλλαγής του τρόπου νομιμοποιήσεως της εξουσίας του επί του μιλλέτ καθώς από φορέας της οικουμενικότητος του ορθοδόξου γένους μεταβάλεται με την πάροδο του χρόνου σε αντίστοιχο φορέα της οικουμενικότητος του ελληνικού γένους Σ Αναγνωστοπούλου Μικρά Ασία οπ σ 427 Στην ίδια γραμμή σκέψης και ο Παρασκευάς Ματάλας θα προσεγγίσει τo βoυλγαρικό σχίσμα υπό το πρίσμα της νίκης ενός συγκεκριμένου πολιτικού προγράμματος απέναντι σε ένα άλλο Προϊόν πολλαπλών και αλληλοδιαπλεκομένων συγκρούσεων το σχίσμα αποτελεί την εξέλιξη μίας βασικής εσωτερικής διαμάχης ανάμεσα σε ρωσόφοβους όπως ο Ζαννούβιος και ρωσόφιλους Για τους δυτικόφιλους προτιμοτέρα εκρίθη η θρησκευτική ρήξη στα πλαίσια μίας στρατηγικής εθνικής ταυτότητας με την οριοθέτηση της φαντασιακής τους κοινότητας απέναντι σε εισβολείς Οι δυτικόφιλοι γίνονται φορείς της δυτικής πολιτικής για τη συντήρηση μιας μεταρρυθμισμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως αναχώματος στην κάθοδο του Βορρά Η απόφαση του σχίσματος βρίσκεται στην ίδια γραμμή με το ελλαδικό Αυτοκέφαλο (1833) στη γραμμή της προσκόλλησης του ελληνικού έθνους στη Δύση και της αποκοπής του από την ορθόδοξη οικογένεια του Βορρά Πέραν τούτων ο Ματάλας υποστηρίζει ότι η Μεγάλη Σύνοδος του 1872 όχι μόνο δεν έσωσε την ορθόδοξη ενότητα αλλά βρισκόταν στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση εξυπηρετούσε μία συνειδητή επιλογή για ρήξη με το ορθόδοξο τόξο και προσέγγιση με τη Δύση Π Ματάλα Ὲθνος και Ορθοδοξία οπ σ 345 ndash 353 Διαφορετική άποψη επί του θέματος εξέφρασε μία άλλη ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον καθηγητή Γεράσιμο Κονιδάρη Ούτος εθεώρει την απόφαση του 1872 ως υπηρεσία προς την καθολικότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας ομιλώντας για αμυντικό αγώνα της Μητρός Εκκλησίας προς διασφάλισιν της εκκλησιαστικής καθολικότητος και αποκρούοντας τις όποιες αιτιάσεις περί φυλετικού αγώνα των ελλήνων εναντίον των βουλγάρων Γ Κονιδάρη Ἡ Ἑλληνική Ἐκκλησία ὡς πολιτιστική δύναμις οπ σ 65 ndash 67 Σε έτερο σύγγραμμά του ο Γ Κονιδάρης θα χαρακτηρίσει το Βουλγαρικό Ζήτημα ως την πλέον βαρυσήμαντη σύγκρουση του πνεύματος και των κανονικών αρχών της Οικουμενικής Ορθοδοξίας και του εθνοφυλετισμού Του ιδίου Η Καθολική Ορθοδοξία του Ελληνισμού οπ σ 17 Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας εξίσου φρονεί ότι η απόφαση της Συνόδου του 1872 αναδεικνύει την οικουμενική συνείδηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και τούτο παρά το γεγονός ότι την ίδια περίπου εποχή ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γrsquo θα αποστείλει στην Μακεδονία δυναμικούς ιεράρχες για την αντιμετώπιση του αντίπαλου εθνικισμού καθιστώντας έτσι τον Οικουμενικό Θρόνο επικεφαλής του Γένους των Ελλήνων Ι Ζηζιούλα laquoΓένος και Οικουμένηraquo οπ σ 399 ndash 400 Παρόμοια άποψη για την οικουμενική διάσταση της

319

την ανάγκη συστοιχισμού πάντων πίσω από την γραμμή της Μητρός Εκκλησίας laquoδιότι ἀδύνατον οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων νά ἀναγνωρισθῶσι μέλη τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας˙ οὐδέ ὑπ᾽ αὐτῆς τῆς ῥωσσικῆς Συνόδου˙ Πᾶσαι αἱ ὁμόδοξοι ἐκκλησίαι ἀκολουθήσωσι τοῖς ἴχνεσι τῆς ἐν Κωνστλει˙ ἀλλά τότε ἔσται ἡ ἐσχάτη πλάνη χείρων τῆς πρώτης ἡ έν Κωνστλει ἐκκλησία ἀνακηρύξει τούτους Σχισματικούς˙ καί οὔτε ἐγκύκλιοι οὔτε περικοπαί εὐαγγελικῶν καί ἀποστολικῶν ῥημάτων ὠφελήσουσιν αὐτούςraquo1407 Εξίσου εντυπωσιακός είναι και ο επίλογος του άρθρου που συνοψίζει και την πρόταση του κρητικού κληρικού για την επίλυση του ανακύψαντος ζητήματος Απευθύνοντας έκκληση προς τον βουλγαρικό λαό ο Ζαννούβιος θα ακολουθήσει διαφορετική προσέγγιση από εκείνη που υιοθέτησε στο ζήτημα του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος και θα προτείνει τον περιορισμό της Εξαρχίας εντός των νομίμων ορίων αυτής αλλά και την απόδοση τιμής στην Μητέρα Εκκλησία ούτως ώστε το όλον θέμα να επιλυθεί συμφώνως προς την κανονικήν τάξιν laquoἀπορῥίψατε τό Ιrsquo ἄρθρον τοῦ Βερατίου καί περιορίσετε τήν ἐξαρχίαν ὑμῶν ἐντός τῶν νομίμων ὥσπερ καί αἱ λοιπαί αὐτοκέφαλαι ἐκκλησίαι οἷον τῆς Ἀντιοχείας Ἀλεξανδρείας τῶν Ἱεροσολύμων τῆς Δακίας καί τῆς Σερβίας τήν ἀνεξιθρησκείαν ἀγαποῦντεςmiddot ἀπόδοτε σεβασμόν εἰς τήν Πρεσβυτέραν ἡμῶν Μητέρα ἵνα παρ᾽ αὐτῆς τήν ἀναγνώρισιν καί τάς εὐλογίας ἀπολαύητεraquo1408

Η τελευταία παρατήρηση του Ζαννουβίου τυγχάνει αξιοσημείωτη έστω και με αρκετή καθυστέρηση ο υπέρμαχος του αντικανονικού Αυτοκεφάλου του 1833 της Εκκλησίας της Ελλάδος Νίκανδρος θα αναγνωρίσει ότι η κανονική διευθέτηση των εκκλησιαστικών ζητημάτων διέρχεται από την καθέδρα της πρωτοθρόνου Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως Η εμμονή αυτή του κρητικού κληρικού στην εκκλησιαστική κανονικότητα δεν θα πρέπει ερμηνευθεί ως απόρροια μίας συνεπούς εκκλησιαστικώς προσδιορισμένης ορθοδόξου αυτοσυνειδησίας1409 Απεναντίας αυτή κινείται σε αμιγώς ιδεολογικό επίπεδο

συνοδικής αποφάνσεως του 1872 υιοθετεί και ο Παρασκευάς Κονόρτας κάνοντας λόγο για έκφραση της αντινομίας της Οικουμενικής Εκκλησίας και της Ορθοδοξίας με τον εθνικισμό Π Κονόρτα Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο οπ σ 307 313 - 315 1407 Ν Ζαννουβίου Τά καθ᾽ ἑαυτόν οπ σ 116 ndash 117 Πρβλ εφημ laquoΠολίτηςraquo 21 Μαρτίου 1872 έτος Αrsquo αριθ 127 σ 4 1408 Εφημ laquoΜέριμναraquo 6 Ιουνίου 1872 οπ Στο ίδιο άρθρο ο Νίκανδρος πριν απευθεύνει την εν λόγω έκκληση θα υπομνήσει στους βουλγάρους τους κοινούς αγώνες εναντίον των οθωμανών υπέρ της ελευθερίας laquoΜετά χιλίων δέ ἐτῶν ὑικήν συμβίωσιν ἐν ᾧ ἀπό κοινοῦ συμμετέσχον εἰς τά δεινά τετρακοσσίων ἐτῶν σκληρᾶς δουλείας ἠγωνίσαντο τόν καλόν ἀγῶνα τοῦ 1821˙ διότι ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς οὐδέποτε ἐπιλήσμων ἔσεται˙ τό ὄνομα τοῦ τουρκοφάγου Χατζή Χρήστου καί τῶν ἄλλων ἀδελφῶν Βουλγάρων ἔσονται ἐγκεχαραγμένα ἐν ταῖς καρδίαις τῶν ἐπιγιγνομένων ἑλλήνωνraquo Οπ Η εθελοντική συμμετοχή των βουλγάρων στην ελληνική επανάσταση του 1821 θα πρέπει κατά τον Georges Castellan να θεωρηθεί υπό την προοπτική ενός ξεσηκωμού όλων των χριστιανών των Βαλκανίων καθώς το πρόβλημα της ανεξαρτησίας του βουλγαρικού έθνους ετέθη από την δεκαετία του 1870 και εφεξής ότε και υπήρξαν οι καταλληλες προς τούτο συνθήκες laquoυπό την επήρεια όλων των ιδεολογικών οικονομικών και θρησκευτικών παραγόντων της εθνικής Αναγέννησης και μέσα στην ευρωπαϊκή συγκυρία της άνοιξης των λαώνraquo G Castellan Ιστορία των Βαλκανίων 14ος ndash 20ος αι μφρ Β Αλιφέρη Γκοβόστης εκδ ΑΒΕΕ Αθήνα σ 437 Πρβλ εφημ laquoΠολίτηςraquo 12 Δεκεμβρίου 1872 οπ σ 1 1409 Επικαλούμενος ο Νίκανδρος την κανονικότητα ως προσδιοριστικό κριτήριο των αυτονομιστικών τάσεων των βουλγάρων σε εκκλησιαστικό επίπεδο υπονοεί προφανώς την εξής ουσιώδη διαφορά μεταξύ του ελληνικού και του βουλγαρικού παραδείγματος ενώ στην πρώτη περίπτωση προηγήθη η ανάκτηση της πολιτικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας των ελλήνων από τους οθωμανούς και ακολούθησε κατά τα έκπαλαι κρατούντα έστω και κατά αντικανονικόν τρόπον η εκκλησιαστική αυτονόμηση της Εκκλησίας της Ελλάδος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην δεύτερη περίπτωση η δημιουργία ανεξαρτήτου Εκκλησίας από τους βουλγάρους laquoἄνευ καθωρισμένων κατ᾽ ἀρχάς γεωγραφικῶν ὁρίων καί ἐντός τῆς δικαιοδοσίας τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεωςraquo εθεωρήθη ως απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της πολιτικής των ανεξαρτησίας Και τούτο καθώς laquoμόνον δέ ὑπό ἰδίαν ἐθνικήν αὐτοκέφαλον Ἐκκλησίαν τό Βουλγαρικόν Ἔθνος διακρινόμενον τοῦ Ἐλληνικοῦ (Ρούμ ndash Ρωμαϊκοῦ) θ᾽ ἀνεγνωρίζετο ὑπό τῆς Τουρκίας ἐπισήμως ὡς

320

καθώς η ως άνω στάση αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό της σκέψης των οπαδών του ελληνικού εθνικισμού της εποχής τους οποίους laquoεξυπηρετούσε κατά την διένεξη εκείνη το κριτήριο της εκκλησιαστικής υπαγωγής που ίσχυε στην οθωμανική έννομη τάξηraquo1410 η οποία ως γνωστόν ανεγνώριζε μόνο θρησκευτικές κοινότητες Εντός του πλαισίου τούτου θα πρέπει να τοποθετηθεί και η εν γένει προσπάθεια των εθνικιστικών κύκλων της Ελλάδος και συνεπώς και του Ζαννουβίου να ιδιοποιηθούν τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου προσαρμόζοντάς τον στην προοπτική της εξυπηρετήσεως των ιδεολογικο-πο-λιτικών σκοπιμοτήτων του ελληνικού εθνικισμού μέσα από την προβολή της καθοριστικής συμβολής της Μεγάλης Εκκλησίας στην διάσωση του ελληνισμού

Αναγνωρίζοντας μάλιστα τον σωστικό για τον ελληνισμό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Βουλγαρικό Ζήτημα θα πει χαρακτηριστικά ο Ζαννούβιος ότι laquoἐπειδή ἐπέμενον τήν 16 Σεπτεμβρίου Ἰνδικτιῶνος αrsquo ἐγένετο ὁ Ὅρος ὑπό τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει συνελθούσης Συνόδουmiddot δι᾽ οὗ οἱ Βούλγαροι ἀνεκηρύχθησαν σχισματικοίmiddot καί οὕτως πάλιν ἡ ἱερά αὕτη κιβωτός διέσωσε τόν ἐλληνισμόν ὑπό τῶν ὀνύχων τοῦ Πανσλαβισμοῦraquo1411

Από την έκθεση των ανωτέρων γίνεται αντιληπτό ότι η τοποθέτηση του διαφωτιστή Νικάνδρου έναντι της Μητρός Εκκλησίας διήρχετο από διάφορα στάδια στην νεανική του ηλικία όπως συνέβη και προς το τέλος της ζωής του ο κρητικός κληρικός θα υιοθετήσει μία μάλλον θετική προσέγγιση αναγνωρίζοντας τον σωστικό ρόλο του Οικουμενικού Θρόνου στην διάσωση του ελληνισμού τόσο κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας (1453 ndash 1821) όσο και κατά την περίοδο της εμφανίσεως του Βουλγαρικού Ζητήματος (1860 ndash 1870) το οποίο εν είδει καταλύτη επανετροχίασε τον Ζαννούβιο στην αρχική ιδεολογικοποιημένη προσέγγισή του Η αρνητική ndash επικριτική τοπόθετησή του εν προκειμένω συνδέεται με την μεσήλικη περίοδο της ζωής του και αφορά την μετά την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους (1821) στάση της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως έναντι της εν Ελλάδι Πολιτείας και Εκκλησίας με αφορμή το εκκλησιαστικό ζήτημα της αυτοανακηρύξεως της δεύτερης σε αυτοκέφαλη παρεκτός της έκπαλαι κανονικής εκκλησιαστικής πρακτικής και τάξεως Το κοινό σημείο τόσο της θετικής όσο και της αρνητικής στάσεως του Νικάνδρου θα πρέπει να εντοπιστεί στον τρόπο θεωρήσεως του υπό εξέτασιν ζητήματος Και τούτος δεν είναι άλλος από την ιδεολογικής υφής προσέγγισή του με έμφαση στην διασφάλιση της υπάρξεως και την διατήρηση της ιδιοπροσωπίας του ελληνισμού εντός των κόλπων της Ορθόδοξης Εκκλησίας Οποιαδήποτε εκκλησιολογική ή κανονική ανάπτυξη του θέματος απουσιάζει εμφαντικά από την γραφίδα του Νικάνδρου γεγονός άλλωστε σύμφωνο με την εν γένει ιδεολογική ταυτότητα του

τοιοῦτον καί θά ἠδύνατο αὐτό μόνον νά ἐπιδιώξῃ τήν πολιτικήν του ἀνεξαρτησίανraquo Γ Κονιδάρη Ἡ Ἑλληνική Ἐκκλησία ὡς πολιτιστική δύναμις οπ σ 65 1410 Π Κονόρτα Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο οπ σ 307 1411 Ν Ζαννουβίου Η Ρωσία και το Βουλγαρικό ζήτημα οπ σ 7

321

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο κρητικής καταγωγής κληρικός Νίκανδρος Ζαννούβιος αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα εκφραστού της νέας εθνικής ιδεολογίας όπως αυτή προέκυψε τον 19ου αιώνα ως απότοκο των ιδεωδών του ευρωπαϊκού και του νεοελληνικού διαφωτισμού Γεννημένος στα Χανιά (1828) και ζώντας υπό αντίξοες οικογενειακές συνθήκες σύντομα αναζήτησε ένα άλλο τόπο διαμονής και δράσης (Αθήνα) που θα τον εξέφραζε ιδεολογικά θα κάλυπτε την ψυχολογικής υφής ανάγκη του για αλλαγή τόπου και αντικειμένου ενασχόλησης και θα του παρείχε την δυνατότητα για μορφωτική κατάρτιση και κοινωνική ανέλιξη Η μοναχική κουρά και η είσοδός του στις τάξεις του ιερού κλήρου σε πρόωρη ηλικία (μόλις 19 ετών) δεν υπήρξε μία συνειδητοποιημένη επιλογή και στάση ζωής αλλά μάλλον μία κίνηση διεξόδου για την αντιμετώπιση της δύσκολης οικονομικής και οικογενειακής του κατάστασης Η εξάσκηση εφημεριακών καθηκόντων στον ι ναό των Αγίων Θεοδώρων Αθηνών (1852 ndash 1856) θα αποτελέσει σημαντικό σταθμό στη ζωή του Νικάνδρου και αφορμή γνωριμίας και συνοδοιπορίας με τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνο Κοντογόνη επίτροπο του ως άνω ναού Ο Ζαννούβιος καθ᾽ όλη την διάρκεια της ζωής του (1828 ndash 1888) παρέμεινε ιεροδιάκονος καθώς απέφυγε τόσο την χειροτονία του σε πρεσβύτερο όσο και την εξάσκηση εφημεριακών καθηκόντων μετά το 1856 Και τούτο καθώς η ιδιότητα του κληρικού και του μοναχού για τον Νίκανδρο δεν κατείχε πρωτεύουσα θέση στις προτεραιότητες και τις επιλογές του όπερ τον οδήγησε κατά τρόπο μονομερή στην ενασχόλησή του με την προσωπική (μορφωτική) κατάρτιση και την εμπλοκή του στα εκπαιδευτικά δρώμενα του ελληνικού κράτους Η αξιολογική αυτή προτίμηση (αποστασιοποίηση από τα εκκλησιαστικά δρώμενα και αποκλειστική ενασχόληση με το διδασκαλικό και το συγγραφικό έργο) του Νικάνδρου φαίνεται και εκ του γεγονότος ότι ο ίδιος δεν ενεπλάκη προσωπικώς στο ζήτημα της εκλογής του σε επίσκοπο της επισκοπής Κυδωνίας Κρήτης το 1880 Η εγκύκλιος μορφωση του Νικάνδρου είχε ως αφετηρία το Σχολαρχείο Κρήτης και ολοκληρώθηκε στο χώρο της αθηναϊκής πρωτεύουσας με το σύντομο πέρασμά του από την Ριζάρειο εκκλησιαστική σχολή και την αποφοίτησή του από γυμνάσιο των Αθηνών Η δίψα του για μάθηση θα ικανοποιηθεί μέσα από την εγγραφή και φοίτησή του τόσο στην Φιλοσοφική Σχολή (1852 ndash 1854) όσο και στην Θεολογική Σχολή (1854 ndash 1856) του Καπποδιστριακού Πανεπιστημίου από όπου θα αποφοιτήσει έχοντας παρακολουθήσει ένα μεγάλο εύρος γνωστικών αντικειμένων της εκκλησιαστικής και της θύραθεν παιδείας Το 1882 ο Νίκανδρος θα ζητήσει να λάβει από την ως άνω Θεολογική Σχολή τον τίτλο του διδάκτορα αυτής χωρίς ωστόσο να τα καταφέρει Η διδασκαλική παρουσία του κρητικού κληρικού στον χώρο της μέσης εκπαίδευσης θα ξεκινήσει έστω και ανεπιτυχώς από την Εμπορική Σχολή Χάλκης όπου εκλήθη να διδάξει το 1856 Η σύντομη παραμονή του σε αυτή οπωσδήποτε αποτελούσε απόρροια της αδυναμίας ενός φορέα της εθνικής ιδεολογίας να προσαρμοσθεί στα εκπαιδευτικά και διοικητικά δεδομένα της Εθναρχούσας Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως Η απόκτηση της άδειας ασκήσεως του διδασκαλικού επαγγέλματος για τα μαθήματα της laquoἹερᾶς

322

Ἱστορίαςraquo και της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo θα επιτρέψει στον Ζανοούβιο να διδάξει τόσο στην ιδιωτική εκπαίδευση (εκπαιδευτήρια Κ Γ Μανούσου και Ι Περόδου 1858 ndash 1863 Βαρβάκειο Λύκειο ndash εrsquo ελληνικό σχολείο Αθηνών 1885-1887) όσο και στην δημόσια εκπαίδευση (ΣΣΕ 1864 ndash 1868 1870 ndash 1872) Το πέρασμά του ωστόσο από τον χώρο της δημόσιας κυρίως εκπαιδεύσεως υπήρξε μεστό προβλημάτων συνεργασίας του Νικάνδρου με το λοιπό διδακτικό προσωπικό και προσαρμογής του στα εκάστοτε εργασιακά δεδομένα όπερ τον οδήγησε κατ᾽ επανάληψιν στην απόλυσή του εκ της διδασκαλικής θέσεώς του και εν τέλει στον ίδιο τον θάνατον(1888) λόγω ελλείψεως των απαραίτητων μέσων προς το ζην Η συστηματική ενασχόληση με το συγγραφικό έργο αποτελούσε για τον Ζαννούβιο μία κεντρική επιλογή στην ζωή του απολύτως συνυφασμένη με τις επαγγελματικές του ενασχολήσεις στον χώρο της ελληνικής δημόσιας και ιδιωτικής εκπαίδευσης του βrsquo μισού του 19ου αιώνα Ο Νίκανδρος θεωρούσε την παρουσία του στην εκπαίδευση ως μία ευκαιρία προβληματισμού τόσο για το περιεχόμενο της ύλης των διδασκομένων μαθημάτων που τον αφορούσαν όσο και για την επικρατούσα μέθοδο διδασκαλίας του προσφερόμενου μορφωτικού αγαθού προς τους μαθητές

Η συγγραφική παραγωγή του Ζαννουβίου χωρίζεται σε δύο ομάδες η πρώτη αφορά τα αυτοτελή συγγράμματά του που προήλθαν από την γραφίδα του και είδαν κατά καιρούς το φως της δημοσιότητος Πρόκειται κατ᾽ ουσίαν για τρία έργα του α) την laquoἱερά τελετή τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo β) την laquoἹερά Ἱστορίαraquo και γ) την laquoἹερά Κατήχησηraquo Η δεύτερη κατηγορία έργων αφορά α) τις συλλογές άρθρων του Νικάνδρου για τις οποίες υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες στον Κώδικα Αυτοβιογραφίας του καί αλλαχού περί της εκδόσεώς των (laquoΑνάλεκταraquo laquoΠοικίλαraquo laquoἩ ἀναμόρφωσις τοῦ κλήρουraquo 2 laquoἘπιτάφιοι λόγοιraquo για τους πεσόντες στον αγώνα της κρητικής επαναστάσεως laquoἩ Ρωσία καί τό Βουλγαρικό ζήτημαraquo) και β) την εκτενή αρθρογραφία του στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο της εποχής (σε 14 διαφορετικές εφημερίδες) που άπτεται ποικίλων θεμάτων τα οποία απασχόλησαν την γραφίδα του Νικάνδρου (εκκλησιαστικά εκπαιδευτικά πολιτικά και κοινωνικά) Το σύνολο της αρθρογραφίας του Νικάνδρου στον αθηναϊκό τύπο της εποχής (βrsquo μέρος του Κώδικα) μαζί με την εκτενή αυτοβιογραφία του (αrsquo μέρος) αποτελούν το περιεχόμενο του μέχρι σήμερον ανέκδοτου Κώδικα Αυτοβιογραφίας του κρητικού κληρικού επί του οποίου εβασίσθη ως επί το πλείστον η εκπόνηση της παρούσης εργασίας

Το λειτουργικό σύγγραμμα του Ζαννουβίου (αrsquo έκδοση 1858 βrsquo έκδοση 1879) δεν βρήκε την επιθυμητή απήχηση στους κόλπους της εν Ελλάδι Ιεραρχίας Τουναντίον κατεσχέθη πάραυτα από την ΙΣΕΕ προκαλώντας την οξύτατη αντίδραση του συγγραφέα ο οποίος ομίλησε για πολιτικώς υποκινούμενη απόφαση και κατηνάλωσε εαυτόν στην αναίρεση των συνοδικών επιχειρημάτων διά σχετικού απολογητικού υπομνήματος Θα πρέπει ωστόσο να λεχθεί ότι ο Νίκανδρος στην προσπάθεια να αποκαταστήσει την πληγωμένη λόγω της ανωτέρω συνοδικής αποφάσεως συγγραφική τιμή του θα υιοθετήσει εν τέλει τις σχετικές διορθωτικές υποδείξεις της ΙΣΕΕ χωρίς ωστόσο να κατορθώσει να αποσπάσει την πολυπόθητη συνοδική επιδοκιμασία και έγκριση Από την εξέταση των αμφιλεγομένων σημείων της laquoἱερᾶς τελετῆς τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίαςraquo υπό το φως των πορισμάτων της σύγχρονης λειτουργικής επιστήμης διεφάνη ότι η ως άνω συνοδική τοποθέτηση εδραζόταν

323

σε καθαρά λειτουργικές και θεολογικές βάσεις καθώς τα πλείστα εκ των υπό αμφισβήτησιν σημείων τα οποία υπεστήριζε ο Ζαννούβιος εντάσσονταν στο πλαίσιο ενός λειτουργικού νεωτερισμού συνιστώντας προτάσεις που δεν εύρισκαν ικανά ερείσματα στην δυσχιλιετή τελετουργική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Η laquoἹερά Ἱστορίαraquo του Νικάνδρου αποτελεί το δεύτερο κατά σειράν αυτοτελές σύγγραμμά του Και εν προκειμένω ο κρητικός κληρικός δεν κατάφερε να εξασφαλίσει την γραπτή έγκριση της διοικούσας Εκκλησίας έστω και αν το εν λόγω σύγγραμμά του ευρέθη άμοιρον δογματικών λαθών και συνεπώς ηδύνατο να δει το φως της δημοσιότητος Το αρμόδιο ωστόσο ΥΕΔΕ ενέκρινε αυτό εξαπολύοντας σχετική εγκύκλιο με την οποία συστηνόταν προς τους Γυμνασιάρχες της ελληνικής επικράτειας το ως άνω πόνημα Για τον κρητικό κληρικό η συγγραφή του εν λόγω έργου εξυπηρετούσε την ανάγκη της διδασκαλίας των ιερών μαθημάτων στα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης με την laquoἹερά Ιστορίαraquo να επέχει θέση προκαταρκτικού και εισαγωγικού μαθήματος για την εμβάθυνση των μαθητών στην κατηχητική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Το δεύτερο σύγγραμμα του Νικάνδρου (laquoἹερά Ἱστορίαraquo) εδημοσιεύθη τρεις φορές η αrsquo το 1870 η βrsquo το 1878 και η γrsquoτο 1886 Η πλέον αξιόλογη και πληρέστερη από πλευράς επιστημονικής και βιβλιογραφικής υποστηρίξεως έκδοση υπήρξε η βrsquo καθώς αυτή εμφανίζεται ποιοτικώς αναβαθμισμένη (εκτενή χρήση παραπομπών εμπλουτισμός με πληροφορίες από την αρχαία ελληνική και την πατερική γραμματεία παράθεση ηθικών διδαγμάτων ndash συμπερασμάτων) σε σχέση με την αrsquo ενώ η γrsquo αν και δίτομη ακολουθεί πιστά την βrsquo χωρίς ουσιώδεις αλλαγές και τροποποιήσεις και αποτελεί τρόπον τινά μία μορφή επανέκδοσης εκείνης του 1878 Από την αξιολόγηση του περιεχομένου του περι ου ο λόγος συγγράμματος έγινε αντιληπτό ότι απουσιάζει παντελώς η προσωπική τοποθέτηση και συνεισφορά του Νικάνδρου καθώς αυτό αποτελεί συμπίλημα πατερικών και αρχαιοελληνικών παραπομπών οι οποίες μαζί με την εκτεταμένη παράθεση αυτολεξεί αποσπασμάτων του βιβλικού κειμένου αποτελούν το άπαν του έργου

Το τρίτο και τελευταίο αυτοτελές σύγγραμμα του Νικάνδρου η laquoἹερά Κατήχησιςraquo εξεδόθη δύο φορές το 1873 και το 1887 Για μία ακόμη φορά η ΙΣΕΕ δεν θα παράσχει την γραπτή έγκρισή της θεωρώντας ότι το εν λόγω έργο αποτελούσε ένα από τα πολλά κατηχητικά συγγράμματα που κατέκλυσαν τον ελληνόφωνο ορθόδοξο χώρο κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι δεν απηγορεύθη στον Ζαννούβιο η αυτόβουλη έκδοση του εν λόγω έργου με πρωτοβουλία του συγγραφέα του Το περιεχόμενό του αφορούσε την εξέταση θεμάτων όπως η φυσική Θεολογία και η Θεία Αποκάλυψη (Τριαδολογία Χριστολογία Εκκλησιολογία Μυστηριολογία Χριστιανική Ηθική) Η επίμονη και επαναλαμβανόμενη προσπάθεια του κρητικού κληρικού να προβεί στην κατ᾽ επανάληψιν συγγραφή και έκδοση της laquoἹερᾶς Ἱστορίαςraquo και της laquoἹερᾶς Κατηχήσεωςraquo πέραν από την εύλογη και προφανή αιτία που άπτονταν των γνωστικών ενδιαφερόντων του συγγραφέα των ως διδασκάλου των ιερών μαθημάτων στην μέση εκπαίδευση υποκρύπτει την εναγώνια προσπάθεία του να καθιερωθεί στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι της εποχής ως συγγραφέας και παραγωγός διδακτικών εγχειριδίων που θα είχαν απήχηση και αποδοχή στον χώρο της διδακτικής πρακτικής

324

Αναφορικώς με την θεολογική σκέψη του Νικάνδρου όπως αυτή εκφράζεται κυρίως μέσα από το ως άνω κατηχητικό συγγραμμά του αυτή κινείται πάντοτε μεταξύ ενός διαρκούς εκκρεμμούς εναλλασσόμενη μεταξύ των δύο πόλων αυτού της ορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης από την μία και της δυτικής σχολαστικής ή της προτεσταντικής θεολογικής σκέψεως από την άλλη κατά περίσταση Η δογματική διδασκαλία του Νικάνδρου είναι κατ᾽ εξοχήν επηρεασμένη από την σχολαστική θεολογία σε αρκετά σημεία τα οποία σχετίζονται με την εννοιολογία της φυσικής Θεολογίας την χρησιμοποίηση της ηθικής και της ιστορικής αποδείξεως περί της υπάρξεως του Θεού την κατηγοριοποίηση των Θείων ιδιοτήτων σε κοσμολογικές και ηθικές ως και με την προσέγγιση περί του προπατορικού αμαρτήματος ιδίως στο σκέλος που αφορά την προπατορική ενοχή Εμφανίζει δηλαδή ο Νίκανδρος εν προκειμένω laquoσυμπτώματα θεολογικού σχολαστικισμού ο οποίος ενώ απηχεί έκδηλη δυτική επίδραση υπηρετεί μια ομολογιακή και πολεμική Ορθοδοξίαraquo1412 Στο ζήτημα βεβαίως της φυσικής Θεολογίας θα πρέπει να αναγνωρίσουμε επιδράσεις και εκ της σκέψεως των διαφωτιστών ενώ η προσέγγιση της θεματικής περί της δημιουργίας του κόσμου φέρνει τον Νίκανδρο σε συστοιχία με την ορθόδοξη ερμηνευτική παράδοση

Στην θεματική ενότητα που διαλαμβάνει την σχέση της Αγίας Γραφής με την ιερά Παράδοση ως και το ζήτημα των Κανόνων των δύο Διαθηκών (Παλαιάς και Καινής) παρατηρείται μετατόπιση της θεολογικής συγκροτήσεως του Νικάνδρου σε προτεσταντικά πλαίσια Τούτο φαίνεται τόσο στο ζήτημα του Κανόνος της Παλαιάς Διαθήκης με την προτίμηση του κρήτα κληρικού προς τον στενό παλαιστινό όσο και στην προσπάθεια που καταβάλλει ώστε να αναδείξει τον κυρίαρχο ρόλο της Αγίας Γραφής ως πρώτης και κύριας πηγής της υπερφυσικής Αποκαλύψεως παραμερίζοντας την λειτουργικότητα της ι Παραδόσεως Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι η τελευταία τοποθέτηση του Νικάνδρου έχει ως βάση και αφετηρία την σχολαστική θέση περί θεωρήσεως αμφοτέρων Αγίας Γραφής και ιεράς Παραδόσεως ως φορέων και πηγών της Θείας Αποκαλύψεως

Στο ζήτημα της ερμηνείας του Συμβόλου της Πίστεως η θεολογική σκέψη του Ζαννουβίου εμφανίζεται κάπως ισορροπημένη αποφεύγοντας στο μέτρο του εφικτού τις υπέρμετρες εξαρτήσεις από την δυτική θεολογική σκέψη Ο Νίκανδρος μάλιστα θα εκφράσει με σαφή τρόπο την ορθόδοξη πίστη α)περί της εκπορεύσεως του Γrsquo Προσώπου της Αγίας Τριάδος (Filioque) στην θεματική ενότητα περί της Χριστολογίας καυτηριάζοντας την ρωμαιοκαθολική τοποθέτηση εν προκειμένω και β) στο ζήτημα της ενότητος των Τριαδικών προσώπων (Τριαδολογία) Η πλέον εμφανής επίδραση της σχολαστικής θεολογίας εν προκειμένω εντοπίζεται στην περί Εκκλησιολογίας θεώρηση του Νικάνδρου και πλέον συγκεκριμένως στο ζήτημα του αριθμού των ιερών μυστηρίων Μοναδική ίσως ευδιάκριτη προτεσταντική επιρροή εν προκειμένω αποτελεί ο ορισμός περί Εκκλησίας που υιοθετεί ο κρητικός κληρικός ως και η τεκμηρίωση του περί των γνωρισμάτων της Εκκλησίας Επιπλέον θα πρέπει να επισημανθεί η ιδιαιτέρως ασθενής επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί ο κρητικός κληρικός στην θεμελίωση τούτων συμπέρασμα που ισχύει γενικότερα για το σύνολο της εν λόγω θεματικής ενότητας

1412 Π Υφαντή laquoΠόλις και Αντίπολιςraquo οπ σ 104

325

Στο κεφάλαιο που πραγματεύεται τα περί των μυστηρίων της Εκκλησίας ο Ζαννούβιος κινείται στο πλαίσιο της διελκυνστίδας μεταξύ της δυτικής σχολαστικής και της ορθόδοξης θεολογικής σκέψεως Η επίδραση της πρώτης φαίνεται εμφανώς στο θέμα της μετουσιώσεως των τιμίων δώρων της Θείας Ευχαριστίας έστω και αν ο Νίκανδρος δεν αποφεύγει να ασκήσει κριτική στην πρακτική που ακολουθούσε για αιώνες η δυτική Εκκλησία στο ζήτημα της μεταλήψεως των πιστών Στην συγκεκριμένη όμως θεματική ενότητα εκδηλώνεται γιας πρώτη φορά μία ξεκάθαρη προσέγγιση μεταξύ Ζαννουβίου και Κωνσταντίνου Οικονόμου στην θεώρηση α) της παρασκευής εν Κωνσταντινουπόλει του αγίου Μύρου και της διανομής του από το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς τις λοιπές ομόδοξες Εκκλησίες ως σημείο αδελφικής ενότητος του ορθόδοξου κόσμου και β) στον υπερτονισμό της μυστηριακής διαστάσεως και σημασίας του γάμου

Τέλος στο κεφάλαιο περί Χριστιανικής Ηθικής κατέστη εμφανής η προσέγγισή της από τον Ζαννούβιο σε καθαρώς οριζόντια βάση η οποία δεν επιτρέπει το άνοιγμά της σε οντολογικά πλαίσια Υπεγραμμίσθη η ερμηνευτική προσπάθεια του Νικάνδρου να μείνει πιστός εντός των πλαισίων της ορθόδοξης παράδοσης σε θέματα όπως η πρεσβεία των αγίων και η τιμή των εικόνων κατά την διαπραγμάτευση του Δεκαλόγου ως βάσεως της Χριστιανικής Ηθικής Διεφάνη επίσης η ιδεολογική του προσέγγιση προς τον Θεόκλητο Φαρμακίδη μέσα από την ταύτιση των απόψεών του με τον εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου περί της χρήσεως του όρκου Στο ζήτημα ωστόσο της θεολογικής δικαιώσεως της ιδιοκτησίας επεσημάνθη η επίδραση που ο κρητικός κληρικός υπέστη από την θεολογική σκέψη του Θωμά Ακινάτη Οπως έγινε αντιληπτό από την προσέγγιση των διηκουσών εννοιών που καταλαμβάνουν ιδιαίτερη θέση στο συγγραφικό έργο του κρητικού κληρικού και προσδιορίζουν την ιδεολογική ταυτότητά του ο Ζαννούβιος είχε ακράδαντη πίστη στην εθνική ιδεολογία και τον αλυτρωτισμό τα οποία και εξέφρασε μέσα από τα άρθρα του και αγωνίστηκε για την προαγωγή τούτων με συνέπεια και αταλάντευτο φρόνημα στο βrsquo μισό του 19ου αιώνα Επιπλέον ούτος ανήκε στην γενιά εκείνη των εκφραστών των εθνικών ιδεωδών του νεοελληνικού κράτους και της εθνοκεντρικής ιστοριογραφίας καθώς η σκέψη του κινούμενη εντός μίας ιδεολογικοποιημένης προσεγγίσεως των συναφών θεματικών ενοτήτων ξετυλίγονταν πέριξ των γεγονότων της εθνεγερσίας του 1821 προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός εκτεταμένου ελληνικού κράτους με σημείο αναφοράς το νέο εθνικό κέντρο των Αθηνών που θα συμπεριελάμβανε στους κόλπους του και τους υπόδουλους έλληνες περιοχών όπως η Κρήτη η Θεσσαλία η Ὴπειρος και η Μακεδονία Εντός του ως άνω πλαισίου θα πρέπει να θεωρηθεί η προσπάθεια που κατεβλήθη από τον συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας για τον τονισμό εννοιών όπως το σύνθημα laquoΠίστις ndash Πατρίςraquo η έμφαση στα ιδανικά των αγωνιστών του 21rsquo η αξεδιάλυτη σχέση ελληνισμού και χριστιανισμού ως στοιχείων της ελληνικής ιδιοπροσωπίας η πρόταξη του ρόλου της ελληνικής γλώσσας για την διασφάλιση της ως άνω σχέσεως σε αντιδιαστολή μάλιστα προς άλλες ιδεολογίες όπως ο ρωμαϊσμός και ο πανσλαβισμός Στην ίδια γραμμή γίνεται κατανοητή και η συστηματική προσπάθεια του Ζαννουβίου να εντάξει στους κόλπους της εθνικής ιδεολογίας εκκλησιαστικές και πολιτικές προσωπικότητες με διαφορετικό ιδεολογικό προσανατολισμό και αυτοσυνειδησία προτάσσοντας τον όποιο laquoεθνικόraquo τους ρόλο

326

Η υιοθέτηση από τον Ζαννούβιο της ιδεολογίας της εθνικής ολοκλήρωσης διά της αυξήσεως των ελληνικών συνόρων και της συμπεριλήψεως στο νεοσύστατο ελληνικό Βασίλειο και περιοχών που τελούσαν υπό οθωμανική κατοχή οφειλόταν εν πολλοίς στην ένταξη του κρητικού κληρικού στον ιδεολογικό κύκλο των ετερχθονιστών Το εν λόγω αφετηριακό σημείο της σκέψης του Νικάνδρου αποτελεί το εφαλτήριο για την εννοιολογική υιοθέτηση έστω και αν απουσιάζουν από το συγγραφικό του έργο ρητές σχετικές αναφορές της ιδεολογίας περί Μεγάλης Ιδέας όπως αυτή εξεφράσθη κατά την βrsquo φάση αυτής με την έλευση στην Ελλάδα του βασιλέα Γεωργίου Αrsquo στις αρχές της δεκαετίας του 1860 Ο Νίκανδρος ως υποστηρικτής του εθνοκεντρικού εθνικισμού αποτελεί τυπική περίπτωση εκφραστού της (ελληνικής) εθνικής συνείδησης που αναδύθηκε μέσα από την ζύμωση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και των ελλήνων διανοουμένων της εποχής Προς τούτο και η απουσία οποιασδήποτε μνείας στην προοπτική του laquoελληνοοθωμανισμούraquo που ευρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με τα ως άνω πιστεύματά του περί εδαφικοποιήσεως της Μεγάλης Ιδέας Ὸσον αφορά την πολιτική τοποθέτηση του Ζαννουβίου έγινε σαφής η ένταξή του στους κύκλους πολιτικής σκέψεως που αντιπολιτευόταν τον βαυαρό μονάρχη Ὸθωνα υιοθετώντας μέσα από την αρθρογραφία του σε διάφορα έντυπα της εποχής μία σταδιακώς οξυνόμενη επικριτική στάση εναντίον των πολιτικών που εφήρμοσε ο πρώτος βασιλέας της Ελλάδος σε διάφορους τομείς Ανάλογη επικριτική στάση υιοθέτησε ο Ζαννούβιος και έναντι των ιδεολογικών πιστευμάτων και πολιτικών πρακτικών του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια τον οποίο θεωρούσε ως όργανον της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής Η πολιτική ωστόσο τοποθέτηση του Νικάνδρου περί του δεύτερου βασιλέα της Ελλάδος Γεωργίου του Αrsquo εκινήθη σε εντελώς διαφορετική γραμμή πλεύσης Από τις σχετικές αναφορές του κρητικού κληρικού σε μία σειρά ετερογενών ζητημάτων όπως η ρύθμιση των εκκλησιαστικών πραγμάτων η αναχαίτιση της ιδεολογίας του πανσλαβισμού και το Κρητικό Ζήτημα κατεδείχθη η συνταύτισή του με το πρόσωπο του Γεωργίου όπερ αποδεικνύεται από το σύνολο των θετικών αναφορών που σε αντίθεση προς τις αντίστοιχες αρνητικού περιεχομένου περί του Ὸθωνος είδαν το φως τη δημοσιότητος στον αθηναϊκό τύπο της εποχής Στο ζήτημα της τοποθέτησης του Νικάνδρου έναντι των Μεγάλεων Δυνάμεων κατέστη εμφανής η ένταξη του κρητικού κληρικού στην ιδεολογική πτέρυγα προσανατολισμού προς τις φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις της Δύσεως με σαφή προτίμηση προς την αγγλική πολιτική Μία τοποθέτηση η οποία βεβαίως αποτελούσε απόρροια της γενικότερης συμπόρευσης του κρητικού κληρικού με τον επίσης αγγλόφιλο Θεόκλητο Φαρμακίδη Η ως άνω στάση πρέπει να συσχετισθεί προς την αταλάντευτη αντιρωσική γραμμή πλεύσης του συγγραφέα του Κώδικα Αυτοβιογραφίας που προερχόταν από την πεποίθησή του για την προώθηση εκ μέρους της Ρωσίας της επικίνδυνης για την υπόσταση του ελληνισμού ιδεολογίας του πανσλαβισμού Στην ίδια ερμηνευτική γραμμή εντάσσεται και η επιφυλακτική του στάση έναντι της Αυστρίας και του παπισμού ως φορέων προαγωγής και διάδοσης του ρωμαϊσμού Βεβαίως θα πρέπει να επισημανθεί η υιοθέτηση εκ μέρους του Ζαννουβίου μίας πλέον προσεκτικής-επιφυλακτικής στάσης προς τις Μεγάλες Δυνάμεις με αφορμή την εμπλοκή τους στο Κρητικό Ζήτημα γεγονός που συνετελέσθη περί τα τέλη της

327

ζωής του Νικάνδρου ο οποίος ευρισκόμενος σε μία πιό ώριμη ηλικία εβίωσε την απογοήτευση από τον laquoιδιοτελήraquo ρόλο των Μ Δυνάμεων στο ως άνω θέμα Το Κρητικό Ζήτημα θα αποτελέσει το πεδίο όπου θα συντελεσθεί μία αξιοσημείωτη ιδεολογικο-πολιτική μεταστροφή στην σκέψη του Νικάνδρου Ο αγγλόφιλος Ζαννούβιος θα υιοθετήσει επιφυλακτική στάση έναντι της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής αρνούμενος να αποδεχθεί πολιτικές λύσεις προς την κατεύθυνση της εγκαθιδρύσεως Ηγεμονίας ή αγγλικού προτεκτοράτου στην Κρήτη Παραμένοντας αταλάντευτα προσκολλημένος στην ιδέα της ενώσεως της γενέτειράς του με την Ελλάδα θα προβεί στην ως άνω μετατόπιση από το 1869 κα εξής με αφορμή την αρνητική σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο εξέλιξη της τριετούς κρητικής επανάστασης του 1866-1869 Στην σκέψη του Νικάνδρου το ζήτημα του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος παρουσιάζεται αλληλένδετα συνυφασμένο με το έτερον της εν γένει διοικητικής διαρθρώσεως της εκκλησιαστικής δομής και εξουσίας Η σαφής προτίμηση του αρθρογράφου προς το εκκλησιαστικό διοικητικό σύστημα των πρώτων χριστανικών αιώνων που διέσωζε την ισοτιμία μεταξύ των επισκόπων της Εκκλησίας ως αντίδραση προς τα εκκλησιαστικώς κρατούντα κατά την βυζαντινή περίοδο αποτελεί την λυδία λίθο για την προσέγγιση του ζητήματος Η τριμερής διαίρεση της δομής και άσκησης της εκκλησιαστικής διοικήσεως (δημοκρατικό αριστοκρατικό και ολιγαρχικό πολίτευμα) συνιστά την θεωρητική θεμελίωση της προτιμήσεως του Ζαννουβίου προς τα διαλαμβανόμενα στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος του 1833 Οι εν λόγω απόψεις του Νικάνδρου υποκρύπτουν την τοποθέτησή του στο ζήτημα των σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας δεδομένου ότι με το Διάταγμα του 1833 καθιερώθη στην Ελλάδα το σύστημα της νόμω κρατούσης Πολιτείας Κατ᾽ ουσίαν ο Νίκανδρος έχοντας υπόψιν τις σχετικές θέσεις του Θεόκλητου Φαρμακίδη συνέβαλε στην αναπαραγωγή των μέσα από την αρθρογραφία του στις αρχές του 1860 Στην σκέψη του κρητικού κληρικού εντοπίζονται οι κάτωθι διήκουσες έννοιες που αλληλοσυμπλέκονται κατά τρόπο αναπόσπαστο και αξεδιάλυτο το ιδεώδες του δημοκρατικού εκκλησιαστικού πολιτεύματος των πρωτοχριστιανικών χρόνων η σταδιακή έκπτωσή του με την εισαγωγή και καθιέρωση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας των βυζαντινής εποχής και ο ρόλος του Συνοδικού Τόμου του 1850 ως παράγοντος επανεισαγωγής του ιεραρχικού συστήματος στα εκκλησιαστικά πράγματα της εν Ελλάδι Ορθοδοξίας Θεωρώντας το ζήτημα της εκκλησιαστικής ενότητος μέσα από την οπτική της μονομερούς εμφάσεως στο δογματικό στοιχείο εις βάρος της κανονικής διαστάσεως ο Ζαννούβιος εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση εναντίον των προνοιών του Τόμου διά του οποίου αναιρούνταν η μονοσήμαντη και μονοδιάστατη θεώρηση του ζητήματος της εκκλησιαστικής ενότητος σε καθαρώς δογματικό επίπεδο Η στάση του αυτή πέραν από την προτεσταντίζουσα εν πολλοίς εκκλησιαστική του σκέψη και την ιδεολογική συνοδοιπορία του (κατά λέξιν αναπαραγωγή θέσεων και ορολογίας) με τον εμπνευστή του ελλαδικού Αυτοκεφάλου Θεόκλητο Φαρμακίδη θα πρέπει να εκληφθεί ως α) απόρροια της ταυτότητός του ως φορέως των ιδεωδών του διαφωτισμού που αντιτάσσονταν στα πάσης φύσεως ιεραρχικά συστήματα β) συνάρτηση της φιλοδυτικής οπτικής θεάσεως των πραγμάτων που ευνοούσε την δημιουργία εθνικών κρατών και εκκλησιών στο χώρο της βαλκανικής χερσονήσου και γ) απότοκον

328

της εθνικοπατριωτικής προσεγγίσεως του ζητήματος της εν Ελλάδι εκκλησιαστικής διοικήσεως Από την τελευταία μάλιστα παράμετρο απέρρεε η θέση του υπέρ της laquoαυτοδίκαιηςraquo ανακήρυξης του ελλαδικού Αυτοκεφάλου του 1833 ως επιθυμίας σύνολου του ελληνικού έθνους και του διττού σκοπού εθνικού τε και εκκλησιαστικού του απελευθερωτικού Αγώνα του 1821 Ως απώτερος σκοπός της ως άνω τοποθέτησής του υπήρξε η αποτροπή κάθε πιθανότητας υπονομεύσεως της εθνικής ανεξαρτησίας με το πρόσχημα της εκκλησιαστικής εξαρτήσεως της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας από τον Θρόνο του Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Προς τούτο ο Ζαννούβιος προσέβλεπε προς το ρωσικό παράδειγμα της διαρρυθμίσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων επί Μεγάλου Πέτρου προβάλοντας ως βασικό επιχείρημα ότι laquoπολιτεία καί ἐκκλησία ἀποτελοῦσιν ἕνraquo όπερ επιβάλλει κατ᾽ αυτόν την συμπόρευση των εκκλησιαστικών πραγμάτων προς την φορά των πολιτικών Με τις ως άνω θέσεις του ο Νίκανδρος αποσκοπούσε α) στην υιοθέτηση του μοντέλου της πολιτειοκρατικής οργανώσεως των εν Ελλάδι εκκλησιαστικών πραγμάτων β) την αποψίλωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τον θεσμικό ndash εκκλησιαστικό ρόλο του ως κριτού όλων εκείνων των υποθέσεων που άπτονται ζητημάτων Αυτοκεφαλίας και Αυτονομίας των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών και γ) την διατύπωση της προτίμησής του προς το διοικητικό σύστημα της εγκαθιδρύσεως Συνόδου Διαρκούς ως ανωτάτης εκκλησιαστικής αρχής στο ελληνικό κράτος συμφώνως προς τα διαλαμβανόμενα στην βαυαρική Διακήρυξη του 1833 Οι προτάσεις του εντός πάντοτε του πλαισίου σκέψεως ενός συνεπούς αντιτομιστή και εκφραστή του εθνικοθρησκευτικού ιδεώδους περί της εκκλησιαστικής διοικήσεως συνίσταντο α) στην κατάργηση του Τόμου του 1850 και την άμεση αντικατάστασή του από τα προβλεπόμενα στην βαυαρική Διακήρυξη του 1833 β) την διεύρυνση του συνοδικού συστήματος με την προσθήκη υπό την ιδιότητα του έκτου (6) μέλους της Ιεράς Συνόδου εκπροσώπου τινός εκ του ιερατείου και γ) την ψήφιση νόμου με τον οποίο να καταργείται ο τίτλος του Αρχιεπισκόπου ούτως ώστε όλοι οι ιεράρχαι της Εκκλησίας της Ελλάδος να τιτλοφορούνται επίσκοποι και να εξισώνονται μεταξύ των προς αποφυγήν τάσεων φιλαρχίας και προβολής εντός του σώματος της ιεραρχίας Σχετικώς με τις απόψεις του Νικάνδρου περί Εκκλησίας ο κρητικός κληρικός απέδιδε σε αυτήν το ρόλο του θεματοφύλακα της θεόθεν αποκαλυφθείσης θρησκείας laquoσκοπόν ἔχουσαν τήν ἠθικήν τελείωσινraquo του ανθρώπου Προς τούτο και στο ζήτημα των καθηκόντων του ιερατείου η έμφαση εδίδετο στα διδακτικά με τα ιεροτελεστικά να έρχονται σε δεύτερη θέση Αν και ο Ζαννούβιος αποδεχόταν την τριμερή διάκριση του ιερατικού λειτουργήματος (επίσκοπος ndash πρεσβύτερος ndash διάκονος) στο ζήτημα της εκλογής των επισκόπων θα προτείνει την επαναφορά του μοντέλου που ίσχυε κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες με την ενεργό συμμετοχή του ορθοδόξου πληρώματος στην διαδικασία εκλογής των ποιμένων του με τον τελευταίο λόγο ωστόσο να αποδίδεται και πάλι στην πολιτική εξουσία

Περί δε του μεταθετού των επισκόπων ο κρητικός κληρικός δεν αποδεχόταν την κανονικότητα των laquoἐπί προαγωγῇraquo μεταθέσεων θεωρώντας μεταξύ άλλων ότι α) η αιτία για την ανακίνηση του ζητήματος του μεταθετού εντός των κόλπων της Εκκλησίας της Ελλάδος της εποχής του σχετίζεται με την

329

υιοθέτηση μίας διαφορετικής μορφής εκκλησιαστικού πολιτεύματος καθώς ο Πατριαρχικός και Συνοδικός Τόμος του 1950 με τις διατάξεις του συνδεόταν κατ᾽ αυτόν άρρηκτα με την εισαγωγή στην εν Ελλάδι εκκλησιαστική διοίκηση του αριστοκρατικού πολιτεύματος και την ακύρωση των laquoδημοκρατικώνraquo διατάξεων της Διακηρύξεως της Ανεξαρτησίας της Εκκλησίας του Βασιλείου της Ελλάδος της 23ης Ιουλίου 1833 περί ισότητος όλων των επισκόπων και αποφυγής της χρήσεως διακριτικών τίτλων και προσωνυμιών β) η πράξη της μεταθέσεως έχει ως μοναδικό σκοπό την εξυπηρέτηση κενόδοξων τάσεων και διαθέσεων και γ) οι συναφείς προς το υπό εξέτασιν ζήτημα ιεροί κανόνες έλκουν ιστορικώς την καταγωγή των εκ της μεταρρυθμίσεως του δημοκρατικού εκκλησιαστικού πολιτεύματος σε ολιγαρχικόν Η αποστροφή του προς το μοναχικό ιδεώδες αποτελούσε για τον Ζαννούβιο την αφετηρία των προτάσεών του για την αξιοποίηση της μοναστηριακής περιουσίας προς όφελος της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης διά της μετατροπής των μονών σε ιερατικές σχολές που θα συντηρούνταν από την μοναστηριακή περιουσία εκάστης εξ αυτών Επιπλέον ο κρητικός κληρικός απέδιδε τις αρμοδιότητες για την ρύθμιση των διοικητικών δαχειριστικών και οικονομικών θεμάτων των ι Μονών στην Πολιτεία

Η εξύψωση του ιερατικού αξιώματος στο Βασίλειο της Ελλάδος διά της αναβαθμίσεως και βελτιώσεως της θέσεως των κληρικών στην ελληνική κοινωνία του βrsquo μισού του 19ου αιώνος διήρχετο μέσα από ένα δίπολο που αφορούσε από το ένα μέρος την ρύθμιση του μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου και από το άλλο την εξασφάλιση ποιοτικότερης εκκλησιαστικής εκπαίδευσης για τους υποψήφιους κληρικούς Για το πρώτο σκέλος ο Νίκανδρος ως λύση προέκρινε και προέβαλε τρεις βασικούς πυλώνες α) την οικονομική συνεισφορά όλης της κοινωνίας με στόχο την αξιοπρεπή διατήρηση του κλήρου β) την σύσταση με νομοθετική πρωτοβουλία της Κυβέρνησης ιδιωτικού ταμείου προς τούτο και γ) την εξασφάλιση διαρκούς πόρου για το πρεσβυτέριον επιφυλάσσοντας για την Πολιτεία απλό εποπτικό ρόλο για την ευόδωση του όλου εγχειρήματος Συναφώς ετόνιζε την ανάγκη της κατά προτεραιότητα τακτοποιήσεως του μισθολογικού ζητήματος εν σχέσει προς το συναφές περί των ιερατικών προσόντων Και τούτο καθώς φρονούσε ότι η αδυναμία ρυθμίσεως του μισθολογικού ζητήματος συνέβαλε σπουδαίως στην προσέλευση στον ι κλήρο ανθρώπων με χαμηλό διανοητικό και μορφωτικό επίπεδο

Στο έτερο σκέλος περί της εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως ο Νίκανδρος εντόπιζε το πρόβλημα των ανεπαρκών αποτελεσμάτων αυτής στην αδυναμία του εκκλησιαστικού συστήματος να απορροφήσει τους αποφοίτους αυτής στους κόλπους της ιερατικής διακονίας λόγω και του εκκρεμούντος μισθολογικού ζητήματος του ι κλήρου Πέραν τούτου θεωρούσε αναγκαία την διατήρηση σχετικής ισορροπίας στην παρεχόμενη για του υποψηφίους κληρικούς εκπαίδευση ανάμεσα στην θύραθεν και την εκκλησιαστική παιδεία ως και την εξασφάλιση πολύπτυχης μόρφωσης προς τους ως άνω υποψηφίους Η κριτική του Νικάνδρου επί του θέματος αποσκοπούσε αφ ενο ς μεν στην ποιοτική αναβάθμιση της λειτουργίας των ήδη υπαρχόντων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όπως ήτο η Ριζάρειος εκκλησιαστική σχολή και η Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών αφ ετερου δε στην συ σταση δεκα νεων ιερατικω ν σχολών στις έδρες των κατά τόπους Νομαρχιών που θα προέρχονταν από την μετατροπή των εκείσε ι Μονών σε ιερατικά εκπαιδευτήρια

330

Η στάση του Νικάνδρου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου δεν υπήρξε συνεπής και αμετάπτωτη προσηλωμένη σταθερά σε μία διηνεκή αμφισβήτηση και απόρριψη της αποστολής και δράσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου Με αφορμή την ύπαρξη κάποιων κακώς κειμένων στα εκκλησιαστικά πράγματα της γενέτειράς του ο κρητικός κληρικός θα απευθύνει επανειλημένες διά σχετικών άρθρων εκκλήσεις προς τον Οικουμενικό Θρόνο για την θεραπεία των χρησιμοποιώντας ήπια γλώσσα (laquoσεβαστή κεφαλήraquo) και εκφράζοντας την εκτίμηση πως αν εισακούονταν οι υποδείξεις του για την Κρήτη που αποτελούσε κανονικό έδαφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου η Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως θα ευρισκόταν οφελειμένη με ενισχυμένο κύρος έναντι του ποιμνίου της στην μεγαλόνησο Η αντιπατριαρχική στάση του Νικάνδρου θα εκδηλωθεί από το 1860 και εξής όταν ο μεσήλικας πλέον Νίκανδρος θα σφυρηλατήσει την ιδεολογική ταυτότητά του αποτελώντας πλέον ένα γνήσιο εκφραστή της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας και των ιδεωδών του διαφωτισμού Η ανέλιξη αυτή θα τον οδηγήσει σε μία διχοτομική αντιμετώπιση της ιστορίας του Οικουμενικού Θρόνου με ορόσημο την χρονική οροθεσία του 1821 από την μία πλευρά θα εξάρει τον σωτήριο ρόλο της Μητρός Εκκλησίας στην διάσωση του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1453 ndash 1821) ενώ από την άλλη θα μεμφθεί τους Πατριάρχες μετά την ελληνική επανάσταση για δήθεν υποστήριξη των πανσλαβιστικών σχεδίων της Ρωσίας εις βάρος του ελληνισμού Η στάση του αυτή θα πρέπει πρωτίστως να αποδοθεί στην εν γένει αντιμετώπιση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναντι του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος αλλά και στην απορριπτική στάση που ο Οικουμενικός Θρόνος ακολούθησε έναντι της θεολογικής σκέψεως και εκκλησιαστικής πρακτικής του εμπνευστή του Αυτοκεφάλου Θεοκλήτου Φαρμακίδη Δευτερεόντως θα πρέπει να εκτιμηθεί σε αμιγώς εθνικά πλαίσια και εντός του διπόλου της διαμάχης μεταξύ δύο εθνικών ιδεολογικών ρευμάτων του ελληνισμού και του πανσλαβισμού Παρά ταύτα η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος θα δόσει στον Νίκανδρο την ευκαιρία να επανατοποθετηθεί σχετικά με τον ρόλο και την εν γένει προσφορά του Οικουμενικού Θρόνου Στην σκέψη βεβαίως του Ζαννουβίου η εκκλησιαστική πτυχή αποτελούσε το περίβλημα της υποθέσεως Η ουσία παρέμενε σε πολιτικοndashεθνικο-ιδεολογική βάση καθώς το διακύβευμα εν προκειμένω σχετιζόταν με το μέλλον και την επιβίωση του ελληνισμού που υφίστατο την συντονισμένη επίθεση του πανσλαβισμού μέσα από το laquoἐκκλησιαστικό ὄχημαraquo της βουλγαρικής Εξαρχίας Η εν προκειμένω ευθύνη πέραν από τον ήδη προμνημονευθέντα αντεθνικόν ρόλον της Ρωσίας εντοπίζονταν και αποδίδονταν σε λανθασμένη πολιτική του ελληνικού κράτους το οποίο και μέμφεται για τον μη εξεληνισμό των βουλγάρων Επιπλέον ο Νίκανδρος θα σημειώσει την εγκατάλειψη της Μητρός Εκκλησίας από την ελληνική εξωτερική πολιτική στην προσπάθεια για τον αναχετισμό του βουλγαρικού εθνικισμού και θα προκρίνει ως προσφοροτέρα λύση την προοπτική της διακρατικής συνεργασίας μεταξύ της Ελλάδος και της Υψηλής Πύλης αλλά και την παράλληλη ενίσχυση του ρόλου του Οικουμενικού Πατριαρχείου με σκοπό την αποσώβηση του laquoκοινούraquo εχθρού και την δημιουργία ισχυρού αναχώματος στις βλέψεις της Ρωσίας για πολιτική ndash πολιτιστική επιρροή στον βαλκανικό χώρο

331

Η μεταβλητή του Βουλγαρικού Ζητήματος αποτελεί την αφορμή που επιτρέπει στον Νίκανδρο να μεταβάλλει την τοποθέτησή του έναντι του Πατριαρχείου επικαλούμενος την συνδρομή και τον σωστικό ρόλο εθναρχικού κέντρου στην αντιμετώπιση της πλέον επικίνδυνης για τον ελληνισμό ιδεολογικής απειλής της εποχής και υπογραμμίζοντας την ανάγκη συστοιχισμού των πάντων πίσω από την γραμμή της Μητρός Εκκλησίας Η ως άνω επανατοποθέτηση του κρητικού κληρικού θα πρέπει να ενταχθεί στην γενικότερη προσπάθεια των εθνικιστικών κύκλων της Ελλάδος της εποχής να ιδιοποιηθούν τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου προσαρμόζοντάς τον στην προοπτική της εξυπηρετήσεως των ιδεολογικο-πολιτικών σκοπιμοτήτων του ελληνικού εθνικισμού μέσα από την προβολή της καταλυτικής συμβολής της Μεγάλης Εκκλησίας στην διάσωση του ελληνισμού

332

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α Ανέκδοτες πηγές 1 Αρχεία

ΑΥΕ 188099 ἀριθμ Πρωτ παραλαβής 10521 Ἐν Χανίοις 7 Δεκεμβρίου

1880 laquoΠρός τήν Α Ἐξοχότητα Κύριον Α Κουμουνδρούρονraquo

Βιβλιοθήκη της Βουλής (κατάλογος κωδίκων) Τά καθ᾽ ἑαυτόν Νικάνδρου Ζαννουβίου τοῦ ἐκ Κυδωνίας Κρήτης Αθήνησι 1861

ΙΑΙΣΕΕ Α1S8Y5F113 Περί τοῦ βιβλίου τοῦ Νικάνδρου Ζαννουβίου laquoἩ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίανraquo

ΙΑΚ ιστ Συλ 24 4 Αρχείο Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη φ 7 (13 Ὀκτωβρίου 1880) 5 1882 και φ 50 (13 Ὀκτωβρίου 1882) 2 Εφημερίδες Αθηνά Αθήνα 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1865 Αλήθεια Αθήνα 1863 1866 1868 1869 1871 1870 1872 Βουλή Αθήνα 1874 Εθνοφύλαξ Αθήνα 1866 Ελπίς Αθήνα 1861 1862 Ευαγγελισμός Αθήνα 1863 Εφημερίς της Κυβερνήσεως Αθήνα 1837 Εφημερίς των Φιλομαθών Αθήνα 1858 Μέριμνα Αθήνα 1862 1872 Νέα Εφημερίς Αθήνα 1888 Παλιγγενεσία Αθήνα 1865 Πολίτης Αθήνα 1872 Προμηθεύς Αθήνα 1869 Τα Ὰπτερα Χανιά 1880 Το Μέλλον της Ανατολής Αθήνα 1862 Φιλόπατρις Αθήνα 1862 Β Δημοσιευμένες πηγές και βοηθήματα 1 Περιοδικά Απόστολος Βαρνάβας τ ΜΘʹ Ιανουάριος 1988 Γρηγόριος Παλαμάς τ 49 1966

τ 56 1973 τ 669 Ιανουάριος ndash Φεβρουάριος 1984

τ 727 Μάρτιος-Απρίλιος 1989 τ 749 ΣεπτέμβριοςndashΟκτώβριος 1993

τ 818 Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2007

333

Εὐαγγελικός Κήρυξ 1860 (έτος Δʹ αρ 5 Αθήνα 1 Μαΐου) 1862 (έτος ΣΤʹ αρ 7 Αθήνα 1 Ιουλίου)

Θεοδρομία Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2003 τεύχος 4 Θεολογία τ ΜΒʹ 1971 τ 81 τευχ 1 Ιανουάριος-Μάρτιος 2010 Θρακικά τ 1 1928 Καθ᾽ οδόν τ 13 Δεκέμβριος 1997 Κληρονομία τ 36 Ιούνιος-Δεκέμβριος 2004 Κρητικά Χρονικά 1957 Μακεδονικά τ 29 1994 Μνημοσύνη τ ΙΒʹ 1991-1993 Αθήνα 1995 Νέα Χριστιανική Κρήτη 1997 (παράρτημα αρ2) Νέος Ελληνομνήμων 1906 Παράδοση τχ 1 ΙανουάριοςndashΜάρτιος 1994 Σύναξη 8 (Φθινόπωρο 1983) Τεχνολογία τ 7 1994 Χριστιανική Kρήτη 1913 The Greek Orthodox Theological Review Volume 42 No 3ndash4 1997 2 Βοηθήματα Α Ελληνικοί τίτλοι

Αγγελόπουλου Α Ο Κόσμος της Ορθοδοξίας στα Βαλκάνια σήμερα τ Βrsquo έκδ

Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1995

Αγουρίδου Σ Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην Αθήνα 1971 Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου Βενετία 1760 Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1820

Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου εκδ Φοίνικος Βενετία 1852 Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου (μετετυπώθησαν ἐκ τῶν κατά τό 1835 μετατυπωθεισῶν ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος καί συνδρομῇ τῶν τότε Σεβασμιωτάτων Μητροπολιτῶν καί Ἐπισκόπων τοῦ Κράτους) εκδ Ν Αγγελίδου Αθήνα 1856

334

Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις πατέρων ἡμῶν Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καί Βασιλείου τοῦ Μεγάλου σύν τῇ τῶν Προηγιασμένων μετά τοῦ Λυχνικοῦ Ὄρθρου καί τοῦ Ἱεροδιακόνου (ἀκριβῶς ἐπιθεωρηθεῖσαι καί πλουτισθεῖσαι δι᾽ ὑποσημειώσεων περιέργων παρά τοῦ Παναγιωτάτου καί Σεβασμιωτάτου Πατριάρχου Π Κωνσταντινουπόλεως κκ Κωνσταντίνου του Αrsquo) εκδ Πέτρου Μωραΐτίνη Αθήνα 1877 Ακανθόπουλου Προδρόμου Κώδικας Ιερών Κανόνων και Εκκλησιαστικών Νόμων εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1995

_____ Παραδόσεις Κανονικού και Εκκλησιαστικού Δικαίου (επιμελ Ν Χ Μαγγιώρος) Θεσσαλονίκη 2000 Αλεξιάδου Γ Ο Πανσλαβισμός Αθήνα 1980 Αλιβιζάτου Α Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία Αθήνα 1955 Αναγνωστοπούλου Σ Μικρά Ασία 19ος αι ndash 1919 οι ελληνορθόδοξες κοινότητες

από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Γένος εκδ (βrsquo) Ελληνικά Γράμ- ματα Αθήνα 1998 Αναστασίου I Εκκλησιαστική Ιστορία (ΙΑrsquo αιώνας μέχρι σήμερα) εκδ Παρατηρητή Θεσσαλονίκη Ανδρέου Α Θέματα Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης Θεσσσαλονίκη Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1993 Ανδριανόπουλου Π Η Εκκλησία κατά την επανάσταση του 1821 και την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια (1821 ndash 1832) Ρέθυμνο 2003 Ανδρούτσου Χρ Δοκίμιον Συμβολικής εξ επόψεως ορθοδόξου εκδ Δ Γ Ευστρατίου Αθήνα 1901 _______ Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας εκδ Αστήρ Αθήνα 1956 _______ Εκκλησία και Πολιτεία εξ επόψεως Ορθοδόξου εκδ (βrsquo) Β Ρηγοπούλου Θεσσαλονίκη 1964 Αποστολάκη Γ Βασικαί Διατάξεις Εκκλησιαστικού ndash Κανονικού Δικαίου και Νομολογία (Ελλάδος Κρήτης Δωδεκανήσου Αγίου Ὸρους Κύπρου Αλλοδαπής κλ) εκδ Γραφικές Τέχνες laquoΤυποκρέταraquo Ηράκλειο Κρήτης 2006 Αποστολίδου Μ Διατριβή Αὐτοσχέδιος περί τῆς ἀρχῆς καί τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶν καί περί τῆς σχέσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς πρός τήν πολιτικήν ἐξουσίαν εκ του Τυπογραφείου Μνημοσύνης Χ Νικολάου Φιλαδελφέως Αθήνα 1843

335

Αργέντη Ε Σύνταγμα κατά αζύμων Εἰς τρία διαιρεθέν τμήματα Ὧν τό μέν πρῶτον ἐστί περί ὕλης τοῦ Μυστηρίου τῆς Ἁγίας Εὐχαριστίας Τό δέ δεύτερον περί ἁγιασμοῦ τοῦ Μυστηρίου Τό δέ τρίτον περί χρήσεως τοῦ Μυστηρίου Λειψία 1760 Ἀρχιερατικόν περιέχον τάς Θείας καί ἱεράς Λειτουργίας Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου ἤτοι τῶν Προηγιασμένων Βενετία 1714 Ἀρχιερατικόν περιέχον τάς Θείας καί ἱεράς Λειτουργίας Ἱωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου ἤτοι τῶν Προηγιασμένων εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1820 Αρχιερατικόν εκδ (γrsquo) Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος 1994 Ατέση Β (επισκόπου Ταλαντίου) Επίτομος επισκοπική ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος από του 1833 μέχρι σήμερον τ Αrsquo εκδ Αθανασίου Θ Πούντζα Αθήνα 1948 ______ Η Εκκλησία των Αθηνών από του 1833 μέχρι σήμερον (ανάτυπον εκ του περιοδικού laquoΑναμόρφωσιςraquo 1955 1956 1957) Αθήνα Βακαλόπουλου Α Καίρια θέματα της Ιστορίας μας εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 1988 Βαλαή Δ Πτυχές από την πνευματική κίνηση στον υπόδουλο και τον παροικιακό

Ελληνισμό κατά την περίοδο του 18ου ndash 19ου αιώνα εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2005

Βαλλιάνου Θ Ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως της Ορθοδόξου Ανατολικής

Καθολικής Εκκλησίας και περί Λειτουργίας εκδ Χ Νικολαΐδου Φιλαδελφέως Αθήνα 1859

Βάμβα Ν Περί της Νεοελληνικής Εκκλησίας Αθήνα 1838 ________ Σύντομος απάντησις περί της ανάγκης της μεταφράσεως των ιερών Γραφών τύποις Λακωνίας Αθήνα 1889 Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου Υπόμνημα Ιστορικόν της κατά Χάλκην Μονής της Θεοτόκου Κωνσταντινούπολη 1846 Βασιλείου Γ Χριστιανική κατ᾽ έκτασιν Κατήχησις της Ορθοδόξου Καθολικής και

Ανατολικής Εκκλησίας εκδ Α Βράουν Οδησσός 1848 Βαφείδου Κ (Αρχιμ) Στοιχειωδεστάτη Ορθόδοξη Χριστιανική Κατήχησις εκδ Κ

Α Βρετού Κωνσταντινούπολη 1883

336

Βαφείδου Φ Εκκλησιαστική Ιστορία από του Κυρίου ημων Ιησού Χριστού μέχρι των καθ᾽ ημάς χρόνων τ Γrsquo (μέρος βrsquo) Αλεξάνδρεια 1928

Βερναδάκη Δ Ιερά Κατήχησις εκδ Α Κορομηλά Κωνσταντινούπολη 1872 Βοβολίνη Κ Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας 1453 ndash 1953 εκδ Παν

Κλεισιούνη Αθήνα 1952 Βογιατζάκη Σολ Σημειώματα εκ της ιεράς μονής Γωνιάς Χανιά 1931 Βόγλη Ελπ Ὲλληνες το Γένος Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2007 Βουδούρη Αγ Η εν Σταμπούλ μεγάλη Τοπική Σύνοδος του 1872 και η λύσις του

εκκλησιαστικοβουλγαρικού ζητήματος εκδ Β Φιλωτή laquoΑρτίστικraquo Ιστάμπουλ 1940

Βουλγάρεως Ν Ιερά Κατήχησις ήτοι εξήγησις της Θείας και Ιεράς Λειτουργίας εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1861 Βούλγαρη Ε Ἑκατονταετηρίς τῶν ἀπό Χριστοῦ Σωτήρος ἐνανθρωπήσαντος εκδ Π Φρανζόφ Οδησσός 1857 Γαζή Ὲ Ο δεύτερος βίος των τριών Ιεραρχών (μία γενεαλογία του laquoελληνοχριστιανικού πολιτισμούraquo) εκδ Νεφέλη Αθήνα 2004 Γεδεών Μ Ὲγγραφα Πατριαρχικά και Συνοδικά περί του Βουλγαρικού Ζητήματος (1852 ndash 1873) εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1908 Γερομιχαλού Α Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων και η εποχή του Θεσσαλονίκη 1964 Γεωργιάδου Φ Στοιχειώδης Εκκλησιαστική Ιστορία από της ιδρύσεως της Εκκλησίας μέχρι των καθAacute Aacute ημάς χρόνων εκδ Σεϊτανίδη Κωνσταντινούπολη 1899 Γεωργοπούλου Δ Ιερά Ανθολογία περί των σεπτών και θείων επτά μυστηρίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Γ Καρυοφύλλη Αθήνα 1864 Γιαννακόπουλου Ι (Αρχιμ) Ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης κατά τους Εβδομήκοντα τ Αrsquo εκδ Χριστιανική Αδελφότητα laquoΛυδίαraquo Θεσσαλονίκη 1986 Γιανναρά Χρ Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα εκδ ΔόμοςΑθήνα 1992 _______________ Αλφαβητάρι της πίστης εκδ Δόμος Αθήνα 2002

337

Γιαννοπούλου Στ (Αρχιμ) Συλλογή των Εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλη- σίας της Ελλάδος (μετά των οικείων νόμων Β Διαταγμάτων

υπουργικών εγγράφων οδηγιών κτλ) από του 1833 μέχρι σήμερον εκδ Α Καλαράκη Αθήνα 1901 Γιέφτιτς Αθ Χριστός η Χώρα των Ζώντων εκδ Ὶνδικτος Αθήνα 2007 Γλύκατζη ndash Αρβελέρ Ε Γιατί το Βυζάντιο εκδ Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2009 Γόνη Δ Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας εκδ (βrsquo)

Παρουσία Γούδα Αν Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών τ Αrsquo εκ του Εθνικού Τυπογραφείου Αθήνα 1869 Γρηγορίου Μητροπολίτου Χίου του Βυζαντίου Δύο υπομνήματα πρός τήν Μ του Χριστού Εκκλησίαν κατά της μισθοδοσίας του Ιερού Κλήρου εκδ Κ Α Δαμιανού Χίος 1866 Δάβαρη Δ Μεγάλη Κατήχησις Βιέννη 1805 Δαμαλά Ν Ορθόδοξος Κατήχησις εκδ Φιλοκαλίας Αθήνα 1877 Δαμοδού Β Θεολογία Δογματική κατά Συντομίαν ἤ τε Συνταγμάτιον Θεολογικόν

(εισαγωγή-κριτική έκδοσηndashσχόλια υπό π Γ Δ Μεταλληνού) εκδ Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου 2008

Δεληκωστοπούλου Α Επιστημολογική θεώρησις της Θεολογίας Αθήνα 1974 Δετοράκη Θ Ιστορία της Κρήτης Ηράκλειο 1990 Δημάκη Ι Η πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και

ετεροχθόνων εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1991 Δημαρά Κ Νεοελληνικός Διαφωτισμός Νεοελληνικά Μελετήματα 2 εκδ (ηʹ)

Ερμής Αθήνα 2002 ________ Ελληνικός Ρωμαντισμός εκδ Ερμής Αθήνα 2004 Διομήδους ndash Κυριακού Α Χριστιανική Κατήχησις εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως

Αθήνα 1876 ________ Δοκίμιον Εκκλησιαστικής Ιστορίας έκδ βrsquo Αθήνα 1878 ________ Εκκλησιαστική Ιστορία (από της ιδρύσεως της Εκκλησίας μέχρι των καθ᾽

ημάς χρόνων) τ Βrsquo εκδ ΧΝ Φιλαδελφέως Αθήνα 1881

338

Δόϊκου Δ Συνοπτική Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη Θεσσαλονίκη 1980 _________ Εισαγωγή (γενική) στην Παλαιά Διαθήκη εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1984 _________ Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη (ειδική εισαγωγή) εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1985 Εθνική ταυτότητα και Εθνικισμός στην νεώτερη Ελλάδα εκδ Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2003 Εκκλησία και Πολιτισμός (Πρακτικά Εrsquo Συνεδρίου Θεολογικών Σχολών Αθηνών και Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 20 ndash 22 Ιουνίου 2008) εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2010 Ὲνας νέος κόσμος γεννιέται Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού στην γερμανική επιστήμη κατά τον 19ο αι εκδ Ακρίτας 1996 Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Νέα σειρά Τμήμα Θεολογίας (τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Γρ Ζαχαρόπουλο) εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1997 Ζαμπέτα Ε Σχολείο και Θρησκεία εκδ Θεμέλιο Αθήνα 2003 Ζαννουβίου Ν Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν

Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν εκδ Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1858

________ Ἡ Ἱερά τελετή τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατά τήν Ἀποστολικήν καί Καθολικήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν εκδ Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1858 (διορθωμένον φυλλάδιον) _______ Λόγος Ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 23 Ιουνίου ἐν τῷ Ναῷ lsquoἩ Ἁγία Εἰρήνηrsquo (άνευ εκδοτικών στοιχείων ευρέθη στην βιβλιοθήκη του Αγγέλου Παπακώστα που φυλάσσεται στο Πανεπιστήμιο Κρήτης) _______ Λόγος Ἐπιτάφιος ἐκφωνηθείς κατά τό ὑπό τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τελεσθέν μνημόσυνον τῶν ἐν Κρήτῃ πεσόντων τῇ 13 Ὀκτωβρίου ἐν τῷ Ναῷ lsquoἩ Ἁγία Εἰρήνηrsquo (ἐφημ laquoἈλήθειαraquo 21 (Δευτέρα) Οκτωβρίου 1868 αριθ 744 έτος Δrsquo σσ 3 ndash 4) _______ Ιερά Ιστορία εκδ (αrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1870 _______ Ιερά Ιστορία εκδ (βrsquo) Ιω Κουβέλου και Α Τρίμη Αθήνα 1878 _______ Η Νέα Ιερά Ιστορία εκδ (γrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1886 _______ Η αναμόρφωσις του κλήρου Αθήνα (20 Μαρτίου) 1872

339

_______ Ιερά Κατήχησις εκδ (αrsquo) Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1873 _______ Ανάλεκτα εκδ Κ Αντωνιάδου Αθήνα 1876 _______ Ποικίλα εκδ Ιω Κουβέλου και Αναστ Τρίμη 15 Ιουνίου 1878 _______ Η Ρωσία και το Βουλγαρικό ζήτημα εκδ Ιω Κούβελου και Α Τρίμη

Αθήνα 1878 _______ Ἑρμηνεία εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν εκδ (βrsquo) Ιω Κουβέλου ndash Α Τρίμη

Αθήνα 1879 Ζηζιούλα Ι (Μητροπολίτου Περγάμου) Ἡ ἑνότης τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ Θείᾳ

Εὐχαριστίᾳ καί τῷ Ἐπισκόπῳ κατά τούς τρείς πρώτους αἰώνας εκδ Γρηγόρη Αθήνα 1990

__________ Ελληνισμός και Χριστιανισμός η συνάντηση των δύο κόσμων εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2003 Η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισμού εκδ Ιδρύματος Γουλανδρή ndash Χορν τ Βrsquo Αθήνα 1999 Θεοδώρου Α Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος 1977 __________ Βασική Δογματική Διδασκαλία ndash Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά

εκδ (γrsquo) Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2006

Θεοφίλου (επισκόπου Καμπανίας) Ταμείον Ορθοδοξίας τ Αrsquo εκδ (εrsquo) Μισαηλίδου Κωνσταντινούπολη 1859 Θύμη Κ Ευγένιος Βούλγαρης (1716 ndash 1806) παρακαταθήκες εκκλησιαστικού

ήθους λόγος Πανηγηρικός εις τον άγιον Ανδρέαν τον Πρωτόκλητον Οικουμενικόν Πατριαρχείον Φανάριον 30 Νοεμβρίου 1759 (250 χρόνια από την εκφώνησή του) εκδ Σαΐτη Κέρκυρα 2009

ΙΑ Κατήχησις ή Ορθόδοξη διδασκαλία της Ανατολικής Εκκλησίας έκδ ζrsquo Αθήνα 1845 Ιεροδρόμιον (Χρονικόν της ιστορικής επισκέψεως της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου Αrsquo εις Ελασσώνα 18 ndash 21 Σεπτεμβρίου 2009 εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Ελλασσώνος Ιστορία της Ορθοδοξίας τ Αrsquo εκδ Road 2009 Ιστορία της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων 1828 ndash 1962 ΣΣΕ εκ του Στρατιωτικού Τυπογραφείου Αθήνα 1962

340

Ιωαννίδη Φ Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής Εμπειρίας (Θεολογία-Γραμματεία- Πνευματικότητα) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 Καλαϊτζή Χρ (Μητροπολίτου Μύρων) Γεγονότα επί της εποχής των δύο

πατριαρχιών Ιωακείμ του Γrsquo (Τριακονταετής Περίοδος 1880 ndash 1912) εκδ Μητρόπολεως Μύρων 3 2005

Καλαντζάκη Στ Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1996 Καλλινίκου Κ Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία απ αρχής μέχρι 1930 εκδ

χριστιανικού βιβλίου Αθήνα 1958 Καραβιδόπουλου Ι Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1997 ________ Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2007 Καραγιώργου Β Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας κατά τη

περίοδο της Επαναστάσεως (1821) εκδ Διήγησης Αθήνα 1998 Καρακόλη Χρ Θέματα ερμηνείας καί θεολογίας της Καινής Διαθήκης εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 Καρολίδου Π Η Ευρώπη κατά τον 19ον αιώνα εκδ Συλλόγου προς διάδοσιν

ωφελίμων βιβλίων Αθήνα 1900 Κιτρομηλίδη Π Νεοελληνικός Διαφωτισμός εκδ Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1996 Κογκούλη Ι Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική εκδ (αrsquo) Κυριακίδη

Θεσσαλονίκη 1996 ________ Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2000 ________ Εισαγωγή στην Παιδαγωγική εκδ (εrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2003 ________ Διδακτική των Θρησκευτικών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2005 Κογκούλη Ι Οικονόμου Χρ και Σκαλτσή Π Θεία Λατρεία και Παιδεία 1 Η Θεία

Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου εκδ ΟΑΧ laquoΛυδίαraquo Θεσσαλονίκη 1995

Κολιάτσου Σ Βραχεία τινά περί τῆς παρούσης καταστάσεως τῆς ἐν Ἑλλάδι

Ἐκκλησίας τύποις Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1876

341

Κολιοπούλου Ι Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789 ndash 1945 (από την Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο) εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 1987 Κονιδάρη Γ Ἡ Ἑλληνική Ἐκκλησία ὡς πολιτιστική δύναμις ἐν τῇ ἱστορίᾳ τῆς

χερσονήσου του Αἴμου Αθήνα 1948 ________ Η άρσις του βουλγαρικού σχίσματος 1930 ndash 35 και 1945 Θεσσαλονίκη 1950 ________ Η Καθολική Ορθοδοξία του Ελληνισμού και η άρσις του Βουλγαρικού

Σχίσματος Θεσσαλονίκη 1950 ________ Νέαι έρευναι προς λύσιν των προβλημάτων των πηγών του εκκλησιαστικού πολιτεύματος του αρχικού Χριστιανισμού (35 ndash 156 μ Χ) τ Αrsquo Αθήνα 1956 ________ Περί της φερομένης διαφοράς μορφών εν τω πολιτεύματι του αρχικού Χριστιανισμού (34 ndash 156 μ Χ) εκδ βrsquo Αθήνα 1959 ________ Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Αθήνα 1969 ________ Σταθμοί Ἐκκλησιαστικῆς Πολιτικῆς ἐν Ἑλλάδι ἀπό τοῦ Καποδιστρίου μέχρι σήμερον (μία βραχεῖα ἐπισκόπησις-Ἱστορία καί δεοντολογία Νοέμβριος 1966ndashΑναθεώρηση Οκτώβριος 1969-Ιούνιος 1970) ________ Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος τ Βrsquo έκδ βrsquo Αθήνα 1970 Κονόρτα Π Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο (17οςndashαρχές

20ού αιώνα) εκδ Αλεξάνδρεια Αθήνα 1998 Κοντογόνη Κ Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως

Αθήνα 1844 __________ Εἰσαγωγή εἰς τήν Ἁγίαν Γραφήν καί στοιχεῖα ἑρμηνευτικῆς Ἀθήνα 1859 __________ Ἐκκλησιαστική Ἱστορία ἀπό Χριστοῦ γεννήσεως μέχρι τῶν καθ᾽ ἡμᾶς χρόνων ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τῶν ἀδελφῶν Περρῆ Ἀθήνα 1876 Κοραή Α Προλεγόμενα εἰς τά Πολιτικά τοῦ Ἀριστοτέλους Παρίσι 1821 Κούκου Ε Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την άλωση έκδ βrsquo Αθήνα

ndash Κομοτηνή 1988 Κούκουρα Δ Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας (πανεπιστημιακές παραδόσεις) Θεσσαλονίκη 2000

342

Κριτοβουλίδου Κ Ἀπομνημονεύματα τοῦ περί Αὐτονομίας τῆς Ἑλλάδος πολέμου τῶν Κρητῶν εκ του τυπογραφείου Αθηνάς Αθήνα 1859 Κωνσταντινίδη Εμ Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική

(επί τη 200τηρίδι από της γεννήσεώς του 1776 ndash 1976) Αθήνα 1996 ________ Η ανακήρυξις του Αυτοκεφάλου της εν Ελλάδι Εκκλησίας (1850) και η θέσις των Μητροπόλεων των lsquorsquoΝέων Χωρώνrsquorsquo (1928) Ὲρευναι περί την Ιστορίαν της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος 3 Αθήνα 1996 Κωνσταντίνου Μ Ρήμα Κυρίου κραταιόν εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1998 Κωσταρίδου Ε (Αρχιμ) Η Σύγχρονος Ελληνική Εκκλησία (και υπηρεσίαι της

Εκκλησίας προς το έθνος κατά την λήξασαν εκατονταετηρίδα 1821 ndash 1921) εκδ laquoΦοίνικοςraquo Αθήνα 1921 Λασκάρεως Α (Αρχιμ) Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης τ Αrsquo εκδ (αrsquo) Κορομηλά και Π Πασπάλλη Κωνσταντινούπολη 1863 Λάσκαρη Μ Θ Το Ανατολικόν ζήτημα (1800-1923) τ Αrsquo Θεσσαλονίκη 1978 Λέκκα Π Η εθνικιστική ιδεολογία (πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική Κοινωνιολογία) εκδ Κατάρτι Αθήνα 1996 Λεσίου Χ Ορθοδόξου Εκκλησιαστικής Ιστορίας Εγχειρίδιον (προωρισμένον διά

τάς προγυμνασιακάς τάξεις ομογενών Αρρεναγωγίων και Παρθεναγωγίων) εκδ Σφυρά Κωνσταντινούπολη 1895

Μαθά Ζ Κατάλογος ιστορικός των πρώτων επισκόπων και των εφεξής Πατριαρχών της εν Κωνλει Αγίας και Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Αθήνα 1884 Μαμαλάκη Ι Ο Αγώνας του 1866 ndash 1869 για την ένωση της Κρήτης ΙΙ ndash Περίοδος του Μουσταφά Πασά εκδ Κορν και Ευστρ Θεοδωρίδου Θεσσαλονίκη 1947 ________ Το ζήτημα της αποστολής του Δ Μαυροκορδάτου ως Κυβερνήτου της Κρήτης το 1867 (από τα παρασκήνια του αγώνα του 1866 ndash 1869) εκδ Α Γ Καλοκαιρινός Ηράκλειο Κρήτης 1949 Μάμουκα Α Τά κατά τήν ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος ἤτοι συλλογή τῶν περί ἀναγεννωμένην Ἑλλάδα συνταχθέντων Πολιτευμάτων Νομων καί ἄλλων ἐπισήμων Πράξεων ἀπό τοῦ 1821 μέχρι τέλους τοῦ 1832 ἐν Πειραιεί τυπ Ηλ Χριστοφίδου 1839-1852

343

Μαντζαρίδη Γ Εισαγωγή στην Ηθική (η Ηθική στην κρίση του παρόντος και την πρόκληση του μέλλοντος) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1995 ________ Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 ________ Χριστιανική Ηθική ΙΙ εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2003 Μαρτζέλου Γ Γένεση και Πηγές του Ὸρου της Χαλκηδόνας Συμβολή στην

ιστορικοδογματική διερεύνηση του Ὸρου της Δrsquo Οικουμενικής Συνόδου εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986

________ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγα Βασίλειον Συμβολή εις την _

ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993

________ Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Αrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 ________ Η Χριστολογία του Βασιλείου Σελευκείας και η οικουμενική σημασία της εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 ________ Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Βrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2000 ________ Ορθοδοξία και Οικουμενικοί Διάλογοι εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2008 ________ Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός μελετήματα δογματικής θεολογίας Βrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 Ματάλα Π Ὲθνος και Ορθοδοξία (Οι περιπέτειες μίας σχέσης από το laquoΕλλαδικόraquo

στο Βουλγαρικό σχίσμα) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2002 Ματσαγγούρα Η Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας Η Σχολική Τάξη χώρος ndash ομάδα ndash πειθαρχία ndash μέθοδος εκδ Γρηγόρη Αθήνα 2005 Ματσούκα Ν Ο Προτεσταντισμός Θεσσαλονίκη 1978 ________ Οικουμενική Κίνηση (ιστορία ndash θεολογία) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1996 ________ Δογματική και Συμβολική Θεολογία Αrsquo (Εισαγωγή στην θεολογική γνωσιολογία) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2000 ________ Ο Θαμπός καθρέπτης πεζά ndash ποιήματα Θεσσαλονίκη 2000

344

________ Δογματική και Συμβολική Θεολογία Βrsquo εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2003 Μαυροκορδάτου Γ Περί της Εκκλησίας της Ελλάδος (φυλλάδιον τρίτον) εκδ Λ

Δ Βιλάρα καί Β Διούμη Αθήνα 1852 ________ Επιστολιμαία Διατριβή Γ Α Μαυροκορδάτου προς Φαρμακίδην εκδ Λ Δ

Βιλαρά και Β Λιούμη Αθήνα 1853 ________ Ἡ φωνή ἑνός μόνου Ἕλληνος ὑποστηριχθεῖσα ἀπό τάς φωνάς δύο ἄλλων εκδ Αθηνά Αθήνα 1854 ________ Η Θεοτείχιστος Εκκλησία Αθήνα 1854 ________ Διαφώτισις των Εκκλησιαστικών Νόμων εκδ Χ Ν Φιλαδελφέως Αθήνα 1854 ________ Φαρμακίδου τα διπλά εκδ Αθηνά Αθήνα 1855 ________ Περί του ιερού μυστηρίου του γάμου εκδ Φ Λούη Αθήνα 1857 ________ Και αύθις περί της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας (άνευ λοιπών βιβλιογραφικών στοιχείων) Μαυρόπουλου Δ Πατριαρχικαί Σελίδες το Οικουμενικόν Πατριαρχείον από το

1878 έως το 1949 Αθήνα 1966 Μελετίου επισκόπου Αθηνών Εκκλησιαστική ιστορία τ Αrsquo Βιέννη 1873 Μεταλληνού Γ Το ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγ Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ιθrsquo αι Αθήνα 1977 ________ Παράδοση και Αλλοτρίωση (τομές στην πνευματική πορεία του νεώτερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο) εκδ Δόμος Αθήνα 1986 _______ Τουρκοκρατία-οι Ὲλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκδ Ακρίτας

Αθήνα 1988 _______ Ελλαδικού Αυτοκεφάλου Παραλειπόμενα Αθήνα 1889 _______ Ελληνισμός μετέωρος η Ρωμαιϊκη ιδέα και το όραμα της Ευρώπης εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 1992 _______ Ελληνισμός μαχόμενος εκδ Τήνος Αθήνα 1995

345

Μηνιάτη Φ Βουλγάρων ἐνέργειαι πρός κατάλυσιν τοῦ κράτους τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας καί καταστροφήν τῆς ἑλληνικῆς ἐθνότητος ἐν τε τῇ Ἀνατολικῇ Ρωμυλίᾳ καί Βουλγαρίᾳ Κωνσταντινούπολη 1906

Μηνωΐδου Μ Φαρμακίδου Αντίδοτον Αθήνα 1852 Μογέ Ξ Η εν Χάλκη Ελληνεμπορική Σχολή εκδ Βουτυρά Κωνσταντινούπολη 1875 Μπαλάνου Δ Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων Αθήνα 1932 ________ Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784 ndash 1860) Αθήνα 1933 Μοσχάκη Ι Χριστιανική Κατήχησις εκδ Παρνασσός Αθήνα 1886 Μοσχόπουλου Ι Ν Πανσλαβισμός και Ελληνισμός Αrsquo και Βrsquo Αθήνα 1978 Μπαστιά Κ Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ή Ορθοδοξία και Δυτικόπληκτοι εκδ Αστήρ Αθήνα 1958 Μπέτσα Ι Θεσμικές και Λειτουργικές οψεις της Εκπαίδευσης των Ελληνορθοδόξων Κοινοτήτων στο Οθωμανικό Κράτος από την έναρξη των Μετταρυθμίσεων των Τανζιμάτ έως την Επανάσταση των Νεοτούρκων Θεσσαλονίκη 2003 Μπούμη Π Κανονικόν Δίκαιον εκδ Σ Αθανασόπουλου ndash Σ Παπαδάμη

Αθήνα 1991 Μπούσουλα Ν Ιστορία της Εκκλησίας των Αθηνών (από της ιδρύσεώς της μέχρι

σήμερον) εκδ Διεθνές βιβλιοπωλείον Χαραλ Κορνάρου Αθήνα 1948 Νανάκη Α laquoἩ χηρεία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου καί ἡ ἐκλογή τοῦ Μελετίου Μεταξάκη (1918 ndash 1922)raquo Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης παραρτ Αρ 5 τ Α Θεσσαλονίκη 1991 ________ Το Επισκοπικό Ζήτημα 1880 ndash 1882 και η Εκκλησία της Κρήτης εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1992 ________ Το Μητροπολιτικό ζήτημα και η εκκλησιαστική οργάνωση της Κρήτης 1897-1900 εκδ Επέκταση Κατερίνη 1995 ________ Εκκλησιαστικά Κρήτης 19ος ndash 20ος αιώνας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1997 ________ Οι Γενικοί Κανονισμοί του Οικουμενικού Πατριαρχείου 1862 (σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα) Θεσσαλονίκη 2003 ndash 2004

346

________ Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά Βrsquo εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2004 ________ Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική εκδ (βrsquo) Βάνια Θεσσαλονίκη 2007 ________ Η Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκδ Βάνια Θεσσαλονίκη 2008 Νικολαΐδη Α Εξηγήσεις και παρεξηγήσεις στο χώρο της Θεολογίας (Συμβολική

με στοιχεία Απολογητικής) έκδ βrsquo Αθήνα 1992 Νυσταζοπούλου Μ Οι Βαλκανικοί λαοί (από την τουρκική κατάκτηση στην

εθνική αποκατάσταση 14ος ndash 19ος αι) εκδ (βrsquo) Βάνια Θεσσαλονίκη 2000 Ξενουδάκη Γ Λόγοι ἐκφωνηθέντες ἐν τῇ Βουλῇ τῶν Ἑλλήνων καί εἰς τήν Κρήτην ἀφορῶντες Αθήνα 1877 Οικονόμου Κ Απάντησις εἰς τήν Αὐτοσχέδιον διατριβήν περί τῆς ἀρχῆς καί

τῆς ἐξουσίας τῶν Πατριαρχῶν καί περί τῆς σχέσεως τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς πρός τήν Πολιτικήν Ἐξουσίαν ὑπό ΧΧΧraquo ________ Κατήχησις ἤ ὀρθόδοξος διδασκαλία τῆς χριστιανικῆς πίστεως εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας του Ιωάννου Σνείρερ Εν Βιέννη της Αυστρίας 1820 ________ Περί τῶν τριῶν ἱερατικῶν τῆς Ἐκκλησίας βαθμῶν ἐπιστολιμαία διατριβή ἐν ᾗ καί περί τῆς γνησιότητος τῶν ἀποστολικῶν κανόνων εκδ Κ Τόμπρα και Κ Ιωαννίδου Ναύπλιο 1835 _______ Επίκρισις εις την περί νεοελληνικής Εκκλησίας σύντομον απάντησιν του σοφολογιωτάτου διδασκάλου κυρίου Νεοφύτου Βάμβα εκδ Κ Ράλλη Αθήνα 1839 ________ Περί τῶν Οrsquo ἑρμηνευτῶν τῆς παλαιᾶς θείας Γραφῆς βιβλία τέσσαρα Αθήνα 1844 ndash 1849 ________ Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα τ Αrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1862 ________ Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Βrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1864 ________ Τα σωζόμενα Εκκλησιαστικά συγγράμματα τ Γrsquo εκδ Φ Καραμπίνου Αθήνα 1866 Ορθοδοξία ndash Ελληνισμός πορεία στην Τρίτη χιλιετία τ Βrsquo εκδ Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου Ὰγιον Ὸρος 1996

347

Πανταζή Δ Ιερά Ιστορία κατ᾽ επιτομήν έκδ ζʹ εκ του τυπογραφείου Σ Αθ Μαυρομάτη Αθήνα 1868 Πανώτη Α Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας ιστορική θεώρηση της

Εκκλησίας της Ελλάδος τ Αrsquo εκδ Αθ Σταμούλη Αθήνα 2008 ________ Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως θυγατρός του Οικουμενικού Πατριαρχείου τ Βrsquo εκδ Επτάλοφος Αθήνα 2009 Παπά Α Μαθητοκεντρική διδασκαλία εκδ (βʹ) Βιβλία για Ὸλους Αθήνα 1990 Παπαδάκη Λ Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας στην Ελλάδα του 19

αιώνα εκδ Δωδώνη Αθήνα ndash Γιάννινα 1992 Παπαδόπουλου Χρ Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής επί τη

εβδομηκονταετηρίδι αυτής Αθήνα 1919 ________ Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος τ Αrsquo εκδ Π Πετράκου Αθήνα 1920 ________ Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και η μεγάλη επανάσταση του 1821 Αθήνα 1950 ________ Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τη 1900 επετείω της δρύσεως αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου 50 ndash 1951 έκδ βrsquo Αθήνα 1951 ________ Η Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία (γενική ιστορική επισκόπησις) εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 1954 Παπασλιώτου Γ Βίος ΔΓ Παππανικολῆ ἐκ ψαρρῶν έκδ Ν Βαρβαρέσου Ψαρριανού Ερμούπολη 1865 Παπαστάθη Χ Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου τεύχος Αrsquo εκδ (βrsquo) Σακκουλά

Αθήνα ndash Θεσσαλονίκη 1994 ________ Εκκλησιαστικό Δίκαιο τεύχος Αrsquo εκδ Σακκουλά Αθήνα ndash Θεσσαλονίκη 2003 Παρθενίου (Αρχιμ) Τελευταίαι ημέραι του Βουλγαρικού Σχίσματος Αλεξάνδρεια 1958 Παρίτση Κ Επίτομος Ορθόδοξος Χριαστιανική Κατήχησις εκδ Πατριαρχικού τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1890 Πασαδαίου Α Η εν Χάλκη Μονή Παναγίας Καμαριωτίσσης Αθήνα 1971 Πεπονάκη Μ Εξισλαμισμοί και επαναχριστριανισμοί στην Κρήτη (1645 ndash 1899) Νέα Χριστιανική Κρήτη (Παράρτημα αρ 2) Ρέθυμνο 1997

348

Πέτρου Ι Εκκλησία και πολιτική στην Ελλάδα (1750 ndash 1909) σειρά Εκκλησία ndash Κοινωνία-Οικουμένη 3 εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1992

Πίστις δι᾽ ἀγάπης ἐνεργουμένη (Χαριστήριος Τόμος Σεβ Αρχιεπισκόπου Κρήτης κκ Τιμοθέου) εκδ Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Ηράκλειο 2001 Πλάτωνος (Μητροπολίτου Μόσχας) Ορθόδοξος διδασκαλία ήτοι Χριστιανική συνοπτική θεολογία εκδ Κ Ροδέ Κωνσταντινούπολη 1835 Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα lsquoΟ επουράνιος Πατήρrsquo (10 ndash 13 Νοεμβρίου 1992) Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1992 Πρακτικά ΙΗrsquo Θεολογικού Συνεδρίου (Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης) με θέμα lsquoΟ άγιος Γρηγόριος Νύσσηςrsquo Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1998 Ρομπότη Π Χριστιανική Ηθική εκ του τυπογραφείου Ερμού Αθήνα 1873 Ρωμανίδου Ι Ρωμαίοι ή Ρωμηοί Πατέρες της Εκκλησίας τ Ιrsquo Θεσσαλονίκη 1984 ________ Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας τ Αrsquo εκδ (δrsquo) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1999 ________ Ρωμηοσύνη - Ρωμανία ndash Ρούμελη εκδ (γrsquo) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 ________ Πατερική Θεολογία εκδ Παρακαταθήκη Θεσσαλονίκη 2004 ________ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ (γrsquo) Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2010 Σαθά Κ Νεοελληνική φιλολογία Αθήνα 1868 Σακελλαρόπουλου Μ (Αρχιμ) Εκκλησιαστικόν Δίκαιον Αθήνα 1898 Σιβίνη Κ Υπόμνημα αυτοσχέδιον περί του αιδεσιμωτάτου πρεσβυτέρου και Οικονόμου Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων Τεργέστη 1857 Σιμοπούλου Θ (Αρχιμ) Μάρτυρες και Αγωνισταί Ιεράρχαι της ελληνικής εθνεγερσίας 1821 ndash 1829 εκδ Δ Θεοφιλοπούλου Αθήνα 1971 Σκαλτσή Π Τα διακονικά παραγγέλματα και η στάση των πιστών στην Θεία

Λειτουργία εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1994 ________ Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ εκδΠουρναρά Θεσσαλονίκη2006 Σκοπετέα Ὲλ Το laquoπρότυπο Βασίλειοraquo και η Μεγάλη Ιδέα όψεις του εθνικού

προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) Αθήνα 1988

349

Σπανούδη Κ Ιστορικαί Σελίδες Ιωακείμ ο Γrsquo τύποις αδελφών Γεράρδου Κωνσταντινούπολη 1902

Σταματόπουλου Δ Μεταρρύθμιση και Εκκοσμίκευση (Προς μία ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ον αιώνα) εκδ Αλεξάνδρεια Αθήνα 2003 Σταμούλη Χρ Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη Θεολογία εκδ Ὶνδικτος Αθήνα

2008 Σταυρίδη Β Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι 1860 ndash σήμερον Ιστορία και κείμενα εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2004 ________ Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης 2 τόμοι εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1988 2001 ________ Η Ιερά Μητρόπολις Πριγκηποννήσων 2 τόμοι εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2003 2007 Στεφανίδου Β Εκκλησιαστική Ιστορία από αρχής μέχρι σήμερον εκδ Αστήρ Αθήνα 1948 Στούρζα Α Εγχειρίδιον του Ορθοδόξου Χριστιανού εκδ Πατριαρχικού τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1858 Στράγκα Θ (Αρχιμ) Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών 1817 ndash

1967 Αθήνα 1969 Στρουμπουλή Δ ndash Μ Τό μεταθετόν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ Αθήνα 1957 Ταρνανίδη Ι Ιστορία των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών Α Ιστορία της

Βουλγαρικής Εκκλησίας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1996 ________ Ιστορία της Σερβικής Εκκλησίας εκδ (βrsquo) Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1998 Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (προβλήματα μεταφραστικά φιλολογικά ιστορικά ερμηνευτικά θεολογικά) Εισηγήσεις Ζrsquo συνάξεως ορθοδόξων βιβλικών θεολόγων Βουκουρέστι 25 ndash 30 Σεπτεμβρίου 1993 εκδ Ὰρτος Ζωής Αθήνα 1996 Το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων Αθήνα 2009 Τζωρτζάτου Β (Μητροπολίτου Κίτρους) Η Καταστατική Νομοθεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος από της συστάσεως του Ελληνικού Βασιλείου Αθήνα 1967 Τρακατέλλη Δ (διακόνου νυν αρχιεπισκόπου Αμερικής) Η Θεολογία μας χθές και σήμερον Αθήνα 1962

350

Τρεμπέλα Π Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας τ Βrsquo Αθήνα 1959 Τρωϊανού Σπ και Δημακοπούλου Χ Εκκλησία και Πολιτεία Οι σχέσεις τους κατά τον 19ον αιώνα (1833 ndash 1852) Αθήνα 1999 Τσάκωνα Δ Εισαγωγή εις τον νέον Ελληνισμόν (Κοινωνιολογία της πολιτικής και πνευματικής ζωής) έκδ γrsquo Αθήνα 1973 Τσαούση Δ Γ (επ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 Τσελεγγίδη Δ Δυτική Θεολογία και Πνευματικότητα (σημειώσεις από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις) εκδ Υπηρεσίας δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη ________ Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης κατά τον Ὰνσελμο Καντερβουρίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1995 ________ Η σωτηριολογία του Λουθήρου (συμβολή στη μελέτη της Θεολογίας του Λουθήρου από ορθόδοξη άποψη) εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2002 Τσουκαλά Κ Η εξουσία ως λαός και ως έθνος (περιπέτειες σημασιών) εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1999 Τωμαδάκη Ν Σύντομη Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης Αθήνα 1965 ________ Ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης επό Τουρκοκρατίας (1645 ndash 1898) Τόμος Αrsquo εκδ Μυρτίδη Αθήνα 1974 Υφαντή Π Βικεντίου Δαμοδού lsquoΚατά Λατίνωνrsquo Προλεγόμενα (Tesi di Licenza) ΑθήναBari 1991 ________ Μέγα Σπήλαιο Ιστορία εθνική και πνευματική μαρτυρία εκδ ΙΜ Αιγιαλείας και Καλαβρύτων Αθήνα 1999 2002 (Βραβείο Τάξεως Γραμμάτων και Τεχνών της Ακαδημίας Αθηνών) Φανάρι ndash 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 Φανουργάκη Β Εισαγωγή στην Θεολογία εκδ Υπηρεσίας Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 1991 Φαρμακίδου Θεοκλήτου Απολογία εκδ Αγγελίδου Αθήνα 1840 ________ Συνοδικός Τόμος ή περί Αληθείας Αθήνα 1852 Φειδά Βλ Εκκλησιαστική Ιστορία Αrsquo έκδ γrsquo Αθήνα 2002

351

Φίλια Γ Ό τρόπος αναγνώσεως των ευχών στη λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Γρηγόρη Αθήνα 1996 Φούντα Ι (Αρχιμ νυν Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως) Παλαιά Διαθήκη Μάνδρα Αττικής 1991 ________ Σύγκρουση Ορθοδόξου Πατερικής Θεολογίας και Αυγουστινείου Φραγκολατινικής Παραδόσεως εκδ Ιεράς Μητρόπολης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως Μεγαλόπολη 2007 Φουντούλη Ι Λειτουργική Αrsquo Εισαγωγή στην Θεία Λατρεία Θεσσαλονίκη 1995 ________ Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Βʹ εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας 2006 ________ Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Δʹ εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας Αθήνα 1994 ________ Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας τ Εʹ εκδ Αποστολικής Διακονίας _ της Εκκλησίας της Ελλάδας 2003 Φράγκου Κ Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη ndash Αθήνα 1997 Χαμουδοπούλου Μ Οἱ ἐν τῇ Ἀνατολῇ μισσιονάριοι τοῦ Προτεσταντισμοῦ εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1882 Χασάπη Κ Προσδιορισμός του χρόνου της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού (9 Απριλίου 30 μΧ) 1971 Χασιώτη Ι Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και Εύρωπαϊκής πρόκλησης (Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2001 Χατζημιχάλη Ν (Ἀρχιμ) Αἱ περί ἰδιοκτησίας άπόψεις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνας Θεσσαλονίκη 1972 Χιόνη Θ Τό ἐθνικόν φρόνημα ἐν τῷ Χριστιανισμῷ εκδ Ε Χρυσογέλου Οδησσός 1912 Χρηστάκη Ι ndash Πατεράκη Γ Η Κρήτη και η Ιστορία της εκδ Καλέντης Αθήνα 1995 Χριστοδούλου Α (Αρχιμ) Δοκίμιον Εκκλησιαστικού Δικαίου εκδ Πατριαρχικού Τυπογραφείου Κωνσταντινούπολη 1896

352

Χριστοπούλου Δ (Αρχιμ) Συλλογή των σπουδαιοτέρων εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος μετά των οικείων νόμων β διαταγμάτων υπουργικών εγγράφων οδηγιών κτλ εκδ Α Καναριώτου Αθήνα 1877

Χρυσάνθου (Αρχιεπισκόπου Αθηνών) Εκκλησία και Πολιτισμός ἐν τῇ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολῇ (ὁμιλία λεχθεῖσα κατά τήν δεξίωσιν αὐτοῦ ὡς τακτικοῦ μέλους τῆς Ἀκαδημίας ἐν τῇ συνεδρίᾳ τῆς 10ης Φεβρουαρίου 1940) ἀνάτυπον ἐκ τῶν πρακτικῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ΙΕrsquo 1940 Χωματά Δ (Μητροπολίτου Σεβαστείας) Η Πατριαρχική και Συνοδική Πράξις του 1828 παρακωλυομένη τοις όροις εκδ Φωτομέθεξις Θεσσαλονίκη 2006 Ψιλάκη Β Ιστορία της Κρήτης (από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι των καθ᾽

ημάς χρόνων) τ Δrsquo εκδ Αρκάδι Αθήνα 1909 Β Ξένοι τίτλοι

Castellan G Ιστορία των Βαλκανίων 14ος ndash 20ος αι μφρ Β Αλιφέρη Γκοβόστης

εκδοτική ΑΒΕΕ Αθήνα Chrestou P Greek Orthodox Patrology (An introduction to the Study of the Church

Fathers) Orthodox Research Institute Rollinsford New Hampshire 2005 Clogg R Συνοπτική ιστορία της Ελλάδος 1770 ndash 2000 εκδ (βrsquo) Κάτοπτρο Αθήνα 2003 Concile Oecumeacutenique Vatical II Constitutions Deacutecrets Deacuteclaration Messages ecircd centurion Paris 1967 Couturier H Η Κρήτη η θέσις αυτής εξ απόψεως του Διεθνούς Δικαίου μφρ

Αρχιμ Τ Βενέρης εκδ Η ΙΔΗ Ηράκλειο 1911 Dakin D Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770 ndash 1923 μφρ A Ξανθόπουλος εκδ

Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 1984 G Florovsky Οι Ανατολικοί Πατέρες του τετάρτου αιώνα μφρ Π Πάλλης εκδ

Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2006 Frazee C Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία 1821 ndash 1852 μφρ Ι

Ροηλίδης εκδ Δόμος Αθήνα 1987 Hall A C Learning Theology with the Church Fathers InterVarsity Press

Illinois USA 2002 Hobsbawm Ε Ὲθνη και Εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα πρόγραμμα

μύθος πραγματικότητα μφρ Χρυσ Νάντρις εκδ Καρδαμίτσα Αθήνα 1994

353

Kinnamon M and Cope E B (ed) The Ecumenical Movement An Anthology of Key Texts and Voices WCC publications Geneva 1997

Lutheran ndash Orthodox Dialogue (Agreed Statements 1985 ndash 1989) (ed) Lutheran Word Federation Geneva 1992 Romanides J An Outline of Orthodox Patristic Dogmatics Orthodox Research Institute Rollinsford New Hampshire 2004 Rivera - Pagaacuten Luis N (ed) lsquorsquoGod ın your gracehellipOfficial Report of the Ninth Assembly of the World Council of Churchesrsquorsquo WCC publications Gevena 2007 Runciman S The Great Church in Captivity Cambridge University Press 1968 Smith D Α Theories of Nationalism London 1971 _______Εθνική Ταυτότητα μφρ Ε Πέππα εκδ Οδυσσέας Αθήνα 2000 Staniloae D Ο Θεός ο κόσμος και ο άνθρωπος μφρ Κ Coman ndash Γ Παπαευθυμίου

εκδ Αρμός Αθήνα 1990 Theodorou E The Church of Creece (ed) Apolstoliki Diakonia Publishing House

Athens 1959 Woolf St Ο εθνικισμός στην Ευρώπη μρφ Ε Γαζή εκδ Θεμέλιο Αθήνα 1999 3 Αρθρα Αγγελόπουλου Α laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Εκκλησία της Ελλάδος

κατά την φαναριώτικη περίοδο 1599-1999raquo Φανάρι ndash 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 283ndash304

Αγουρίδου Σ laquoΤα ελατήρια της εκκλησιαστικής πολιτικής του Θεοκλήτου Φαρμακίδηraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 22ndash29 Αλλαμανή Ὲ laquoὉ Ἀγώνα στήν Κρήτηraquo Ἱστορία του Ἑλληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo εκδοτική Αθηνών 1975 σ 511ndash512 Αρβανίτη Χρ laquoΚοινωνική ηθική και κοινωνική διδασκαλία στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Από την πατερική περίοδο στον Θωμά Ακινάτηraquo Κληρονομία τ 36 τεύχη Αrsquo ndash Βrsquo Θεσσαλονίκη Ιούνιος Δεκέμβριος 2004 σ 99ndash117 Ατέση Β (Μητροπολίτου πρ Λήμνου) laquoΕθνομάρτυρες Αρχιερείς της Εκκλησίας της Ελλάδος από του 1821 ndash 1869raquo Θεολογία τ ΜΒrsquo 1971 σ 1ndash29

354

Αυγητίδη Κ laquoΟι ρωσοτουρικοί πόλεμοι και η επίδρασή τους στον αγώνα ανεξαρτησίας του λαού μαςraquo στην ένθετη έκδοση laquo7 μέρες μαζίraquo της εφημερίδας laquoΡιζοσπάστηςraquo της 10 Απριλίου 2005 Βασιλειάδη Π laquoΟἱ προοπτικές τῆς Ἑλλαδικῆς θεολογίαςraquo Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας (πανεπιστημιακές παραδόσεις καθ Δήμητρας Κούκουρα) Θεσσαλονίκη 2000 σ 82ndash94 ________ laquoΟι προοπτικές του Διαλόγου μεταξύ της Ορθοδόξου και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίαςraquo Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος εκδ Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος Αθήνα 2005 σ 196ndash204 Βαταβάλη Π laquoΠερί του Αρχιεπισκόπου Αλβανίαςraquo 16 Νοεμβρίου 2001 στην

εφημερίδα lsquoΠρωϊνός Λόγοςrsquo Βέη Ν laquoΣημειώματα περί της Μονής της Θεοτόκου Χάλκηςraquo Θρακικά 1 (1928) σ 365ndash373 Βερέμη Θ laquoΚράτος καί Ἔθνος στήν Ἑλλάδα 1821-1921raquo Τσαούση Δ (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 59ndash67 Γιανναρά Χρ laquoΘρησκεία και Ελληνικότηταraquo Τσαούση Δ Γ (επ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 243ndash248 ______ laquoΟρθοδοξία και Δύσηraquo Η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισμού εκδ Ιδρύματος Γουλανδρή ndash Χορν τ Βrsquo Αθήνα 1999 σ 359-381 ______ laquoΟ εθνοφυλετικός πειρασμόςraquo εφημερίδα laquoΚαθημερινήraquo 24 Μαρτίου 2001 Δαφνή Γρ laquoἩ στάση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἀπέναντι στήν Κρητική Ἐπανάσταση καί ἡ κατάσταση τῆς χώρας ὥς τό 1869raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 277ndash289 ______ laquoἩ πολιτική κατάσταση τῆς χώρας κατά τό 1865 καί τό 1866raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 237ndash253 ______ laquoἩ κοινοβουλευτική ζωή τῆς χώρας ἀπό τό 1872 ὡς τό 1881raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 290ndash298 Δεσποτόπουλου Α laquoΠαράγοντες διάρκεια φάσεις και ιδιομορφία της ελληνικής επαναστάσεωςraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΒrsquo εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 σ 8ndash70

______ laquoΟἱ ἐνέργειες τοῦ Καποδίστρια στό διπλωματικό πεδίο καί οἱ ἐξελίξεις τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος ἀπό τόν Σεπτέμβριο ὡς τόν Δεκέμβριοraquo Ιστορία του Ὲλληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 σ 495ndash506

355

Δετοράκη Θ με τίτλο laquoΗ Τουρκοκρατία στην Κρήτη 1668-1898raquo Κρήτη Ιστορία και Πολιτισμός τ Βrsquo έκδ Σύνδεσμος τοπικών ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης Κρήτη 1988 σ 365ndash436 Δημαρά Α laquoΕκπαίδευσηraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 484ndash491 ________ laquoἩ ἐκπαίδευση φορέας διαμόρφωσης καί ἐγχάραξης τῆς ἑλληνικότηταςraquo Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 235ndash241 Δημακοπούλου Χ laquoΝεώτερα στοιχεία περί της ανακηρύξεως της Ελληνικής Εκκλησίας ως αυτοκεφάλου κατά το 1833raquo Μνημοσύνη τ ΙΒrsquo 1991 ndash 1993 Αθήνα 1995 σ 207ndash246 ______ laquoΗ ανακήρυξις του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος και ο ρόλος των Δυνάμεωνraquo Πρακτικά συνεδρίου laquoΚωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (Τσαριτσάνη 25 Μαΐου 1996)raquo σ 33ndash48 ______ laquoΗ ανακήρυξις του Ελλαδικού Αυτοκεφάλουraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 31ndash37 Δημητρακόπουλου Ο laquoΣτροφή τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆς πρός τήν ἐσωτερική ἀνάπτυξη τῆς χώραςraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 171ndash199 Διαμαντούρου Ι laquoΗ Κρητική Επανάσταση (1866 ndash 1869)raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 253-277 ______ laquoΚρήτηraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 408ndash416 Διαμαντούρου Ν laquoΠερίοδος Συνταγματικής Μοναρχίαςraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 105ndash132 ______ laquoἙλληνισμός καί Ἑλληνικότηταraquo Τσαούση Δ Γ (επ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 51ndash58 Ζαχαρόπουλου Ν laquoΗ Θεολογία στην διακονία του ανθρώπουraquo Καθ᾽ οδόν τ 13 Δεκέμβριος 1997 σ 7ndash22 ______ laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η παιδεία του Γένουςraquo Φανάρι 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 393ndash426 Ζενάκου Α laquoΡωσοτουρκικές Συνθήκες ως το Συνέδριο του Βερολίνου του 1878raquo 5 Οκτωβρίου 2003 εφημ laquoΤο Βήμαraquo

356

Ζηζιούλα Ι laquoΓένος και Οικουμένη στη συνείδηση του Οικουμενικού Πατριαρχείουraquo Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 393ndash404 Ζήση Θ laquoΕλληνισμός και Ελλαδισμός στην σύγκρουση Φαναρίου και Αθήναςraquo Θεοδρομία Οκτώβριος ndash Δεκέμβριος 2003 τεύχος 4 σ 610ndash621 Θεοδωρόπουλου Β laquoΟικουμενικότητα και Γένοςraquo Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 387ndash392 Iωαννίδη Φ laquoΠροσηλυτιστικές απόπειρες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Ὰγιον Ὸρος κατά τα έτη 1626ndash1641raquo Μακεδονικά 29 (1994) σ120-131 ________ laquoΤο ορθόδοξο εκκλησιαστικό ήθος Η πνευματική ιδιαιτερότητα της

Ανατολής και η αναζήτηση της Δύσηςraquo στην Επιστημονική Επετηρίδα Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Βελλάς Ιωαννίνων Ιωάννινα 1 (2001) σ 165 ndash 174

________ laquoΟ Χριστιανισμός στη Δύση κατά τους τρεις πρώτους αιώνεςraquo Ιστορία της Ορθοδοξίας τ Αrsquo εκδ Road 2009 σ 478ndash525

Καλογερά Ν (ιεροδιακ) laquoΠερι του αμεταθέτου των επισκόπωνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ αριθ 7 έτος ΣΤrsquo 1862 σ 314ndash321 ________ laquoἈντικανονικόν τό μεταθετόν τῶν ἐπισκόπωνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ αριθ 8 έτος ΣΤrsquo 1862 σ 369ndash377 Καραβιδόπουλου Ι laquoΗ ερμηνεία της Καινής Διαθήκης στην Ορθόδοξη Εκκλησίαraquo Ορθοδοξία ndash Ελληνισμός πορεία στην Τρίτη χιλιετία τ Βrsquo εκδ Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου Ὰγιον Ὸρος 1996 σ 329ndash336 Καραμήτρου Ζ laquoΔιεκδίκηση και απόδοσηraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 45ndash49 Καρκαγιάννη Α laquoΤο Αυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίαςraquo εφημερίδα laquoΚαθημερινήraquo 8 Ιουνίου 2008 Κιτρομηλίδη Π laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το πρόβλημα του Εθνικού

κέντρουraquo Φανάρι ndash 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 261ndash282

Κονιδάρη Ι laquoΗ γένεση του πολιτεύματος της Αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ελλάδοςraquo Ὲνας νέος κόσμος γεννιέται Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού στην γερμανική επιστήμη κατά τον 19ο αι εκδ Ακρίτας 1996 σ 207ndash222

357

________ laquo150 χρόνια μετά το αυτοκέφαλοraquo εφημερίδα laquoΤο Βήμαraquo 15 Οκτωβρίου 2000 Κοντογόνη Κ laquoΛόγος ἐπικήδειος εἰς Θεόκλητον Φαρμακίδηνraquo Ευαγγελικός Κήρυξ αριθ 5 έτος Δrsquo 1860 σ 204ndash216 Κουτσούμπου Ν Αρχειακά εφημερίδα laquoΤο Βήμαraquo 14 Σεπτεμβρίου 2003 Κωνσταντινίδου Ι (Μητροπολίτου Ροδοπόλεως) laquoΦανάρι και Φαναριώτεςraquo Φανάρι - 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 73ndash121 Κωνσταντίνου Μ laquoΗ δημιουργία του κόσμου Γεν αrsquo ndash βrsquoraquo Γρηγόριος Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 727 Μάρτιος - Απρίλιος 1989 σ 251ndash277 ________ laquoΑκαδημαϊκή ερμηνευτική της βίβλου και Εκκλησίαraquo Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (προβλήματα μεταφραστικά φιλολογικά ιστορικά ερμηνευτικά θεολογικά) Εισηγήσεις Ζrsquo συνάξεως ορθοδόξων βιβλικών θεολόγων Βουκουρέστι 25 ndash 30 Σεπτεμβρίου 1993 εκδ Ὰρτος Ζωής Αθήνα 1996 σ 344ndash351 ________ laquoΤο πρωτότυπο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης στην Ορθόδοξη παράδοσηraquo Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Νέα σειρά Τμήμα Θεολογίας (τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Γρ Ζαχαρόπουλο) εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1997 σ 149ndash172 Κωφού Ε laquoΤο ἑλληνοβουλγαρικό ζήτημαraquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τόμος ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 298ndash365 Λεονταρίτη Γ Β laquoἘθνικισμός καί Διεθνισμός Πολιτική Ἰδεολογίαraquo Τσαούση Δ (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνική Κοινωνία Αθήνα 1998 σ 27ndash35 Μαρτζέλου Γ laquoΛογική και Αποκάλυψη κατά τον Λούθηρο και την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo Γρηγόριος Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 669 Ιανουάριος ndash Φεβρουάριος 1984 σ 150ndash165 ________ laquoΗ γέννηση του Υιού και η ελευθερία του Πατέρα κατά την πατερική παράδοση του Δrsquo αιώναraquo Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα lsquoΟ επουράνιος Πατήρrsquo (10 ndash 13 Νοεμβρίου 1992) Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1992 σ 289ndash310 ________ laquoΗ έννοια της θεότητας και η έννοια της δημιουργίας κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας Δύο σημεία σύγκρουσης της πατερικής σκέψης _ με την αρχαία ελληνική φιλοσοφίαraquo Ορθοδοξία ndash Ελληνισμός πορεία στην Τρίτη χιλιετία τ Βrsquo εκδ Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου Ὰγιον Ὸρος 1996 σ 371ndash377

358

_______ laquoΗ έννοια της δημιουργίας κατά τον Γρηγόριο Νύσσηςraquo Πρακτικά ΙΗrsquo Θεολογικού Συνεδρίου (Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης) με θέμα lsquoΟ άγιος Γρηγόριος Νύσσηςrsquo Προνοία και Προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κκ Παντελεήμονος Βrsquo Θεσσαλονίκη 1998 σ 161ndash171 _______ laquoΑξιολόγηση και προοπτικές του Θεολογικού Διαλόγου της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εξ απόψεως ορθοδόξουraquo Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής εκδ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη 2004 σ 157ndash161 ________ laquoΕνότητα και Καθολικότητα της Εκκλησίας στον Θεολογικό Διάλογο μεταξύ Ορθοδόξου και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίαςraquo Γρηγόριος ο Παλαμάς εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης τ 818 Σεπτέμβριος ndash Οκτώβριος 2007 σ 332-338 ________ laquoΗ Αποστολικότητα της Εκκλησίας στο Θεολογικό Διάλογο της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησίαraquo Θεολογία τ 81 τευχ 1 Ιανουάριος ndash Μάρτιος 2010 σ 35ndash51 Ματσούκα Ν laquoΠροσφορά καί προοπτικές τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκηςraquo Εισαγωγή στην επιστήμη της Θεολογίας (πανεπιστημιακές παραδόσεις καθ Δήμητρας Κούκουρα) Θεσσαλονίκη 2000 σ 143ndash151 Μεταλληνού Γ laquorsquorsquoΗ κατά την Ανατολήν Δύσιςrsquorsquo ο lsquorsquoμετακενωτικόςrsquorsquo ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτοςraquo Σύναξη 8 (Φθινόπωρο 1983) σ 23ndash55 ________ laquoΕπακριβώσεις στην ιδεολογική ταυτότητα του Θ Φαρμακίδηraquo Απόστολος Βαρνάβας (επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Κύπρου) περ Γrsquo τ ΜΘrsquo Ιανουάριος 1988 σ 13ndash22 ________ laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως εθναρχικό κέντρο (Mılletbaşı)raquo Φανάρι - 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 211ndash239 ________ laquoΠως χάθηκε η συνέχεια της Αυτοκρατορίαςraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 12ndash19 Μουλλά Π laquoΗ Λογοτεχνία από τον Αγώνα ως τη γενιά του 1880raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 492ndash514 Μπαϊραχτάρη Αυ (ιερέως) laquoΠρόσκληση ndash πρόκληση της ετερότητας στο πολυπολιτισμικό περιβάλλονraquo (εισήγηση στην επιμορφωτική ημερίδα των εκπαιδευτικών της 7ης Περιφέρειας Νομού Ηρακλείου Κρήτης 19 Μαρτίου 2010 Θραψανό Ηράκλειο Κρήτης ανέκδοτο)

359

Νανάκη Α (Αρχιμ νυν Μητροπολίτου Αρκαλοχωρίου) laquoΗ στάση του Πατριάρχη Ιωακείμ Γrsquo στο Επισκοπικό ζήτημα της Κρήτηςraquo Δημήτρια ΚΖrsquo Επιστημονικό Συμπόσιο Χριστιανική Μακεδονία ndash Ὁ ἀπό Θεσσαλονίκης Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἰωακείμ Γrsquo ὁ Μεγαλοπρεπής Θεσσαλονίκη 1994 σ 285ndash304 ________ laquoΔύο εγκύκλιοι (1898) του Ρεθύμνης Διονυσίου για την ειρηνική συνύπαρξη χριστιανών και μωαμεθανών στην Κρήτηraquo Εκκλησιαστικά Κρήτης 19ος ndash 20ος αιώνας εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1997 σ 239- 257 _______ laquoΛαϊκή συνείδηση και ιδεολογικά ρεύματα στην Επανάσταση του 1821raquo Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά Βrsquo εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2004 σ 39ndash47 _______ laquoΟικουμενικό Πατριαρχείο από τον Γεροντισμό στους Γενικούς Κανονισμούςraquo Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 115ndash124 _______ laquoΟ Γεώργιος Ξενουδάκης Αιτούμενα της εποχής του και εθνική ιδεολογίαraquo Κήρυγμα και Ευχαριστία εκδ Αρμός Αθήνα 2009 σ 495-510 Νικηφορίδου Αλ laquoΜουσείο ΖυγομαλάΑυλώνα Αττικής θέμα περιεχόμενο δομή της έκθεσηςraquo ενημερωτικό δελτίο Πολιτιστικού Τεχνολογικού Ιδρύματος Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Αναπτύξεως laquoΤεχνολογίαraquo τ 7 1994 Παπαστάθη Χ laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτraquo Ορθοδοξία και Οικουμένη Αθήνα 2000 σ 439ndash453 Πεπονάκη Μ laquoΗ παρακμή του Ισλάμ της κρήτης και οι προσπάθειες οργάνωσής του στην περίοδο 1821 - 1898raquo Πίστις δι᾽ ἀγάπης ἐνεργουμένη (Χαριστήριος Τόμος Σεβ Αρχιεπισκόπου Κρήτης κκ Τιμοθέου) εκδ Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Ηράκλειο 2001 σ 487ndash494 Πετρόπουλου Ι ndash Κουμαριανού Α laquoΠερίοδος Βασιλείας του Ὸθωνος 1833 ndash 1862raquo Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών 2000 σ 8ndash105 Πέτρου Ι laquoΑλλαγή παραδείγματος στην Ορθόδοξη Θεολογίαraquo Καθ᾽ οδόν τ 13 Δεκέμβριος 1997 σ 13ndash22 Ροζάκη Χρ laquoἩ Ἑλλάδα στό διεθνῆ χῶροraquo Τσαούση Δ (επιμ) Ελληνισμός ndash Ελληνικότητα εκδ (γrsquo) Ελληνικής Κοινωνίας Αθήνα 1998 σ 91ndash119

360

Σαχπελίδου Σ (Αρχιμ) laquoΟ Κωνσταντίνος Οικονόμος και το Αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Ελλάδοςraquo Γρηγόριος Παλαμάς τ 49 Θεσσαλονίκη 1966 σ 214ndash300 Σβολόπουλου Κ laquoΤο Οικουμενικό Πατριαρχείο στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1453 ndash 1923 συναρμογές και μεταλλαγέςraquo Φανάρι ndash 400 χρόνια εκδ Οικουμενικού Πατριαρχείου 2001 σ 241ndash260 Σταματόπουλου Δ laquoΟ Μ Γεδεών και η επαναδιοργάνωση του οικουμενιστικού

μοντέλουraquo ανάτυπο από τον τόμο Μνήμη Ὰλκη Αγγέλου Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 2004

________laquoΟ νόμος του Μιλλέτ ο ρόλος του Διαρκούς Εθνικού Μικτού Συμβου- λίου στην διαχείρηση των υλικών υποθέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1860 ndash 1922)raquo Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενι- κού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 135ndash 154 Σταυρίδου Β laquoΗ Εκκλησία της Κρήτηςraquo (ανάτυπον) εκ του τιμητικού Τόμου lsquorsquoἈναφορά εἰς μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου 1914 ndash 1986rsquorsquo εκδ Ιεράς Μητροπόλεως Ελβετίας Γενεύη 1989 σ 11ndash32 Τζεδάκη Θ laquoὉ προσφάτως ἀνευρεθείς ἐπίσημος κῶδιξ τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως Κρήτης (τοῦ ΙΘ αἰῶνος) καί τό περιεχόμενον αὐτοῦraquo Πεπραγμένα τού Γrsquo Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου 1971 τ Γrsquo Αθήνα 1975 Τρωϊάνου Σ laquoΓένεση και προϋποθέσεις του θεσμού του Αυτοκεφάλουraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 6ndash10 Τσουκαλά Κ laquoΗ ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882 ndash

1895raquo Ιστορία του ελληνικού έθνους τ ΙΔrsquo Εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 σ 8ndash22

Τωμαδάκη Ν laquoΓωνιᾶς Μονήraquo Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Δrsquo Αθήνα 1964 σ 866ndash868 ________ laquoΕπισκοπή και επίσκοποι Κυδωνίαςraquo Κρητικά Χρονικά 11 (1957) σ 31 Υφαντή Π laquoΒικεντίου Δαμοδού lsquoΠερί κρίσεως και συγγνωμώνrsquoraquo Γρηγόριος

Παλαμάς τχ 749 Σεπτέμβρος ndash Οκτώβριος 1993 ________ laquorsquoΗ προσευχή της συντριβήςrsquo του Βικεντίου Δαμοδούraquo Παράδοση έτος Γrsquo ΙανουάριοςndashΜάρτιος 1994 τχ 1

361

________ laquoΠόλις και Αντίπολις συνέχειες και ασυνέχειες στη σχέση μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτισμούraquo Εκκλησία και Πολιτισμός (Πρακτικά Εrsquo Συνεδρίου Θεολογικών Σχολών Αθηνών και Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 20 ndash 22 Ιουνίου 2008) εκδ Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2010 σ 89ndash109 Φειδά Β laquoΤό πρόβλημα τοῦ σκοποῦ τῆς παιδείας στόν νεώτερο Ἑλληνισμόraquo Σύναξη 8 (Φθινόπωρο 1983) σ 11ndash22 ________ laquoΗ ήττα της ρωσσικής πολιτικήςraquo Ιστορικά της εφημερίδος laquoΕλευθεροτυπίαraquo (6 Ιουλίου 2000) τ Δrsquo Αθήνα 2003 σ 39-44 Φλεριανού Α laquoΤο κτήριο της Βουλής και τα ιστορικά γεγονότα ndash Χρονολόγιοraquo Το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων Αθήνα 2009 σ 14ndash58 Φραγκόπουλου Δ laquoΤο ζωτικό ενδιαφέρον του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την παιδεία του Γένους και η συμβολή των ευεργετών στην ανάπτυξή τηςraquo Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Οικονομία του Γένους εκδ Αδελφότητος οφφικιάλων του Οικουμενικού Πατριαρχείου laquoΠαναγία η Παμμακάριστοςraquo Αθήνα 2007 σ 373ndash386 Μartzelos G laquoThe Unity of Biblical and Dogmatic Theologyraquo The Greek Orthodox Theological Review Volume 42 No 3ndash4 1997 σ 315ndash320 Μateos J H μικρά είσοδος της Θείας Λειτουργίας Γρηγόριος Παλαμάς τ 56 (1973) σ 365-381 Provisional Common Statement of the 15th Plennary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission 4 ndash 9 May 2009 ReykjavikIceland (unpublished) The conclusion of the Synodal Theological Commission of the Patriarchate of Russia on the agreed statement lsquoThe Mystery of the Church the Holy Eucharist in the Life of the Churchrsquo received by the International Lutheran-Orthodox Joint Commission 2-9 November 2006 Bratislavaraquo (unpublished) 4 Εφημερίδες Ελευθεροτυπία τ Δrsquo 6 Ιουλίου 2000 τ Δrsquo Αθήνα 2003 υποενότητα 38 Καθημερινή 24 Μαρτίου 2001 12 Φεβρουαρίου 2006 8 Ιουνίου 2008 Πρωϊνός Λόγος 16 Νοεμβρίου 2001 Ριζοσπάστης 10 Απριλίου 2005 Το Βήμα 15 Οκτωβρίου 2000 14 Σεπτεμβρίου 2003 5 Οκτωβρίου 2003

362

5 Δικτυακοί τόποι laquoᾺγιοι Ανάργυροιraquo 01102009 http2dim-chanionchanschgrag_anargyroihtm Αγτζίδη Β laquoΗ εκδίκηση των laquoαυτοχθόνωνraquo 03102009 httppontosandaristerawordpresscom20070123autohthones Ανδρέου Α laquoΣχέδια Νόμων για την εκπαίδευση 1870 ndash 1880raquo 19112009 httpwwwtheseiscomindex2phpoption=com_contentampdo_pdf=1ampid=239 laquoΑργέντης Ευστράτιοςraquo 13102009 httpmopenarchivesgrcontributor70629 laquoΑρχιεπίσκοπος Κύπρου Σωφρόνιος Γrsquoraquo 30012011 httpelwikipediaorg laquoΒοιωτοί Πρόεδροι της Βουλής των Ελλήνων Φίλων Φίλωνοςraquo 15012009 httpviotiastoryblogspotcom200901blog-post_15html Γιαγκάζογλου Σ laquoΗ φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας του Θρησκευτικού Μαθήματοςraquo 10092010 wwwhelenic-education-ukeuropeschgr Γιαννοπούλου Α Ιστορία του εκπαιδευτικού ζητήματος Μεταρρύθμιση του 1964 43 χρόνια μετά Κατάργηση της δωρεάν παιδείας 06102009 wwwconf2007eduuoigrPraktika97-151pdf laquoΔιδακτικές μέθοδοιraquo 05102009 wwwunipigrfacultydghinistsdiaf14pdf laquoΕθνικο Αρχαιολογικό Μουσείοraquo 04102009 wwwlefobserverblogspotcom laquoΕπισκοπή Κισσάμου και Σελίνουraquo 01102009 httpclubspathfindergrkissamoslive1069275 laquoΗ καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτήςraquo 15032010 httpboraeinaiblogspotcom20100325_15html Ηλιάδη Α laquoΣυνοπτική ιστορία της ελληνικής παιδείας από τον 15ο ως τον 19ο αιώναraquo 27012006 httpe-roostergr012006228 Θέμελη Χρ(Μητροπολίτου Μεσσηνίας) laquoΝομοκανονική θεώρησις της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως του 1928raquo κατά την έκτακτη συνεδρία της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος (4 ndash 6 Νοεμβρίου 2003) 10102010 httpwwwecclesiagrgreekholysynodeisigiseisarch_noe_o1htm laquoΙερά Μονή Γωνιάς (Κοιμήσεως Θεοτόκου)raquo 10092004 httpwwwimksgrartman2publishmonesgoniashtml laquoΙερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίουraquo 11102007 httpwwwecclesiagrgreekmonshrinesmegaspilaion5html

363

Ιερωνύμου (Μητροπολίτου Θηβών και Λεβαδείας νυν Αρχιεπισκόπου Αθηνών) laquoΠροτάσεις νέων ρυθμίσεων στις σχέσεις Εκκλησίας ndash Πολιτείαςraquo 6 Μαΐου 2006 httpwwwacadimiagrcontentview15235langel laquoΙστορία της Θεολογικής Σχολής και Κοσμήτορεςraquo 17122009 httpdeantheoluoagrgrhistoryhtml laquoΙστορική διαδρομήraquo 02 102009 httpwwwtheoluoagrindexphpid=7 Καλαμάτα Α laquoΑγιότητα και Δαφωτισμόςraquo 1110 2007 httpwwwistoselidesgristoselidesarticlephpsid=2444 Καραμπερόπουλου Δ laquoΡήγας Βελεστινλής Περιπέτειες ενός ονόματοςraquo 14012010 httpwwwkaraberopoulosgrkaraberopoulosrhigas27asp Καστάνη Α laquoΙστορία Σχολήςraquo 30102009 httpwwwssegristorikaistoriaphp Κατερέλου Κ (Επισκόπου Αβύδου) ομιλία περί της εορτής των Τριών Ιεραρχών 30012006 httpwwwec-patrorg Κατσιαμπούρα Γ (ιστορικός) laquoΜύθοι του 21 Το κρυφό Σχολειό και ο Γρηγόριος Εrsquoraquo 25032004 httpathensindymediaorgfrontphp3lang=elamparticle_id=201838 Κογκούλη Ι laquoΕκκλησιαστική Εκπαίδευση Προοπτικές αναβάθμισης και ανάπτυξής τηςraquo 01102009 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteeseducationchurch_educationhtm Κωνσταντινίδη Εμ laquoΣταθμοί της ιστορικής πορείας της εν Ελλάδι Εκκλησίαςraquo 06092009 httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekconstantinidis_greekchurchhtml Κωνσταντίνου Μ laquoΠαλαιά Διαθήκη Μυθολογία των Εβραίων ή Βίβλος της Εκκλησίαςraquo 10012011 httpusersauthgr~mkonPDFOLD20TESTAMENT_CHURCHpdf ______ Old Testament Canon and Text in the greek ndash speaking Orthodox Church 10012011 httpusersauthgr~mkonPDFOT20CANON20ENGpdf ______ laquoΟ κανόνας της Παλαιάς Διαθήκηςraquo 10012011 httpusersauthgr~mkonPDFCANON20OF20OTpdf Μαλαφάντη Κ laquoΤο γλωσσικό ζήτημα κατά το Νεοελληνικό Διαφωτισμόraquo 12102007 httpwwwscribdcomdoc7156826TO- Μαραγκουδάκη Δ laquoΝικολάος Παλιεράκηςraquo 02012008 httpnpalierakisblogspotcom200801blog-posthtml

364

Μάρκου Α Ἡ Ρωσική Ἐκκλησία τῶν κατακομβῶν καί οἱ Ρώσοι Νεομάρτυρες laquoΙστορικόν περί Παλαιοπίστωνraquo 13112008 httpkirykoslivejournalcom59912html Μαρτζέλου Γ laquoΤο προπατορικό αμάρτημα κατά την Ορθόδοξη Παράδοσηraquo 09012011 httpusersauthgr~martzeloindexfilesarthra_nhtm ______ laquoΗ σάρκωση του Λόγου ως θεμελιώδης ιεραποστολική αρχή της Αρχαίας Εκκλησίαςraquo 09012011 httpusersauthgr~martzeloindexfilesarthra_nhtm Μεταλληνού Γ laquoΟ Ελλαδικός Μοναχισμός τον 19ο αιώναraquo 11102007 httporthodoxipisti-3blogspotcom20100119html laquoΜιά πρωτεύουσα γεννιέταιraquo 25092008 httpcultureportalwebuoigrcultureportalwebarticlephparticle_id=1103amptopic_id=191amplevel=3ampbelongs=167amparea_id=18amplang=gr Μπαμπινιώτη Γ laquoΟι τρείς Ιεράρχες Θεμελιωτές της Ορθοδοξίαςraquo 06102009 wwwupatrasgrinaostreis_ierarxes_themelio_mpampiniotishtml Μπέτσα Ι laquoΗ Μέση εκπαίδευση των Ελληνικών Ορθοδόξων Κοινοτήτων του Οθωμανικού Κράτους (1873-1908)raquo 02102009 httpwwwelemeduupatrasgreriandesynedriasynedrio3praltika2011mpetsashtm Μυστιλιάδη Χ laquoΟ Σιναϊτικός Κώδικας στο internetraquo 06082005 httpwwwsinaimonasterycomindexphplid=107 laquoΟδηγός Σπουδών 2009 - 2010raquo 22122009 httpwwwsoctheoluoagrgrdocsodigos1pdf Παπαδημητρίου Κ laquoΟἱ καινοδιαθηκικές σπουδές στήν Ἑλλάδα ἀπό τήν Ἀπελευθέρωση ἕως σήμερα οἱ Θεολογικές Σχολές και οἱ Θεολογικές τάσειςraquo 17122009 httpwwwpastauthgrseminarpapademetriouhtm Παρασκευαΐδη Χρ (Αρχιεπισκόπου Αθηνών) laquoΟμιλία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος εις την έκτακτον σύγκλησιν της ΙΣΙ της 4ης Νοεμβρίου 2003raquo 26 Ιανουαρίου 2011 httpwwwecclesiagrgreekholysynodeisigiseisarchbishop_noe_2003htm Πολυχρονάκη Μ laquoΦροντιστήριο ένας αλώβητος θεσμός υπέρβασης των συστημάτων εισαγωγής στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευσηraquo 06102009 httpwwwelemeduupatrasgreriandesynedriasynedrio4praktika1polyxronakihtm Πουρτσουκλή Δ (Μητροπολίτου Καισαριανής Βύρωνος και Υμηττού) laquoΣχέσεις Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείουraquo 29122009 httpwwwimkbygrgreekmetropolitespeechspeech_1_7htm Ριζόπουλου Π laquoΡιζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών 165 χρόνια προσφοράς στην Ορθόδοξη παιδεία (1844-2007)raquo 29122007 httpwwworthodoxiagrshowcfmid=1146ampobcatid=3

365

laquoΡομπότης Παναγιώτης (1830 ndash 1875)raquo 09112009 httpwwwchronologiouoagrnode20474 laquoΣτοιχεία της Ζωής Του Ευεργέτη Γ Ξενουδάκηraquo 20052010 httpexplore-cretegrhistoryhistoricalpersonalitiesxenoudakishtml laquoΣύντομο ιστορικό της Μητρόποληςraquo 10092004 httpwwwimksgrartman2publishmitropolisistorikoshtml Τζαρτζά Γ laquoΤο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο στην υπηρεσία της πειθαρχημένης κοινωνίαςraquo 08102009 httpwwwalfavitagrarthraart8325cphp laquoΤο Ελληνικό Εκπαιδευτήριο του Γρ Γ Παπαδόπουλουraquo 02102009 wwwarxaiologiagrassetsmediaPDFmigrated524pdf laquoΤο συγγραφικό έργο του αγίου Νεκταρίουraquo 22122009 httpwwwphysuoagr~nektarorthodoxytributesagios-nektariosworks1htm Τσέτση Γ laquoΦανάρι Αθήνα Οικουμενικότηταraquo 18062008 httppanagiotisandriopoulosblogspotcom200806blog-post_18html Τσώλη Μ laquoΗ καθιέρωση της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίουraquo 23082010 httptovaltinoblogspotcom20100325_25html Χολέβα Κ laquoΠαραδοσιακές αξίες και Τεχνολογίαraquo 02102009 httpwwwxfegr Φασούλα Β laquoΚολωνάκι η δημιουργία της πρώτης συνοικίας αριστοκρατών της σύγχρονης Ελλάδοςraquo 07112009 httpwwwkolonaki-presscomkolonaki-proti-sinoikia-aristokraton-elladoshtml Φούντα Ι laquoΜεταφράσεις της Αγίας Γραφήςraquo 03112009 httpwwwoodegrcomoodegrafipdeisag_foundas11htm ________ laquoПαλαιά Διαθήκη και Kαινή Διαθήκη Үπάρχει σχέση μεταξύ τoυςraquo 26112009 httpwwworthodox-answersgrnode463 Common Statement of the 4th Plenary of the Lutheran-Orthodox Joint Commission 27 May - 4 June 1987 Crete Greece httpwwwhelsinkifi~risaarinlutorthtml Valentine Τ R laquoῸλες οι Σύνοδοι Οικουμενικές ndash Πανορθόδοξες ndash Τοπικές - Αιρετικέςraquo την 11122009 httpwwwoodegrcomoodedogmasynodoioles1htm

366

6 Εγκυκλοπαίδειες Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ Δrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1964 τ Ηrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1929 τ Θrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1966 τ Ιrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1960 τ IArsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1967 Ιστορία του Ελληνικού Ὲθνους τ ΙΒrsquo εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 τ ΙΓrsquo εκδοτική Αθηνών Αθήνα 2000 Λεξικό Λαρούς εκδ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα τ 48 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ Γrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1933 τ Εrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1928 τ ΣΤrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1928 τ Ζrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1931 τ ΙΒrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1930 τ ΙΓrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1930 τ ΙΔrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1930 τ ΙΣΤrsquoεκδ Πυρσός Αθήνα1931 τ ΙΗrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1932 τ ΙΘrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1932 τ ΚΑrsquo εκδ ΠυρσόςΑθήνα 1933 τ ΚΓrsquo εκδ Πυρσός Αθήνα 1933 Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν laquoῊλιοςraquo τ ΙΔrsquo εκδ Ὴλιος Αθήνα τ ΙΗrsquo εκδ Ὴλιος Αθήνα Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια laquoΠάπυρος Λαρούςraquo α) τ Δ εκδ Επιστημονικής Εταιρείας των Ελληνικών Γραμμάτων laquoΠάπυροςraquo 1962 β) τ ΙΒrsquo εκδ Επιστημονικής Εταιρεία των ελληνικών γραμμάτων laquoΠάπυροςraquo 1964