Περικλής Ντάλτας1

Τα ελληνικά των Τσιγγάνων της Κέρκυρας

Κοινωνιογλωσσική πραγmicroατικότητα και σχολική προοπτική2

Ιωάννινα 2004

1 Για τις επιστηmicroονικές θέσεις και απόψεις που διατυπώνονται στο κείmicroενο αυτό υπεύθυνοι είναι οι συγγραφείς Οι θέσεις και οι απόψεις τους δεν δεσmicroεύουν τον επιστηmicroονικό υπεύθυνο του Προγράmicromicroατος laquoΈνταξη Τσιγγανοπαίδων στο Σχολείοraquo ή το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων 2 Το παρόν κείmicroενο αποτελεί επιmicroορφωτικό υλικό στα πλαίσια του προγράmicromicroατος του ΥΠΕΠΘ laquoΈνταξη Τσιγγανοπαίδων στο Σχολείοraquo το οποίο υλοποιείται από το Πανεπιστήmicroιο Ιωαννίνων Η παρουσία του κειmicroένου στο διαδίκτυο εξυπηρετεί επιmicroορφωτικές ανάγκες και ανάγκες ευαισθητοποίησης των εκπαιδευτικών της προσχολικής πρωτοβάθmicroιας και δευτεροβάθmicroιας υποχρεωτικής εκπαίδευσης αλλά απευθύνεται και στο ευρύ κοινό Κάθε αθέmicroιτη χρήση του κειmicroένου υπόκειται στις διατάξεις του νόmicroου περί πνευmicroατικής ιδιοκτησίας Ηλεκτρονική επιmicroέλεια Γιάννης Σταmicroάτης Επιστηmicroονική επιmicroέλεια και εποπτεία Καθ Αθανάσιος Ε Γκότοβος

2

1 Eισαγωγή

11 Xαρακτηριστικά της microελέτης

Η παρούσα microελέτη3 έχει αναγνωριστικό χαρακτήρα Πράγmicroατι το προς ανάλυση κοινωνιογλωσσικό υλικό αντλείται από συνεντεύξεις χαmicroηλού βαθmicroού δόmicroησης (βλ 13 κατωτέρω) αντικειmicroενικός σκοπός των οποίων είναι η εξασφάλιση κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας εκ microέρους των πληροφορητών και όχι η καταγραφή συγκεκριmicroένου αριθmicroού πραγmicroατώσεων συγκεκριmicroένων γλωσσικών τύπων ανά πληροφορητή επί πλέον λόγω και του σχετικά microικρού αριθmicroού των microελών της υπό microελέτη τσιγγάνικης κοινότητας δεν κατεβλήθη προσπάθεια να εξασφαλιστεί στατιστικά τυχαίο δείγmicroα πληροφορητών αφού αυτή η προσέγγιση ταιριάζει στη microελέτη microεγάλων πληθυσmicroών αλλά οι πληροφορητές επελέγησαν microε στόχο να συνιστούν νενοmicroισmicroένο δείγmicroα ήτοι να εκπροσωπούν τις κατά την κρίση του ερευνητή (κρίση που διαmicroορφώθηκε microετά από προκαταρκτική εθνογραφική έρευνα) κυριότερες οmicroάδες της κοινότητας Επί τη βάσει των πορισmicroάτων της παρούσας αναγνωριστικής microελέτης θα microπορούσε σε microεταγενέστερη φάση να επιδιωχθεί η εις βάθος εθνογραφική περιγραφή της τσιγγάνικης κοινότητας όχι microόνο σε τοπικό αλλά και σε πανελλήνιο επίπεδο προκειmicroένου να επισηmicroανθούν ανάmicroεσα σε άλλες παραmicroέτρους οι κρίσιmicroες υπο-οmicroάδες τις οποίες αναγνωρίζει η ίδια η κοινότητα

Eπίσης η microελέτη είναι κοινωνιογλωσσολογική Aυτό σηmicroαίνει ότι αντικειmicroενικός σκοπός είναι ταυτόχρονα αφrsquo ενός η περιγραφή του γλωσσικού συστήmicroατος που βρίσκεται στη διάθεση της υπό εξέταση κοινότητας αφrsquo ετέρου οι κοινωνικές αξίες microε τις οποίες φορτίζει η κοινότητα τον γλωσσικό της κώδικα κατά την καθηmicroερινή χρήση O σκοπός αυτός υπόκειται στους εξής περιορισmicroούς λόγω πρώτον του αναγνωριστικού χαρακτήρα της microελέτης και δεύτερον του παιδαγωγικού στόχου του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος ο οποίος είναι η βελτίωση της εκπαίδευσης που παρέχεται από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα στους Τσιγγανόπαιδες δεν εξετάζονται και οι δύο κώδικες ελληνικός και ρόmicroανι

3 Η microελέτη εδράζεται στα πορίσmicroατα κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας την οποία διεξήγαγε ο υπογράφων στην τσιγγάνικη κοινότητα της Κέρκυρας την περίοδο 1997-9 στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράmicromicroατος ldquoEκπαίδευση Tσιγγανοπαίδωνrdquo του Yπουργείου Eθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Επιστηmicroονικός υπεύθυνος του προγράmicromicroατος ήταν ο καθηγητής Aθανάσιος Γκότοβος του Tοmicroέα Παιδαγωγικής του Τmicroήmicroατος Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Πανεπιστηmicroίου Iωαννίνων) Η έρευνα διεξήχθη σε δύο στάδια Στόχος του πρώτου σταδίου (1997-8) υπήρξε η εθνογραφική και γενικότερη κοινωνιογλωσσολογική περιγραφή των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας ιδιαίτερα τα παιδιά και οι έφηβοι Τα χαρακτηριστικά του πρώτου σταδίου της έρευνας υπαγορεύθηκαν τόσο από την κοινωνιογλωσσολογική microεθοδολογία που έχει αναπτυχθεί σε επίπεδο lsquoκαθαρής επιστήmicroηςrsquo όσο και από τη γενικότερη ανάγκη σε επίπεδο εφαρmicroογής να ανιχνευθούν οι αιτίες των υψηλών ποσοστών αναλφαβητισmicroού που παρατηρούνται στην υπό εξέταση κοινωνική οmicroάδα Ευρύτερος στόχος του δευτέρου σταδίου (1998-9) υπήρξε η επανένταξη στο σχολικό σύστηmicroα των Τσιγγανοπαίδων που για οποιονδήποτε λόγο δεν ολοκλήρωσαν τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό Σχολείο Για τη (microερική) εξυπηρέτηση του σκοπού αυτού ήτοι προκειmicroένου το παιδί που επιστρέφει στο σχολείο να ενταχθεί οmicroαλά στο κατάλληλο επίπεδο σπουδών καταρτίστηκε Κριτήριο Ελληνοmicroάθειας των Τσιγγανοπαίδων βάσει του οποίου θα είναι δυνατόν να ανιχνεύονται οι γλωσσικές δεξιότητες που έχει αναπτύξει ένα τέτοιο παιδί και κατά τρόπο ενιαίο για όλη την ελληνική επικράτεια να αντιστοιχούνται αυτές προς τα προβλεπόmicroενα από το Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα για την κάθε Τάξη της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης Την κατάρτιση του εν λόγω Κριτηρίου ανέλαβε τριmicroελής ερευνητική οmicroάδα αποτελούmicroενη από τον Καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου Ιωαννίνων Ερατοσθένη Καψωmicroένο τον Ειδικό Πάρεδρο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ∆ρα Α Αλεξάκη και τον υπογράφοντα

3

(τσιγγάνικος) του γλωσσικού ρεπερτορίου της δίγλωσσης αυτής κοινότητας αλλά microόνο ο ελληνικός Eπίσης η microελέτη της διαπροσωπικής λειτουργικότητας του γλωσσικού κώδικα περιορίζεται στο πλαίσιο της (έστω και σε microεγάλο βαθmicroό αδόmicroητης) συνέντευξης και δεν επεκτείνεται στο σύνολο των συνήθων επαφών που πραγmicroατοποιούν τα microέλη της κοινότητας στην καθηmicroερινή τους ζωή Σε επόmicroενο όmicroως στάδιο της έρευνας είναι απαραίτητο να microελετηθεί το συνολικό κοινωνιογλωσσικό ρεπερτόριο της κοινότητας και η χρήση του κατά τις χαρακτηριστικότερες φυσικές διαπροσωπικές επαφές των microελών της

Συναφής microε τα ανωτέρω είναι η ποιοτική microάλλον παρά ποσοτική χροιά της επεξεργασίας των δεδοmicroένων Πράγmicroατι λόγω του αναγνωριστικού χαρακτήρα της microελέτης καθώς και του γεγονότος ότι η υπό εξέταση ολιγάριθmicroη όπως είπαmicroε κοινότητα είναι microία microόνο από τις πολλές κοινότητες Τσιγγάνων που βρίσκονται διάσπαρτες στον ελλαδικό χώρο προέχει σε αυτό το στάδιο η εκ microέρους του ερευνητή ποιοτική ήτοι διαισθητική αξιολόγηση των εmicroπειρικών δεδοmicroένων της έρευνας microάλλον παρά η αναγωγή τους σε στατιστικά εκπεφρασmicroένες τάσεις αφού δεν θα ήταν βέβαιο ότι αυτές ισχύουν για όλες τις τσιγγάνικες κοινότητες της Ελλάδας Ωστόσο εκτός της ποιοτικής υιοθετείται και η ποσοτική προσέγγιση κάθε φορά που τα δεδοmicroένα προσφέρονται για ποσοτική επεξεργασία όπως για παράδειγmicroα συmicroβαίνει στην περίπτωση του lsquoευφωνικούrsquo λεγόmicroενου φωνήεντος που microπορεί να αναπτύσσεται microετά το τελικό -ν των ρηmicroατικών τύπων (παίζουν(ε) παίζαν(ε) ερχόmicroουν(α) ερχόσουν(α) ερχό(ν)ταν(ε) βλ 321 κατωτέρω)

Τέλος η microελέτη έχει συγχρονικό χαρακτήρα αφού στηρίζεται στο γλωσσικό υλικό συνεντεύξεων που πραγmicroατοποιήθηκαν σε διάστηmicroα microερικών εβδοmicroάδων (και όχι ετών ή δεκαετιών) Ωστόσο ένας από τους σκοπούς της έρευνας ήταν να συλλάβει τα χαρακτηριστικά της οmicroιλίας των Τσιγγανοπαίδων όχι microόνο στη συγχρονική τους διάσταση αλλά και στη δυναmicroική ήτοι διαχρονική ή στενότερα ηλικιακή τοιαύτη δεν ενδιαφέρει microόνο τι ελληνικά γνωρίζει ένα microέσο πεντάχρονο Τσιγγανόπουλο αλλά και πώς αναmicroένεται να εξελιχθούν τα ελληνικά του στο πέρασmicroα του χρόνου

Ένας τρόπος για να επιδιώξει ο ερευνητής τον ανωτέρω στόχο θα ήταν να microαγνητοφωνήσει τον λόγο των ίδιων πληροφορητών επί φέρrsquo ειπείν microία ώρα κάθε πέντε ή δέκα χρόνια σε διάστηmicroα microερικών δεκαετιών και στη συνέχεια συγκρίνοντας τα γλωσσικά δεδοmicroένα που θα έχει συλλέξει σε διαφορετικό πραγmicroατικό χρόνο να επιχειρήσει να επισηmicroάνει τις τυχόν ηλικιακές και διαχρονικές microεταβολές στη ζωή αντίστοιχα των ατόmicroων και της κοινότητας Είναι προφανές ότι η θεωρητική βάση αυτής της ερευνητικής προσέγγισης είναι ατοmicroοκεντρική microάλλον παρά κοινωνική (αλλά βλ κατωτέρω)

Η προσέγγιση αυτή είναι ίσως θεωρητικά θεmicroιτή πρακτικά όmicroως είναι ασύmicroφορη ή και ανεφάρmicroοστη στην καθαρή της microορφή Πράγmicroατι η microακροχρόνια έρευνα microπορεί να διεξαχθεί microόνο από ίδρυmicroα και όχι από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα ώστε ότι δεν προφθάσει να ολοκληρώσει ο συγκεκριmicroένος ερευνητής να microπορούν να το συνεχίσουν οι εν επιστήmicroη διάδοχοί του microέσα στο αυτό (ελπίζεται) microεθοδολογικό πλαίσιο Εάν αυτό δεν είναι δυνατόν ndash και στις επιστήmicroες του ανθρώπου σπάνια υπάρχουν οι πόροι για microακροπρόθεσmicroη οmicroαδική έρευνα ndash τότε αποmicroένει στον ερευνητή πραγmicroατικού χρόνου να συγκρίνει τα δεδοmicroένα που συνέλεξε σε microία χρονική περίοδο microε τα δεδοmicroένα παλαιότερων microελετών άλλων microελετητών και σχεδόν αναπόφευκτα διαφορετικών θεωρητικών και microεθοδολογικών προδιαγραφών Αυτή η προσέγγιση είναι συνήθης στην παραδοσιακή διαλεκτολογία αλλά και ο καινοτόmicroος Labov (1972a) αυτή υιοθέτησε στη microελέτη του της (κοινωνιο)γλωσσικής κατάστασης του νησιού

4

Martharsquos Vineyard καθώς και σε εκείνη της Πόλης της Νέας Υόρκης εάν υπάρχει παλαιότερη microελέτη θα ήταν αδιανόητο να microη ληφθεί υπrsquo όψιν από τον νεότερο microελετητή Ωστόσο η διαφορετική microεθοδολογία microελετών που αφίστανται χρονικά microεταξύ τους αποδίδει εν microέρει τουλάχιστον δεδοmicroένα διαφορετικής ποιότητας microε προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στη συγκρισιmicroότητα των συmicroπερασmicroάτων τέτοιων ανόmicroοιων microελετών

Σε κάθε περίπτωση ακόmicroη και αν πραγmicroατοποιείται από τον ίδιο microελετητή στο αυτό θεωρητικό και microεθοδολογικό πλαίσιο η έρευνα των διαχρονικών ή ηλικιακών γλωσσικών microεταβολών στη βάση διαδοχικών πλαισίων πραγmicroατικού χρόνου προσκρούει στην περαιτέρω δυσκολία ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να εξασφαλιστεί η συνεργασία των ίδιων πληροφορητών κάθε microερικά χρόνια οι άνθρωποι έχουν τις δικές τους προτεραιότητες microεταναστεύουν ή πεθαίνουν Για τούτο και στην πράξη ο ερευνητής αναγκάζεται να συγκρίνει γλωσσικά δεδοmicroένα που προέρχονται από διαφορετικά άτοmicroα microε παρόmicroοιο κοινωνικό προφίλ Αυτό όmicroως αλλοιώνει την καθαρότητα των δεδοmicroένων αφού εισάγει ενδεχοmicroένως στην έρευνα απρόβλεπτους παράγοντες ποικιλότητας οι αστοί οι γυναίκες οι έφηβοι ή οι εργάτες της προηγούmicroενης δεκαετίας δεν είναι απαραιτήτως όmicroοια κοινωνικά όντα microε τους σηmicroερινούς οmicroόλογούς τους ή microε αυτούς της επόmicroενης δεκαετίας

Συνέπεια των ανωτέρω microεθοδολογικών δυσχερειών είναι ότι η έρευνα πραγmicroατικού χρόνου αφrsquo ενός προσφέρεται περισσότερο για τον εντοπισmicroό διαχρονικών microεταβολών του γλωσσικού συστήmicroατος microιας κοινωνίας παρά για την ανίχνευση της ηλικιακής ποικιλότητας στον λόγο συγκεκριmicroένων ατόmicroων καθώς περνούν microεγαλώνοντας από την ιδιότητα microέλους της microιας ηλικιακής υπο-οmicroάδας σε αυτήν της επόmicroενηςmiddot αφrsquo ετέρου ενώ η έρευνα αυτού του τύπου είναι θεωρητικά ατοmicroοκεντρική στην πράξη καταλήγει να έχει κοινωνική βάση

Για τους ανωτέρω λόγους προσφορότερη φαίνεται να είναι η microέθοδος ανίχνευσης των διαχρονικών και ιδίως των ηλικιακών φαινοmicroένων η οποία εδράζεται στην έννοια του φαινοmicroένου χρόνου (Labov 1972a163) εάν ο ερευνητής φροντίσει να υπάρχουν στο δείγmicroα του πληροφορητές διαφορετικής ηλικίας είναι σε θέση να συλλάβει τις τυχόν διαχρονικές και ηλικιακές γλωσσικές microεταβολές όπως αυτές εγγράφονται στον φαινόmicroενο χρονικό άξονα ο οποίος ορίζεται από τη συνύπαρξη ατόmicroων που είναι microέλη της αυτής ευρύτερης οmicroιλιακής κοινότητας και ταυτόχρονα διαφορετικών ηλικιακών υπο-οmicroάδων Σε αντιδιαστολή προς την ερευνητική προσέγγιση πραγmicroατικού χρόνου η έρευνα φαινοmicroένου χρόνου πρώτον microπορεί να αποmicroονώσει για κάθε πληροφορητή εκείνα τα φαινόmicroενα ποικιλότητας που αφορούν microόνο τον χρονικό ή ηλικιακό και κανέναν άλλον άξοναmiddot και δεύτερον εστιάζεται στην κοινότητα ως οργανικό σύνολο ατόmicroων microε την έννοια ότι ξεκινώντας από τα δεδοmicroένα της ατοmicroικής γλωσσικής συmicroπεριφοράς σε κανονικές συνθήκες επικοινωνίας ανάγεται σε συνολικά πορίσmicroατα που ισχύουν για όλη την κοινότητα Τα πορίσmicroατα αυτά δεν αποτελούν προϊόν οmicroογενοποίησης της ατοmicroικής και υπο-οmicroαδικής ποικιλότητας αλλά διασώζουν τον συστηmicroατικό χαρακτήρα του όλου (η κοινωνιογλωσσική ποικιλότητα είναι σε microεγάλο βαθmicroό συστηmicroατική και όχι χαοτική) Αποτέλεσmicroα είναι ότι εξασφαλίζεται κατrsquo αυτόν τον τρόπο υψηλός βαθmicroός αξιοπιστίας του δείγmicroατος και των πορισmicroάτων αφού κατά τη συλλογή των στοιχείων όλοι οι πληροφορητές είναι microέλη κάποιων από τις διάφορες κοινωνικές υπο-οmicroάδες της αυτής κοινότητας και εποmicroένως υπόκεινται στην επίδραση του αυτού ευρύτερου συστήmicroατος αξιών καθώς και του ειδικότερου αξιακού συστήmicroατος της δικής του υπο-οmicroάδας ο καθένας Σε αυτή τη βάση δεν είναι ακατόρθωτο να αποmicroονώσει ο ερευνητής γλωσσικά φαινόmicroενα

5

διαχρονικής microεταβολής ή ηλικιακής ποικιλότητας τα οποία δεν αλλοιώνονται από την επίδραση ανεξέλεγκτων παραmicroέτρων

Στην παρούσα microελέτη υιοθετούmicroε τη microεθοδολογική προσέγγιση του φαινοmicroένου χρόνου Στη βάση αυτή αν και για τους λόγους παιδαγωγικής σκοπιmicroότητας που προαναφέραmicroε το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στα παιδιά και τους (προ)εφήβους έχουν περιληφθεί στο δείγmicroα των πληροφορητών και άτοmicroα microεγαλύτερων ηλικιών Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να lsquoπροβλεφθείrsquo η microελλοντική γλωσσική συmicroπεριφορά των σηmicroερινών παιδιών microε τη διττή έννοια ότι αφrsquo ενός τα παιδιά microεγαλώνοντας αναmicroένεται να υιοθετήσουν σταδιακά τα (περισσότερα από τα) γλωσσικά χαρακτηριστικά των σηmicroερινών (προ)εφήβων νέων ενηλίκων κλπ αφrsquo ετέρου microερικές από τις γλωσσικές καινοτοmicroίες που εισάγουν οι νεότεροι ηλικιακά (ή κάποια άλλη υπο-οmicroάδα) ενδέχεται να κυριαρχήσουν σταδιακά σε όλη την οmicroιλιακή κοινότητα Με άλλα λόγια στον σχεδιασmicroό της έρευνας καταβάλλεται προσπάθεια να διακρίνεται η ευθύγραmicromicroη διαχρονική microεταβολή του συνολικού γλωσσικού συστήmicroατος από τη σπειροειδή ηλικιακή ποικιλότητα την οποία διατρέχει κάθε microέλος της κοινότητας καθώς περνάει από τη microία ηλικιακή οmicroάδα στην επόmicroενη η πρώτη κατηγορία φαινοmicroένων έχει σαφέστατα γλωσσικό και ελάχιστα ή καθόλου κοινωνικό χαρακτήρα ενώ ακριβώς το αντίθετο ισχύει για τη δεύτερη κατηγορία

12 H συνέντευξη

Όπως προαναφέραmicroε η συνέντευξη έχει χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης αφού στόχος είναι να microιλήσουν όσο το δυνατόν πιο αβίαστα οι πληροφορητές που για τους σκοπούς αυτής της microελέτης είναι κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) παιδιά και έφηβοι και όχι να καταγραφούν οι επιλογές τους κατά την παραγωγή γλωσσικών microορφών συγκεκριmicroένου αριθmicroού και κατηγορίας όπως αυτόςαυτές θα καθορίζονταν στο πλαίσιο microιας περισσότερο δοmicroηmicroένης συνέντευξης

Παρrsquo όλα αυτά η συνέντευξη πρέπει να αρθρώνεται κατά τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο για κάθε πληροφορητή προκειmicroένου να υπάρχει ενιαία βάση σύγκρισης του υλικού από πληροφορητή σε πληροφορητή Έτσι τα ερωτήmicroατα στα οποία καλείται να απαντήσει ο πληροφορητής καλύπτουν θέmicroατα όπως τα ακόλουθα

Mε ποιούς κάνει παρέα (ορισmicroός προσωπικού δικτύου σχέσεων)

Συνήθεις δραστηριότητες ήτοι

- παιχνίδια βιοπορισmicroός σχολείο καβγάδες

- φροντίδα ζώων microηχανηmicroάτων ανιόντων κατιόντων συγγενών

Σύνθεση (ευρύτερης) οικογένειας και ρόλοι των microελών

Σχέσεις αγοριών - κοριτσιών

Σχέσεις microε microη τσιγγάνους

∆ιήγηση αξιοmicroνηmicroόνευτων περιστατικών

Tί διαβάζουν βλέπουν στην τηλεόραση

Ποιες τσιγγάνικες ιστορίες ξέρουν

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη

2

1 Eισαγωγή

11 Xαρακτηριστικά της microελέτης

Η παρούσα microελέτη3 έχει αναγνωριστικό χαρακτήρα Πράγmicroατι το προς ανάλυση κοινωνιογλωσσικό υλικό αντλείται από συνεντεύξεις χαmicroηλού βαθmicroού δόmicroησης (βλ 13 κατωτέρω) αντικειmicroενικός σκοπός των οποίων είναι η εξασφάλιση κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας εκ microέρους των πληροφορητών και όχι η καταγραφή συγκεκριmicroένου αριθmicroού πραγmicroατώσεων συγκεκριmicroένων γλωσσικών τύπων ανά πληροφορητή επί πλέον λόγω και του σχετικά microικρού αριθmicroού των microελών της υπό microελέτη τσιγγάνικης κοινότητας δεν κατεβλήθη προσπάθεια να εξασφαλιστεί στατιστικά τυχαίο δείγmicroα πληροφορητών αφού αυτή η προσέγγιση ταιριάζει στη microελέτη microεγάλων πληθυσmicroών αλλά οι πληροφορητές επελέγησαν microε στόχο να συνιστούν νενοmicroισmicroένο δείγmicroα ήτοι να εκπροσωπούν τις κατά την κρίση του ερευνητή (κρίση που διαmicroορφώθηκε microετά από προκαταρκτική εθνογραφική έρευνα) κυριότερες οmicroάδες της κοινότητας Επί τη βάσει των πορισmicroάτων της παρούσας αναγνωριστικής microελέτης θα microπορούσε σε microεταγενέστερη φάση να επιδιωχθεί η εις βάθος εθνογραφική περιγραφή της τσιγγάνικης κοινότητας όχι microόνο σε τοπικό αλλά και σε πανελλήνιο επίπεδο προκειmicroένου να επισηmicroανθούν ανάmicroεσα σε άλλες παραmicroέτρους οι κρίσιmicroες υπο-οmicroάδες τις οποίες αναγνωρίζει η ίδια η κοινότητα

Eπίσης η microελέτη είναι κοινωνιογλωσσολογική Aυτό σηmicroαίνει ότι αντικειmicroενικός σκοπός είναι ταυτόχρονα αφrsquo ενός η περιγραφή του γλωσσικού συστήmicroατος που βρίσκεται στη διάθεση της υπό εξέταση κοινότητας αφrsquo ετέρου οι κοινωνικές αξίες microε τις οποίες φορτίζει η κοινότητα τον γλωσσικό της κώδικα κατά την καθηmicroερινή χρήση O σκοπός αυτός υπόκειται στους εξής περιορισmicroούς λόγω πρώτον του αναγνωριστικού χαρακτήρα της microελέτης και δεύτερον του παιδαγωγικού στόχου του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος ο οποίος είναι η βελτίωση της εκπαίδευσης που παρέχεται από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα στους Τσιγγανόπαιδες δεν εξετάζονται και οι δύο κώδικες ελληνικός και ρόmicroανι

3 Η microελέτη εδράζεται στα πορίσmicroατα κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας την οποία διεξήγαγε ο υπογράφων στην τσιγγάνικη κοινότητα της Κέρκυρας την περίοδο 1997-9 στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράmicromicroατος ldquoEκπαίδευση Tσιγγανοπαίδωνrdquo του Yπουργείου Eθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Επιστηmicroονικός υπεύθυνος του προγράmicromicroατος ήταν ο καθηγητής Aθανάσιος Γκότοβος του Tοmicroέα Παιδαγωγικής του Τmicroήmicroατος Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Πανεπιστηmicroίου Iωαννίνων) Η έρευνα διεξήχθη σε δύο στάδια Στόχος του πρώτου σταδίου (1997-8) υπήρξε η εθνογραφική και γενικότερη κοινωνιογλωσσολογική περιγραφή των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας ιδιαίτερα τα παιδιά και οι έφηβοι Τα χαρακτηριστικά του πρώτου σταδίου της έρευνας υπαγορεύθηκαν τόσο από την κοινωνιογλωσσολογική microεθοδολογία που έχει αναπτυχθεί σε επίπεδο lsquoκαθαρής επιστήmicroηςrsquo όσο και από τη γενικότερη ανάγκη σε επίπεδο εφαρmicroογής να ανιχνευθούν οι αιτίες των υψηλών ποσοστών αναλφαβητισmicroού που παρατηρούνται στην υπό εξέταση κοινωνική οmicroάδα Ευρύτερος στόχος του δευτέρου σταδίου (1998-9) υπήρξε η επανένταξη στο σχολικό σύστηmicroα των Τσιγγανοπαίδων που για οποιονδήποτε λόγο δεν ολοκλήρωσαν τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό Σχολείο Για τη (microερική) εξυπηρέτηση του σκοπού αυτού ήτοι προκειmicroένου το παιδί που επιστρέφει στο σχολείο να ενταχθεί οmicroαλά στο κατάλληλο επίπεδο σπουδών καταρτίστηκε Κριτήριο Ελληνοmicroάθειας των Τσιγγανοπαίδων βάσει του οποίου θα είναι δυνατόν να ανιχνεύονται οι γλωσσικές δεξιότητες που έχει αναπτύξει ένα τέτοιο παιδί και κατά τρόπο ενιαίο για όλη την ελληνική επικράτεια να αντιστοιχούνται αυτές προς τα προβλεπόmicroενα από το Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα για την κάθε Τάξη της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης Την κατάρτιση του εν λόγω Κριτηρίου ανέλαβε τριmicroελής ερευνητική οmicroάδα αποτελούmicroενη από τον Καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου Ιωαννίνων Ερατοσθένη Καψωmicroένο τον Ειδικό Πάρεδρο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ∆ρα Α Αλεξάκη και τον υπογράφοντα

3

(τσιγγάνικος) του γλωσσικού ρεπερτορίου της δίγλωσσης αυτής κοινότητας αλλά microόνο ο ελληνικός Eπίσης η microελέτη της διαπροσωπικής λειτουργικότητας του γλωσσικού κώδικα περιορίζεται στο πλαίσιο της (έστω και σε microεγάλο βαθmicroό αδόmicroητης) συνέντευξης και δεν επεκτείνεται στο σύνολο των συνήθων επαφών που πραγmicroατοποιούν τα microέλη της κοινότητας στην καθηmicroερινή τους ζωή Σε επόmicroενο όmicroως στάδιο της έρευνας είναι απαραίτητο να microελετηθεί το συνολικό κοινωνιογλωσσικό ρεπερτόριο της κοινότητας και η χρήση του κατά τις χαρακτηριστικότερες φυσικές διαπροσωπικές επαφές των microελών της

Συναφής microε τα ανωτέρω είναι η ποιοτική microάλλον παρά ποσοτική χροιά της επεξεργασίας των δεδοmicroένων Πράγmicroατι λόγω του αναγνωριστικού χαρακτήρα της microελέτης καθώς και του γεγονότος ότι η υπό εξέταση ολιγάριθmicroη όπως είπαmicroε κοινότητα είναι microία microόνο από τις πολλές κοινότητες Τσιγγάνων που βρίσκονται διάσπαρτες στον ελλαδικό χώρο προέχει σε αυτό το στάδιο η εκ microέρους του ερευνητή ποιοτική ήτοι διαισθητική αξιολόγηση των εmicroπειρικών δεδοmicroένων της έρευνας microάλλον παρά η αναγωγή τους σε στατιστικά εκπεφρασmicroένες τάσεις αφού δεν θα ήταν βέβαιο ότι αυτές ισχύουν για όλες τις τσιγγάνικες κοινότητες της Ελλάδας Ωστόσο εκτός της ποιοτικής υιοθετείται και η ποσοτική προσέγγιση κάθε φορά που τα δεδοmicroένα προσφέρονται για ποσοτική επεξεργασία όπως για παράδειγmicroα συmicroβαίνει στην περίπτωση του lsquoευφωνικούrsquo λεγόmicroενου φωνήεντος που microπορεί να αναπτύσσεται microετά το τελικό -ν των ρηmicroατικών τύπων (παίζουν(ε) παίζαν(ε) ερχόmicroουν(α) ερχόσουν(α) ερχό(ν)ταν(ε) βλ 321 κατωτέρω)

Τέλος η microελέτη έχει συγχρονικό χαρακτήρα αφού στηρίζεται στο γλωσσικό υλικό συνεντεύξεων που πραγmicroατοποιήθηκαν σε διάστηmicroα microερικών εβδοmicroάδων (και όχι ετών ή δεκαετιών) Ωστόσο ένας από τους σκοπούς της έρευνας ήταν να συλλάβει τα χαρακτηριστικά της οmicroιλίας των Τσιγγανοπαίδων όχι microόνο στη συγχρονική τους διάσταση αλλά και στη δυναmicroική ήτοι διαχρονική ή στενότερα ηλικιακή τοιαύτη δεν ενδιαφέρει microόνο τι ελληνικά γνωρίζει ένα microέσο πεντάχρονο Τσιγγανόπουλο αλλά και πώς αναmicroένεται να εξελιχθούν τα ελληνικά του στο πέρασmicroα του χρόνου

Ένας τρόπος για να επιδιώξει ο ερευνητής τον ανωτέρω στόχο θα ήταν να microαγνητοφωνήσει τον λόγο των ίδιων πληροφορητών επί φέρrsquo ειπείν microία ώρα κάθε πέντε ή δέκα χρόνια σε διάστηmicroα microερικών δεκαετιών και στη συνέχεια συγκρίνοντας τα γλωσσικά δεδοmicroένα που θα έχει συλλέξει σε διαφορετικό πραγmicroατικό χρόνο να επιχειρήσει να επισηmicroάνει τις τυχόν ηλικιακές και διαχρονικές microεταβολές στη ζωή αντίστοιχα των ατόmicroων και της κοινότητας Είναι προφανές ότι η θεωρητική βάση αυτής της ερευνητικής προσέγγισης είναι ατοmicroοκεντρική microάλλον παρά κοινωνική (αλλά βλ κατωτέρω)

Η προσέγγιση αυτή είναι ίσως θεωρητικά θεmicroιτή πρακτικά όmicroως είναι ασύmicroφορη ή και ανεφάρmicroοστη στην καθαρή της microορφή Πράγmicroατι η microακροχρόνια έρευνα microπορεί να διεξαχθεί microόνο από ίδρυmicroα και όχι από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα ώστε ότι δεν προφθάσει να ολοκληρώσει ο συγκεκριmicroένος ερευνητής να microπορούν να το συνεχίσουν οι εν επιστήmicroη διάδοχοί του microέσα στο αυτό (ελπίζεται) microεθοδολογικό πλαίσιο Εάν αυτό δεν είναι δυνατόν ndash και στις επιστήmicroες του ανθρώπου σπάνια υπάρχουν οι πόροι για microακροπρόθεσmicroη οmicroαδική έρευνα ndash τότε αποmicroένει στον ερευνητή πραγmicroατικού χρόνου να συγκρίνει τα δεδοmicroένα που συνέλεξε σε microία χρονική περίοδο microε τα δεδοmicroένα παλαιότερων microελετών άλλων microελετητών και σχεδόν αναπόφευκτα διαφορετικών θεωρητικών και microεθοδολογικών προδιαγραφών Αυτή η προσέγγιση είναι συνήθης στην παραδοσιακή διαλεκτολογία αλλά και ο καινοτόmicroος Labov (1972a) αυτή υιοθέτησε στη microελέτη του της (κοινωνιο)γλωσσικής κατάστασης του νησιού

4

Martharsquos Vineyard καθώς και σε εκείνη της Πόλης της Νέας Υόρκης εάν υπάρχει παλαιότερη microελέτη θα ήταν αδιανόητο να microη ληφθεί υπrsquo όψιν από τον νεότερο microελετητή Ωστόσο η διαφορετική microεθοδολογία microελετών που αφίστανται χρονικά microεταξύ τους αποδίδει εν microέρει τουλάχιστον δεδοmicroένα διαφορετικής ποιότητας microε προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στη συγκρισιmicroότητα των συmicroπερασmicroάτων τέτοιων ανόmicroοιων microελετών

Σε κάθε περίπτωση ακόmicroη και αν πραγmicroατοποιείται από τον ίδιο microελετητή στο αυτό θεωρητικό και microεθοδολογικό πλαίσιο η έρευνα των διαχρονικών ή ηλικιακών γλωσσικών microεταβολών στη βάση διαδοχικών πλαισίων πραγmicroατικού χρόνου προσκρούει στην περαιτέρω δυσκολία ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να εξασφαλιστεί η συνεργασία των ίδιων πληροφορητών κάθε microερικά χρόνια οι άνθρωποι έχουν τις δικές τους προτεραιότητες microεταναστεύουν ή πεθαίνουν Για τούτο και στην πράξη ο ερευνητής αναγκάζεται να συγκρίνει γλωσσικά δεδοmicroένα που προέρχονται από διαφορετικά άτοmicroα microε παρόmicroοιο κοινωνικό προφίλ Αυτό όmicroως αλλοιώνει την καθαρότητα των δεδοmicroένων αφού εισάγει ενδεχοmicroένως στην έρευνα απρόβλεπτους παράγοντες ποικιλότητας οι αστοί οι γυναίκες οι έφηβοι ή οι εργάτες της προηγούmicroενης δεκαετίας δεν είναι απαραιτήτως όmicroοια κοινωνικά όντα microε τους σηmicroερινούς οmicroόλογούς τους ή microε αυτούς της επόmicroενης δεκαετίας

Συνέπεια των ανωτέρω microεθοδολογικών δυσχερειών είναι ότι η έρευνα πραγmicroατικού χρόνου αφrsquo ενός προσφέρεται περισσότερο για τον εντοπισmicroό διαχρονικών microεταβολών του γλωσσικού συστήmicroατος microιας κοινωνίας παρά για την ανίχνευση της ηλικιακής ποικιλότητας στον λόγο συγκεκριmicroένων ατόmicroων καθώς περνούν microεγαλώνοντας από την ιδιότητα microέλους της microιας ηλικιακής υπο-οmicroάδας σε αυτήν της επόmicroενηςmiddot αφrsquo ετέρου ενώ η έρευνα αυτού του τύπου είναι θεωρητικά ατοmicroοκεντρική στην πράξη καταλήγει να έχει κοινωνική βάση

Για τους ανωτέρω λόγους προσφορότερη φαίνεται να είναι η microέθοδος ανίχνευσης των διαχρονικών και ιδίως των ηλικιακών φαινοmicroένων η οποία εδράζεται στην έννοια του φαινοmicroένου χρόνου (Labov 1972a163) εάν ο ερευνητής φροντίσει να υπάρχουν στο δείγmicroα του πληροφορητές διαφορετικής ηλικίας είναι σε θέση να συλλάβει τις τυχόν διαχρονικές και ηλικιακές γλωσσικές microεταβολές όπως αυτές εγγράφονται στον φαινόmicroενο χρονικό άξονα ο οποίος ορίζεται από τη συνύπαρξη ατόmicroων που είναι microέλη της αυτής ευρύτερης οmicroιλιακής κοινότητας και ταυτόχρονα διαφορετικών ηλικιακών υπο-οmicroάδων Σε αντιδιαστολή προς την ερευνητική προσέγγιση πραγmicroατικού χρόνου η έρευνα φαινοmicroένου χρόνου πρώτον microπορεί να αποmicroονώσει για κάθε πληροφορητή εκείνα τα φαινόmicroενα ποικιλότητας που αφορούν microόνο τον χρονικό ή ηλικιακό και κανέναν άλλον άξοναmiddot και δεύτερον εστιάζεται στην κοινότητα ως οργανικό σύνολο ατόmicroων microε την έννοια ότι ξεκινώντας από τα δεδοmicroένα της ατοmicroικής γλωσσικής συmicroπεριφοράς σε κανονικές συνθήκες επικοινωνίας ανάγεται σε συνολικά πορίσmicroατα που ισχύουν για όλη την κοινότητα Τα πορίσmicroατα αυτά δεν αποτελούν προϊόν οmicroογενοποίησης της ατοmicroικής και υπο-οmicroαδικής ποικιλότητας αλλά διασώζουν τον συστηmicroατικό χαρακτήρα του όλου (η κοινωνιογλωσσική ποικιλότητα είναι σε microεγάλο βαθmicroό συστηmicroατική και όχι χαοτική) Αποτέλεσmicroα είναι ότι εξασφαλίζεται κατrsquo αυτόν τον τρόπο υψηλός βαθmicroός αξιοπιστίας του δείγmicroατος και των πορισmicroάτων αφού κατά τη συλλογή των στοιχείων όλοι οι πληροφορητές είναι microέλη κάποιων από τις διάφορες κοινωνικές υπο-οmicroάδες της αυτής κοινότητας και εποmicroένως υπόκεινται στην επίδραση του αυτού ευρύτερου συστήmicroατος αξιών καθώς και του ειδικότερου αξιακού συστήmicroατος της δικής του υπο-οmicroάδας ο καθένας Σε αυτή τη βάση δεν είναι ακατόρθωτο να αποmicroονώσει ο ερευνητής γλωσσικά φαινόmicroενα

5

διαχρονικής microεταβολής ή ηλικιακής ποικιλότητας τα οποία δεν αλλοιώνονται από την επίδραση ανεξέλεγκτων παραmicroέτρων

Στην παρούσα microελέτη υιοθετούmicroε τη microεθοδολογική προσέγγιση του φαινοmicroένου χρόνου Στη βάση αυτή αν και για τους λόγους παιδαγωγικής σκοπιmicroότητας που προαναφέραmicroε το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στα παιδιά και τους (προ)εφήβους έχουν περιληφθεί στο δείγmicroα των πληροφορητών και άτοmicroα microεγαλύτερων ηλικιών Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να lsquoπροβλεφθείrsquo η microελλοντική γλωσσική συmicroπεριφορά των σηmicroερινών παιδιών microε τη διττή έννοια ότι αφrsquo ενός τα παιδιά microεγαλώνοντας αναmicroένεται να υιοθετήσουν σταδιακά τα (περισσότερα από τα) γλωσσικά χαρακτηριστικά των σηmicroερινών (προ)εφήβων νέων ενηλίκων κλπ αφrsquo ετέρου microερικές από τις γλωσσικές καινοτοmicroίες που εισάγουν οι νεότεροι ηλικιακά (ή κάποια άλλη υπο-οmicroάδα) ενδέχεται να κυριαρχήσουν σταδιακά σε όλη την οmicroιλιακή κοινότητα Με άλλα λόγια στον σχεδιασmicroό της έρευνας καταβάλλεται προσπάθεια να διακρίνεται η ευθύγραmicromicroη διαχρονική microεταβολή του συνολικού γλωσσικού συστήmicroατος από τη σπειροειδή ηλικιακή ποικιλότητα την οποία διατρέχει κάθε microέλος της κοινότητας καθώς περνάει από τη microία ηλικιακή οmicroάδα στην επόmicroενη η πρώτη κατηγορία φαινοmicroένων έχει σαφέστατα γλωσσικό και ελάχιστα ή καθόλου κοινωνικό χαρακτήρα ενώ ακριβώς το αντίθετο ισχύει για τη δεύτερη κατηγορία

12 H συνέντευξη

Όπως προαναφέραmicroε η συνέντευξη έχει χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης αφού στόχος είναι να microιλήσουν όσο το δυνατόν πιο αβίαστα οι πληροφορητές που για τους σκοπούς αυτής της microελέτης είναι κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) παιδιά και έφηβοι και όχι να καταγραφούν οι επιλογές τους κατά την παραγωγή γλωσσικών microορφών συγκεκριmicroένου αριθmicroού και κατηγορίας όπως αυτόςαυτές θα καθορίζονταν στο πλαίσιο microιας περισσότερο δοmicroηmicroένης συνέντευξης

Παρrsquo όλα αυτά η συνέντευξη πρέπει να αρθρώνεται κατά τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο για κάθε πληροφορητή προκειmicroένου να υπάρχει ενιαία βάση σύγκρισης του υλικού από πληροφορητή σε πληροφορητή Έτσι τα ερωτήmicroατα στα οποία καλείται να απαντήσει ο πληροφορητής καλύπτουν θέmicroατα όπως τα ακόλουθα

Mε ποιούς κάνει παρέα (ορισmicroός προσωπικού δικτύου σχέσεων)

Συνήθεις δραστηριότητες ήτοι

- παιχνίδια βιοπορισmicroός σχολείο καβγάδες

- φροντίδα ζώων microηχανηmicroάτων ανιόντων κατιόντων συγγενών

Σύνθεση (ευρύτερης) οικογένειας και ρόλοι των microελών

Σχέσεις αγοριών - κοριτσιών

Σχέσεις microε microη τσιγγάνους

∆ιήγηση αξιοmicroνηmicroόνευτων περιστατικών

Tί διαβάζουν βλέπουν στην τηλεόραση

Ποιες τσιγγάνικες ιστορίες ξέρουν

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη

3

(τσιγγάνικος) του γλωσσικού ρεπερτορίου της δίγλωσσης αυτής κοινότητας αλλά microόνο ο ελληνικός Eπίσης η microελέτη της διαπροσωπικής λειτουργικότητας του γλωσσικού κώδικα περιορίζεται στο πλαίσιο της (έστω και σε microεγάλο βαθmicroό αδόmicroητης) συνέντευξης και δεν επεκτείνεται στο σύνολο των συνήθων επαφών που πραγmicroατοποιούν τα microέλη της κοινότητας στην καθηmicroερινή τους ζωή Σε επόmicroενο όmicroως στάδιο της έρευνας είναι απαραίτητο να microελετηθεί το συνολικό κοινωνιογλωσσικό ρεπερτόριο της κοινότητας και η χρήση του κατά τις χαρακτηριστικότερες φυσικές διαπροσωπικές επαφές των microελών της

Συναφής microε τα ανωτέρω είναι η ποιοτική microάλλον παρά ποσοτική χροιά της επεξεργασίας των δεδοmicroένων Πράγmicroατι λόγω του αναγνωριστικού χαρακτήρα της microελέτης καθώς και του γεγονότος ότι η υπό εξέταση ολιγάριθmicroη όπως είπαmicroε κοινότητα είναι microία microόνο από τις πολλές κοινότητες Τσιγγάνων που βρίσκονται διάσπαρτες στον ελλαδικό χώρο προέχει σε αυτό το στάδιο η εκ microέρους του ερευνητή ποιοτική ήτοι διαισθητική αξιολόγηση των εmicroπειρικών δεδοmicroένων της έρευνας microάλλον παρά η αναγωγή τους σε στατιστικά εκπεφρασmicroένες τάσεις αφού δεν θα ήταν βέβαιο ότι αυτές ισχύουν για όλες τις τσιγγάνικες κοινότητες της Ελλάδας Ωστόσο εκτός της ποιοτικής υιοθετείται και η ποσοτική προσέγγιση κάθε φορά που τα δεδοmicroένα προσφέρονται για ποσοτική επεξεργασία όπως για παράδειγmicroα συmicroβαίνει στην περίπτωση του lsquoευφωνικούrsquo λεγόmicroενου φωνήεντος που microπορεί να αναπτύσσεται microετά το τελικό -ν των ρηmicroατικών τύπων (παίζουν(ε) παίζαν(ε) ερχόmicroουν(α) ερχόσουν(α) ερχό(ν)ταν(ε) βλ 321 κατωτέρω)

Τέλος η microελέτη έχει συγχρονικό χαρακτήρα αφού στηρίζεται στο γλωσσικό υλικό συνεντεύξεων που πραγmicroατοποιήθηκαν σε διάστηmicroα microερικών εβδοmicroάδων (και όχι ετών ή δεκαετιών) Ωστόσο ένας από τους σκοπούς της έρευνας ήταν να συλλάβει τα χαρακτηριστικά της οmicroιλίας των Τσιγγανοπαίδων όχι microόνο στη συγχρονική τους διάσταση αλλά και στη δυναmicroική ήτοι διαχρονική ή στενότερα ηλικιακή τοιαύτη δεν ενδιαφέρει microόνο τι ελληνικά γνωρίζει ένα microέσο πεντάχρονο Τσιγγανόπουλο αλλά και πώς αναmicroένεται να εξελιχθούν τα ελληνικά του στο πέρασmicroα του χρόνου

Ένας τρόπος για να επιδιώξει ο ερευνητής τον ανωτέρω στόχο θα ήταν να microαγνητοφωνήσει τον λόγο των ίδιων πληροφορητών επί φέρrsquo ειπείν microία ώρα κάθε πέντε ή δέκα χρόνια σε διάστηmicroα microερικών δεκαετιών και στη συνέχεια συγκρίνοντας τα γλωσσικά δεδοmicroένα που θα έχει συλλέξει σε διαφορετικό πραγmicroατικό χρόνο να επιχειρήσει να επισηmicroάνει τις τυχόν ηλικιακές και διαχρονικές microεταβολές στη ζωή αντίστοιχα των ατόmicroων και της κοινότητας Είναι προφανές ότι η θεωρητική βάση αυτής της ερευνητικής προσέγγισης είναι ατοmicroοκεντρική microάλλον παρά κοινωνική (αλλά βλ κατωτέρω)

Η προσέγγιση αυτή είναι ίσως θεωρητικά θεmicroιτή πρακτικά όmicroως είναι ασύmicroφορη ή και ανεφάρmicroοστη στην καθαρή της microορφή Πράγmicroατι η microακροχρόνια έρευνα microπορεί να διεξαχθεί microόνο από ίδρυmicroα και όχι από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα ώστε ότι δεν προφθάσει να ολοκληρώσει ο συγκεκριmicroένος ερευνητής να microπορούν να το συνεχίσουν οι εν επιστήmicroη διάδοχοί του microέσα στο αυτό (ελπίζεται) microεθοδολογικό πλαίσιο Εάν αυτό δεν είναι δυνατόν ndash και στις επιστήmicroες του ανθρώπου σπάνια υπάρχουν οι πόροι για microακροπρόθεσmicroη οmicroαδική έρευνα ndash τότε αποmicroένει στον ερευνητή πραγmicroατικού χρόνου να συγκρίνει τα δεδοmicroένα που συνέλεξε σε microία χρονική περίοδο microε τα δεδοmicroένα παλαιότερων microελετών άλλων microελετητών και σχεδόν αναπόφευκτα διαφορετικών θεωρητικών και microεθοδολογικών προδιαγραφών Αυτή η προσέγγιση είναι συνήθης στην παραδοσιακή διαλεκτολογία αλλά και ο καινοτόmicroος Labov (1972a) αυτή υιοθέτησε στη microελέτη του της (κοινωνιο)γλωσσικής κατάστασης του νησιού

4

Martharsquos Vineyard καθώς και σε εκείνη της Πόλης της Νέας Υόρκης εάν υπάρχει παλαιότερη microελέτη θα ήταν αδιανόητο να microη ληφθεί υπrsquo όψιν από τον νεότερο microελετητή Ωστόσο η διαφορετική microεθοδολογία microελετών που αφίστανται χρονικά microεταξύ τους αποδίδει εν microέρει τουλάχιστον δεδοmicroένα διαφορετικής ποιότητας microε προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στη συγκρισιmicroότητα των συmicroπερασmicroάτων τέτοιων ανόmicroοιων microελετών

Σε κάθε περίπτωση ακόmicroη και αν πραγmicroατοποιείται από τον ίδιο microελετητή στο αυτό θεωρητικό και microεθοδολογικό πλαίσιο η έρευνα των διαχρονικών ή ηλικιακών γλωσσικών microεταβολών στη βάση διαδοχικών πλαισίων πραγmicroατικού χρόνου προσκρούει στην περαιτέρω δυσκολία ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να εξασφαλιστεί η συνεργασία των ίδιων πληροφορητών κάθε microερικά χρόνια οι άνθρωποι έχουν τις δικές τους προτεραιότητες microεταναστεύουν ή πεθαίνουν Για τούτο και στην πράξη ο ερευνητής αναγκάζεται να συγκρίνει γλωσσικά δεδοmicroένα που προέρχονται από διαφορετικά άτοmicroα microε παρόmicroοιο κοινωνικό προφίλ Αυτό όmicroως αλλοιώνει την καθαρότητα των δεδοmicroένων αφού εισάγει ενδεχοmicroένως στην έρευνα απρόβλεπτους παράγοντες ποικιλότητας οι αστοί οι γυναίκες οι έφηβοι ή οι εργάτες της προηγούmicroενης δεκαετίας δεν είναι απαραιτήτως όmicroοια κοινωνικά όντα microε τους σηmicroερινούς οmicroόλογούς τους ή microε αυτούς της επόmicroενης δεκαετίας

Συνέπεια των ανωτέρω microεθοδολογικών δυσχερειών είναι ότι η έρευνα πραγmicroατικού χρόνου αφrsquo ενός προσφέρεται περισσότερο για τον εντοπισmicroό διαχρονικών microεταβολών του γλωσσικού συστήmicroατος microιας κοινωνίας παρά για την ανίχνευση της ηλικιακής ποικιλότητας στον λόγο συγκεκριmicroένων ατόmicroων καθώς περνούν microεγαλώνοντας από την ιδιότητα microέλους της microιας ηλικιακής υπο-οmicroάδας σε αυτήν της επόmicroενηςmiddot αφrsquo ετέρου ενώ η έρευνα αυτού του τύπου είναι θεωρητικά ατοmicroοκεντρική στην πράξη καταλήγει να έχει κοινωνική βάση

Για τους ανωτέρω λόγους προσφορότερη φαίνεται να είναι η microέθοδος ανίχνευσης των διαχρονικών και ιδίως των ηλικιακών φαινοmicroένων η οποία εδράζεται στην έννοια του φαινοmicroένου χρόνου (Labov 1972a163) εάν ο ερευνητής φροντίσει να υπάρχουν στο δείγmicroα του πληροφορητές διαφορετικής ηλικίας είναι σε θέση να συλλάβει τις τυχόν διαχρονικές και ηλικιακές γλωσσικές microεταβολές όπως αυτές εγγράφονται στον φαινόmicroενο χρονικό άξονα ο οποίος ορίζεται από τη συνύπαρξη ατόmicroων που είναι microέλη της αυτής ευρύτερης οmicroιλιακής κοινότητας και ταυτόχρονα διαφορετικών ηλικιακών υπο-οmicroάδων Σε αντιδιαστολή προς την ερευνητική προσέγγιση πραγmicroατικού χρόνου η έρευνα φαινοmicroένου χρόνου πρώτον microπορεί να αποmicroονώσει για κάθε πληροφορητή εκείνα τα φαινόmicroενα ποικιλότητας που αφορούν microόνο τον χρονικό ή ηλικιακό και κανέναν άλλον άξοναmiddot και δεύτερον εστιάζεται στην κοινότητα ως οργανικό σύνολο ατόmicroων microε την έννοια ότι ξεκινώντας από τα δεδοmicroένα της ατοmicroικής γλωσσικής συmicroπεριφοράς σε κανονικές συνθήκες επικοινωνίας ανάγεται σε συνολικά πορίσmicroατα που ισχύουν για όλη την κοινότητα Τα πορίσmicroατα αυτά δεν αποτελούν προϊόν οmicroογενοποίησης της ατοmicroικής και υπο-οmicroαδικής ποικιλότητας αλλά διασώζουν τον συστηmicroατικό χαρακτήρα του όλου (η κοινωνιογλωσσική ποικιλότητα είναι σε microεγάλο βαθmicroό συστηmicroατική και όχι χαοτική) Αποτέλεσmicroα είναι ότι εξασφαλίζεται κατrsquo αυτόν τον τρόπο υψηλός βαθmicroός αξιοπιστίας του δείγmicroατος και των πορισmicroάτων αφού κατά τη συλλογή των στοιχείων όλοι οι πληροφορητές είναι microέλη κάποιων από τις διάφορες κοινωνικές υπο-οmicroάδες της αυτής κοινότητας και εποmicroένως υπόκεινται στην επίδραση του αυτού ευρύτερου συστήmicroατος αξιών καθώς και του ειδικότερου αξιακού συστήmicroατος της δικής του υπο-οmicroάδας ο καθένας Σε αυτή τη βάση δεν είναι ακατόρθωτο να αποmicroονώσει ο ερευνητής γλωσσικά φαινόmicroενα

5

διαχρονικής microεταβολής ή ηλικιακής ποικιλότητας τα οποία δεν αλλοιώνονται από την επίδραση ανεξέλεγκτων παραmicroέτρων

Στην παρούσα microελέτη υιοθετούmicroε τη microεθοδολογική προσέγγιση του φαινοmicroένου χρόνου Στη βάση αυτή αν και για τους λόγους παιδαγωγικής σκοπιmicroότητας που προαναφέραmicroε το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στα παιδιά και τους (προ)εφήβους έχουν περιληφθεί στο δείγmicroα των πληροφορητών και άτοmicroα microεγαλύτερων ηλικιών Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να lsquoπροβλεφθείrsquo η microελλοντική γλωσσική συmicroπεριφορά των σηmicroερινών παιδιών microε τη διττή έννοια ότι αφrsquo ενός τα παιδιά microεγαλώνοντας αναmicroένεται να υιοθετήσουν σταδιακά τα (περισσότερα από τα) γλωσσικά χαρακτηριστικά των σηmicroερινών (προ)εφήβων νέων ενηλίκων κλπ αφrsquo ετέρου microερικές από τις γλωσσικές καινοτοmicroίες που εισάγουν οι νεότεροι ηλικιακά (ή κάποια άλλη υπο-οmicroάδα) ενδέχεται να κυριαρχήσουν σταδιακά σε όλη την οmicroιλιακή κοινότητα Με άλλα λόγια στον σχεδιασmicroό της έρευνας καταβάλλεται προσπάθεια να διακρίνεται η ευθύγραmicromicroη διαχρονική microεταβολή του συνολικού γλωσσικού συστήmicroατος από τη σπειροειδή ηλικιακή ποικιλότητα την οποία διατρέχει κάθε microέλος της κοινότητας καθώς περνάει από τη microία ηλικιακή οmicroάδα στην επόmicroενη η πρώτη κατηγορία φαινοmicroένων έχει σαφέστατα γλωσσικό και ελάχιστα ή καθόλου κοινωνικό χαρακτήρα ενώ ακριβώς το αντίθετο ισχύει για τη δεύτερη κατηγορία

12 H συνέντευξη

Όπως προαναφέραmicroε η συνέντευξη έχει χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης αφού στόχος είναι να microιλήσουν όσο το δυνατόν πιο αβίαστα οι πληροφορητές που για τους σκοπούς αυτής της microελέτης είναι κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) παιδιά και έφηβοι και όχι να καταγραφούν οι επιλογές τους κατά την παραγωγή γλωσσικών microορφών συγκεκριmicroένου αριθmicroού και κατηγορίας όπως αυτόςαυτές θα καθορίζονταν στο πλαίσιο microιας περισσότερο δοmicroηmicroένης συνέντευξης

Παρrsquo όλα αυτά η συνέντευξη πρέπει να αρθρώνεται κατά τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο για κάθε πληροφορητή προκειmicroένου να υπάρχει ενιαία βάση σύγκρισης του υλικού από πληροφορητή σε πληροφορητή Έτσι τα ερωτήmicroατα στα οποία καλείται να απαντήσει ο πληροφορητής καλύπτουν θέmicroατα όπως τα ακόλουθα

Mε ποιούς κάνει παρέα (ορισmicroός προσωπικού δικτύου σχέσεων)

Συνήθεις δραστηριότητες ήτοι

- παιχνίδια βιοπορισmicroός σχολείο καβγάδες

- φροντίδα ζώων microηχανηmicroάτων ανιόντων κατιόντων συγγενών

Σύνθεση (ευρύτερης) οικογένειας και ρόλοι των microελών

Σχέσεις αγοριών - κοριτσιών

Σχέσεις microε microη τσιγγάνους

∆ιήγηση αξιοmicroνηmicroόνευτων περιστατικών

Tί διαβάζουν βλέπουν στην τηλεόραση

Ποιες τσιγγάνικες ιστορίες ξέρουν

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη

4

Martharsquos Vineyard καθώς και σε εκείνη της Πόλης της Νέας Υόρκης εάν υπάρχει παλαιότερη microελέτη θα ήταν αδιανόητο να microη ληφθεί υπrsquo όψιν από τον νεότερο microελετητή Ωστόσο η διαφορετική microεθοδολογία microελετών που αφίστανται χρονικά microεταξύ τους αποδίδει εν microέρει τουλάχιστον δεδοmicroένα διαφορετικής ποιότητας microε προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στη συγκρισιmicroότητα των συmicroπερασmicroάτων τέτοιων ανόmicroοιων microελετών

Σε κάθε περίπτωση ακόmicroη και αν πραγmicroατοποιείται από τον ίδιο microελετητή στο αυτό θεωρητικό και microεθοδολογικό πλαίσιο η έρευνα των διαχρονικών ή ηλικιακών γλωσσικών microεταβολών στη βάση διαδοχικών πλαισίων πραγmicroατικού χρόνου προσκρούει στην περαιτέρω δυσκολία ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να εξασφαλιστεί η συνεργασία των ίδιων πληροφορητών κάθε microερικά χρόνια οι άνθρωποι έχουν τις δικές τους προτεραιότητες microεταναστεύουν ή πεθαίνουν Για τούτο και στην πράξη ο ερευνητής αναγκάζεται να συγκρίνει γλωσσικά δεδοmicroένα που προέρχονται από διαφορετικά άτοmicroα microε παρόmicroοιο κοινωνικό προφίλ Αυτό όmicroως αλλοιώνει την καθαρότητα των δεδοmicroένων αφού εισάγει ενδεχοmicroένως στην έρευνα απρόβλεπτους παράγοντες ποικιλότητας οι αστοί οι γυναίκες οι έφηβοι ή οι εργάτες της προηγούmicroενης δεκαετίας δεν είναι απαραιτήτως όmicroοια κοινωνικά όντα microε τους σηmicroερινούς οmicroόλογούς τους ή microε αυτούς της επόmicroενης δεκαετίας

Συνέπεια των ανωτέρω microεθοδολογικών δυσχερειών είναι ότι η έρευνα πραγmicroατικού χρόνου αφrsquo ενός προσφέρεται περισσότερο για τον εντοπισmicroό διαχρονικών microεταβολών του γλωσσικού συστήmicroατος microιας κοινωνίας παρά για την ανίχνευση της ηλικιακής ποικιλότητας στον λόγο συγκεκριmicroένων ατόmicroων καθώς περνούν microεγαλώνοντας από την ιδιότητα microέλους της microιας ηλικιακής υπο-οmicroάδας σε αυτήν της επόmicroενηςmiddot αφrsquo ετέρου ενώ η έρευνα αυτού του τύπου είναι θεωρητικά ατοmicroοκεντρική στην πράξη καταλήγει να έχει κοινωνική βάση

Για τους ανωτέρω λόγους προσφορότερη φαίνεται να είναι η microέθοδος ανίχνευσης των διαχρονικών και ιδίως των ηλικιακών φαινοmicroένων η οποία εδράζεται στην έννοια του φαινοmicroένου χρόνου (Labov 1972a163) εάν ο ερευνητής φροντίσει να υπάρχουν στο δείγmicroα του πληροφορητές διαφορετικής ηλικίας είναι σε θέση να συλλάβει τις τυχόν διαχρονικές και ηλικιακές γλωσσικές microεταβολές όπως αυτές εγγράφονται στον φαινόmicroενο χρονικό άξονα ο οποίος ορίζεται από τη συνύπαρξη ατόmicroων που είναι microέλη της αυτής ευρύτερης οmicroιλιακής κοινότητας και ταυτόχρονα διαφορετικών ηλικιακών υπο-οmicroάδων Σε αντιδιαστολή προς την ερευνητική προσέγγιση πραγmicroατικού χρόνου η έρευνα φαινοmicroένου χρόνου πρώτον microπορεί να αποmicroονώσει για κάθε πληροφορητή εκείνα τα φαινόmicroενα ποικιλότητας που αφορούν microόνο τον χρονικό ή ηλικιακό και κανέναν άλλον άξοναmiddot και δεύτερον εστιάζεται στην κοινότητα ως οργανικό σύνολο ατόmicroων microε την έννοια ότι ξεκινώντας από τα δεδοmicroένα της ατοmicroικής γλωσσικής συmicroπεριφοράς σε κανονικές συνθήκες επικοινωνίας ανάγεται σε συνολικά πορίσmicroατα που ισχύουν για όλη την κοινότητα Τα πορίσmicroατα αυτά δεν αποτελούν προϊόν οmicroογενοποίησης της ατοmicroικής και υπο-οmicroαδικής ποικιλότητας αλλά διασώζουν τον συστηmicroατικό χαρακτήρα του όλου (η κοινωνιογλωσσική ποικιλότητα είναι σε microεγάλο βαθmicroό συστηmicroατική και όχι χαοτική) Αποτέλεσmicroα είναι ότι εξασφαλίζεται κατrsquo αυτόν τον τρόπο υψηλός βαθmicroός αξιοπιστίας του δείγmicroατος και των πορισmicroάτων αφού κατά τη συλλογή των στοιχείων όλοι οι πληροφορητές είναι microέλη κάποιων από τις διάφορες κοινωνικές υπο-οmicroάδες της αυτής κοινότητας και εποmicroένως υπόκεινται στην επίδραση του αυτού ευρύτερου συστήmicroατος αξιών καθώς και του ειδικότερου αξιακού συστήmicroατος της δικής του υπο-οmicroάδας ο καθένας Σε αυτή τη βάση δεν είναι ακατόρθωτο να αποmicroονώσει ο ερευνητής γλωσσικά φαινόmicroενα

5

διαχρονικής microεταβολής ή ηλικιακής ποικιλότητας τα οποία δεν αλλοιώνονται από την επίδραση ανεξέλεγκτων παραmicroέτρων

Στην παρούσα microελέτη υιοθετούmicroε τη microεθοδολογική προσέγγιση του φαινοmicroένου χρόνου Στη βάση αυτή αν και για τους λόγους παιδαγωγικής σκοπιmicroότητας που προαναφέραmicroε το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στα παιδιά και τους (προ)εφήβους έχουν περιληφθεί στο δείγmicroα των πληροφορητών και άτοmicroα microεγαλύτερων ηλικιών Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να lsquoπροβλεφθείrsquo η microελλοντική γλωσσική συmicroπεριφορά των σηmicroερινών παιδιών microε τη διττή έννοια ότι αφrsquo ενός τα παιδιά microεγαλώνοντας αναmicroένεται να υιοθετήσουν σταδιακά τα (περισσότερα από τα) γλωσσικά χαρακτηριστικά των σηmicroερινών (προ)εφήβων νέων ενηλίκων κλπ αφrsquo ετέρου microερικές από τις γλωσσικές καινοτοmicroίες που εισάγουν οι νεότεροι ηλικιακά (ή κάποια άλλη υπο-οmicroάδα) ενδέχεται να κυριαρχήσουν σταδιακά σε όλη την οmicroιλιακή κοινότητα Με άλλα λόγια στον σχεδιασmicroό της έρευνας καταβάλλεται προσπάθεια να διακρίνεται η ευθύγραmicromicroη διαχρονική microεταβολή του συνολικού γλωσσικού συστήmicroατος από τη σπειροειδή ηλικιακή ποικιλότητα την οποία διατρέχει κάθε microέλος της κοινότητας καθώς περνάει από τη microία ηλικιακή οmicroάδα στην επόmicroενη η πρώτη κατηγορία φαινοmicroένων έχει σαφέστατα γλωσσικό και ελάχιστα ή καθόλου κοινωνικό χαρακτήρα ενώ ακριβώς το αντίθετο ισχύει για τη δεύτερη κατηγορία

12 H συνέντευξη

Όπως προαναφέραmicroε η συνέντευξη έχει χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης αφού στόχος είναι να microιλήσουν όσο το δυνατόν πιο αβίαστα οι πληροφορητές που για τους σκοπούς αυτής της microελέτης είναι κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) παιδιά και έφηβοι και όχι να καταγραφούν οι επιλογές τους κατά την παραγωγή γλωσσικών microορφών συγκεκριmicroένου αριθmicroού και κατηγορίας όπως αυτόςαυτές θα καθορίζονταν στο πλαίσιο microιας περισσότερο δοmicroηmicroένης συνέντευξης

Παρrsquo όλα αυτά η συνέντευξη πρέπει να αρθρώνεται κατά τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο για κάθε πληροφορητή προκειmicroένου να υπάρχει ενιαία βάση σύγκρισης του υλικού από πληροφορητή σε πληροφορητή Έτσι τα ερωτήmicroατα στα οποία καλείται να απαντήσει ο πληροφορητής καλύπτουν θέmicroατα όπως τα ακόλουθα

Mε ποιούς κάνει παρέα (ορισmicroός προσωπικού δικτύου σχέσεων)

Συνήθεις δραστηριότητες ήτοι

- παιχνίδια βιοπορισmicroός σχολείο καβγάδες

- φροντίδα ζώων microηχανηmicroάτων ανιόντων κατιόντων συγγενών

Σύνθεση (ευρύτερης) οικογένειας και ρόλοι των microελών

Σχέσεις αγοριών - κοριτσιών

Σχέσεις microε microη τσιγγάνους

∆ιήγηση αξιοmicroνηmicroόνευτων περιστατικών

Tί διαβάζουν βλέπουν στην τηλεόραση

Ποιες τσιγγάνικες ιστορίες ξέρουν

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη

5

διαχρονικής microεταβολής ή ηλικιακής ποικιλότητας τα οποία δεν αλλοιώνονται από την επίδραση ανεξέλεγκτων παραmicroέτρων

Στην παρούσα microελέτη υιοθετούmicroε τη microεθοδολογική προσέγγιση του φαινοmicroένου χρόνου Στη βάση αυτή αν και για τους λόγους παιδαγωγικής σκοπιmicroότητας που προαναφέραmicroε το ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στα παιδιά και τους (προ)εφήβους έχουν περιληφθεί στο δείγmicroα των πληροφορητών και άτοmicroα microεγαλύτερων ηλικιών Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να lsquoπροβλεφθείrsquo η microελλοντική γλωσσική συmicroπεριφορά των σηmicroερινών παιδιών microε τη διττή έννοια ότι αφrsquo ενός τα παιδιά microεγαλώνοντας αναmicroένεται να υιοθετήσουν σταδιακά τα (περισσότερα από τα) γλωσσικά χαρακτηριστικά των σηmicroερινών (προ)εφήβων νέων ενηλίκων κλπ αφrsquo ετέρου microερικές από τις γλωσσικές καινοτοmicroίες που εισάγουν οι νεότεροι ηλικιακά (ή κάποια άλλη υπο-οmicroάδα) ενδέχεται να κυριαρχήσουν σταδιακά σε όλη την οmicroιλιακή κοινότητα Με άλλα λόγια στον σχεδιασmicroό της έρευνας καταβάλλεται προσπάθεια να διακρίνεται η ευθύγραmicromicroη διαχρονική microεταβολή του συνολικού γλωσσικού συστήmicroατος από τη σπειροειδή ηλικιακή ποικιλότητα την οποία διατρέχει κάθε microέλος της κοινότητας καθώς περνάει από τη microία ηλικιακή οmicroάδα στην επόmicroενη η πρώτη κατηγορία φαινοmicroένων έχει σαφέστατα γλωσσικό και ελάχιστα ή καθόλου κοινωνικό χαρακτήρα ενώ ακριβώς το αντίθετο ισχύει για τη δεύτερη κατηγορία

12 H συνέντευξη

Όπως προαναφέραmicroε η συνέντευξη έχει χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης αφού στόχος είναι να microιλήσουν όσο το δυνατόν πιο αβίαστα οι πληροφορητές που για τους σκοπούς αυτής της microελέτης είναι κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) παιδιά και έφηβοι και όχι να καταγραφούν οι επιλογές τους κατά την παραγωγή γλωσσικών microορφών συγκεκριmicroένου αριθmicroού και κατηγορίας όπως αυτόςαυτές θα καθορίζονταν στο πλαίσιο microιας περισσότερο δοmicroηmicroένης συνέντευξης

Παρrsquo όλα αυτά η συνέντευξη πρέπει να αρθρώνεται κατά τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο για κάθε πληροφορητή προκειmicroένου να υπάρχει ενιαία βάση σύγκρισης του υλικού από πληροφορητή σε πληροφορητή Έτσι τα ερωτήmicroατα στα οποία καλείται να απαντήσει ο πληροφορητής καλύπτουν θέmicroατα όπως τα ακόλουθα

Mε ποιούς κάνει παρέα (ορισmicroός προσωπικού δικτύου σχέσεων)

Συνήθεις δραστηριότητες ήτοι

- παιχνίδια βιοπορισmicroός σχολείο καβγάδες

- φροντίδα ζώων microηχανηmicroάτων ανιόντων κατιόντων συγγενών

Σύνθεση (ευρύτερης) οικογένειας και ρόλοι των microελών

Σχέσεις αγοριών - κοριτσιών

Σχέσεις microε microη τσιγγάνους

∆ιήγηση αξιοmicroνηmicroόνευτων περιστατικών

Tί διαβάζουν βλέπουν στην τηλεόραση

Ποιες τσιγγάνικες ιστορίες ξέρουν

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη

6

Σχέδια για το microέλλον (πχ εργασία γάmicroος)

Eάν ένα ερώτηmicroα προκαλεί ζωηρή συζήτηση ο ερευνητής δεν διακόπτει τους οmicroιλητές έστω και αν έχουν ξεφύγει από το θέmicroα αλλά προχωρεί στο επόmicroενο ερώτηmicroα microόνο όταν έχει εξαντληθεί το προηγούmicroενο θέmicroα συζητήσεως

Πέρα από τον χαmicroηλό βαθmicroό δόmicroησης της συνέντευξης η καταγραφή κατά το δυνατόν αβίαστης οmicroιλίας απαιτεί να διαθέτει ο συνεντευξιαστής επικοινωνιακή ευχέρεια καθώς και την ικανότητα να αναπτύσσει σχέσεις κατανόησης και συmicroπάθειας microε τον πληροφορητή προκειmicroένου να τον ενθαρρύνει να microιλήσει ελεύθερα αντί να τον ldquoπαγώνειrdquo H ανάγκη να διεξαγάγει την εκάστοτε συνέντευξη το κατάλληλο άτοmicroο είναι ακόmicroη microεγαλύτερη όταν οι πληροφορητές είναι παιδιά ή (προ)έφηβοι και προέρχονται από κοινότητα που διαβιώνει στο περιθώριο της ευρύτερης κοινωνίας (Labov 1972ab Milroy 1987 Nτάλτας 1997) Tα κατάλληλα άτοmicroα στην περίπτωση αυτή ήσαν οι κυρίες Ιωάννα Aθανασοπούλου ιστορικός Φωτεινή Kοντού κοινωνιολόγος και Πόπη Kουρκούλου Παιδαγωγός

H κ Kουρκούλου είχε ήδη πριν από την έναρξη της συγκεκριmicroένης microελέτης χρηmicroατίσει επανειληmicromicroένα εκπαιδεύτρια σε σεmicroινάρια εκπαίδευσης-κατάρτισης των Tσιγγάνων και είχε δηmicroιουργήσει δεσmicroούς φιλίας και αmicroοιβαίας εmicroπιστοσύνης microε αρκετές οικογένειες ιδιαίτερα δε λόγω της προσωπικότητας και του νεαρού της ηλικίας της microε εφήβους και παιδιά Λόγω της προθυmicroίας microε την οποία έχει επανειληmicromicroένα συmicroπαρασταθεί στους Tσιγγάνους σε διάφορες επαφές τους microε εκπαιδευτικές κοινοτικές και κρατικές υπηρεσίες απολαmicroβάνει της εmicroπιστοσύνης τους Χάρη σε αυτή την lsquoπροϋπηρεσίαrsquo ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλισε και για τους υπόλοιπους ερευνητές την αποδοχή της τσιγγάνικης κοινότητας Για ένα διάστηmicroα η κ Κουρκούλου microοιράστηκε microε την κ Αθανασοπούλου την ευθύνη του Προπαρασκευαστικού Τmicroήmicroατος Τσιγγανοπαίδων Κέρκυρας συχνά σε αντίξοες συνθήκες (εχθρότητα τοπικής κοινωνίας ακανόνιστη ροή πόρων προσωρινότητα στέγης κλπ) Xάρη στο φύλο τους οι τρεις συνεντευξιάστριες είχαν το ελεύθερο να επισκέπτονται τους τσιγγάνικους καταυλισmicroούς και να συναντούν τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να προκαλούν την καχυποψία των ανδρών Από την πλευρά τους οι Τσιγγάνοι (αν και όχι όλοι βλ κατωτέρω) ανταmicroείβουν τις τρεις ερευνήτριες για το έmicroπρακτο ενδιαφέρον τους προς αυτούς συmicromicroετέχοντας πρόθυmicroα στις συνεντεύξεις και επιτρέποντας τη microαγνητοφώνηση της γλωσσικής τους παραγωγής χωρίς εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον επιφυλάξεις (Tη microεγάλη σηmicroασία των σχέσεων αmicroοιβαιότητας microε την κοινότητα-στόχο (ldquoAν microου δώσεις κάτι θα σου το ανταποδώσωrdquo) τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο ερευνητής έχει τεκmicroηριώσει η Milroy (όππ 49) βάσει της θεωρίας των ανταλλακτικών δικτύων)

Ωστόσο έστω και microε φιλικό και επικοινωνιακά επιδέξιο συνεντευξιαστή η συνέντευξη παραmicroένει ασυνήθιστη περίσταση που είναι φυσικό να προκαλεί την εφεκτικότητα του microέσου πληροφορητή ιδιαίτερα των παιδιών Για τον περιορισmicroό της ανασταλτικής επίδρασής της η συνέντευξη πραγmicroατοποιείται στο οικείο περιβάλλον του πληροφορητή καταβάλλεται δε προσπάθεια να είναι παρόντες και να συmicromicroετέχουν στη συζήτηση ένας ή δύο φίλοι του ώστε υπό την επίδραση της παρουσίας τους το ύφος της γλωσσικής του παραγωγής να παραmicroένει όσο το δυνατόν δηλωτικό οικειότητας H θεωρητική αρχή που εφαρmicroόζεται εδώ είναι αυτή του ακροαmicroατικού σχεδιασmicroού (Bell 1984) επειδή αναmicroένεται ότι υπό την επίδραση των ερωτηmicroάτων του συνεντευξιαστή ο πληροφορητής θα τείνει να σχεδιάζει την απάντησή του έτσι ώστε να αντανακλάται σε αυτήν η microεταξύ τους κοινωνική απόσταση εισάγεται στην

7

περίσταση ως αντίβαρο ο παράγων των φίλων η παρουσία των οποίων αναγκάζει τον πληροφορητή να microην αποmicroακρύνεται υπερβολικά από την επικράτεια της οικειότητας αλλά και όταν αποmicroακρύνεται να επιστρέφει σύντοmicroα σε αυτήν

Eπί πλέον το microαγνητόφωνο του συνεντευξιαστή είναι microικρών διαστάσεων για να περιορίζεται κατά το δυνατόν η επίδρασή του στην περίσταση και το ίδιο ισχύει για το microικρόφωνο το οποίο microάλιστα είναι συνήθως διακριτικά τοποθετηmicroένο πίσω από ένα ανθοδοχείο ή άλλο πρόσφορο αντικείmicroενο στην περιφέρεια του κύκλου των συmicromicroετεχόντων Σύmicroφωνα δε microε τις απαιτήσεις της επιστηmicroονικής δεοντολογίας οι πληροφορητές έχουν ενηmicroερωθεί ότι η οmicroιλία τους microαγνητοφωνείται καθώς και ότι αν δεν θέλουν να παραmicroείνει microαγνητοφωνηmicroένο ένα microέρος της συζήτησης microπορούν να ζητήσουν τη σχετική κασέτα και να την καταστρέψουν Θα πρέπει στο σηmicroείο αυτό να διευκρινιστεί ότι επιλέχθηκε η microαγνητοφώνηση και όχι η βιντεοσκόπηση για την απαθανάτιση της συνέντευξης επειδή η πρώτη θεωρήθηκε περισσότερο lsquoδιακριτικήrsquo microέθοδος από την δεύτερη σκοπός δεν ήταν να ldquoδώσουν παράστασηrdquo οι πληροφορητές ενώπιον της κάmicroερας αλλά να παραmicroείνει η συmicroπεριφορά τους όσο το δυνατόν ανεπηρέαστη από τη δυναmicroική της συνέντευξης Οmicroολογουmicroένως ωστόσο η βιντεοσκόπηση θα κατέγραφε πολύ πλουσιότερα στοιχεία της περίστασης αφού θα διέσωζε την κινησιακή πλευρά της συmicroπεριφοράς των πληροφορητών Για την κατά το δυνατόν ανάκτηση των microη γλωσσικών αυτών πληροφοριών οι συνεντευξιάστριες παρενέβαλαν στο κείmicroενο των αποmicroαγνητοφωνηmicroένων συνεντεύξεων συmicroπληρωmicroατικές πληροφορίες υπό microορφή σηmicroειώσεων όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για την πληρέστερη κατανόηση των λεγοmicroένων

Aκόmicroη όmicroως και όταν εξασφαλιστούν όλες οι ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες η ίδια η περίσταση της συνέντευξης είναι δυνατόν να συνεχίσει να προκαλεί αισθήmicroατα συστολής στον πληροφορητή microε αποτέλεσmicroα να περιορίζεται η ποσότητα και το υφικό εύρος του παραγόmicroενου λόγου Πράγmicroατι κατά την προσφυά διατύπωση microιας εφήβου Tσιγγάνας τα Tσιγγανάκια τα οποία σηmicroειωτέον ότι έρχονται στις συνεντεύξεις ακόmicroη και όταν δεν έχουν προσκληθεί ldquoΈχουν πάρα πολλά να microιλήσουν αλλά ντρέπονταιrdquo (Aλέκα) Eπί πλέον οι άρρενες έφηβοι φαίνεται ότι είναι σχετικά διστακτικότεροι πληροφορητές από ότι οι συνοmicroήλικές τους Tσιγγάνες Για τον λόγο αυτό σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας θα πρέπει να επιδιωχθεί η περαιτέρω διείσδυση της ερευνητικής οmicroάδας στην υπό microελέτη κοινότητα microε την κατάλληλη εκπαίδευση νεαρών Tσιγγάνων και των δύο φύλων ώστε να αναλάβουν αυτοί τον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή δηλαδή του παρατηρητή της κοινότητας ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ενεργό microέλος της Eλπίζεται ότι η χρησιmicroοποίηση Tσιγγάνων στον ρόλο του συmicromicroετέχοντος παρατηρητή στην πρώτη γραmicromicroή της έρευνας microε τους microη Tσιγγάνους ερευνητές να αναλαmicroβάνουν περισσότερο επιτελικά καθήκοντα στα microετόπισθεν (ήτοι τον σχεδιασmicroό της έρευνας και την αξιολόγηση των πρωτογενών δεδοmicroένων) πρώτον θα εκmicroαιεύσει από τους πληροφορητές ακόmicroη περισσότερο αβίαστη γλωσσική συmicroπεριφορά και δεύτερον θα διευκολύνει την πρόσβαση στη γλωσσική παραγωγή microελών της κοινότητας που στο παρόν στάδιο διστάζουν να συmicromicroετάσχουν σε συνεντεύξεις ως πληροφορητές (Labov 1972ab Nτάλτας 1997)

Aκολουθεί κατάλογος των πληροφορητών στη γλωσσική παραγωγή των οποίων βασίζεται η παρούσα microελέτη Για κάθε έναν δίδεται εκτός από το όνοmicroα (microε το οποίο δηλώνεται και το φύλο) η ηλικία η microόρφωση και η οικογενειακή κατάσταση Tο επώνυmicroο δεν αναφέρεται ώστε να εξασφαλίζεται ως ένα βαθmicroό η ανωνυmicroία των πληροφορητών

8

1 Aλέκα 15 ετών 3η ∆ηmicroοτικού κόρη Bλασσίας

2 Aλίκη 8 ετών

3 Aναστάσης 4 12 ετών αδελφός του Hλία

4 Aνδρέας 63 ετών αναλφάβητος microε 6 παιδιά 40 εγγόνια και 5 δισέγγονα

5 Aνδρέας Σ 18 ετών παντρεmicroένος δύο φορές αναλφάβητος

6 Bαλάντης 9 ετών αναλφάβητος

7 Bαρβάρα 10 ετών αναλφάβητη

8 Bλασσία 42 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα 8 παιδιών

9 Γιώργος 11 ετών αναλφάβητος

10 ∆ήmicroητρα 13 ετών αναλφάβητη κόρη Kατερίνας αρραβωνιασmicroένη

11 ∆ηmicroήτρης Σ 17 ετών αναλφάβητος γιος της Kατερίνας

12 ∆ιονύσης 11 ετών 2 εβδοmicroάδες σχολείο

13 Eλένη 10 ετών αναλφάβητη

14 Eλευθερία 8 ετών αναλφάβητη

15 Hλίας 6 12 ετών αδελφός του Aναστάση

16 Kατερίνα 30 ετών αναλφάβητη σύζυγος και microητέρα

17 Kώστας 13 ετών 1 microήνα σχολείο

18 Nίκος Π 22 ετών αναλφάβητος πατέρας 2 παιδιών

19 Nίκος A 19 ετών 2α ∆ηmicroοτικού διαζευγmicroένος γιος Bλασσίας

20 Παναγιώτα 10 ετών νηπιαγωγείο κόρη Bλασσίας

21 Πούλια 17 ετών αναλφάβητη

22 Σπύρος 13 ετών 1 microήνα σχολείο

23 Xρήστος 10 ετών 2 ηmicroέρες σχολείο

24 Xριστίνα 9 ετών αναλφάβητη

25 Xριστίνα A 12 ετών αναλφάβητη κόρη Bλασσίας

Στη συνέχεια της microελέτης αυτής εκτίθενται τα εξής στο δεύτερο κεφάλαιο υιοθετείται η εθνογραφική προσέγγιση προκειmicroένου να σκιαγραφηθεί ο τρόπος ζωής των Τσιγγάνων της υπό εξέταση κοινότητας κυρίως όπως αυτός γίνεται αντιληπτός από τους ίδιους τους Τσιγγάνους στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα δοmicroικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών που χρησιmicroοποιούν οι πληροφορητές στο τρίτο κεφάλαιο τα microορφικά στοιχεία των ελληνικών των Tσιγγάνων συσχετίζονται microε τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν αυτά κατά τις διαπροσωπικές επαφές των πληροφορητών κυρίως στους κόλπους της συνέντευξης

Kαθrsquo όλη την έκταση της microελέτης λαmicroβάνεται υπrsquo όψιν ο πρακτικός σκοπός του ευρύτερου ερευνητικού προγράmicromicroατος που είναι όπως προαναφέραmicroε η αναγνώριση της θέσης που κατέχουν οι Έλληνες Τσιγγανόπαιδες στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα της χώρας microε στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού αποτελέσmicroατος

9

2 H τσιγγάνικη κοινότητα της Kέρκυρας microια πρώτη εθνογραφική περιγραφή

O πολυπληθέστερος τσιγγάνικος καταυλισmicroός της Kέρκυρας (200 άτοmicroα 20 οικογένειες 78 παιδιά σχολικής ηλικίας) βρίσκεται στην περιοχή Λιβάδι του Pόπα βορειοδυτικά της πόλης της Kέρκυρας και 12 περίπου χιλιόmicroετρα από αυτήν επί της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγεί από την πόλη προς την Παλαιοκαστρίτσα Tο πλησιέστερο χωριό το Kοκκίνι απέχει 3 χmicro από τον καταυλισmicroό αυτόν Mια microικρότερη τσιγγάνικη κοινότητα (25 άτοmicroα 4 οικογένειες) βρίσκεται στην είσοδο του χωριού Άγιος Iωάννης σε απόσταση 8 χmicro περίπου από την πόλη και επί της αυτής οδού που στη συνέχεια οδηγεί στον καταυλισmicroό του Λιβαδιού του Pόπα ∆ύο ακόmicroη καταυλισmicroοί 25 περίπου ατόmicroων ο καθένας βρίσκονται στο Aλευροπάτι Xλωmicroού και στη Λευκίmicromicroη περίπου 30 και 40 χmicro νότια της πόλης αντίστοιχα H εθνογραφική περιγραφή που ακολουθεί αφορά στο σύστηmicroα αξιών των Tσιγγάνων και τις σχέσεις τους microε την ευρύτερη κοινότητα κυρίως όπως αυτό και αυτές αντικατοπτρίζονται στην εικόνα η οποία αναδύεται από τις συνεντεύξεις των παιδιών και των ενήλικων πληροφορητών Φυσικά η εικόνα αυτή αναmicroένεται άλλοτε να πλησιάζει στην πραγmicroατικότητα και άλλοτε να αφίσταται αυτής

21 Kριτήρια ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης κοινωνικό κύρος

Oι Tσιγγάνοι του Aγίου Iωάννη θεωρούν ότι απολαmicroβάνουν υψηλότερου κοινωνικού κύρους σε σύγκριση microε τα microέλη των άλλων καταυλισmicroών εφrsquo όσον ζουν όλοι σε ιδιόκτητα σπίτια microε φως ύδρευση αποχέτευση και τις υπόλοιπες σύγχρονες ανέσεις Ωστόσο όπως θα δούmicroε αργότερα όλες οι τσιγγάνικες κοινότητες αντιmicroετωπίζουν συνήθως τη δυσπιστία των Eλλήνων συντοπιτών τους και ιδιαίτερα των κατοίκων και των υπηρεσιών των πλησιέστερων χωριών Eπί πλέον microέσα σε κάθε καταυλισmicroό παρατηρείται περαιτέρω διαφοροποίηση ως προς την κοινωνική microοίρα υπάρχουν οικογένειες που έχουν αγοράσει δικό τους οικόπεδο και έχουν χτίσει σπίτι επίσης το είδος του φορτηγού αυτοκινήτου που διαθέτει αυτού του είδους η σχετικά εύπορη οικογένεια (microέγεθος ηλικία κά) συντελεί στην κοινωνική διαφοροποίηση και το ίδιο ισχύει για τα υπόλοιπα καταναλωτικά αγαθά (τηλεόραση έπιπλα συσκευές κουζίνας κά) Άλλες όmicroως οικογένειες είναι εγκατεστηmicroένες σε τόπο που δεν τους ανήκει και ζουν χωρίς τις στοιχειώδεις ανέσεις (φως νερό αποχέτευση) σε τσαντίρια ή παραπήγmicroατα από λαmicroαρίνες ή φύλλα πλαστικού

(1)

Kουρκούλου Nά σας ρωτήσω ζείτε σε σπίτι σε παράγκα

Nικολέτα ∆εν κοιτάς σrsquo αυτά τα χάλια που ζούmicroε Έτσι στα νερά στις λάσπες

(2)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

10

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(3)

Πούλια Έχουmicroε ποντίκια εδώ πέρα

(4)

Aνδρέας Πάνε να microας φάνε τα ποντίκια εδώ microέσα Tα ποντίκια είναι όπως τα σκυλιά ∆εν κοιmicroάmicroαι ερχόνται και microε τραβάνε από τα microαλλιά τα ποντίκια αληθινά Mα το θεό ∆εν microπορούmicroε

Aν και όλοι οι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας είναι microόνιmicroα εγκατεστηmicroένοι στο νησί και απουσιάζουν microόνο όσο απαιτούν οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες αυτοί που δεν έχουν δικό τους οικόπεδο ή και σπίτι είναι δυνατόν να αναγκάζονται κατά καιρούς να microετεγκαθίστανται σε άλλο χώρο της ίδιας συνήθως περιοχής Oι ευπορότεροι Tσιγγάνοι είναι κυρίως οι έmicroποροι παλιοσίδερων και κατά δεύτερο λόγο αυτοί που ασχολούνται microε τη microεταφορά και το εmicroπόριο τροφίmicroων H διαφορά ανάmicroεσα στους εύπορους και τους φτωχούς Tσιγγάνους είναι πολύ εντονότερη από ότι ισχύει για άλλα τmicroήmicroατα του πληθυσmicroού της Eλλάδας

H ηγεσία των Tσιγγάνων δεν είναι προϊόν δηmicroοκρατικών διαδικασιών O πιο πετυχηmicroένος και εύπορος Tσιγγάνος του καταυλισmicroού αναγνωρίζεται ως ο ldquoYπεύθυνοςrdquo και αυτός microεσολαβεί όπου χρειάζεται στις επαφές των Tσιγγάνων microε τις τοπικές και τις κρατικές αρχές ∆εν αποκλείεται microάλιστα ο ldquoυπεύθυνοςrdquo να είναι περισσότερο επιλογή των τοπικών αρχών και της αστυνοmicroίας και λιγότερο των ίδιων των Tσιγγάνων όπως τουλάχιστον διατείνονται microερικοί από αυτούς Bεβαίως όσοι Tσιγγάνοι ldquoέχουν χαρτιάrdquo ψηφίζουν στις βουλευτικές και τις δηmicroοτικές εκλογές χωρίς αυτό όmicroως να συmicroβάλλει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους

(5)

Kατερίνα ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά να κατουράνε συγγνώmicroη να πάνε να κάνουνεEίmicroαστε όξω Yπάρχει πιθανότητα το φως να το έχουmicroε Kαι microας το κόψανε Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε Kατάλαβες τί γίνεται τώρα () Eδώ δεν είναι καλοί άνθρωποι εδώ στην Kέρκυρα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

(6)

Παναγιώτα Έχουmicroε παράπονο από σας που δεν κάνετε το σχολείο Λέτε λέτε αλλά δεν το κάνετε () ξέρουmicroε ότι οι άλλοι λένε ψέmicroατα για να τους ψηφίσουmicroε

Kοντού Kι εσύ τί θέλεις να πεις σrsquo αυτούς τους ανθρώπους που νιώθεις ότι σου λένε ψέmicroατα ()

11

Xριστίνα Ήθελα να microας κάνει το σχολείο γιατί είπαν ο Πρόεδρος να microας κάνει το σχολείο και αυτοί κοροϊδεύουν εmicroάς

Παναγιώτα Nα σου πω Λένε ότι θα το φτιάξουν εκείνη την ηmicroέρα και δεν το φτιάχνουν Eίπαν ότι θα φέρουν χαλίκια και δεν τα φέρανε Eίπαν θα κάνουν εκείνο και δεν το κάνουν Emicroάς microας πάει στο microυαλό microας microας λένε ψέmicroατα για να ψηφίσουmicroε

(7)

Aλέκα Tώρα που θα rsquoρθουν οι εκλογές θα microας φωνάζουν να τους ψηφίσουmicroε

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές Φαίνεται δε ότι όπως θα δούmicroε στο 24 κατωτέρω έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας καθώς και των γλωσσικών και λοιπών πολιτιστικών διαφορών της από τις άλλες τις οποίες microάλιστα συχνά κρίνουν από αξιολογική σκοπιά ήτοι ως lsquoανώτερεςrsquo ή lsquoκατώτερεςrsquo από τη δική τους

22 Φιλονοmicroία και παραβατικότητα στον ενδοκοινοτικό και τον διακοινοτικό άξονα

Ένα άλλο κριτήριο διαφοροποίησης είναι η φιλονοmicroία ή αντίθετα η παραβατικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις Yπάρχουν Tσιγγάνοι και Tσιγγάνες που ldquoκλέβουνrdquo

(8)

∆ήmicroητρα Όλοι κλέβουνε όλοι κλέβουνε

(9)

Kατερίνα Έχουν δίκιο εδώ στην Kέρκυρα Έχουν καταστρέψει κόσmicroο

Kουρκούλου Έχουν καταστρέψει οι Tσιγγάνοι

Kατερίνα Oι TσιγγάνοιKλέβουν κάνουν

όχι microόνο από Έλληνες αλλά ακόmicroη και από άλλους Tσιγγάνους και microάλιστα συγγενείς

(10)

Aλέκα Για ένα κατοστάρικο εδώ πέρα υπάρχουν άνθρωποι που κλέβουνε ∆εν είναι microόνο ότι κλέβουνε microόνο τους άλλους κλέβουνε και δικά τους συγγενείς τους εδώ κάτω τους Γύφτους Oι Γύφτοι κλέβουνε τους Γύφτους

12

άλλοιες που πιστεύουν ότι η κλοπή είναι απαράδεκτη

(11)

Aλέκα ∆εν πρέπει να κλέβουνε

άλλοι από τους εντός των τειχών που αλληλοκαταγγέλλονται ότι κλέβουν και αυτοί

(12)

∆ιονύσης Tο κάνεις και συ όmicroως

και άλλοι που οmicroνύουν

(13)

Παναγιώτα Eγώ δεν κλέβω Όχι και να κλέψω εγώΆmicroα κλέψω τί θα καταλάβω

(14)

Xριστίνα A Eγώ δεν έχω κλέψει ποτέ microου

(15)

Aλέκα Oι άντρες δεν είναι όλοι κλέφτες

ενώ δεν λείπουν και οι θυmicroόσοφοι που συλλαmicroβάνουν διαισθητικά την αντίφαση ανάmicroεσα στο εmicroφανές κύρος (Nτάλτας 1997354-55) που έχει η νοmicroοταγής συmicroπεριφορά και το αφανές κύρος του καλού κλέφτη

(16)

∆ιονύσης Eγώ κλέβω όλοι κλέβουνε κανείς όmicroως δεν κλέβει

Aς σηmicroειωθεί ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές δεν συνδέουν οπωσδήποτε την κλοπή microε την ανάγκη προσπορισmicroού των προς το ζην

(17)

Aλέκα Γιατί να τα κλέβουνε δεν microπορούν να δουλέψουνε για να βγάλουνε αυτά τα λεφτά και να πάνε να τα ψωνίσουνε Eύκολο είναι να τα κλέβεις

13

(18)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

∆εδοmicroένων όmicroως των σηmicroαντικών διαφορών στις συνθήκες ζωής των εύπορων και των ενδεών Tσιγγάνων δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε το ενδεχόmicroενο ότι οι σχετικά εύπορες Aλέκα Παναγιώτα και Xριστίνα προτιmicroούν να microη κατανοούν microερικές τουλάχιστον από τις αιτίες που ωθούν τους ενδεέστερους οmicroοφύλους τους στην κλοπή Mε ανάλογη ιερή αγανάκτηση αντιmicroετωπίζουν και microερικοί Έλληνες τους επαίτες Tσιγγάνους ή microη τους οποίους προτρέπουν ldquoνα πάνε να δουλέψουνrdquo χωρίς να τους διευκρινίζουν πού να αναζητήσουν αυτές τις κενές θέσεις απασχόλησης που τους περιmicroένουν

Συναφής microε την κλοπή είναι και η επαιτεία (διακονιά ζητιανιά) Συχνά microάλιστα η άσκηση και των δύο αυτών δραστηριοτήτων επιβάλλεται στις γυναίκες από τους άνδρες τους όχι σπάνια δια της βίας Tα παιδιά microή έχοντας άλλη απασχόληση (τα περισσότερα δεν πηγαίνουν σχολείο βλ κατωτέρω) ακολουθούν τις microητέρες τους στις εξόδους τους και ακολουθούν το παράδειγmicroά τους microαθαίνοντας να ζητιανεύουν και να κλέβουν

(19)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτάκαι τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ Kαι γιrsquo αυτό

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

Aλέκα Λέει η microάνα microου κλέβει γιατί να microην κλέβω και εγώ Eύκολο είναι πάει κι ο άλλος κλέβει και το πιτσιρίκι Eύκολα τα βρίσκουνε

14

Bέβαια όπως προαναφέραmicroε η κλοπή και η ζητιανιά βρίσκονται σε σχέση κότας και αβγού microε τον κοινωνικό αποκλεισmicroό των Tσιγγάνων και ιδιαίτερα microε την εξ αυτού έλλειψη ευκαιριών εργασίας στην ευρύτερη κοινότητα

(20)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(21)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

Για τούτο και η Bλασσία η microητέρα των προαναφερόmicroενων τριών κοριτσιών Aλέκας Xριστίνας και Παναγιώτας έχει εmicroπνεύσει microεν στις κόρες της την απέχθειά τους για την κλοπή και την επαιτεία αλλά έχοντας παλαιότερα αντιmicroετωπίσει και η ίδια εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες (ldquoΣκέφτοmicroαι πού κοιmicroόmicroουνα Πού ήmicroουνα ξυπόλητη ∆ιακονεύαmicroε () ∆ούλεψα στις οικοδοmicroές () αρρώστησε ο άντρας microου αρρώστησε microε την καρδιά του () κι αυτό το σπίτι το rsquoχω χτίσειΆmicroα δεις τα πόδια microου είναι καmicroένα Mόνη microου και το χτίσαmicroε () Φαντάσου να rsquoχω οχτώ παιδιά microικρά δουλειά να microην έχει να rsquoναι άρρωστος ο άντρας σου και να σου κάνουν και νούmicroερα microε τιmicroωρήσανε microrsquo έχουν τιmicroωρήσει γιrsquo αυτό το σπίτι () Kουβαλούσαmicroε νερό απrsquo το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλιαrdquo) δείχνει περισσότερη κατανόηση τουλάχιστον προς τις Tσιγγάνες που αναγκάζονται να επαιτούν

(22)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιά γιατί δεν ξέρω τώρα τί να πω Oι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Aκριβώς λόγω του ότι πολλοί Tσιγγάνοιες δεν θέλουν να ζητιανεύουν και να κλέβουν αλλά αναγκάζονται να υιοθετούν αυτές τις microεθόδους προσπορισmicroού των προς το ζην επειδή σπανίζουν οι εναλλακτικές δυνατότητες κατορθώνουν ταυτόχρονα να παραmicroένουν γενναιόδωροι έντιmicroοι και ευαίσθητοι στις ανάγκες των άλλων H

15

τεκmicroηρίωση αυτού του ισχυρισmicroού δεν microπορεί παρά να έχει ανεκδοτολογικό χαρακτήρα στο παρόν στάδιο της έρευνας Aς microου επιτραπεί να αναφέρω τρία περιστατικά

Πρόσφατα πλησιάζει η αδελφή microου κ Kαίτη Mπαλάσκα ένα πάγκο microε πορτοκάλια στη λαϊκή αγορά της γειτονιάς της (Nέα Kηφισιά) Mπροστά της microια Tσιγγανοπούλα δέκα περίπου ετών ζητάει ένα πορτοκάλι από τον οπωροπώλη ο οποίος ανταποκρίνεται πρόθυmicroα Tο Tσιγγανάκι αρχίζει να τρώει και η αδελφή microου τη ρωτάει αν είναι νόστιmicroο το πορτοκάλι Tο κοριτσάκι χωρίζει το υπόλοιπο πορτοκάλι στα δύο και προσφέρει στην αδελφή microου το απείραχτο microισό λέγοντάς της καθησυχαστικά ldquoMή σιχαίνεσαιrdquo

Tο δεύτερο περιστατικό αφορά microια άλλη Tσιγγανοπούλα της ίδιας περίπου ηλικίας η οποία επισκεπτόταν κάθε Σάββατο για ένα διάστηmicroα το κατάστηmicroα γραφικών ειδών που διατηρούσε η ανιψιά microου κ Mιράντα Mπαλάσκα στην Kηφισιά και περιεργαζόταν microε έντονο ενδιαφέρον τα διάφορα είδη ζωγραφικής ρωτώντας τις τιmicroές H ανιψιά microου της ανέφερε τιmicroές πολύ κάτω του κόστους και πάλι όmicroως οι microικρές εισπράξεις του παιδιού (προφανώς από την επαιτεία) δεν επαρκούσαν για να αγοράσει όλα όσα της είχαν κινήσει το ενδιαφέρον Tελικά τα δύο microέρη κατέληξαν σε συmicroφωνία η microικρή θα έπαιρνε τα πράγmicroατα που χρειαζόταν για να αρχίσει να ζωγραφίζει σε σωστή βάση θα πλήρωνε ότι microπορούσε εκείνο το Σάββατο και microία εβδοmicroάδα αργότερα θα έφερνε και τα υπόλοιπα χρήmicroατα Πράγmicroατι το επόmicroενο Σάββατο το κοριτσάκι τήρησε την υπόσχεσή του και microάλιστα έφερε και microερικές από τις ζωγραφιές της για να τις δείξει στη νέα της φίλη

Tο τρίτο επεισόδιο microου το διηγήθηκε η κ Kουρκούλου Mε την έναρξη του προγράmicromicroατος επισκέφτηκε τον καταυλισmicroό έχοντας microαζί της microια σακούλα κριτσίνια για τα παιδιά που microαζεύτηκαν γύρω της Eκείνα όmicroως δεν παίρνανε παρά τις προτροπές της Tελικά της εξήγησαν ότι δεν ήθελαν να βάλουν το χέρι τους microέσα στη σακούλα ldquoγια να microη σιχαίνεταιrdquo Όταν τελικά φάγανε microερικά παιδιά και στη συνέχεια έφαγε και η κ Kουρκούλου από την ίδια σακούλα ξεθάρρεψαν και τα υπόλοιπα παιδιά

Eπί πλέον η microεγάλη διάδοση της κλοπής και της επαιτείας στους κόλπους microέρους της τσιγγάνικης κοινότητας δεν συνεπάγεται την ύπαρξη χαλαρών ηθών σε άλλους τοmicroείς Πρώτα-πρώτα οι Tσιγγάνοι θρησκεύονται

(23)

Bλασσία Oι Tσιγγάνοι είναι πιστοί ∆εν ξέρω αν έχεις πάει στην Tήνο στην εκκλησία () είναι οι περισσότεροι οι Tσιγγάνοι ή Γύφτοι όπως θέλεις οι περισσότεροι () Nαι και στην Tήνο και στον Aη Γεράσιmicroο δηλαδή ποια εκκλησία όλες οι εκκλησίες εδώ όλες οι εκκλησίες είναι πώς να πω πιστεύουνε Πιστεύουνε και στον Άγιο Σπυρίδωνα πιστεύουνε αλλά κοίταξε είναι ο Άγιος Γεράσιmicroος η Mεγαλόχαρη η Xρυσοβαλάντω είναι κάποια εκκλησία πάλε στη Pόδο η Aγία Tσαmicroπίκα Kαι αυτά δεν ξέρω τους τραβάει περισσότερο microrsquo αυτά τα ονόmicroατα δεν ξέρω τώρα τί έχουνε πάθει οι δικοί microας και πιστεύουν τόσο πολύ εκεί Tόσο πολύ

Kουρκούλου Πηγαίνουν

Bλασσία Πηγαίνουν

Aλέκα Mπορεί να microην πηγαίνουν κάθε Kυριακή

16

Bλασσία Όχι όταν γιορτάζουνε

∆εύτερον στα ερωτικά θέmicroατα οι νεαροί Tσιγγάνοι συmicroπεριφέρονται microε συστολή οι δε γονείς microε αυστηρότητα

(24)

Aλέκα ξέρεις στην τηλεόραση όταν δείχνουνε φιλιά και τέτοια από microαςοι Tσιγγάνοι κρυβόmicroαστε ∆εν θέλουmicroε να δούmicroε αυτά τα πράγmicroατα ∆εν microας αφήνουνε οι γονείς microας Σου φαίνεται παράξενο Oι κοπέλες απrsquo την άλλη πλευρά οι άλλες ξέρεις οι Eλληνίδες τις κοιτάνε Emicroείς microόλις βλέπουmicroε κάτι φεύγουmicroε ή κρυβόmicroαστε κρύβουmicroε τα microάτια microας

(25)

Kοντού Bλέπετε βίντεο Tί σας αρέσει

Παναγιώτα Kρις τα νιντζάκια τα στρουmicroφάκια Aυτά Aλλά όχι κακά ΄Amicroα κάνουν έτσι και βιάζονται κλείνουmicroε τα microάτια microας Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

Kοντού Όταν βλέπω τέτοια πράγmicroατα Nαι Mόνο οι ανύπαντροι και οι αρραβωνιασmicroένοι

Παναγιώτα Nαι τα σκεπάζουmicroε

(26)

Bλασσία άmicroα παρασυρθεί microια κοπέλα δικιά microου εγώ θα κρεmicroαστώ

(27)

Kοντού Mε τί άλλο δεν συmicroφωνείς Tί άλλο σrsquo ενοχλεί

Aλέκα Που δεν αφήνουν τη νύφη να πάει microόνη της microε τον αρραβωνιαστικό

Kοντού Πότε δεν την αφήνουν

Aλέκα Όταν θέλει το παιδί να πάει microια βόλτα microε τη νύφη και δεν την αφήνουν microόνη Παίρνουνε κάποιο κοριτσάκι ή αγοράκι της οικογενείας και πάνε microια βόλτα

Kοντού Mόνοι τους δεν πάνε

Aλέκα Όχι

(28)

Xριστίνα Άmicroα είναι κοντό microίνι δεν το φοράω

Kουρκούλου Γιατί δεν το φοράς το microίνι

17

Xριστίνα Γιατί να microη φαίνονται τα γόνατά microου

Kουρκούλου Kι αν φανούν τα γόνατά σου τί έγινε

Xριστίνα Ξέρεις τί θα πούνε ldquoKοίτα εκεί τί φοράνεrdquo

H άλλη πλευρά της συστολής αυστηρότητας στις σχέσεις microε το άλλο φύλο είναι το ότι οι Tσιγγάνοι παντρεύονται microικροί συχνά γύρω στην ηλικία των 14 έως 17 ετών τα κορίτσια και λίγο microεγαλύτερα τα αγόρια (ιδεωδώς γύρω στα 19 ή όταν τελειώσουν το στρατιωτικό) Tο κορίτσι microάλιστα πρέπει ldquoνα έχει παρθέναrdquo (να έχει άθικτο παρθενικό υmicroένα) όταν παντρεύεται

(29)

Aλέκα Παλιά για να παντρευτεί microια κοπέλα πρέπει να rsquoχει κάποιο πράmicroα πώς το λένε

Πούλια Παρθένα

Aλέκα Aκόmicroα το rsquoχουν οι Tσιγγάνοι αυτό Eσείς δεν ξέρω αν το rsquoχετε ακόmicroα

Πούλια Emicroείς έχουmicroε την παρθενιά

Aλέκα Eσείς δεν πιστεύω να το rsquoχετε έτσι

Παναγιώτα Άmicroα παντρευτείς ένα Γύφτο πρέπει να rsquoχεις παρθέναEσύ είσαι κοπέλα δεν microπορείς να κάνεις τέτοια πράγmicroατα

Tο νεαρό της ηλικίας των νεονύmicroφων λειτουργεί ως όργανο κοινωνικού ελέγχου των νέων Πράγmicroατι ο microόνιmicroος ερωτικός σύντροφος και οι υποχρεώσεις προς τον ταχύτατα αυξανόmicroενο αριθmicroό παιδιών δεν αφήνουν πολλή άκαυστη ενέργεια που θα microπορούσε να διοχετευθεί σε πράξεις υπονοmicroευτικές της συνοχής της κοινότητας H microαρτυρία επrsquo αυτού δύο νεαρών Tσιγγάνων των Nέων Λιοσίων όπως αυτή παρατίθεται από τη Λυδάκη 1997102 είναι χαρακτηριστική

ldquoΞέρεις γιατί παντρεύουν τα παιδιά από δεκατριών χρονών Όχι microόνο για τα λεφτά Θέλουν να τους έχουν σίγουρους ότι δε θα ξεφύγουν απrsquo αυτούς να microπλέξουν microε άλλους Θέλουν να microένουν έτσιrdquo

Eάν όmicroως οι γονείς δεν συναινούν στον γάmicroο πράγmicroα που microπορεί να συmicroβεί για διάφορους λόγους και ιδιαίτερα όταν οι ερωτευmicroένοι είναι ανήλικοι τότε οι τελευταίοι ενδέχεται να κλεφτούν

(30)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

18

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τα αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

H απαγωγή microπορεί να προκαλέσει αναστάτωση στις δύο οικογένειες και για άλλους προφανείς λόγους αλλά και επειδή στην περίπτωση ανηλίκων ο γάmicroος microπορεί να χρειαστεί να περιmicroένει

(31)

Kουρκούλου ∆εν microου λες ο γάmicroος πού γίνεται στην εκκλησία

Aλέκα Mερικά ναι microερικά όχι Όταν είναι ανήλικες οι κοπέλες όχι Γίνεται γάmicroος κανονικός όταν κλείνουνε κάποια ηλικία και στεφανώνουνε Kάνουνε παιδί και

Mέχρι να τελειώσει η γαmicroήλια διαδικασία οι γονείς και των δύο ενδιαφεροmicroένων ανησυχούν για το ίδιο πράγmicroα αλλά από διαφορετική οπτική οι microεν γονείς του γαmicroπρού microήπως η νύφη τους δεν είναι παρθένα (ldquoδεν έχει την τιmicroή τηςrdquo) και οι γονείς της νύφης microήπως τους ρεζιλέψει η κόρη τους και χαλάσει ο γάmicroος (δεν φαίνεται να έχει κανείς ανάλογες απαιτήσεις από τα αγόρια)

(32)

Kουρκούλου ∆ηλαδή τί περιmicroένετε εσείς από τα παιδιά σας

Kατερίνα Tίποτα Nά rsquoναι καλά παιδιά Tώρα στο στεφάνι τα κορίτσια microιλάmicroε τώρα τώρα να κάνω τα στέφανα της κόρης microου να είναι τίmicroια ας πούmicroε να microην προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας Kατάλαβες τί γίνεται

Kουρκούλου Aυτό η προσβολή του πατέρα και της microάνας πού τα βρίσκετε

Kατερίνα Πού το βρίσκουmicroε Aς πούmicroε αν έχει πάει microε άλλον η κόρη microου microε άλλον όχι microrsquo αυτόν που είναι αρραβωνιαστικός της καmicroιά στιγmicroή και δεν έχει την τιmicroή της Kατάλαβες Tώρα αν αυτή παντρευτεί και δεν την βρίσκουν τίmicroια θα πικαριστούmicroε κι εγώ κι ο πατέρας Ξέρω rsquoγω θα λένε ας πούmicroε θα λένε ο πεθερός της η πεθερά της ότι ήξερε η microάνα κι ο πατέρας και θα χαλάσει ο γάmicroος ας πούmicroε Θα πούνε ότι δεν ήτανε τίmicroια και microας τη δώσανε και δεν microας το είπανε Aυτό το έχουmicroε σε κακό Nαι πολύ κακό Emicroείς έτσι το rsquoχουmicroε

Tο ότι φτάνουν να ldquoκλέβονταιrdquo οι ερωτευmicroένοι δηλώνει ακριβώς τη microεγάλη σηmicroασία που έχει για αυτούς η γνώmicroη των γονέων σχετικά microε το αν προβλέπεται επιτυχής ένας γάmicroος αν δεν ήταν απαραίτητο να συναινέσουν οι γονείς οι ερωτευmicroένοι δεν θα ldquoκλέβοντανrdquo αλλά απλώς θα είχαν προγαmicroιαίες σχέσεις ή θα παντρεύονταν χωρίς να ρωτήσουν κανέναν Mε άλλα λόγια η έννοια της απαγωγής

19

microπορεί να κρυσταλλωθεί και να κατανοηθεί microόνο σε ένα πολιτιστικό πλαίσιο όπου οι γονείς (αλλά και άλλοι πρεσβύτεροι συγγενείς βλ κατωτέρω) έχουν εξουσία επί των αποφάσεων των νεοτέρων H στάση της ∆ήmicroητρας της νεαρής θυγατέρας της Kατερίνας που στην ηλικία των 13 ετών σχεδιάζει να παντρευτεί έναν 26ετή Tσιγγάνο δείχνει καθαρά τη σχέση microεταξύ της γονικής εξουσίας και της απόφασης των νέων να τραβήξουν τον δικό τους δρόmicroο

(33)

Kατερίνα Aπό rsquoκει και microετά τον ερωτεύτηκε η κόρη microου κατάλαβες Kαι microου λέει ldquoTον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω (lsquoειδοποιώrsquo ΠΝτ) να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τόνε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

H σχετική συνοχή που όπως προκύπτει από τα ανωτέρω χαρακτηρίζει την τσιγγάνικη οικογένεια διατηρεί την παραβατικότητα microέσα σε λίγο-πολύ ανεκτά όρια παρά τις συνθήκες κοινωνικού αποκλεισmicroού στις οποίες διαβιώνουν τα microέλη

(34)

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Oι κοινωνικοί κίνδυνοι βέβαια ελλοχεύουν σε microια κοινότητα που αναγκάζεται να βολεύεται όπως-όπως στις παρυφές της ευρύτερης κοινωνίας και οι νεαροί άρρενες Tσιγγάνοι είναι εύκολο να παρασυρθούν σε κλοπές σε δοσοληψίες microε ναρκωτικά ή σε καβγάδες Ωστόσο η Tσιγγάνα microητέρα συνειδητοποιεί τον κίνδυνο και το microόνο που ζητάει από τα αγόρια της είναι να είναι ldquoκαλά παιδιάrdquo σεβαστικά και να αποφεύγουν τα microπλεξίmicroατα

(35)

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος

20

ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

23 H ιεραρχία κατά το φύλο

Tο τρίτο κριτήριο ενδοκοινοτικής διαφοροποίησης είναι αυτό του φύλου (ή microάλλον του γένους αφού εδώ microας ενδιαφέρει το κοινωνιογλωσσικό αντίστοιχο του βιολογικού φύλου ) Ήδη από την παιδική τους ηλικία οι Tσιγγάνοι φαίνεται να διαmicroορφώνουν σαφή εικόνα των διαφορετικών ρόλων που αναθέτει η κοινότητά τους στα άρρενα και τα θήλεα microέλη της οι άνδρες (πρέπει να) βγαίνουν έξω από το σπίτι για να κερδίζουν τα προς το ζην και οι γυναίκες (οφείλουν να) microένουν στο σπίτι και (να) ασχολούνται microε τα παιδιά και το νοικοκυριό Για να καταστεί πραγmicroατοποιήσιmicroη η κοινωνική αυτή επιταγή και ανάλογα microε τα έθιmicroα της κάθε φυλής αφrsquo ενός οι γονείς του γαmicroπρού (και όχι της νύφης) δίνουν στο νιόπαντρο ζευγάρι ένα φορτηγό αυτοκίνητο και ένα σπίτι (ή παράγκα) αφrsquo ετέρου ο γαmicroπρός επιβάλλεται να έχει εκτελέσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις ώστε να microπορεί απερίσπαστος να επιδοθεί στον βιοπορισmicroό ευθύς εξ αρχής H προίκα του κοριτσιού είναι άλλης συmicroβολικής microάλλον παρά πρακτικής φύσεως (αν και είναι microετατρέψιmicroη σε τέτοια) οι συγγενείς και οι φίλοι χρυσώνουν τη microελλόνυmicroφο microε κοσmicroήmicroατα Ωστόσο σε άλλες φυλές το κορίτσι επιβάλλεται να έχει και αυτό την προίκα του

(36)

Kοντού Tί περιmicroένεις από microια κοπέλα που θα παντρευτείς αργότερα και θα κάνεις οικογένεια εκτός από το αν την ερωτευθείς ή όχι Tί θα πρέπει να έχει αυτή η κοπέλα για να την παντρευτείς

∆ηmicroήτρης Σ Tην προίκα της που λέmicroε

Kοντού Tί να rsquoχει προίκα δηλαδή

∆ηmicroήτρης Σ Nά rsquoχει τα λεφτά της το σπίτι της αυτά

Kοντού ∆ηλαδή εδώ ισχύει ο θεσmicroός της προίκας έτσι Πρέπει κάτι να έχει για να σου δώσει Eσύ τί της δίνεις

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς παίρνουmicroε προίκα Aυτοκίνητο κρεβάτια διάφορα

Kοντού Kαι το αγόρι και το κορίτσι

∆ηmicroήτρης Σ Nαι και το αγόρι και το κορίτσι

Eπί πλέον όπως έχουmicroε ήδη πει ενώ η νύφη είναι από 14 έως 17 ετών (πέρα από αυτή την ηλικία microπορεί να θεωρηθεί lsquoγεροντοκόρηrsquo Λυδάκη 199753) ο γαmicroπρός πρέπει να είναι τουλάχιστον 19 ετών Ωστόσο σε περίπτωση κεραυνοβόλου έρωτα τα νούmicroερα αυτά microπορεί να είναι microικρότερα) Για τα γαmicroικά έθιmicroα που ισχύουν σε διάφορες περιοχές της Eλλάδας και κυρίως για το έθιmicroο της εξαγοράς της νύφης σύmicroφωνα microε το οποίο ο πατέρας του γαmicroπρού καταβάλλει στον πατέρα της νύφης ένα σεβαστό χρηmicroατικό ποσό βλ Λυδάκη 199754-5 Στην Kέρκυρα microόνο microία πρόσφατη

21

περίπτωση εξαγοράς νύφης υπέπεσε στην αντίληψη των ερευνητών και αφορούσε έναν νεαρό ανάπηρο ο πατέρας του οποίου lsquoεισήγαγεrsquo από άλλη περιοχή της Eλλάδας microια πολύ microικρή κοπέλα για σύζυγο του γιου του

Στον διάλογο που ακολουθεί η Παναγιώτα έχει microόλις ρωτήσει την κ Kουρκούλου γιατί δεν είναι παντρεmicroένη και η κ Kουρκούλου δεν χάνει την ευκαιρία να εκmicroαιεύσει περαιτέρω αβίαστη οmicroιλία απαντώντας ότι θα παντρευτεί όταν βρει τον ιδεώδη άνδρα αυτόν δηλαδή που θα microένει στο σπίτι για να κάνει τις δουλειές και να microεγαλώνει τα παιδιά

(37)

Kουρκούλου Για πες αυτό που πιστεύεις

Παναγιώτα Nα κάτσει αυτή Nα κάτσει η γυναίκα Nα φύγει ο άντρας και να κάτσει η γυναίκα

Kουρκούλου O άντρας να φύγει πού να πάει

Παναγιώτα Nα πάει να πουλήσει πατάτες κρεmicromicroύδια

Aλέκα Tί λές ρε

Παναγιώτα Nα κάνει microια δουλειά

Kουρκούλου A Nα κάνει δουλειά και η γυναίκα να κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Nα πλύνει τα πιάτα να κάτσει να σφουγγαρίζει Amicroείς έτσι κάνουmicroε Άmicroα δουλεύει η microαmicroά microου κι ο πατέρας microου εmicroείς πλύνουmicroε τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη

Kουρκούλου H microαmicroά σου κάθεται σπίτι

Παναγιώτα Kαι η microαmicroά microου φεύγει αλλά κάπου-κάπου κάθεται σπίτι

Aλέκα Περισσότερο σπίτι

Παναγιώτα Kαι άλλη πλύνει τα πιάτα άλλη σφουγγαρίζει άλλη τα σκουπίδια η άλλη αν εγώ πλύνω τα πιάτα

Aλέκα Nα πω κι εγώ κάτι Eφrsquo όσον από microικρή δεν πήγαινε σχολείο ούτε κάτι νrsquo ασχοληθεί να πάει κάπου να microάθει κάποια τέχνη έmicroαθε την τέχνη να είναι πώς τη λένε το σπίτι νοικοκυρά οικιακά

Kουρκούλου Ωραία

Παναγιώτα Όχι να κάνει η γυναίκα παιδιά κι ο άντρας να καθίσει

Όπως ήδη διαφαίνεται όmicroως στον ανωτέρω διάλογο ο ιδεώδης διαχωρισmicroός των ρόλων των δύο φύλων (άνδρας = δουλειά έξω από το σπίτι γυναίκα = νοικοκυριό και ανατροφή παιδιών) ανατρέπεται εν microέρει όταν πρόκειται για την πραγmicroατικότητα των ενδεέστερων οικογενειών η ανάγκη του βιοπορισmicroού βγάζει τις φτωχότερες Tσιγγάνες από τα σπίτια τους και τις στέλνει να αναζητήσουν τα προς το ζην είτε νόmicroιmicroα είτε αφού η ευρύτερη κοινότητα συχνά δεν εmicroπιστεύεται τους Tσιγγάνους αρκετά για να τους δώσει δουλειά microε την επαιτεία και τις microικροκλοπές Eίδαmicroε δε στην αρχή του 22

22

ανωτέρω ότι ενίοτε οι άνδρες microετέρχονται βίαια microέσα για να αναγκάσουν τις γυναίκες να ζητιανέψουν ή να κλέψουν

(38)

Aνδρέας Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

(39)

Kουρκούλου H γυναίκα σου δουλεύει

Nίκος Π Πού να δουλέψει Zητιανεύει για το ψωmicroί το γάλα Γιrsquo αυτό σου λέω δεν υπάρχει microεροκάmicroατο Περιmicroένουmicroε γιrsquo αυτό το πράγmicroα microόνο Tο γάλα το ψωmicroί

(40)

Kουρκούλου Έχουν δηλαδή την ανάγκη και ζητιανεύουν Ή το κάνουν από

Bλασσία Έχουν την ανάγκη ΄Eχουνε ανάγκη Kαι αυτό το θέmicroα θέλω να σου πω Έχουνε ανάγκη Έχουνε γιατί είδες που σου είπα προηγουmicroένως δεν έχουνε κάποια ασφάλεια για τα παιδιάγιατίδεν ξέρω τώρα τί να πωOι περισσότεροι πολύτεκνοι Ξέρεις τί πα να πει πολύτεκνος

Mε άλλα λόγια η ένδεια φαίνεται να υπονοmicroεύει την παραδοσιακή κατανοmicroή των ρόλων των φύλων αλλοιώνοντας ενίοτε την αξιακή βάση της Πράγmicroατι η τσιγγάνικη κοινότητα αναγνωρίζει αξιωmicroατικά στον άνδρα αυξηmicroένο κοινωνικό κύρος προκειmicroένου να του αναθέσει την ευθύνη συντήρησης της συζύγου του και των παιδιών του O άνδρας αποδέχεται αυτή την ευθύνη και αυτό ισχύει ακόmicroη και στην περίπτωση απαγωγής ο ερωτευmicroένος νέος απάγει την αγαπηmicroένη του αναλαmicroβάνοντας microε αυτόν τον τρόπο απέναντί της ευθύνη που θα microπορούσε και να είχε αποφύγει Ωστόσο η έλλειψη επαρκώς επικερδούς εργασίας τον αναγκάζει να συναινεί στην έξοδο της συζύγου από το σπίτι σε αναζήτηση πρόσθετου εισοδήmicroατος Aλλά δεδοmicroένης της απροθυmicroίας της ευρύτερης κοινωνίας να δώσει δουλειά σε Tσιγγάνους οι νόmicroιmicroοι τρόποι απασχόλησης της συζύγου (microικροθελήmicroατα microικρεmicroπόριο) ενδέχεται να microη επαρκούν για την εξασφάλιση των προς το ζην Στην περίπτωση αυτή ο σύζυγος ενδέχεται να ενισχύει το τρωθέν αξιωmicroατικό κύρος του microε το lsquoεπιχείρηmicroαrsquo της microεγαλύτερης σωmicroατικής δύναmicroής του προκειmicroένου να αναγκάσει τη σύζυγο να ζητιανέψει ή ακόmicroη και να κλέψει Mε τη σειρά της η σύζυγος αδυνατεί να ενσαρκώσει ικανοποιητικά τον ρόλο της ως συζύγου και microητέρας επί πλέον δε όπως είδαmicroε στο παράδειγmicroα στην αρχή του 22 εξοικειώνει δια του παραδείγmicroατός της και τα παιδιά της microε αντικοινωνικές δραστηριότητες όπως είναι η κλοπή και η επαιτεία Φυσικά τα παιδιά microπορεί να αποστέλλονται στους δρόmicroους για επαιτεία και άλλες συναφείς δραστηριότητες (καθαρισmicroό των τζαmicroιών των αυτοκινήτων στα φανάρια των δρόmicroων πώληση microικροαντικειmicroένων στους δρόmicroους ή στα νυκτερινά κέντρα κά) σε

23

καθηmicroερινή βάση και δεν είναι απαραίτητο απλώς να ακολουθούν τις microητέρες τους οιονεί ερασιτεχνικά σύmicroφωνα microε την έρευνα που πραγmicroατοποίησαν για λογαριασmicroό του ιδρύmicroατος Mαραγκοπούλου για τα ∆ικαιώmicroατα του Aνθρώπου ο κοινωνιολόγος της εργασίας κ Iορδάνης Ψηmicroένος και ο κοινωνιολόγος-εγκληmicroατολόγος κ Στράτος Γεωργούλας το 58 των lsquoπαιδιών του δρόmicroουrsquo είναι Έλληνες Tσιγγάνοι (τα υπόλοιπα είναι πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων) Aξίζει microάλιστα να σηmicroειωθεί σχετικά microε τους εν microέρει διαφορετικούς ρόλους των φύλων ότι από τα lsquoπαιδιά του δρόmicroουrsquo το 70 είναι αγόρια και το 30 κορίτσια πράγmicroα που φαίνεται να σηmicroαίνει ότι ακόmicroη και σε συνθήκες ένδειας η κατανοmicroή των ρόλων στα δύο φύλα έχει ως αποτέλεσmicroα να βγαίνουν στους δρόmicroους και να εκτίθενται στους εξ αυτού κινδύνους πολύ λιγότερα κορίτσια από ότι αγόρια

Φαίνεται λοιπόν ότι στην περίπτωση microερικών φτωχών τσιγγάνικων οικογενειών το αξιακό σύστηmicroα της κοινότητας το σχετικό microε τους ρόλους των δύο φύλων διατηρείται microεν αλλά τετρωmicroένο και αποπροσανατολισmicroένο ο άνδρας συνεχίζει να είναι η κεφαλή της οικογένειας αλλά microια κεφαλή που δεν κατορθώνει να δικαιώσει τις ελπίδες της κοινότητας ότι θα τιmicroήσει το κύρος που του παραχωρεί αξιωmicroατικά αφού όχι microόνο δεν microπορεί να συντηρήσει την οικογένειά του αλλά και τη σπρώχνει ενίοτε δια της βίας σε ενέργειες αντίθετες προς το εmicroφανές αξιακό σύστηmicroα της τσιγγάνικης (αλλά και της ευρύτερης) κοινότητας

24 H ιεραρχία κατά τη φυλή

Προφανώς οι Tσιγγάνοι έχουν ήδη από την παιδική τους ηλικία πλήρη επίγνωση του καθεστώτος των πολιτών δευτέρας κατηγορίας στο οποίο τους εντάσσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία ∆εν έχει παρά να εmicroφανιστεί ένας Tσιγγάνος σε σχολείο κατάστηmicroα χώρο παιδιάς ή οπουδήποτε αλλού για να χτυπήσει συναγερmicroός Mάλιστα η απόκρουση του lsquoεισβολέαrsquo δεν γίνεται διακριτικά όπως συνήθως συmicroβαίνει όταν προσπαθούmicroε να ξεφορτωθούmicroε κάποιον ανεπιθύmicroητο χωρίς να τον προσβάλουmicroε ανοιχτά αλλά microε κατά microέτωπον φραστική και όχι microόνο επίθεση

(41)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι δεν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E Πού να δουλεύουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται

(42)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(43)

24

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(44)

Παναγιώτα Πήγα εγώ microια φορά στο microαγαζί εδώ κάτω παίρνει ένα ξύλο και microε κυνηγήσανε Kι έλεγα ldquoTί φταίω τί φταίω εγώrdquo

(45)

Kοντού Όταν πας να ψωνίσεις microέσα σrsquo ένα σουπερmicroάρκετ εδώ πέρα πώς σου φέρονται

Σπύρος Όταν πάω να πάρω κάτι microε προσέχουνε να microην κλέψω

(46)

Kοντού Έχεις κανένα φίλο παιδί microπαλαmicroό

Σπύρος Nαι

Kοντού Πώς τον λένε

Σπύρος Mπάmicroπη

Kοντού Oι γονείς του τον αφήνουν να κάνει παρέα microε σένα

Σπύρος Όχι

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί

Σπύρος Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microε σένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(47)

Kουρκούλου Θα θέλατε να είχατε ζήσει διαφορετικά από ότι έχετε ζήσει

Aνδρέας E βέβαια όπως ζει και ο άλλος κόσmicroος να microην είmicroαστε Γύφτοι να microη microας λογαριάζει κανένας () είmicroαστε σαν τα γουρούνια

Bέβαια δεν είναι όλοι οι microη Tσιγγάνοι εχθρικά διακείmicroενοι προς την τσιγγάνικη κοινότητα Yπάρχουν δεσmicroοί φιλίας και ανθρωπιάς ανάmicroεσα σε microέλη των δύο κοινοτήτων αν και προς το παρόν δεν διαθέτουν οι δεσmicroοί αυτοί την κρίσιmicroη εκείνη microάζα που θα microετέβαλλε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του microέσου Tσιγγάνου και την εξ αυτών αρνητική εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλει προς τα έξω

(48)

Kουρκούλου Φως νερό είχατε από την αρχή

Bλασσία Tίποτα

25

Kουρκούλου Tίποτα Kαι πώς κουβαλούσατε νερό εδώ

Bλασσία Kουβαλούσαmicroε νερό από το Tεmicroπλόνι τότες που ήτανε microια βρύση Mε παγούρια microε βαρέλια και της τύχης microας ήτανε ένας κάποιος εδώ που τον λέγανε Παντή και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

(49)

Kουρκούλου Στις υπηρεσίες πώς σας φέρονται Όταν πάτε στην Πρόνοια σας φέρονται όπως φέρονται σrsquo όλους ή έχετε πρόβληmicroα εκεί

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια H Άντα καλά

(50)

Kοντού Tί σκέφτεσαι για τους microπαλαmicroί Tους αγαπάς

Bαρβάρα Tους αγαπάω Eίναι πολύ καλοί Mας αγαπάνε microας δίνουνε λεφτά microας παίρνουνε ρούχα Eίναι καλοί

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί πιστεύεις

Aλίκη Mας φέρνουνε ρούχα παπούτσια παιχνίδια κούκλες

Παρά το γεγονός ότι οι Tσιγγάνοι βιώνουν καθηmicroερινά το περιθώριο στο οποίο τους έχει καταδικάσει η ευρύτερη ελληνική κοινωνία δεν διστάζουν να διατυπώνουν θετική κρίση για (ορισmicroένους τουλάχιστον) εκπροσώπους της για το βιοτικό επίπεδο και για τους θεσmicroούς της καθώς και την επιθυmicroία τους αλλά και το δικαίωmicroά τους να αποτελέσουν και αυτοί ισότιmicroα microέλη

(51)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να πας σχολείο

Kώστας Amicroή

(52)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(53)

Kώστας Oι δικές microας βρίζουν οι δικές σας άmicroα τσακωνόmicroαστε δεν microας βρίζουν

Kοντού ∆εν λέmicroε τίποτα εmicroείς Eίmicroαστε όλοι καλοί

Kώστας Nαι ναι όλοι καλοί

26

Kοντού ∆εν έχουmicroε τίποτα κακό πάνω microας

Kώστας Nαι ναι

(54)

Kοντού Kαταλαβαίνεις αυτά που βλέπεις στην τηλεόραση

Xριστίνα A Tα καταλαβαίνω όλα Tο κλάmicroα τους το γέλιο τους τα καταλαβαίνω όλα τα ελληνικά όχι τα ξένα

(55)

Kοντού Πώς ονειρεύεσαι τον εαυτό σου microετά από πέντε χρόνια

Aλέκα Nα ξέρω περισσότερα γράmicromicroατα να rsquoχω σπουδάσει

(56)

Kοντού Tί δουλειά θα ήθελες να κάνεις

Aλέκα Eισαγγελέας

Kοντού Γιατί

Aλέκα Για να δικάσω τους κλέφτες

(57)

Kουρκούλου Eσύ τί θέλεις να γίνεις

Xριστίνα A Ή δασκάλα ή γιατρός να διώξω όλες τις αρρώστιες

(58)

Kουρκούλου Θα ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Aνδρέας Σ Nαι

Kουρκούλου ∆ηλαδή πώς

Aνδρέας Σ Nα microη ζούmicroε microέσα στη λάσπη Θα rsquoθελα να rsquoχα ένα σπίτι microακριά από αυτούς εδώ

(59)

Kοντού Πώς αντιmicroετωπίζεις το ενδεχόmicroενο να παντρευτείς έναν Έλληνα

Aλέκα Θα το rsquoθελα

(60)

Σπύρος Eγώ θέλω να microάθω γράmicromicroατα Mrsquo αρέσουν οι δάσκαλοι

27

(61)

Kουρκούλου Tί θεωρείς ότι είναι ντροπή Γιατί θα ντρεπόσουνα

∆ήmicroητρα Nα rsquomicroαστε έτσι που δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα που δεν είmicroαστε microορφωmicroένοι

Kουρκούλου Tί είναι πιο σηmicroαντικό για microια κοπέλα στην ηλικία σας να κάνει

∆ήmicroητρα Aπό σας δεν κάνουmicroε παρέα κοπέλες από σας microας φωνάζουν ldquoΓύφτοιrdquo

Aλέκα Σε ρωτάει τί είναι σηmicroαντικό

∆ήmicroητρα Nα κάνουmicroε παρέα microε κοπέλες από σας

Kουρκούλου Θέλετε

∆ήmicroητρα Nαι θέλουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε να κάνουmicroε παρέα

Iδιαίτερα απογοητευτικό φαίνεται να είναι για microερικούς Tσιγγάνους ότι όπως τουλάχιστον πιστεύουν ακόmicroη και οι νεοφερmicroένοι (και δίκαια ή άδικα κατηγορούmicroενοι για χίλια όσα κακά) lsquoAλβανοίrsquo (στους οποίους περιλαmicroβάνονται και οι ελληνικής καταγωγής Aλβανοί πολίτες) θεωρούν εαυτούς και θεωρούνται από τους Έλληνες lsquoκαλύτεροιrsquo από τους Tσιγγάνους

(62)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροϊδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Παναγιώτα Σήmicroερα τί κάνανε έ Σήmicroερα έτσι νευριάστηκα δεν microπορούσα άλλο αλλά δεν microίλησα () Kάνει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo Tί είναι αυτό

Kοντού Kάποιο από τα παιδάκια τα άλλα έ

Παναγιώτα Nαι και εγώ ήθελα να πω ldquoΠετάει πετάει ο Aλβανίτηςrdquo και είπα και rsquoγώ να microη microιλήσω Λέει ldquoΠετάει πετάει ο Γύφτοςrdquo

(63)

Aλέκα microερικοί κάνουν παρέα microε Aλβανούς Kαι δεν είναι ντόπιοι Aλβανοί είναι από κάποια άλλη χώρα Emicroείς είmicroαστε ντόπιοι Έχουmicroε τα ίδια δικαιώmicroατα που έχουν και οι Έλληνες Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες πληρώνουmicroε εφορία όπως πληρώνουν κάποιοι άλλοι ψηφίζουmicroε όπως ψηφίζουν και οι άλλοι ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχρινοί ∆εν υπάρχει κάτι συγκεκριmicroένο που δεν microας θέλουνε κοντά τους

(64)

28

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι

Aλλά και για τους ίδιους τους τσιγγάνους τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά υπάρχουν στους κόλπους της κοινότητάς τους lsquoανώτερεςrsquo και lsquoκατώτερεςrsquo φυλές όχι βεβαίως από φυλετική άποψη αλλά από πολιτιστική ldquoστο έθιmicroοrdquo

(65)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι εσείς σαν οικογένεια πώς βλέπετε τους άλλους Tσιγγάνους αυτούς που λέmicroε Φιτζίρια πώς τους είπαmicroε Χαντούρια Αρναούτια κι όλα αυτά

Bλασσία Tα Φιτζίρια λένε εmicroάς Kοίταξε δεν έχουmicroε ασχοληθεί microrsquo αυτούς τους ανθρώπους έχουνε κι αυτοί ελαττώmicroατα Eλαττώmicroατα όπως κάθε φυλή έχει το δικό της έθιmicroο Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα Xαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι δεν ξέρω αν το είχατε microάθει αυτόν τον καιρό που πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά Aυτή είναι η φυλή τα Xαντούρια Oι Tσιγγάνοι που λέmicroε είναι αυτοί αυτός ο κλάδοςδεν ανακατεύονται ποτέ Γιrsquo αυτό σου είπα πρέπει να έχουmicroε ηθικότητα Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

Kουρκούλου Eσείς τί νοmicroίζετε είναι η φυλή τους ή είναι ο τρόπος της ζωής τους

Bλασσία Eίναι η φυλή τους Eίναι και ο τρόπος ζωής τους είναι και η φυλή στο έθιmicroο

Παρrsquo όλα αυτά η γενναιοδωρία των Tσιγγάνων υπερβαίνει όχι microόνο τη φτώχεια των περισσοτέρων αλλά και τις διαχωριστικές γραmicromicroές microεταξύ lsquoανώτερωνrsquo και lsquoκατώτερωνrsquo φυλών όταν γίνεται γάmicroος ή άλλη γιορτή

(66)

Bλασσία microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

Kουρκούλου Kαι αυτός ο κόσmicroος που έρχεται τί δίνει φέρνει δώρα ή χρήmicroα

Bλασσία Xρήmicroατα και δώρα Mετά και δώρα και χρυσάφια Mπορεί να microαζέψει και η κοπέλα και το παιδί από 5 εκατοmicromicroύρια 4 εκατοmicromicroύρια Nαι microαζεύονται λεφτά Bέβαια microπόλικα Άλλος βάζει τριάντα είκοσι δεκαπέντε δέκα πέντε τρεις ένα χιλιάρικο ∆εν υπάρχει έτσι

Kουρκούλου Ότι έχει την καλοσύνη ο καθένας έ

29

Bλασσία Bέβαια Nαι δεν σε ζορίζει ο άλλος Kαι microαζεύει και microπόλικο χρήmicroα

(67)

Kουρκούλου Aνταλλάσσετε επισκέψεις κι εσείς

Bλασσία Nαι γιορτές πάντα Kάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιο έχουmicroε παιδί του Aγίου Nικολάου έχουmicroε γιορτή θα καλέσουmicroε Θα κάνουmicroε

Kουρκούλου Kαλείτε ή έρχονται από microόνοι τους να σας πουν τα χρόνια πολλά

Bλασσία Όχι Όχι Όποιος θέλει

Kουρκούλου Όποιος θέλει έρχεται και κάθεται στο τραπέζι

Bλασσία Kάθεται ελεύτερα Eλεύτερα δεν έχουmicroε καλέσmicroατα ελεύτερα () Eγώ σε σαράντα microέρες που θα σαραντίσει η microικρή έχω ένα αρνάκι θα το σφάξω για το πρώτο εγγόνι που microπήκε στο σπίτι () Kαι όποιος θέλει

Πέρα από τις αξιολογικές κρίσεις που διατυπώνουν οι Tσιγγάνοι για τις διάφορες τσιγγάνικες φυλές αναπόφευκτα διαmicroορφώνουν άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική άποψη για τον τρόπο ζωής συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων

(68)

Παναγιώτα H microαmicroά της (της Xριστίνας) αφήνει τα παιδιά τα microικρά και πουλάει ∆εν κάθεται να τα πλύνει να τα συγυρίσει να κάνει παρέα στα παιδιά Παίρνει τον άντρα της κάθε πρωί και πουουφεύγει Πάει και η αδερφή της Φτιάνουν λίγο το σπίτι και φεύγει Tα παιδιά microες στις λάσπες microέσα σrsquo αυτά

(69)

Kοντού ∆εν δουλεύει όmicroως άλλο παιδάκι στην πόλη όπως βλέπουmicroε άλλα παιδάκια να δουλεύουνε στην πόλη

Παναγιώτα Όχι κανένας Mόνο που πάνε και διακονεύουνε αυτοί (∆είχνει τα άλλα παιδιά)

Kοντού Eσείς θα θέλατε να πάτε να διακονεύσετε

Παναγιώτα Όχι όχι Ήθελα να πάmicroε σχολείο

(70)

Kατερίνα Eδώ πέρα να σου πω εγώ τί είναι Oι Γύφτοι το rsquoχουνε κατάρα Mια microε την άλλη σε microισούνε σε ζηλεύουνε την άλλη κατηγοράνε Kατάλαβες τί γίνεται Ότι είναι πουτάνα - microε το συγνώmicroηαυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι αυτή είναι έτσι

30

κατηγοράνε∆εν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει ∆εν λένε microια κουβέντα σωστή Όλοι πάνε στα πονηρά Kατάλαβες τί γίνεται Aυτό είναι

(71)

Kοντού Tί είναι αυτό που δεν σου αρέσει εκεί κάτω και θέλεις να φύγεις microακριά

Aλέκα Ότι κλέβουνε

Kοντού Kλέβουνε ακόmicroα και οι δικοί σας

Aλέκα Όχι η microητέρα microου όχι όχι οι γονείς microου

Kοντού O άλλες οικογένειες

Aλέκα Oι άλλες ναι Kαι έρχεται η αστυνοmicroία εκεί κάτω και δεν microου αρέσει αυτό Eίναι σαν να ρεζιλεύουν και το ίδιο microου το σπίτι

25 Συmicroπέρασmicroα

Aπό την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι η κατάσταση των Tσιγγάνων της Kέρκυρας δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των οmicroοφύλων τους άλλων περιοχών της Eλλάδας όπως αυτή περιγράφεται σε διάφορες πρόσφατες microελέτες (πχ Λυδάκη 1997 Nτούσας 1997) οι λίγοι ευκατάστατοι Tσιγγάνοι ζουν σχετικά καλά ενώ οι πολλοί ενδεείς ζουν σε συνθήκες κυριολεκτικά άθλιες ανεξάρτητα δε από την οικονοmicroική τους κατάσταση οι περισσότεροι Tσιγγάνοι αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά την απόρριψη στο βλέmicromicroα στα λόγια ή στις πράξεις της πλειονότητας των lsquoάλλωνrsquo H αθλιότητα της καθηmicroερινής τους ζωής αποτελεί την κινητήρια δύναmicroη που διατηρεί σε λειτουργία τον φαύλο κύκλο στον οποίο είναι πιασmicroένοι λόγω των απαράδεκτων για πολιτισmicroένο τόπο συνθηκών της ζωής τους η εικόνα που κατrsquo ανάγκην προβάλλουν προς τα έξω είναι αρνητική και ναι microεν υπάρχουν microερικοί Έλληνες που θεωρούν ότι είναι υποχρέωση της ευρύτερης κοινωνίας αν θέλει να λέγεται πολιτισmicroένη να απλώσει χέρι βοήθειας προς τους Tσιγγάνους για τους περισσότερους Έλληνες ωστόσο καθώς και για τις αρmicroόδιες αρχές η απωθητική εικόνα των Tσιγγάνων συνεχίζει να χρησιmicroεύει ως πρόσχηmicroα για να απεκδύονται των ευθυνών τους και να θεωρούν τους Tσιγγάνους άξιους της τύχης τους

Aπό την πλευρά τους οι Tσιγγάνοι αντιδρούν στην κατάστασή τους microε τρόπους χαρακτηριστικούς microιας κοινωνικής οmicroάδας microειωmicroένου κύρους Σύmicroφωνα microε τη θεωρία πού έχει αναπτύξει ο κοινωνιοψυχολόγος Henri Tajfel (1974 1978 1981) για να ερmicroηνεύσει και να προβλέψει τη συmicroπεριφορά οmicroάδων microε χαmicroηλή αυτοεκτίmicroηση η κοινωνική ταυτότητα που διαmicroορφώνουν τα microέλη τους και η συνακόλουθη κοινωνική microεταβολή είναι αποτέλεσmicroα συγκρίσεων microε άλλες κοινωνικές οmicroάδες

31

Σύγκριση microε άλλα microέλη κατώτερης οmicroάδας ΑΠΟ∆ΟΧΗ κατώτερης θέσης Υποκαταστατισmicroός

Προσχώρηση σε ανώτερη οmicroάδα

Αφοmicroοίωση υιοθέτηση αξιών κυρίαρχης οmicroάδας και επιδίωξη ισότητας

Αναβάθmicroιση αρνητικών χαρακτηριστικών

Κατώτερη κοινωνική οmicroάδα

∆ιαθέσιmicroες πιλογές

ΑΠΟΡΡΙΨΗ κατώτερης θέσης Επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών ως νέα βάση

σύγκρισης

∆ιάγραmicromicroα 1 H θεωρία του Tajfel περί διακοινοτικών σχέσεων και κοινωνικής microεταβολής (από το Coates 19869)

Πράγmicroατι όπως είδαmicroε ανωτέρω όλοι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου οmicroολογούν ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας καταλαmicroβάνουν την κατώτατη κοινωνική θέση O Tajfel προβλέπει ότι τα microέλη microιας κοινωνικής οmicroάδας που διαπιστώνουν την κοινωνική κατωτερότητά τους έχουν δύο περαιτέρω γενικές επιλογές ενώπιόν τους είτε να αποδεχθούν την περιθωριοποίησή τους είτε να την απορρίψουν Aυτοί οι οποίοι αποδέχονται την υποδεέστερη κοινωνική θέση τους microόνο ως άτοmicroα microπορούν πλέον να επιδιώξουν την αυτοεκτίmicroηση έχουν δε δύο περαιτέρω επιλογές Aφrsquo ενός προκειmicroένου να φιλοτεχνήσουν θετική εικόνα του εαυτού τους έχουν τη δυνατότητα να συγκρίνουν εαυτούς όχι microε microέλη της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας αλλά microε άλλα microέλη της δικής τους οmicroάδας που κατά την αντίληψή τους βρίσκονται σε ακόmicroη χειρότερη θέση από τη δική τους Kαι πράγmicroατι από την ανωτέρω ανάλυση των συνεντεύξεων συνάγεται ότι microερικοί τουλάχιστον από τους πληροφορητές (Aλέκα Bλασσία Παναγιώτα Xριστίνα A Kατερίνα) αισθάνονται ότι υπερτερούν σε σύγκριση microε όσους ή όσες οmicroοφύλους τους διαπράττουν παρανοmicroίες ζητιανεύουν είναι κακές νοικοκυρές βρίζουν ή κακολογούν τους άλλους Eπίσης συγκρίνοντας εαυτούς microε microια άλλη περιθωριοποιηmicroένη οmicroάδα τους lsquoAλβανούςrsquo οι Tσιγγάνοι πληροφορητές θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν περισσότερα δικαιώmicroατα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας

H άλλη επιλογή την οποία όπως προβλέπει ο Tajfel έχουν τα περιθωριοποιηmicroένα άτοmicroα είναι να εγκαταλείψουν την οmicroάδα τους (προφανώς ως άτοmicroα και όχι συλλογικά) και να προσπαθήσουν να γίνουν δεκτά από την κυρίαρχη οmicroάδα H αλλαγή οmicroάδας πραγmicroατοποιείται κυρίως στο ψυχολογικό συmicroβολικό επίπεδο και συνίσταται στην αντικατάσταση των microη αποδεκτών συναισθηmicroάτων και των microη εφικτών σκοπών που συναρτώνται προς την ιδιότητα του microέλους microιας lsquoκατώτερηςrsquo κοινωνικής οmicroάδας microε άλλα που θεωρούν πραγmicroατοποιήσιmicroα και εφικτά Στις συνεντεύξεις microε τους Tσιγγάνους της Kέρκυρας τέτοια πρόθεση προσχώρησης στην lsquoανώτερηrsquo οmicroάδα εκδηλώνει η Aλέκα κυρίως επίσης η Bλασσία η Xριστίνα και αν microπορεί να πάρει κανείς τα λεγόmicroενά του στα σοβαρά ο Kώστας Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητά τους παραmicroένει ισχυρή και δεν χάνουν ευκαιρία να καταγγείλουν τις αδικίες που υφίστανται οι οmicroόφυλοί τους και να υπερασπιστούν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών πράγmicroα που δείχνει ότι υιοθετείται επί πλέον η επόmicroενη στρατηγική

H δεύτερη εναλλακτική στρατηγική που ενδέχεται να υιοθετήσουν τα microέλη microιας οmicroάδας microειωmicroένου κύρους είναι όπως είπαmicroε να αρνηθούν να αποδεχθούν την

32

κατώτερη κοινωνική τους θέση και να επιδιώξουν συλλογικά και όχι ως άτοmicroα τη βελτίωση της κατάστασής τους Σε αυτή την περίπτωση προβλέπει ο Tajfel τρεις περαιτέρω επιλογές είναι δυνατές H πρώτη συνίσταται στην επιδίωξη της ισότητάς τους microε την κυρίαρχη οmicroάδα τις αξίες της οποίας υιοθετούν αφοmicroοιούmicroενα ως ένα βαθmicroό από αυτήν H στρατηγική αυτή microπορεί πράγmicroατι να εντοπιστεί στις απόψεις που διατυπώνουν η Aλέκα και η Παναγιώτα αν και οι αντικειmicroενικές συνθήκες τόσο οι ατοmicroικές τους (η πρώτη είναι ηmicroιαναλφάβητη και η δεύτερη σχεδόν αναλφάβητη) όσο και της τσιγγάνικης κοινότητας στο σύνολό της δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για το άmicroεσο microέλλον Ωστόσο υπάρχουν ανά την Eλλάδα Tσιγγάνοι που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν και να σταδιοδροmicroήσουν στους κόλπους της ευρύτερης κοινότητας και τόσο τα προσωπικά τους επιτεύγmicroατα όσο και το όραmicroά τους για το microέλλον της φυλής τους εντάσσεται κατά microέγα microέρος στο πλαίσιο αυτής της εναλλακτικής στρατηγικής Aλλά και διάφορα επιχειρήmicroατα που απαντούν στις συνεντεύξεις όπως ότι οι Tσιγγάνοι στρατεύονται πληρώνουν φόρους και ψηφίζουν καθώς και το γεγονός ότι εκτός από τα τσιγγάνικα ονόmicroατά τους έχουν και ελληνικά (τα microεν για ενδο-κοινοτική τα δε για δια-κοινοτική επικοινωνία) εντάσσονται στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής

H επόmicroενη δυνατή στρατηγική αφορά την προσπάθεια επαναπροσδιορισmicroού ως επιθυmicroητών διαφόρων χαρακτηριστικών της οmicroάδας microειωmicroένου κύρους τα οποία δεν χαίρουν της εκτίmicroησης της κυρίαρχης οmicroάδας Έτσι οι Tσιγγάνοι φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την lsquoπαρθενιάrsquo (το microατωmicroένο σεντόνι) που επιδεικνύουν σε όλους τους προσκεκληmicroένους microετά την ολοκλήρωση του γάmicroου ως απόδειξη της παρθενίας της νεαρής νύφης

H τελευταία δυνατή στρατηγική συνίσταται στην επισήmicroανση θετικών χαρακτηριστικών βάσει των οποίων η υποδεέστερη οmicroάδα κρίνει ότι microπορεί να συναγωνιστεί ή και να ξεπεράσει την κυρίαρχη οmicroάδα Πράγmicroατι ανάmicroεσα στα κριτήρια αυτού του τύπου που έχουν αρχίσει να προβάλλουν διάφοροι Tσιγγάνοι σε συνέδρια συνεντεύξεις στα MME ή συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης είναι ότι οι Tσιγγάνοι συmicromicroετείχαν στους αγώνες του έθνους εναντίον των Γερmicroανών κατακτητών έχοντας microάλιστα θρηνήσει και πολυάριθmicroα θύmicroατα ότι η Eλλάδα οφείλει την καλλιέργεια αν όχι την ύπαρξη του δηmicroοτικού τραγουδιού στους Tσιγγάνους microουσικούς και ότι ο τσιγγάνικος λαός είναι ο microόνος που εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα και σε διάφορες άλλες χώρες ειρηνικά

Eν κατακλείδι από τις συνεντεύξεις προκύπτει ότι διάφοροι Tσιγγάνοι υιοθετούν διάφορες στρατηγικές από το συνολικό φάσmicroα εναλλακτικών τρόπων αντιmicroετώπισης της περιθωριοποίησής τους το οποίο περιέχεται στο σχήmicroα του Tajfel Oι στρατηγικές αυτές πραγmicroατώνονται κυρίως στο συmicroβολικό ή επιχειρηmicroατολογικό επίπεδο microε την έννοια ότι οι Tσιγγάνοι δηλώνουν ότι θα επιθυmicroούσαν να αναβαθmicroίσουν την κατάστασή τους ή προβάλλουν τα δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών για να διεκδικήσουν ίση microεταχείριση και τον γενικότερο σεβασmicroό των microελών της κυρίαρχης οmicroάδας ωστόσο για τους περισσότερους Tσιγγάνους η καθηmicroερινή τους πραγmicroατικότητα απέχει έτη φωτός από τις επιθυmicroίες τους ή από τα τύποις δικαιώmicroατά τους Παρrsquo όλα αυτά για microερικούς ελάχιστους προς το παρόν Tσιγγάνους η αναβάθmicroιση της κατάστασής τους αποτελεί ήδη γεγονός ή τουλάχιστον βρίσκεται σε καλό δρόmicroο πρόκειται για αυτούς που έχουν κατορθώσει να σπουδάσουν ή διακρίνονται στον επαγγελmicroατικό ή επιχειρηmicroατικό στίβο H καλή αυτή αρχή πρέπει να προκαλέσει microε τη βοήθεια όλων των εmicroπλεκοmicroένων (Tσιγγάνων microη Tσιγγάνων και κράτους) την αλυσιδωτή εκείνη αντίδραση που θα έχει ως αποτέλεσmicroα την ταχύτατη αναβάθmicroιση του συνόλου της περιθωριοποιηmicroένης αυτής κοινότητας (Nτούσας 1997)

33

3 Aποκλίσεις της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας από την NEK δοmicroικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά

31 Eισαγωγή

Aπό την έως τώρα προκαταρκτική έρευνα συνάγεται ότι το εκπαιδευτικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων δεν οφείλεται στη διγλωσσία τους αλλά στον αποκλεισmicroό τους από τη ζωή της ευρύτερης κοινωνίας οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν microιλάνε όλα επαρκή ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Eπειδή όmicroως η διγλωσσία τους ενδεχοmicroένως να συmicroβάλλει επικουρικά ως microία επί πλέον πρόφαση για να συνεχίσει ο αποκλεισmicroός τους αξίζει να αναλύσουmicroε εκείνα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διγλωσσίας τους τα οποία ενδέχεται να προσφέρονται για να αποτελέσουν τη βάση της ανάπτυξης στερεοτύπων στη στάση που υιοθετούν οι microη Tσιγγάνοι προς τους Tσιγγάνους Tα γλωσσικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στην ελληνική των Tσιγγάνων αφού microε αυτή και όχι microε την τσιγγάνικη γλώσσα επικοινωνούν microε την ευρύτερη κοινωνία πολλά δε από αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια έχουν σαφώς διαλεκτικό ή ιδιολεκτικό και όχι διγλωσσικό χαρακτήρα

Πράγmicroατι υπάρχουν ορισmicroένες διαφορές της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή Oι διαφορές αυτές συναρτώνται προς δύο κυρίως εξωγλωσσικούς παράγοντες O πρώτος παράγων είναι η διάρκεια της microαθητείας του Tσιγγάνου στο σχολείο όσοι πέρασαν έστω και δύο ή τρία χρόνια στο δηmicroοτικό σχολείο διαθέτουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε ορισmicroένους κανόνες χρήσης της ελληνικής σε σύγκριση microε τους οmicroοφύλους τους που πέρασαν ακόmicroη λιγότερο χρόνο ως microαθητές ή που δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο O δεύτερος παράγων είναι η ηλικία του οmicroιλητή ορισmicroένα φαινόmicroενα απόκλισης από τη νεοελληνική όπως είναι η ανασφάλεια ως προς τη χρήση των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων ή του ποιού ενεργείας είναι εντονότερα στις microικρές ηλικίες αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Tα φαινόmicroενα που συναρτώνται microε τον παράγοντα της ηλικίας είναι αυτά που έχουν και σαφέστερο διγλωσσικό χαρακτήρα ενώ τα υπόλοιπα είναι διαλεκτικής προέλευσης κατά το ότι διακρίνουν την ελληνική των Tσιγγάνων από την νεοελληνική κοινή

Kατά την πραγmicroάτευση των αποκλίσεων η οποία ακολουθεί η οπτική που θα υιοθετήσουmicroε είναι lsquoστρατευmicroένηrsquo κατά το εξής εάν ευρεθεί ότι οι διαφοροποιήσεις της τσιγγάνικης ελληνικής από τη νεοελληνική κοινή δεν αποτελούν τεκmicroήρια lsquoαγλωσσίαςrsquo αλλά αντίθετα παρουσιάζουν υψηλό βαθmicroό δοmicroικότητας στερείται η ευρύτερη κοινωνία microιας τουλάχιστον από τις προφάσεις εν αmicroαρτίαις που προβάλλει ρητά ή αποδέχεται σιωπηρά για να περιθωριοποιεί τους Tσιγγάνους και να microη τους αναγνωρίζει στην πράξη θεmicroελιώδη δικαιώmicroατά τους ως Eλλήνων πολιτών

32 Aποκλίσεις διαλεκτικού χαρακτήρα

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα εξεταστούν τα κυριότερα φαινόmicroενα απόκλισης διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που παρουσιάζει η τσιγγάνικη ελληνική σε σχέση προς τη

34

νεοελληνική κοινή Θα αρχίσουmicroε microε αυτά που βρίσκονται πλησιέστερα στην επιφάνεια της γλωσσικής δοmicroής (φωνολογικά microορφολογικά συντακτικά σηmicroασιολογικά) και θα προχωρήσουmicroε σε λιγότερο lsquoεmicroφανήrsquo φαινόmicroενα που αφορούν τη βαθεία δοmicroή της κειmicroενικότητας και την επικοινωνιακή στρατηγική

Kατά την παρουσίαση θα γίνει χρήση συmicroβόλων του ∆ιεθνούς Φωνητικού Aλφαβήτου για να αποφευχθεί η σύγχυση microεταξύ φαινοmicroένων του προφορικού και του γραπτού λόγου Σύmicroβολα που εmicroφανίζονται ανάmicroεσα σε δύο πλάγιες έχουν φωνολογικό χαρακτήρα πχ e a o ενώ αυτά που περιλαmicroβάνονται σε ορθογώνιες αγκύλες πχ [s] [θ] [i] δηλώνουν φωνητικά τεmicroάχια (για τον προσδιορισmicroό των ορίων microεταξύ φωνητικής και φωνολογίας βλ Nτάλτας 1997 passim και ιδιαίτερα 42 και Παράρτηmicroα)

321 Eπέκταση microεταβλητών κανόνων της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής

Tο πλέον χαρακτηριστικό από τα φαινόmicroενα που συνιστούν επέκταση microεταβλητού κανόνα της NE ως προς τη συχνότητα εφαρmicroογής του αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo e ή a στο τέλος των οξύτονων ή παροξύτονων ρηmicroατικών τύπων οι οποίοι λήγουν σε οδοντοφατνιακό έρρινο n και το θέmicroα των οποίων ακολουθείται από microία ή δύο συλλαβές πχ πέφτουν(ε) είπαν(ε) θα γράψουν(ε) γραφτήκαν(ε) κρατιόmicroουν(α) κρατιόσουν(α) κρατιόταν(ε) κρατιόνταν(ε) Mια πληρέστερη πραγmicroάτευση του σχετικού microεταβλητού κανόνα ο οποίος ισχύει για όλους τους οmicroιλητές της νέας ελληνικής και εποmicroένως για τους Tσιγγάνους microπορεί να βρει ο αναγνώστης στο Daltas 1979 (σελ 186-7 188-90 305 και κυρίως 502-5) Eδώ θα παρουσιάσουmicroε microια ελαφρώς απλουστευmicroένη microορφή του κατάλληλη για τους σκοπούς της παρούσας microελέτης

O microεταβλητός αυτός κανόνας δηλώνει ότι ένα microηδενικό σύmicroβολο Oslash microεταγράφεται ως [-οπίσθιο -κλειστό] Φ(ωνήεν) (microε άλλα λόγια σε microια κενή δοmicroική θέση microπορεί να εmicroφανίζεται το φωνήεν a ή e) microετά από ένα τελικό έρρινο n (η σύmicroβαση XmdashΨ σηmicroαίνει ldquoστο περιβάλλον ανάmicroεσα στα X και Ψrdquo η δίεση δηλώνει όριο λέξης) και εφόσον το θέmicroα ακολουθείται από όχι περισσότερες των δύο συλλαβών (πριν από την ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος) γράφ-ουν(ε) γράφ-αν(ε) γραφ-όmicroουν(α) O κανόνας θεωρείται microεταβλητός (και όχι κατηγορικός ή lsquoυποχρεωτικόςrsquo) επειδή δεν τίθεται απαραιτήτως σε λειτουργία (δηλαδή δεν αναπτύσσεται το ευφωνικό φωνήεν) κάθε φορά που απαντά στον λόγο η δοmicroική περιγραφή του (ήτοι το δοmicroικό του περιβάλλον) Eξ άλλου η ανάπτυξη του e a δεν είναι lsquoπροαιρετικήrsquo microε την έννοια ότι δεν υπόκειται αποκλειστικά στη διάθεση της

Oslash lt Φ gt ΘEMA + ΣoΦo1ΣoΦnmdashmdash lt Παύση gt lt-Eπισηmicrogt -οπίσθιο Σ +Eπισηmicro -κλειστό Φ

35

στιγmicroής του οmicroιλητή αλλά πιθανή πράγmicroα που δηλώνεται από το ότι το παραγόmicroενο φωνήεν περιέχεται σε γωνιώδεις αγκύλες ltΦgt επί πλέον δε η πιθανότητα παραγωγής του υπόκειται στην επίδραση δύο περιοριστικών microεταβλητών microιας εξωγλωσσικής και microιας φωνολογικής Oι περιορισmicroοί δηλαδή οι τιmicroές ή τα microέλη κάθε περιοριστικής microεταβλητής διατάσσονται κάθετα ανάmicroεσα σε γωνιώδεις αγκύλες κατά τη φθίνουσα σειρά ισχύος που έχει η επίδρασή τους επί της λειτουργίας του κανόνα όσο υψηλότερη η θέση που καταλαmicroβάνει ένας περιορισmicroός στη στήλη ανάmicroεσα στις γωνιώδεις αγκύλες τόσο ενισχύεται η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας εάν στη δοmicroική του περιγραφή είναι παρών ο συγκεκριmicroένος περιορισmicroός (Για την πληρέστερη πραγmicroάτευση της έννοιας του microεταβλητού κανόνα βλ Nτάλτας 1997129κε) H εξωγλωσσική περιοριστική microεταβλητή αφορά τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και διαθέτει δύο αλληλοαποκλειόmicroενους περιορισmicroούς η ανεπισηmicroότητα (-Eπισηmicro) της περίστασης ενισχύει την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα ενώ microια επίσηmicroη περίσταση (+Eπισηmicro) microειώνει την πιθανότητα εφαρmicroογής του H φωνολογική περιοριστική microεταβλητή αφορά το ακόλουθο φωνολογικό περιβάλλον ήτοι κατά σειρά ισχύος Παύση gt Σ(ύmicroφωνο) gt Φ(ωνήεν) Για παράδειγmicroα στα (πεποιηmicroένα) εκφωνήmicroατα που ακολουθούν

Γράψαν(ε)

Γράψαν(ε) καλά

Γράψαν(ε) απίθανα

το ευφωνικό e έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να εmicroφανιστεί στο πρώτο λόγω της παύσης που ακολουθεί από ότι στο δεύτερο όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από σύmicroφωνο ενώ στο τρίτο εκφώνηmicroα όπου η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν είναι microειωmicroένες οι πιθανότητες ανάπτυξης του e

Όπως είπαmicroε ανωτέρω ο εν λόγω microεταβλητός κανόνας ισχύει τόσο στη νεοελληνική κοινή όσο και στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας H διαφορά ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες συνίσταται εν προκειmicroένω στη microεγαλύτερη συχνότητα microε την οποία φαίνεται να τίθεται σε λειτουργία ο κανόνας στην οmicroιλία των Tσιγγάνων πληροφορητών (αλλά βλ κατωτέρω) Πράγmicroατι στην προαναφερόmicroενη microελέτη (Daltas 1979504) η οποία αφορά ανεπίσηmicroες (ήτοι χαρακτηριζόmicroενες από την παρουσία του περιορισmicroού [-Eπισηmicroότητα]) συνοmicroιλίες microεταξύ φίλων νεανικής ηλικίας οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα (ήτοι ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος) έχουν ως εξής

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

4754 101143 3665 184262

(087) (071) (055) (07)

Πίνακας 1 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο σε ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες οmicroιλητών της νεοελληνικής κοινής (από το Daltas 1979504)

36

όπου ο παρονοmicroαστής του κάθε κλάσmicroατος δηλώνει τον αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους θα microπορούσε να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενώ ο αριθmicroητής δηλώνει τον αντίστοιχο αριθmicroό των ρηmicroατικών τύπων στους οποίους πράγmicroατι εφαρmicroόστηκε ο κανόνας Θα παρατηρηθεί ότι το περιβάλλον microε ακόλουθο σύmicroφωνο συmicroπίπτει ουσιαστικά ως προς το ποσοστό εφαρmicroογής microε το γενικό ποσοστό που ισχύει ανεξαρτήτως περιβάλλοντος ενώ τα άλλα δύο περιβάλλοντα απέχουν εξ ίσου ήτοι κατά 15 περίπου ποσοστιαίες microονάδες από τη microέση τιmicroή

Aντίθετα από τα προαναφερόmicroενα δεδοmicroένα του 1979 η παρούσα microελέτη στηρίζεται σε υλικό που έχει microαγνητοφωνηθεί στο πλαίσιο συνεντεύξεων ήτοι σε σαφώς [+Eπίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση Aκολουθούν microερικά αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις στα οποία απαντά συχνά η δοmicroική περιγραφή του κανόνα (τόσο σε ρηmicroατικούς τύπους όσο και σε λέξεις άλλων microερών του λόγου)

(72)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(73)

Aλέκα Kαι ξέρεις οι Tσιγγάνοι έχουν ένα συνήθειο ξέρεις που βαράνε τις γυναίκες Bαράνε τις γυναίκες

Kουρκούλου Γιατί

Aλέκα ∆εν ξέρω

Πούλια Nα πάνε στο χωριό να ζητιανεύουν λεφτά και τέτοια Aν πάει να ζητιανεύει λεφτά να φάνε

Aλέκα Kι εγώ έχω ξαδέρφες που ζητιανεύουνε κι άmicroα πας όλες λείπουνε πάνε στην πόλη και ζητιανεύουνε Πολλές φορές κι εδώ πολλές γυναίκες πράγmicroατι που κλέβουνε Φταίνε πάρα πολύ

Πούλια Kλέβουνε πάνε στα σπίτια σπάνε σπίτια

Aλέκα Kαι γιrsquo αυτό την πληρώνουν τα πιτσιρίκια

Πούλια Bλέπουν τα microικρά τα κάνουν κι αυτά

(74)

Kουρκούλου Kαι όταν κλέβονται τί γίνεται

Aλέκα Mερικοί αφήνουν τα κορίτσια στους γαmicroπρούς και microερικοί τα ξαναπαίρνουνε δεν τrsquo αφήνουνε

Παναγιώτα Φωνάζουνε Άmicroα κάνουν απαγωγή φωνάζουνε

(75)

37

Kουρκούλου Άλλα πράγmicroατα που θα σας ενοχλούσανε να κάνανε τα παιδιά σας

Kατερίνα Tα δικά microας τα παιδιά ξέρεις τί είναι ξέρεις τί είναι τα δικά microας τα παιδιά Aς πούmicroε είναι microεγάλα παιδιά να microην κλέβουνε να microην πίνουνε χασίς όταν θα microεγαλώσουν τα παιδιά microου να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον Kατάλαβες Nα microην microαλώνουνε Nα rsquoναι καλά παιδιά προσεκτικά Όταν θα γλέπουν ένανε να τόνε σέβονται Kαι όταν ο άλλος θα rsquoναι microεθυσmicroένος ένας θα rsquoναι τρελός και ldquoA στο διάολοrdquo να τους πούνε να microη microιλήσουνε

Kουρκούλου Πιστεύετε αν υπήρχε σχολείο θrsquo άλλαζε την κατάσταση στη ζωή τους

Kατερίνα Nαι ναι θα ξέρανε και πέντε γράmicromicroατα θα ξέρανε να διαβάζουνε κι ένα χαρτί κάτι να σπουδάσουνε και κάτι Eνώ όmicroως έχουmicroε ένα σχολείο δεν microας προσέχουνε είmicroαστε γύφτοι και δεν microας προσέχουν Eδώ είχανε βάλει κάτι φώτα ας πούmicroε στις κολώνες Ότι είχαmicroε βάλει το φως το είχανε βάλει το φως τραβήξαmicroε και εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω

(76)

Kουρκούλου Aπό τα παλιά χρόνια microέχρι τώρα έχουν αλλάξει πράγmicroατα για σας

Aνδρέας Πώς δεν έχουν αλλάξει Eκείνα τα χρόνια είmicroαστε κακοmicroοιριές δεν ήταν καλά rsquoKείνα τα χρόνια φέρναmicroε τη γυναίκα στα σπίτια και δουλεύανε οι γυναίκες δουλεύανε και οι άντρες δε δουλεύανε Tώρα δουλεύουνε οι άντρες

Στον Πίνακα 2 στον οποίο ισχύουν οι ίδιες συmicroβάσεις του Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος στην [+Eπίσηmicroη] οmicroιλία που παρήγαγαν 14 Tσιγγάνοι πληροφορητές στο πλαίσιο των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

126147 186317 60109 372573

(086) (059) (055) (065)

Πίνακας 2 Aπόλυτοι αριθmicroοί και αντίστοιχα ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην επίσηmicroη οmicroιλία 14 Kερκυραίων Tσιγγάνων πληροφορητών

38

Θα παρατηρηθεί ότι η σχέση ισχύος που χωρεί ανάmicroεσα στους τρεις περιορισmicroούς εφαρmicroογής του κανόνα είναι η αυτή και στους δύο πίνακες ήτοι

mdashΠαύση gt mdashΣύmicroφωνο gt mdashΦωνήεν

Eφrsquo όσον δε όπως είδαmicroε ανωτέρω η πιθανότητα να εφαρmicroοστεί ο κανόνας ενισχύεται στις [-επίσηmicroες] επικοινωνιακές περιστάσεις και microειώνεται στις [+επίσηmicroες] τα ποσοστά ανάπτυξης του ευφωνικού φωνήεντος που επιτυγχάνουν οι Tσιγγάνοι κατά τη συνέντευξη θα περιmicroέναmicroε να είναι σηmicroαντικά χαmicroηλότερα από αυτά που καταγράφηκαν κατά τις ανεπίσηmicroες συνοmicroιλίες της παλαιότερης microελέτης Όπως όmicroως εmicroφαίνεται στον Πίνακα 3 κατωτέρω στον οποίο παραβάλλονται τα ποσοστά των δύο προηγούmicroενων πινάκων η αναmicroενόmicroενη διαφορά (12 εκατοστιαίες microονάδες) απαντά microόνο στο περιβάλλον πριν από σύmicroφωνο ενώ στα άλλα δύο περιβάλλοντα τα ποσοστά συmicroπίπτουν

ΠINAKEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Πίνακας 1

Nεοελληνική κοινή [-Eπισηmicroότητα]

087

071

055

070

Πίνακας 2

Eλληνική Tσιγγάνων [+Eπισηmicroότητα]

086

059

055

(065)

Πίνακας 3 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία

φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην [-επίσηmicroη] νεοελληνική κοινή (Πίνακας 1) και στην [+επίσηmicroη] ελληνική των Kερκυραίων Tσιγγάνων (Πίνακας 2)

Eίναι λοιπόν σαφές ότι η τσιγγάνικη ελληνική ωθεί την πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα του ευφωνικού φωνήεντος σε πολύ υψηλότερα επίπεδα σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη νεοελληνική κοινή όπως είδαmicroε στους κόλπους microιας επίσηmicroης περίστασης όπως είναι η συνέντευξη (δηλαδή όταν ο κανόνας δεν ευνοείται ιδιαίτερα) τα ποσοστά της πρώτης πλησιάζουν ή και φθάνουν τα ποσοστά της δεύτερης σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις (οπότε αυξάνει η πιθανότητα εφαρmicroογής του κανόνα) H επίταση αυτή του κανόνα στην οmicroιλία των Tσιγγάνων θα φανεί εναργέστερα εάν συγκρίνουmicroε τα [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα του Πίνακα 2 microε τα επίσης [+επίσηmicroα] δεδοmicroένα από τη γλωσσική παραγωγή των τριών συνεντευξιαστριών οι οποίες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής (αλλά βλ κατωτέρω)

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

313 2266 421 29100

39

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 4 Ποσοστά ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία που παρήγαγαν οι συνεντευξιάστριες κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων της παρούσας microελέτης

Aν και ο microικρός αριθmicroός των ρηmicroατικών τύπων microε τελικό έρρινο στην οmicroιλία των τριών συνεντευξιαστριών είναι πιθανό να στρεβλώνει τις υποκείmicroενες τάσεις (και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το περιβάλλον πριν από παύση στο οποίο θα περίmicroενε κανείς το υψηλότερο ποσοστό) είναι ωστόσο φανερή η τεράστια διαφορά σε σχέση microε τα πολύ υψηλότερα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα που απαντούν στα ελληνικά των Tσιγγάνων πληροφορητών αν κινηθούmicroε από τα αριστερά προς τα δεξιά στους δύο πίνακες (2 και 4) θα διαπιστώσουmicroε ότι η τσιγγάνικη ελληνική υπερτερεί της νεοελληνικής κατά 63 26 35 και 36 εκατοστιαίες microονάδες H διαφορά καθίσταται ακόmicroη εντυπωσιακότερη δεδοmicroένου του ότι οι τόσο ανόmicroοιες ποσοτικές εκδοχές του εν λόγω κανόνα πραγmicroατοποιούνται από συνοmicroιλητές Tσιγγάνους και microη που microετέχουν στην ίδια [+επίσηmicroη] επικοινωνιακή περίσταση τη συνέντευξη Eπί πλέον οι τρεις ερευνήτριες είναι βέβαια οmicroιλήτριες της νεοελληνικής κοινής ωστόσο ως Kερκυραίες είναι πιθανό να υπόκεινται σε κάποιο βαθmicroό στο πρότυπο της κερκυραϊκής γλωσσικής ποικιλίας ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η συχνή ανάπτυξη του ευφωνικού φωνήεντος (Kοντοσόπουλος 198142) Mε άλλα λόγια η πραγmicroατική διαφορά της τσιγγάνικης ελληνικής από την νεοελληνική κοινή την οmicroιλούmicroενη εκτός Kερκύρας ενδέχεται να είναι ακόmicroη microεγαλύτερη από όσο εmicroφαίνεται στον Πίνακα 4

Aν τώρα συγκρίνουmicroε τα ποσοστά εφαρmicroογής του κανόνα στην οmicroιλία των γυναικών και των ανδρών πληροφορητών θα διαπιστώσουmicroε ότι οι Tσιγγάνες προωθούν τον κανόνα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα εφαρmicroογής από ότι οι Tσιγγάνοι τα ποσοστά των οποίων τείνουν να πλησιάσουν αυτά των συνεντευξιαστριών (βλ Πίνακα 4) Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί παραβάλλονται τα ποσοστά που απαντούν στην οmicroιλία τριών γυναικών και τριών ανδρών πληροφορητών καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών Κριτήριο για την επιλογή των συγκεκριmicroένων Tσιγγάνων πληροφορητών ήταν το ότι αυτοί παρήγαγαν κατά τη συνέντευξη περισσότερη οmicroιλία εποmicroένως και περισσότερους ρηmicroατικούς τύπους microε τελικό έρρινο σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους πληροφορητές

ΠΛHPOΦOPHTEΣ mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν ΣYNOΛO

Tσιγγάνες 7176

(093)

168233

(072)

5480

(067)

293389

(075)

Tσιγγάνοι 1018

(055)

2448

(05)

316

(019)

3782

(045)

Συνεντευξιάστριες 313 2266 421 29100

40

(023) (033) (02) (029)

Πίνακας 5 Παραβολή ποσοστών ανάπτυξης ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος σε τρία φωνολογικά περιβάλλοντα microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία τριών θηλέων και τριών αρρένων πληροφορητών Tσιγγάνων καθώς και σε αυτή των συνεντευξιαστριών

Eίναι βεβαίως πιθανό ότι η περιορισmicroένη έκταση της γλωσσικής παραγωγής των ανδρών και ο αντίστοιχα microικρός αριθmicroός των υπό εξέταση ρηmicroατικών τύπων που χρησιmicroοποιούν στρεβλώνει την πραγmicroατική επίδραση που έχει ο κανόνας επί της οmicroιλίας τους Ωστόσο η διαφορά των ποσοστών τους από αυτά των γυναικών είναι τόσο microεγάλη ώστε microας επιτρέπει να εικοτολογήσουmicroε ότι οι Tσιγγάνοι έχουν microεγαλύτερη εξοικείωση microε τις κοινωνιογλωσσικές νόρmicroες των lsquoάλλωνrsquo από ότι τα θήλεα microέλη της κοινότητάς τους Mια τέτοια εικασία αποκτά αυξηmicroένη πειστικότητα αν αναλογιστούmicroε ότι όπως προκύπτει από τις συνεντεύξεις (βλ κεφ 2 ανωτέρω) κυρίως οι άνδρες έρχονται σε καθηmicroερινές συναλλαγές microε την ευρύτερη κοινότητα ενώ πολλές Tσιγγάνες έχουν λιγότερες και λειτουργικά πιο περιορισmicroένες ανάλογες ευκαιρίες Eίναι ωστόσο εξ ίσου εύλογο να υποθέσουmicroε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες αποδίδουν στην κατά βάση ανοίκεια περίσταση της συνέντευξης διαφορετικό βαθmicroό οικειότητας Eνδεχοmicroένως λόγω του ότι τις συνεντεύξεις πραγmicroατοποιούν γυναίκες ερευνήτριες οι Tσιγγάνες διακατέχονται από αίσθηmicroα microεγαλύτερης οικειότητας κατά την περίσταση αυτή από ότι οι άνδρες οmicroόφυλοί τους H εικασία αυτή φαίνεται πιο εύλογη αν λάβουmicroε επί πλέον υπrsquo όψιν microας ότι οι άνδρες πληροφορητές είναι λιγότερο πρόθυmicroοι να δεχθούν να microιλήσουν στις lsquoξένεςrsquo ερευνήτριες microε αποτέλεσmicroα η έκταση της γλωσσικής τους παραγωγής να είναι βραχύτερη από αυτή των γυναικών

Aπό τα δεδοmicroένα του Πίνακα 5 έχουν αφαιρεθεί οι απόλυτοι αριθmicroοί και τα αντίστοιχα ποσοστά που αφορούν το περιβάλλον microε ακόλουθο έρρινο (πχ θέλαν(ε) να ήρθαν(ε) microε) στην οmicroιλία των δύο από τις τρεις Tσιγγάνες της Aλέκας και της Bλασσίας O λόγος για αυτό είναι ότι αντίθετα από τους υπόλοιπους πληροφορητές η πρώτη κυρίως και σε microικρότερο βαθmicroό η δεύτερη παρουσιάζουν ευαισθησία στην παρουσία ερρίνου mn στην αρχή της επόmicroενης λέξης και εποmicroένως στην αλληλουχία δύο ερρίνων nn ή nm στην οmicroιλία τους αυτά τα σύmicroφωνα τείνουν να επιδρούν επί του κανόνα περισσότερο ανασχετικά από ότι όλα τα άλλα περιβάλλοντα ακόmicroη και από ένα επόmicroενο φωνήεν

mdashΠαύση mdashΣύmicroφωνο mdashΦωνήεν mdashΈρρινο

Aλέκα 2627

(097)

5069

(072)

1627

(059)

414

(028)

Bλασσία 2324

(096)

77100

(077)

2231

(073)

1321

(061)

41

Πίνακας 6 ∆ιαmicroόρφωση ενός ακολούθου ερρίνου ως του πλέον ανασχετικού φωνολογικού περιβάλλοντος όσον αφορά την ανάπτυξη ενός lsquoευφωνικούrsquo φωνήεντος microετά από τελικό έρρινο στην οmicroιλία δύο θηλέων Tσιγγάνων

Φαίνεται λοιπόν ότι οι δύο αυτές πληροφορήτριες ηγούνται της επέκτασης του κανόνα σε ένα νέο δοmicroικό περιβάλλον αυτό ενός επόmicroενου ερρίνου ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι η νεότερη σε ηλικία Aλέκα παρουσιάζει κατά πολύ εντονότερη ανασχετική επίδραση του περιβάλλοντος αυτού σε σύγκριση microε τη microητέρα της Bλασσία θα microπορούσαmicroε να υποθέσουmicroε ότι τα νεότερα θήλεα αποτελούν την lsquoατmicroοmicroηχανήrsquo της δοmicroικής αυτής επέκτασης microε τα θήλεα microεγαλύτερης ηλικίας να καταλαmicroβάνουν τη δεύτερη θέση Eπειδή microάλιστα τόσο η Aλέκα όσο και η Bλασσία υιοθετούν στις συνεντεύξεις προοδευτικές θέσεις microε την έννοια ότι τάσσονται υπέρ της ανάγκης να ξεκινήσουν οι ίδιοι οι Tσιγγάνοι τη διεργασία εξόδου τους από το κοινωνικό περιθώριο ενδέχεται να αποτελεί η εν λόγω δοmicroική επέκταση το συmicroβολικό γλωσσικό αντίστοιχο του γενικότερου προοδευτισmicroού τους Aπό τις συνεντεύξεις δεν microπορούmicroε να συναγάγουmicroε ότι οι άλλοι πληροφορητές έχουν αναπτύξει ανάλογη ευαισθησία στο νέο αυτό περιβάλλον Ωστόσο τα στοιχεία δεν επαρκούν για την εξαγωγή βεβαίου συmicroπεράσmicroατος στο θέmicroα αυτό και απαιτείται περαιτέρω έρευνα

Συmicroπερασmicroατικά η ποσοτική επέκταση (δηλαδή η αυξηmicroένη συχνότητα εφαρmicroογής) της λειτουργίας του ευφωνικού κανόνα που παρατηρείται στην ελληνική των Tσιγγάνων εν σχέσει προς τη νεοελληνική κοινή πραγmicroατοποιείται κατά τα φαινόmicroενα κάτω από την επιφάνεια της συνείδησης των οmicroιλητών-ακροατών φαίνεται δε ότι το αυτό ισχύει και στην περίπτωση της ποιοτικής (δοmicroικής) επέκτασης που αφορά την ανασχετική επίδραση ενός ακολούθου ερρίνου επί της λειτουργίας του κανόνα ιδιαίτερα επειδή προς το παρόν φαίνεται ότι αφορά ελάχιστα άτοmicroα Ως εκ τούτου είναι microάλλον απίθανο να αποτελέσει στο προσεχές microέλλον στερεότυπο τέτοιο που να προκαλέσει τα αρνητικά σχόλια των microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους Aπό την άποψη του γλωσσολόγου αξίζει να επισηmicroανθεί η lsquoκοmicroψότηταrsquo που η τσιγγάνικη δυναmicroική προσδίδει στον εν λόγω κανόνα τόσο από ποσοτική όσο και από δοmicroική άποψη

322 ∆οmicroική επέκταση microεταβλητών κανόνων

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται δύο κυρίως φαινόmicroενα αφrsquo ενός η τάση εξοmicroάλυνσης διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων ως προς το θέmicroα τους αφrsquo ετέρου η εις βάρος της γενικής επέκταση της αιτιατικής της προσωπικής αντωνυmicroίας που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος από τον πληθυντικό στον ενικό

3221 Eξοmicroάλυνση θέmicroατος ανωmicroάλων ρηmicroάτων

Πολλοί πληροφορητές τείνουν να ουδετερώνουν την αντίθεση ανάmicroεσα στο θέmicroα του ενεστώτα και σε αυτό του αορίστου διαφόρων ανωmicroάλων ρηmicroάτων υπέρ ενός από τα δύο συνήθως του θέmicroατος του αορίστου

42

(77)

Kατερίνα να microη προσβαλθεί ούτε η microάνα ούτε ο πατέρας

όπου το θέmicroα του ενεστώτα βαλ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo θέmicroα του παθητικού αορίστου βλ (προσβληθεί) κατά τα άλλα ο ρηmicroατικός τύπος διαθέτει όλους τους απαραίτητους διαmicroορφωτές της υποτακτικής του παθητικού αορίστου ήτοι το ένθηmicroα θ και την οξυτονικότητα

O νεοτερισmicroός δεν είναι απαραίτητο να αφορά ολόκληρο θέmicroα αλλά microπορεί να συνίσταται σε επιλογή του πλέον χαρακτηριστικού γνωρίσmicroατός του

(78)

Xριστίνα έχουνε microια microπάλα () της δώνουmicroε κλωτσιές

Παναγιώτα Παίρνουmicroε τα παγούρια τα κόβουmicroε κόβουmicroε χαρτάκια τα δώνουmicroε στα παιδάκια πάνε πουλάνε άmicroα παίζουmicroε

όπου microόνο το εσωτερικό φωνήεν ο (ω) του θέmicroατος του αορίστου δωσ- αντικαθιστά το lsquoορθόrsquo i (ι) του θέmicroατος του ενεστώτα (δίνουmicroε)

Aνάλογα λειτουργεί και ο σχηmicroατισmicroός βάν-ω αντί για βάζ- ω στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα

(79)

Παναγιώτα Παίρνουmicroε microια κούκλα φερειπείν microπιmicroπιmicroπό () παίρνουmicroε ένα ξύλο βάνουmicroε λίγο ύφασmicroα το βάνουmicroε πάνω του

(80)

Kοντού ∆ουλεύετε πουθενά αλλού εκτός από το σπίτι Bοηθάτε τον microπαmicroπά όταν πάει για δουλειά

Eλένη Nαι microαζεύουmicroε τα καφάσια πάνω στrsquo αmicroάξι τα βάνουmicroε σε σακούλια

Tο θέmicroα βάν- βεβαίως δεν αποτελεί επινόηση των Tσιγγανόπουλων της Kέρκυρας αλλά έχει microεσαιωνική προέλευση φαίνεται δε ότι συνιστά υβριδικό προϊόν του συνδυασmicroού των ρηmicroάτων βαίνω και βάζω lt (βιβάζω + βάλλω) Aπό συγχρονική οπτική η επιλογή του χαρακτήρα -ν- τόσο στο βάνω όσο και στο βγάνω φαίνεται να ακολουθεί το microορφικό υπόδειγmicroα του (microεγάλης συχνότητας και πολυσχιδούς λειτουργικότητας) ρήmicroατος κάνω στο οποίο δεν υπάρχει διάκριση microεταξύ του θέmicroατος του ενεστώτα και του αορίστου Aυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στην οmicroιλία των παιδιών αυτών φαίνεται ότι αποκτά θαmicroιστική λειτουργία όπως συνάγεται από τα ανωτέρω παραδείγmicroατα όπου τα παιδιά περιγράφουν καθηmicroερινές τους δραστηριότητες Aντίθετα εάν η θαmicroιστική έννοια δεν είναι παρούσα ή δεν είναι ιδιαίτερα τονισmicroένη επιλέγεται το ενεστωτικό θέmicroα βαζ-

43

(81)

Παναγιώτα Nα σου πω κάτι microας βάζουνε από rsquoδω microας βάζουνε από rsquoκει έτσι δεν ξέρουmicroε γράmicromicroατα

3222 Yποκατάσταση της αιτιατικής στη θέση της γενικής

Στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα ρήmicroατα του τύπου κάνω κάτι σε κάποιον δίνω κάτι σε κάποιον φωνάζω (κάτι) σε κάποιον λέω κάτι σε κάποιον φέροmicroαι σε κάποιον κατά τρόπο χ έχουν σε θέση συmicroπληρώmicroατος την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας microε αντί για την (προβλεπόmicroενη στο πλαίσιο της νεοελληνικής κοινής) γενική microου

(82)

Kατερίνα έχω τις κοπέλες τις φιλενάδες microου () microε κάνουνε microε δίνουνε (NEK microου κάνουνε microου δίνουνε)

(83)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην πρόνοια (NEK microου φέρονται)

(84)

Kοντού Mε τους γονείς σου πώς τα πας microε τη microαmicroά σου και τον microπαmicroπά σου

Σπύρος Mαλώνω συνέχεια

Kοντού Γιατί

Σπύρος Eκεί όταν είmicroαι το microεσηmicroέρι στο σπίτι τους φωνάζω και microε φωνάζουν (NEK microου φωνάζουν)

Bεβαίως η ασθενής αντωνυmicroία που βρίσκεται σε θέση συmicroπληρώmicroατος (αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) τίθεται σε αιτιατική στις βορειοελλαδικές διαλέκτους (Kοντοσόπουλος 198171) και δεδοmicroένου του ότι η Kατερίνα είναι από το Aγρίνιο εξηγείται η συγκεκριmicroένη επιλογή στην οmicroιλία της Για την καταγωγή του (δεκατριάχρονου) Σπύρου δεν έχουmicroε στοιχεία είναι όmicroως πιθανό κάποιοι από τους ενηλίκους που αποτελούν για αυτόν γλωσσικό πρότυπο να είναι βορειοελλαδικής προέλευσης Ωστόσο και οι δύο πληροφορητές ζουν στην Kέρκυρα όπου για την πλειονότητα των οmicroιλητών ισχύει το πρότυπο της NEK ως προς το συγκεκριmicroένο συντακτικό περιβάλλον Aυτό σηmicroαίνει ότι ο υπό συζήτηση κανόνας πρέπει να είναι microεταβλητός στην οmicroιλία της Kατερίνας και του Σπύρου (και πιθανόν άλλων Tσιγγάνων) Πράγmicroατι στα ακόλουθα εκφωνήmicroατα οι δύο πληροφορητές συmicromicroορφώνονται προς το πρότυπο της NEK ίσως επειδή στο πλαίσιο της συνέντευξης συνοmicroιλούν microε εκπροσώπους της ποικιλίας αυτής

44

(85)

Kοντού Γιατί Σου rsquoχει πει ο Mπάmicroπης γιατί (σσ δεν τον αφήνουν οι γονείς του να κάνει παρέα microε τον Σπύρο)

Σπύρος Nαι Mου λέει ldquoOι γονείς microου δεν microrsquo αφήνουν να κάνω παρέα microrsquo εσένα γιατί είσαι Γύφτοςrdquo

(86)

Kατερίνα Tην είδε ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε Tης είπε κάτι αυτός () Tην παίρνει τηλέφωνο αυτός της λέει σrsquo αγαπάω () πες τσης microάνας σου αν microπορείς να πεις ότι σrsquo αγαπάω ()

(87)

Kατερίνα Λέει τί θα microου κάνουν οι φιλενάδες Aν ήτανε η microάνα microου θα κανόνιζε () Tης βάλανε αυτοί κάτι χρυσαφικά κάτι φορέmicroατα από microας ()

Mπορούmicroε εποmicroένως να υποθέσουmicroε ότι ανάλογα microε το εάν οι δύο πληροφορητές υιοθετούν στρατηγική σύγκλισης κατά την επικοινωνία τους microε οmicroιλητές της NEK ή της BE αυξοmicroειώνεται η συχνότητα επιλογής αντίστοιχα της γενικής ή της αιτιατικής ως της πτώσης της ασθενούς αντωνυmicroίας (ή της ονοmicroατικής φράσης πες τσης microάνας σου) που επιτελεί λειτουργία συmicroπληρώmicroατος της εν λόγω οmicroάδας ρηmicroάτων

Aπό διαχρονική σκοπιά πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι η lsquoεισβολήrsquo της αιτιατικής σε παραδοσιακά περιβάλλοντα της γενικής αποτελεί το πλέον πρόσφατο στάδιο της παλαιότατης διεργασίας που άρχισε στους χρόνους της ελληνιστικής κοινής microε την υποκατάσταση της γενικής στη θέση της δοτικής (Mπαmicroπινιώτης 1985143-4 Thomson 198996)

∆οτική lt Γενική lt Aιτιατική

(όπου η πτώση που βρίσκεται από την πλευρά του ανοίγmicroατος κάθε συmicroβόλου της ανισότητας τείνει να υποκαθιστά την πτώση που βρίσκεται από την πλευρά της αιχmicroής του αυτού συmicroβόλου) και αποτελεί πτυχή του γενικότερου φαινοmicroένου της υποχώρησης της γενικής στη νέα ελληνική (Aνδριώτης 199245 Browining 197262-4 Tonnet 1995180) Πράγmicroατι και για να περιοριστούmicroε στο περιβάλλον που ορίζεται από το συmicroπλήρωmicroα των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων η δοτική (δίδωmicroι τινί τι) εκτοπίστηκε στην αλεξανδρινή κοινή από τη γενική (του δίνω κάτι) η δε γενική έχει στη NEK παραχωρήσει τη θέση της στην αιτιατική όχι ακόmicroη σε όλα τα περιβάλλοντα αλλά microόνο στον πληθυντικό της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας τους δίνω κάτι και όχι των δίνω κάτι H κατίσχυση της αιτιατικής στον πληθυντικό microε τη γενική να παραmicroένει ακλόνητη στον ενικό αφορά όπως προείπαmicroε την NEK ενώ στις βορειοελλαδικές διαλέκτους η αιτιατική έχει εκπορθήσει τη γενική και από τον ενικό

45

τον δίνω κάτι Eάν όmicroως στη NEK το συmicroπλήρωmicroα των υπό εξέταση ρηmicroάτων δεν είναι αντωνυmicroικό αλλά ονοmicroατική φράση η γενική διατηρεί στον ενικό microέρος microόνο της ισχύος της δίνω του Kώστα κάτι αφού αναγκάζεται να microοιράζεται το περιβάλλον αυτό microε την αιτιατική η οποία όmicroως microπορεί να συνοδεύει την ονοmicroατική φράση microόνο εάν η τελευταία εmicroφανίζεται στο δοmicroικό πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης δίνω (ει)ς τον Kώστα κάτι H εmicroπρόθετη φράση microπορεί να χρησιmicroεύσει ως όχηmicroα για την εισαγωγή της αιτιατικής στον ενικό ακόmicroη και όταν το συmicroπλήρωmicroα είναι προσωπική αντωνυmicroία ωστόσο σε εmicroπρόθετη φράση microπορεί να εmicroφανίζεται microόνο η ισχυρή microορφή της αντωνυmicroίας ενώ όπως είδαmicroε η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία συνεχίζει να εmicroφανίζεται σε πτώση γενική στην NEK και βεβαίως εκτός εmicroπρόθετης φράσης του δίνω κάτι δίνω σε αυτόν κάτι Φαίνεται microάλιστα ότι η παρεmicroβολή microιας αναλυτικής δοmicroής της εmicroπρόθετης φράσης (microε ονοmicroατική φράση ή ισχυρή αντωνυmicroία σε αιτιατική) ως τρίτου διεκδικητή στην αντιπαράθεση δύο συνθετικών δοmicroών της δοτικής και της γενικής κατά την ελληνιστική περίοδο είχε ως παρενέργεια να προωθηθεί κατά κάποιον τρόπο ακαίρως η αιτιατική στα περιβάλλοντα που διεκδικούσαν οι άλλες δύο πτώσεις Πράγmicroατι η microακροχρόνια διεργασία υποκατάστασης είναι αυτή που αναφέρουmicroε ανωτέρω η δοτική αντικαθίσταται βαθmicroηδόν από την γενική η οποία microε τη σειρά της εκτοπίζεται από την αιτιατική και microόνο δια του οχήmicroατος της εmicroπρόθετης φράσης εmicroφανίζεται κατά την ελληνιστική περίοδο η αιτιατική να υποσκελίζει τη γενική και να έρχεται άmicroεσα αντιmicroέτωπη microε τη δοτική

Για να συνοψίσουmicroε από την ανωτέρω ανάλυση συνάγεται ότι η Kατερίνα και ο Σπύρος (και πιθανόν άλλοι οmicroόφυλοί τους) διαθέτουν ένα microεταβλητό κανόνα ο οποίος αντικαθιστά τη γενική microε την αιτιατική της ασθενούς προσωπικής αντωνυmicroίας που επέχει θέση συmicroπληρώmicroατος (εmicromicroέσου αντικειmicroένου ή χαριστικούαντιχαριστικού) ρηmicroάτων όπως τα λέω δίνω κάνω βάζω φωνάζω και φέροmicroαι Στο ανωτέρω περιβάλλον η επιλογή της γενικής εντάσσεται στο σύστηmicroα της NEK και της αιτιατικής σε αυτό της BE εποmicroένως η πιθανότητα να εmicroφανιστεί η microία ή η άλλη από τις δύο πτώσεις στον λόγο επηρεάζεται από το κατά πόσον στον λεκτικό σχεδιασmicroό των δύο πληροφορητών υπερισχύει η επίδραση οmicroιλητών ή γενικότερων προτύπων της microιας ή της άλλης ποικιλίας Eπί πλέον η υποκατάσταση της αιτιατικής σε σειρά ειδικότερων περιβαλλόντων της γενικής εντάσσεται σε διαχρονική τάση microακράς διαρκείας της ελληνικής γλώσσας στον πληθυντικό η αντικατάσταση έχει εδραιωθεί ενώ στον ενικό η αντιπαράθεση παραmicroένει αmicroφίρροπη και ενώ η ασθενής προσωπική αντωνυmicroία αποτελεί εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για τη διατήρηση της γενικής microια ονοmicroατική φράση ή microια ισχυρή προσωπική αντωνυmicroία εmicroφανιζόmicroενες στο πλαίσιο microιας εmicroπρόθετης φράσης καθιστούν δυνατή την εmicroφάνιση της αιτιατικής σε θέση συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων

Όπως και στην περίπτωση του ευφωνικού κανόνα (βλ 321 ανωτέρω) εντύπωση προκαλεί η λεπτότητα και κανονικότητα του παρόντος microεταβλητού κανόνα ο οποίος ρυθmicroίζει τα της πτώσης του συmicroπληρώmicroατος των προαναφερόmicroενων ρηmicroάτων σε πλήρη αρmicroονία microε τις microακροπρόθεσmicroες διαχρονικές τάσεις της ελληνικής H προκαλούmicroενη εντύπωση είναι ιδιαίτερα ισχυρή αν ληφθεί υπrsquo όψιν ότι οι δύο πληροφορητές που διαθέτουν τον κανόνα αυτόν είναι αναλφάβητοι φτωχοί άνθρωποι οι οποίοι microάλιστα οmicroιλούν την ελληνική ως δεύτερη και όχι ως πρώτη γλώσσα

46

323 ∆ιάφορες φωνολογικές - microορφολογικές αποκλίσεις από το πρότυπο της NEK

Στις συνεντεύξεις απαντούν διάφοροι γλωσσικοί τύποι οι οποίοι αποκλίνουν από το πρότυπο της NEK και οι microικροί αριθmicroοί των οποίων δεν επιτρέπουν την microετά βεβαιότητος κατηγοριοποίησή τους H γενική εντύπωση όmicroως είναι ότι οι τύποι αυτοί είναι διαλεκτικοί ή ιδιολεκτικοί microε την έννοια ότι συmicromicroορφώνονται στους γενικούς κανόνες της ελληνικής ή τουλάχιστον αποτελούν αποδεκτές επεκτάσεις τους Aκολουθούν τα χαρακτηριστικότερα από τα φαινόmicroενα αυτού του τύπου

3231 Tροπή ισοσύλλαβων ουσιαστικών της NEK σε ανισοσύλλαβα

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγmicroατα πληθυντικού πάντοτε αριθmicroού

(88)

Aλέκα Kι εσείς για προίκα τί έχετε Σεντόνια ποτήρατα

(89)

Aλέκα Kλέβουνε και τροφίmicroατα

(90)

Aλέκα Όταν έρχεται η αστυνοmicroία λένε και φωνάζουν οι Γύφτοι ldquoOι ρουφιάνηδεςrdquo

(91)

Aλέκα Trsquo αδέρφια microας πάνε στρατιώτηδες

τα οποία συmicromicroορφώνονται προς ανισοσύλλαβα κλιτικά υποδείγmicroατα και όχι προς τα ισοσύλλαβα που διέπουν την κλίση τους στο πλαίσιο της NEK

Tσιγγάνικη ελληνική αντί για NEK

ποτήρ-ατα ποτήρ-ια

τροφίmicro-ατα τρόφιmicro-α

στρατιώτ-ηδες στρατιώτ-ες

47

ρουφιάν-ηδες ρουφιάν-οι

Πράγmicroατι τα ποτήρ-ι - ποτήρ-ατα και τρόφιmicro-ο - τροφίmicro-ατα της τσιγγάνικης ελληνικής ακολουθούν στον microεν ενικό την παραδοσιακή ισοσυλλαβική κλίση στο πλαίσιο της NEK ενώ στον πληθυντικό microεταπηδούν σε άλλη ανισοσυλλαβική κλίση αυτή των (καθrsquo όλα lsquoαξιοπρεπώνrsquo) παράδειγmicro-α - παραδείγmicro-ατα επίτευγmicro-α - επιτεύγmicro-ατα κατάλυmicro-α - καταλύmicro-ατα Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να διατυπωθούν για τα στρατιώτ-ης - στρατιώτ-ηδες και ρουφιάν-ος - ρουφιάν-ηδες τα οποία προσχωρούν ως προς τον πληθυντικό τους στην κλίση lsquoλαϊκώνrsquo ουσιαστικών όπως τα microπακάλ-ης - microπακάλ-ηδες microανάβ-ης - microανάβ-ηδες χασάπ-ης - χασάπ-ηδες

3232 Παλαιοί τύποι microειωmicroένου κοινωνικού κύρους

Mερικοί τύποι που απαντούν στις συνεντεύξεις έχουν από την οπτική της NEK λαϊκό ή διαλεκτικό χαρακτήρα Ωστόσο βρίσκονται στη γλώσσα επί microακρό χρονικό διάστηmicroα και χρησιmicroοποιούνται ευρέως και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι τύποι αγγόνι αmicroή αρρεβώνες αρχίνησααρχίνισα βολές γλέπω έmicroπορας πάλε παντρευόσανταν ποδάρια τι τσης ψένουmicroε αντί των αντίστοιχων τύπων της NEK εγγόνι αmicroέ αρραβώνες άρχισα φορές βλέπω έmicroπορος πάλι παντρεύονταν πόδια γιατί (=διότι) της ψήνουmicroε

(92)

Kοντού Oι Eλληνίδες δηλαδή είναι πιο όmicroορφες από τις δικές σας

Kώστας Nαι αmicroή

(93)

Kατερίνα Eίπαmicroε ναι ∆ώσαmicroε ένα λόγο εδώ δεν αρραβώνιασε ακόmicroα δεν έχουmicroε κάνει αρρεβώνες Στο λόγο είπανε ναι () κι έχουmicroε κάνει τώρα λόγο Mετά τα Xριστούγεννα Άη Bασίλη θα κάνουmicroε αρρεβώνες και microετά από το καρπούζι της Παναγίας θα κάνουmicroε τα στέφανα

(94)

Bλασσία Έναν καφέ Για να πιάσουν οι αρρεβώνες

(95)

Nίκος Eγώ το lsquomicroάναrsquo το αρχίνησα

48

(96)

Kατερίνα Nαι είχα πάει σκολείο δύο βολές

(97)

Bλασσία ∆εν γλέπω κοίταξε δεν γλέπω Aπογοητεύεται ο άνθρωπος αυτά που γλέπει αυτά πrsquo ακούει

(98)

Aλέκα Mε γλέπει ένας microε το παντελόνι

Παλιά όταν microέναmicroε στη Λευκίmicromicroη δεν γλέπαmicroε κανένα

όταν γλέπω κάποιο βιβλίο το διαβάζω

(99)

Xριστίνα γλέπω τις δασκάλες που γράφουν

(100)

Kατερίνα Όταν θα γλέπουν ένανε να τονε σέβονται

(101)

Kοντού Tί θα rsquoθελες να γίνεις όταν microεγαλώσεις αν ήξερες γράmicromicroατα

Σπύρος Έmicroπορας

(102)

Aλέκα Έχει κάποια άλλη εγχείρηση ο Γιώργος πάλε εδώ

(103)

Bλασσία το Πάσχα πάλε είναι κάποια εκκλησιά πάλε

(104)

Kατερίνα Mετά από εκεί πήρε τηλέφωνο το παιδί πάλε

(105)

Bλασσία Aπό microικρά παντρευόσανταν δεκατριώ δεκατεσσάρω

(106)

49

Aνδρέας πονάνε τα ποδάρια microου () είmicroαι ανάπηρος από το ποδάρι microου

(107)

Kατερίνα Nα microη το πεις του πατέρα microου τι θα microε σκοτώσει

(108)

Kατερίνα hellipldquoΠες τσης microάνας σουrdquo

(109)

Bλασσία hellipτο ψένουmicroε

Παρά το ότι ο οmicroιλητής της NEK ενδέχεται να αποδίδει microειωmicroένο κοινωνικό κύρος στον χρήστη τέτοιων τύπων θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε ότι το αmicroή (lt αν microη) είναι πρόγονος του αmicroέ τα αγγόνι αρχίνησα αρρεβώνες έmicroπορας ποδάρια και ψένουmicroε χρησιmicroοποιούνται ευρύτατα σε λαϊκότερα περιβάλλοντα και εκτός τσιγγάνικης κοινότητας το βολές προέρχεται από το αρχαίο βολή microε επίδραση του φορά στο γλέπω εκδηλώνεται η παλαιά τάση του v να τρέπεται σε γ πχ βλέφαρον gt γλέφαρον το πάλε υπάρχει στην ελληνική γλώσσα ήδη από τους microεσαιωνικούς χρόνους ο διαλεκτικός αιτιολογικός σύνδεσmicroος τι είναι απευθείας απόγονος του αρχαίου ότι και τέλος η κατάληξη -σανταν του παρατατικού της παθητικής φωνής (παντρευόσανταν) αποτελεί παραλλαγή της -σαντε της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ενώ το άρθρο τσης αποτελεί ενδεχοmicroένως υβριδικό σχηmicroατισmicroό από το της της NEK και το κερκυραϊκό τση (Kοντοσόπουλος 19814247)

3233 Aπώλεια αρχικού φωνήεντος

Oρισmicroένες λέξεις εmicroφανίζονται ενίοτε στις συνεντεύξεις χωρίς το προβλεπόmicroενο από την NEK αρχικό φωνήεν πχ ντάξει αντί για εντάξει νοχλάνε αντί για ενοχλούν βλόησε αντί για ευλόγησε διωτικό αντί για ιδιωτικό λαδαπές αντί για αλλοδαπές

(110)

Nίκος Nτάξει κάτσαmicroε ευγενικά microιλήσαmicroε

Nτάξει ζούσαmicroε κανένα πρόβληmicroα

ldquoNτάξει microωρέ Nίκο εmicroείς δεν ζούmicroε microε τις Eλληνίδεςrdquo

(111)

Kουρκούλου Σκέφτεσαι να κάνεις παιδιά

Aνδρέας Σ Aργότερα Nτάξει

50

(112)

Aλέκα Nτάξει το παραδέχοmicroαι κλέβουνε βρίζουνε τους άλλους

Nτάξει τζην φοράω

Nτάξει οι Tσιγγάνοι microπορεί να microην ξέρουν γράmicromicroατα αλλά ξέρουν να λογαριάζουν

(113)

Kατερίνα να microην πίνουνε χασίς να microη νοχλάνε τον άλλον

ldquoKύριε microας νοχλάει οι Γύφτοιrdquo

(114)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάςhellip

και κανόνισε ο άνθρωπος και microας έφερε διωτικό δικό του νερό

είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

H απώλεια αυτή του αρχικού φωνήεντος δεν είναι προϊόν αφαίρεσης ήτοι αποτέλεσmicroα συmicroπτωmicroατικής γειτνίασης microε προηγούmicroενο τελικό φωνήεν πχ σου είπε gt σού rsquoπε αλλά αποτελεί microόνιmicroο χαρακτηριστικό των λέξεων αυτών στην οmicroιλία διαφόρων πληροφορητών Θα πρέπει να σηmicroειώσουmicroε όmicroως ότι και αυτό το φωνολογικό φαινόmicroενο απαντά ευρύτερα στο πλαίσιο της λαϊκότερης πλευράς της NEK Πράγmicroατι microπορεί στα αφτιά microερικών οmicroιλητών της NEK τα διωτικό και λαδαπές να προδίδουν lsquoαγραmicromicroατοσύνηrsquo και τα βλόησε και νοχλάω να ηχούν υπερβολικά λαϊκά ωστόσο το ντάξει ακούγεται συχνότατα σε επικοινωνία microεταξύ οικείων κάθε κοινωνικού επιπέδου τα δε microέρα lt ηmicroέρα βδοmicroάδα lt εβδοmicroάδα γκαστρώνω lt εγγαστρώνω γκαρδιακός lt εγκάρδιος νοίκι lt ενοίκιον πεθυmicroάω lt επιθυmicroώ είναι microερικοί microόνο από πάmicroπολλους τύπους microε παρόmicroοιο σχηmicroατισmicroό που είναι πλήρως ενταγmicroένοι στον ανεπίσηmicroο καθηmicroερινό λόγο Eπί πλέον σε microερικές τουλάχιστον περιπτώσεις η απώλεια του αρχικού φωνήεντος είναι microεταβλητό φαινόmicroενο ήτοι δεν πραγmicroατοποιείται απαραιτήτως κάθε φορά που απαντούν στον λόγο των ίδιων πληροφορητών οι σχετικοί τύποι

(115)

Kατερίνα Aς πούmicroε τα δικά σας παιδιά Γύφτοι βροmicroιάρηδες έτσι microαλώνανε τα παιδιά κοίταζε ο δάσκαλος και ενόχλαε τα δικά microας παιδιά Tους άλλους δεν τους ενόχλαε Πήγαιναν τα δικά σας τα παιδιά Kύριε microας νοχλάειοι Γύφτοι microας πειράζουν οι Γύφτοι

(116)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

51

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

(117)

Bλασσία ο άντρας microου είχε υπηκοότητα αλλαδαπή

και είχαν δηλωθεί αυτοί και είχαν βγάλει ταυτότητες lsquoλαδαπέςrsquo δεν ξέρω σαν χάρτινες

(118)

Kουρκούλου Eίχατε σπίτι δηλαδή

Bλασσία Όχι δικό microας microε ενοίκιο νοικιάζαmicroε όπου πηγαίναmicroε νοικιάζαmicroε σπίτια

3234 Iδιολεκτικοί σχηmicroατισmicroοί

Στους ελάχιστους ιδιολεκτικούς (ή από τη συγχρονική άποψη της επικρατούσας νόρmicroας lsquoλανθασmicroένουςrsquo) σχηmicroατισmicroούς που απαντούν στις συνεντεύξεις θα microπορούσαν να ενταχθούν οι τύποι λαδαπές και διωτικό τους οποίους εξετάσαmicroε στην προηγούmicroενη παράγραφο από την άποψη της απώλειας του αρχικού φωνήεντος Tο τρίτο και τελευταίο ιδιολεκτικό φαινόmicroενο σε αποmicroαγνητοφωνηmicroένες συνεντεύξεις συνολικής διάρκειας επτά ωρών αφορά τους τύπους ειδιοποιήσει (ειδοποιήσει) και ειδιοποιγάω (ειδοποιώ) οι οποίοι microάλιστα χρησιmicroοποιούνται από δύο (microεσηλίκες) πληροφορήτριες ο πρώτος από τη Bλασσία και ο δεύτερος από την Kατερίνα Στους τύπους αυτούς microπορούmicroε να εικάσουmicroε την επίδραση του λανθασmicroένου συσχετισmicroού τους microε το επίθετο ίδιος ως πρώτο συνθετικό κατά τα ιδιοτροπία ιδιοποιούmicroαι ιδιοσυγκρασία

(119)

Bλασσία Πήγαmicroε αmicroέσως γιατί τον είχε ειδιοποιήσει από rsquoδω ο γιατρός

(120)

Kατερίνα και microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσει Aν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

52

Πέρα από τον ιδιολεκτικό (ή lsquoλανθασmicroένοrsquo) χαρακτήρα των ανωτέρω τύπων θα πρέπει επίσης να επισηmicroάνουmicroε σε αυτούς την ανάπτυξη του γ microεταξύ δύο φωνηέντων η οποία είναι χαρακτηριστική διαφόρων διαλεκτικών ιδιωmicroάτων (Kοντοσόπουλος 198164) αλλά απαντά και στην NEK (άωρος gt άγουρος καίοmicroαι gt καίγοmicroαι)

Aλλά παρατηρείται στις συνεντεύξεις και η εκδήλωση της ακριβώς αντίθετης τάσης ήτοι της αποβολής του γ από περιβάλλοντα στα οποία η NEK το διατηρεί βλόησε lt ευλόγησε διαταή lt διαταγή απαγωή lt απαγωγή

(121)

Bλασσία Tους βλόησε ο παπάς

είχε έρθει microια διαταή

(122)

Παναγιώτα Άmicroα κάνουν απαγωή φωνάζουνε

Kουρκούλου H απαγωγή τί είναι

Aλέκα Aπαγωή είναι όταν microια κοπέλα κι ένα αγόρι αγαπιώνται και κλεφτούνε Eίναι σαν να παντρεύονται

Kαι αυτή η τάση όmicroως απαντά συχνά στην ευρύτερη ελληνική και η microόνη διαφορά ανάmicroεσα στη NEK και άλλες ελληνικές ποικιλίες βρίσκεται στις λέξεις χωρίς γ τις οποίες έχει αποδεχθεί η NEK οι microεν βλόησε διαταή δεν έχουν γίνει αποδεκτές ενώ οι τρώω (lt τρώγω) ρολόι (lt ωρολόγιον) είναι πλήρως ενταγmicroένες στην κυρίαρχη ποικιλία

Eνδιαφέρουσα είναι και η χρήση της ασυναίρετης κατάληξης -άω (ειδιοποιγάω) αντί της lsquoκαθωσπρέπειrsquo συνηρηmicroένης -ώ της NEK (ειδοποιώ) Φυσικά και αυτός ο σχηmicroατισmicroός κάθε άλλο παρά σπάνιος είναι στην λαϊκότερη πλευρά της NEK πεθυmicroάω αγαπάω βαρυγκοmicroάω παρατάω πατάω διψάω κά H microόνη διαφορά του υπό εξέταση τύπου στην οmicroιλία της Kατερίνας από τον αντίστοιχο της NEK είναι ότι για αυτήν το λέξηmicroα (ήτοι η αφηρηmicroένη λεξική microονάδα βλ Lyons 1968197) EI∆OΠOIΩ έχει προσχωρήσει στην τάξη των προαναφερόmicroενων εκλαϊκευmicroένων ρηmicroάτων και κατά συνέπεια υιοθετεί τη λαϊκότροπη ασυναίρετη κατάληξη -άω ενώ για τους οmicroιλητές της NEK διατηρεί τον περισσότερο λόγιο χαρακτήρα του και εποmicroένως τη λόγια συνηρηmicroένη κατάληξη -ώ

Aκόmicroη πιο ενδιαφέρον ίσως είναι το γεγονός ότι στο πλαίσιο της NEK το ειδοποιώ ανήκει στην τάξη των συνηρηmicroένων ρηmicroάτων σε -έωω ενώ στην οmicroιλία της Kατερίνας έχει προσχωρήσει στην τάξη των σε -άωω Ωστόσο και αυτή η διεργασία είναι χαρακτηριστική της NEK όπου από τις τρεις τάξεις των παλαιών συνηρηmicroένων ρηmicroάτων της β΄ συζυγίας τα σε -όωώ τείνουν να προσχωρούν στην οmicroάδα των σε -έωώ και αυτά microε τη σειρά τους σε αυτή των σε -άωώ Έτσι στις διάφορες δηmicroόσιες υπηρεσίες οη κατώτεροςη υπάλληλος που έχει ίσως αρχίσει να ξεχνάει microερικά κεφάλαια της σχολικής γραmicromicroατικής θα ακουστεί συχνά να εξηγεί στον πολίτη ότι lsquoδεν δικαιείταιrsquo κάποιας ευνοϊκής ρύθmicroισης microεταφέροντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το λέξηmicroα ∆IKAIOYMAI από την αρχική του τάξη των σε -όωώ (δικαιό-οmicroαι gt δικαιούmicroαι

53

δικαιό-εσαι gt δικαιούσαι δικαιό-εται gt δικαιούται κλπ) σε αυτή των σε έωώ (κρατέ-οmicroαι gt κρατούmicroαι κρατέ-εσαι gt κρατείσαι κρατέ-εται gt κρατείται κλπ) Mε τη σειρά τους τα σε έωώ τείνουν να microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ κρατάω κρατάς κρατάει κλπ Όπως microάλιστα (ελπίζω ότι) καταδεικνύω στο Daltas 1979456-473 η τάση αυτή δεν εκδηλώνεται εξ ίσου έντονα σε όλα τα microέλη της τάξης των σε έωώ microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνονται στους κόλπους της τρεις ειδικότερες τάξεις στην πρώτη πλέον προωθηmicroένη από αυτές ανήκουν τα KPATΩ KTYΠΩ ΠATΩ ΣYZHTΩ κά κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι συνήθως συmicroπεριφέρονται ως microέλη της τάξης σε άωώ στον καθηmicroερινό λόγο η επόmicroενη οmicroάδα περιλαmicroβάνει ρήmicroατα όπως τα ∆HMIOYPΓΩ EξOMOΛOΓΩ ΣYΓKINΩ τα οποία ακολουθούν την κλίση της αρχικής τους τάξης σε έωώ στον επισηmicroότερο λόγο και microεταπηδούν στην τάξη των σε άωώ σε περισσότερο οικείες περιστάσεις κυρίως ως προς τους τύπους ατελούς ποιού ενεργείας της παθητικής φωνής και τέλος η τρίτη οmicroάδα (EI∆OΠOIΩ ENNOΩ ΘEΩPΩ MIMOYMAI κά) είναι η πλέον συντηρητική κατά το ότι ανθίσταται στην έλξη του κλιτικού υποδείγmicroατος της τάξης των σε άωώ O τύπος ειδιοποιγάω της Aθιγγανίδας πληροφορήτριας εντάσσεται αρmicroονικότατα στη microακροχρόνια αυτή διεργασία γλωσσικής microεταβολής της NEK εφόσον είναι αποτέλεσmicroα της προσχώρησης ενός ρήmicroατος σε -έωώ στην τάξη των ρηmicroάτων σε -άωώ επί πλέον σε σύγκριση προς τα ισχύοντα στη NEK αποτελεί ιδιαίτερα προωθηmicroένο σχηmicroατισmicroό αφού το EI∆OΠOIΩ είναι microέλος της πλέον συντηρητικής τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων αυτών δηλαδή που όπως είπαmicroε δεν φαίνεται να ελκύονται από το υπόδειγmicroα των σε -άωώ

Mε άλλα λόγια οι δύο πληροφορήτριες όχι απλώς έχουν συλλάβει διαισθητικά το εξαιρετικά περίπλοκο αυτό φαινόmicroενο διαχρονικής microεταβολής και συγχρονικής ποικιλότητας της NEK αλλά και το προωθούν ένα βήmicroα περαιτέρω προς την ολοκλήρωσή του αφού κινητοποιούν ένα microέλος της πλέον ανθεκτικής στη microεταβολή τάξης συνηρηmicroένων ρηmicroάτων Παρέλκει δε να σηmicroειώσουmicroε ότι κατά τα άλλα τόσο η Kατερίνα όσο και οι άλλοι πληροφορητές ακολουθούν το πρότυπο της NEK για τον microεταβλητό σχηmicroατισmicroό των άλλων συνηρηmicroένων ρηmicroάτων

(123)

Kατερίνα Kαι microου λέει ldquoΤον αγαπώ microάνα Aν δεν τον δώσεις εσύ εγώ σrsquo ειδιοποιγάω να πεις για τον πατέρα microου ότι τον αγαπάω και θέλω να έρθει να microε ζητήσειrdquo

Eγώ όχι δεν δουλεύω όχι Mε τα παιδιά ασχολιέmicroαι πηγαίνω κάνω τί να κάνω

τηλεφωνιούταν η κοπέλα microrsquo αυτόν

οι Γύφτοι () κατηγοράνε () δεν έχεις δει Γύφτο και να microην κατηγοράει

να microην πίνουνε χασίς να microην νοχλάνε τον άλλον

∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

πολλοί microε microισούνε

(124)

Bλασσία δεν ασχολιώνται

54

θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroε

(125)

Aλέκα Όποιος βρίζει κάποιος τη ράτσα microου δεν θα ενοχληθώ E θα ενοχληθώ

Όταν microας δίνουν κάτι οι γονείς microας και microπροστά να microην είναι οι άλλοι πρέπει να τους πούmicroε ευχαριστώ Kαι όταν θέλουmicroε να αγγίξουmicroε κάτι microας λένε οι γονείς microας να τους ρωτάmicroε προτού το κάνουmicroε Φερειπείν όταν πάω να ανοίξω την τηλεόραση πρέπει να ρωτάmicroε τη microητέρα microας

3235 Λοιπά microορφοφωνολογικά χαρακτηριστικά

Στο πλαίσιο της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας απαντούν microερικά ακόmicroη microορφοφωνολογικά φαινόmicroενα διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα Tα φαινόmicroενα αυτά τα οποία αφrsquo ενός είναι αποτέλεσmicroα εκmicroετάλλευσης δυνατοτήτων της ευρύτερης ελληνικής και δεν δηmicroιουργούν προβλήmicroατα κατανόησης κατά τη διακοινοτική επικοινωνία αφrsquo ετέρου παρουσιάζουν microικρή συχνότητα εmicroφάνισης και περιορισmicroένη δοmicroική σπουδαιότητα είναι τα εξής

(α) H πρόθεση για χρησιmicroοποιείται ενίοτε στις συνεντεύξεις microε ευρύτερο λειτουργικό πεδίο από ότι στη NEK ήτοι αφrsquo ενός αντί για τη σε

(126)

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και

ldquohellipAν εσύ δεν πεις για τον πατέρα microου και δεν δεχτεί ο πατέρας microου εγώ θα τονε κλέψω και θα φύγω εγώ όmicroως σrsquo ειδιοποιγάωrdquo λέει τώρα η κόρη microου για microένα

αφrsquo ετέρου για να εισαγάγει εmicroπρόθετη φράση σε θέση συmicroπληρώmicroατος microετά από ρήmicroατα που στη NEK συντάσσονται microε απρόθετη αιτιατική

(127)

Kοντού Θεωρείτε ότι τα παιδιά σας έχουν υποχρέωση να σας κοιτάζουν

Aνδρέας Για microένα (=Nα κοιτάζουν εmicroένα) Tί να microου κάνουν τα παιδιά Έχουν δέκα παιδιά ο καθένας

(128)

55

Kατερίνα Λέγανε Γύφτοι για τα παιδιά αυτά και (=Λέγανε τα παιδιά αυτά Γύφτους)

(β) Tο τελικό -ς προστίθεται ενίοτε στο τέλος των επιρρηmicroατικών λέξεων αντίς επειδής τότες

(129)

∆ηmicroήτρης Σ Kι εmicroείς δεν πηγαίναmicroε τότες (σσ στο σχολείο) και δεν microάθαmicroε τίποτα

(130)

Bλασσία ∆ηλαδή αντίς να πάmicroε microπροστά τώρα πάmicroε προς τα πίσω

(131)

Nίκος Όχι επειδής απrsquo τη microάνα της

(132)

Aλέκα ∆εν υπάρχει κάτι Eπειδής είmicroαστε microελαχροινοί

(γ) H επιρρηmicroατική φράση στην πραγmicroατικότητα χρησιmicroοποιείται ενίοτε microε την επιβεβαιωτική έννοια των επιρρηmicroάτων πράγmicroατι πραγmicroατικά και όχι για να εισαγάγει αντίθεση προς κάποια υποθετική κατάσταση παραποιηmicroένη απόδοση της πραγmicroατικότητας ή λανθασmicroένη αντίληψη όπως συmicroβαίνει συνήθως στη NEK

(133)

Bλασσία Θα δουλέψουmicroε λέω σαν microανάβηδες Θrsquo αγοράζουmicroε πράγmicroατα και θα γυρίζουmicroε στις γειτονιές και θα πουλάmicroεKαι στην πραγmicroατικότητα ξεκινήσαmicroε και microrsquo αυτή τη δουλειά που ξεκινήσαmicroε δεν την έχουmicroε σταmicroατήσει

Ωστόσο τα επόmicroενα δύο παραδείγmicroατα δείχνουν ότι ούτε η επιβεβαιωτική έννοια της φράσης στην πραγmicroατικότητα ούτε το λογιότερο επίρρηmicroα πράγmicroατι λείπουν από το ρεπερτόριο των Tσιγγάνων

(134)

Kουρκούλου Γιατί σας τό rsquoκοψαν (σσ το ρεύmicroα)

Bλασσία Γιατί αυτό που κάναmicroε ήτανε στην πραγmicroατικότητα παράνοmicroο

56

(135)

Aλέκα Eδώ κάτω πράγmicroατι πρέπει να microπει κάποια συmicromicroόρφωση

(δ) Στο συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα -σχ της λέξης της NEK σχολείο το εξακολουθητικό δεύτερο στοιχείο του αντικαθίσταται στις συνεντεύξεις από το αντίστοιχο στιγmicroιαίο -σκ σύmicroφωνα microε τα ισχύοντα στο οικειότερο ύφος της NEK (πχ εσχάρα gt σκάρα σκαρί σχίζω gt σκίζω σχοινί gt σκοινί σχολή gt σχόλη gt σκόλη σχολαρίκιον gt σκουλαρίκι) Ωστόσο η εκλαϊκευτική αυτή διεργασία δεν επεκτείνεται ούτε στο τονικό σχήmicroα της λέξης το οποίο παραmicroένει παροξύτονο ούτε στη φωνηεντική αλληλουχία ΄io η οποία δεν συνιζάνει σε ΄jo Mε άλλα λόγια οι Tσιγγάνοι πληροφορητές χρησιmicroοποιούν τον υφικά ενδιάmicroεσο τύπο σκολείο ο οποίος είναι εκλαϊκευmicroένος microόνο ως προς το πρώτο του ήmicroισυ ήτοι εν microέρει λαϊκό σκολειό και εν microέρει λόγιο σχολείο

(136)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια Nα βάλουνε ένα σκολείο ας πούmicroε υπάρχουν τα οικόπεδα εδώ κι έχουmicroε οικόπεδα από rsquoδω ας πούmicroε για σκολείο κι αυτοί έχουνε κι άλλοι έχουνε να βάλουνε ένα σκολείο microέσα ας πούmicroε ένα λυόmicroενο για να πάνε όλα τα παιδιά όλοι οι Γύφτοι

(137)

Kοντού Θέλετε να ζήσετε microου είπατε κάπως διαφορετικά να ζήσετε όπως οι microη Tσιγγάνοι σε σπίτι Θέλετε τα παιδιά σας να πηγαίνουν σχολείο

Nικολέτα Σε σπίτι ναι Σκολείο να microάθουmicroε κι εmicroείς γράmicromicroατα και τα παιδιά microας όλα τα παιδιά τα microικρά θέλουν να microάθουνε όπως τα δικά σας που πάνε σκολείο να microάθουνε δυο λέξεις () Θέλω να είναι καθαρά microην είναι βρώmicroικα να πάνε σκολείο

Aνάλογη διεργασία έχει διαmicroορφώσει και τον συmicroφωνικό δίφθογγο του αποσπάσmicroατος που ακολουθεί

(138)

Bλασσία hellipνrsquo ασκοληθώ microε τα γράmicromicroαταhellip

ενώ η ακριβώς αντίθετη διεργασία (κτυπώ gt χτυπάω) ήτοι της εξακολουθητικοποίησης του πρώτου συmicroφώνου το οποίο στην επίσηmicroη NEK είναι στιγmicroιαίο έχει διαmicroορφώσει το αρκτικό συmicroφωνικό σύmicroπλεγmicroα του ρήmicroατος στο παράδειγmicroα που ακολουθεί σύmicroφωνα microε ευρύτατα διαδεδοmicroένη τάση της ανεπίσηmicroης ΝΕΚ

(139)

57

Kατερίνα ∆ικά σας παιδιά χτυπάγανε τα παιδιά microου

(ε) Ένα εσωτερικό φωνήεν ενίοτε τρέπεται επί το λαϊκότερον

(140)

Bλασσία Ήρθε του γιού microου να πάει να υπερετήσει (=υπηρετήσει)

(141)

Kατερίνα τραβήξαmicroε κι εmicroείς απrsquo τις κολώνες που ήταν τα φωτιστικά όξω Kαι εmicroείς τραβήξαmicroε Έχουmicroε microικρά παιδιά φοβούνται τη νύχτα να βγούmicroε έξω () ∆εν έχουmicroε τουαλίτες να microπαίνουν microέσα τα παιδιά () Eίmicroαστε όξω

εάν δε είναι τελικό είναι δυνατόν να αποκόπτεται

(142)

Kατερίνα Tώρα η κόρη microrsquo (=η κόρη microου) είναι λογοδοσmicroένη

microου λέει η κόρη microrsquo και τώρα λέει τον αγαπώ

χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι η αποκοπή είναι υποχρεωτική ούτε καν για την ίδια οmicroιλήτρια

(143)

Kατερίνα E τον είδε η κόρη microου κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός Tην ξέρεις την κόρη microου την ξέρεις

Eάν η επόmicroενη λέξη αρχίζει από φωνήεν το προϊόν της γειτνίασης των δύο φωνηέντων ενίοτε είναι άλλο από αυτό που προβλέπει η NEK

(144)

Bλασσία microε λεκάνες πλαστικές πό rsquoχουmicroε(=πού rsquoχουmicroε)

παρόλο πό rsquoχω οκτώ παιδιά(=πού rsquoχω)

ακόmicroα microέσα στην πόλη πό rsquoχουν (που έχουν) αυτά δεν γίνεται

όπου u + e δεν δίνει u (που έχω gt που rsquoχω) όπως προβλέπει η αρχή της σχετικής ισχύος των γειτονικών φωνηέντων αλλά o (Tριανταφυλλίδης 19642730) Θα πρέπει να επισηmicroανθεί ότι το φαινόmicroενο αυτό η λεγόmicroενη κράση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι microόνο επειδή γίνεται κατά παράβαση της αρχής της σχετικής ισχύος των

58

φωνηέντων αλλά κυρίως επειδή τα δυο γονικά φωνήεντα συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό του νέου φωνήεντος ισοβαρώς και όχι κατά τυχαίο τρόπο το microεν πρώτο u κληροδοτεί στο νέο φωνήεν τον [+οπίσθιο] χαρακτήρα του ενώ το δεύτερο e το microέσο ύψος του ([-κλειστό -ανοικτό])

Θα πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι η κράση απαντά ενίοτε στη νεοελληνική ποίηση ως φορέας (θετικών) συνδηλώσεων γνήσιου λαϊκού αισθήmicroατος

Όταν ερχόmicroουνα σιγά δειλό παραδαρmicroένο

και σόγλυφα και σόπλενα τα πόδια δουλωmicroένο

(A Bαλαωρίτης O βράχος και το κύmicroα)

(στ) Σε microερικά εκφωνήmicroατα αλλά όχι πάντοτε ούτε καν στον λόγο του ίδιου οmicroιλητή η ονοmicroαστική χρησιmicroοποιείται σε εmicroπρόθετες φράσεις αντί της αιτιατικής

(145)

Kατερίνα Eίναι πολύ άγριοι σrsquo εmicroάς τους Tσιγγάνους η Aστυνοmicroία Σε microερικοί ναι σε microερικοί όχι όmicroως (=σε microερικούς)

(146)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο () έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε (=microε κανέναν άλλον)

Kαι αυτό το φαινόmicroενο όmicroως δεν περιορίζεται στην ελληνική των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αλλά απαντά ευρύτερα στη λαϊκή πλευρά της NEK Φαίνεται δε ότι εντάσσεται στην αυτή microακροπρόθεσmicroη τάση απλοποίησης του συστήmicroατος των πτώσεων στην οποία αναφερθήκαmicroε στο 3222 ανωτέρω αποτελώντας το τελευταίο στάδιό της

Ονοmicroαστική gt Αιτιατική gt Γενική gt ∆οτική

(ζ) Στις συνεντεύξεις απαντούν microερικοί ακόmicroη άπαξ τύποι που δεν ανήκουν στην NEK χωρίς αυτό να τους καθιστά ακατανόητους ή microη ελληνικούς Έτσι στο παράδειγmicroα

(147)

Kατερίνα Mεταξύ όmicroως τον ερωτεύτηκε η κόρη microου

το επίρρηmicroα microεταξύ χρησιmicroοποιείται αντί της πλήρους εmicroπρόθετης φράσης εν τω microεταξύ τη χρήση της οποίας όmicroως η ίδια πληροφορήτρια γνωρίζει καλά

(148)

59

Kατερίνα Ήρθανε εδώ εν τω microεταξύ κανόνισα εγώ microε τον άντρα microου microε τη γιαγιά της microε τον παππού της

Στα πρώτα δύο από τα επόmicroενα παραδείγmicroατα

(149)

Kατερίνα Όταν είναι για τον ψήφο microας θέλουνε

(150)

Bλασσία Όταν αρχίζουν να έρχονται για τους ψήφους κατεβαίνουν ενδιαφέρονται κάνουν

(151)

Kατερίνα ας πούmicroε ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

η (θηλυκού γένους) ψήφος εmicroφανίζεται σε αρσενικό γένος πράγmicroα που είναι αποδεκτό στο ανεπίσηmicroο ύφος της NEK Στο τρίτο όmicroως τρέπεται σε ουδέτερο πράγmicroα που δεν εmicroποδίζει microεν την κατανόηση αλλά χαρακτηρίζει έντονα την πληροφορήτρια ως microη ανήκουσα στη χορεία των συνεπών οmicroιλητών της NEK

Aνάλογα ισχύουν για τη χρήση του επιρρήmicroατος παραντίως αντί του εναντίον της NEK

(152)

Kατερίνα πολλοί microε microισούνε

Kουρκούλου Yπάρχει λόγος

Kατερίνα Όχι δεν τους πειράζω δεν είmicroαι κακιά ας πούmicroε κι αυτοί παραντίως microου (=εναντίον microου)

Eπίσης συναντούmicroε τον τύπο συνηθάmicroε αντί του συνηθίζουmicroε της NE

(153)

Bλασσία δεν τον συνηθάmicroε εmicroείς

Στην τελευταία microάλιστα αυτή περίπτωση διαπιστώνουmicroε την τροπή ενός ρήmicroατος της α΄ συζυγίας (συνηθίζω) σε ρήmicroα της β΄ (συνηθάω) πράγmicroα που δεν συνηθίζεται στη NEK χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι ο τύπος αυτός δυσχεραίνει την κατανόηση

60

Aξίζει επίσης να σηmicroειώσουmicroε τη χρήση του επιρρήmicroατος οσόταν (microε την έννοια microάλλον του ώστε για να) το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν χρησιmicroοποιείται στη NEK

(154)

Bλασσία hellipνα rsquoξερα λίγα γράmicromicroατα να ζούσα microε κόσmicroο κατάλαβες τώρα οσόταν να microη ζω rsquoδω microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Η επόmicroενη περίπτωση αφορά το επίθετο αυστηρός και τα παράγωγά του το εννοιολογικό πεδίο των οποίων περιλαmicroβάνει στον λόγο microερικών Τσιγγάνων πληροφορητών όχι microόνο τη σύmicroφωνη microε τη ΝΕΚ έλλειψη επιείκειας ή ανεκτικότητας αλλά επεκτείνεται έως τη δήλωση των εννοιών lsquoάγριοςrsquo lsquoζόρικοςrsquo ή lsquoεπίφοβοςrsquo

(155)

Bλασσία έχουmicroε microια φυλή πολύ αυστηρή () και η φυλή αυτή έχουνε microια αυστηρότητα Ότι πει ο πατέρας αυτό θα γίνει () Eίναι άνθρωποι αυτοί που λέmicroε τώρα τα χαντούρια είναι η πιο αυστηρή φυλή που υπάρχει Aυτοί οι άνθρωποι είναι () πώς να σου πω microε τα χασίσια και τα ναρκωτικά () Eίναι η πιο άτιmicroη φυλή που υπάρχει Eίναι δηλαδή διαρρήκτες κλέφτες όλα τα αυτά τα έχουνε

(η) Στη microέχρι τώρα παρουσίαση επικεντρώσαmicroε την προσοχή microας στα γλωσσικά στοιχεία της τσιγγάνικης ελληνικής που συνιστούν σε microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό παρεκκλίσεις από τη NEK Ωστόσο δεν θα πρέπει να δηmicroιουργηθεί η εντύπωση ότι η τσιγγάνικη ελληνική συνίσταται σε παρεκκλίσεις Aντίθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο microέγας όγκος των φαινοmicroένων είναι κοινός στις δύο ποικιλίες οι δε διαφορές όχι απλώς είναι ελάχιστες αλλά και δεν εmicroποδίζουν την επικοινωνία αφού σε microεγάλο microέρος τους συγγενεύουν προς διάφορες γεωγραφικές και κοινωνικές ποικιλίες microειωmicroένου κύρους σε σχέση προς τη NEK Λόγιες λέξεις όπως αιmicroοδοσία αναβολή ανθοκήπιο απροστάτευτος ασφάλεια ατύχηmicroα αυστηρότητα γεννήτρια διαρρήκτης δικηγόρος εγχείρηση ελαττώmicroατα εmicroβόλιο ένδυmicroα ενοίκιο ζωέmicroπορος ηθικότητα ηλεκτρολόγος ιδιοτροπία καθηγήτρια κινητό κοινοτικός κοmicromicroώτρια microεταποιώ microικρόβια microορφωmicroένος Nοmicroαρχία νοσοκοmicroείο οικιακά οικοδοmicroή παραγγελία παρακολουθώ παράνοmicroος παρουσιάζοmicroαι περιβάλλον περιποιηmicroένος πολύτεκνοι προηγουmicroένως πρόνοια προοδεύω ρεύmicroα στήριξη συνεργείο ταλαιπωρία ταυτότητα ταχυπαλmicroία Tmicroήmicroα Yγιεινής υπεύθυνος υποθέσεις χαρακτήρας χειροτεχνία χειρουργείο χειρουργώ χρήmicroατα κά δεν σπανίζουν ιδιαίτερα δε επιτυχηmicroένη είναι η χρήση των φερειπείν άραγε και microη τυχόν

(156)

Aλέκα Eκείνη τη microέρα φερειπείν δεν είmicroαι εγώ σπίτι

(157)

61

Bλασσία hellipκάνουmicroε τραπέζια ε ναι Φερειπείν θα γιορτάσει τον Άγιοhellip

(158)

Παναγιώτα Φερειπείν εσύ που είσαι ανύπαντρη δεν κλείνεις τα microάτια σου

(159)

Aλέκα Nτάξει τζην φοράω () και φούστες αλλά δεν microου αρέσει να βρίζουνε microερικοί τον πατέρα microου ldquoAχ του ∆ιονύση το κορίτσι φοράει κοντό Άραγε τί κοπέλα είναιrdquo

την άλλη φορά φορούσα κάποια σκιστή φούστα () ξέρεις τί λέγανε Ότι ldquoΆραγε τί κοπέλα είναιrdquo

(160)

Παναγιώτα Tα microαζεύουmicroε τα βάζουmicroε σε microία άκρη microη τυχόν τα πάρει κανείς

Tέλος η microετάφραση microερικών λόγιων όρων σε λαϊκότερη ελληνική αποτελεί τεκmicroήριο κατανόησης του πρωτοτύπου εκ microέρους του πληροφορητή καθώς και λεπτού γλωσσικού αισθητηρίου

(161)

Bλασσία Kοιτάνε το περιβάλλον αν έχει microολευτεί (=microολυνθεί)

324 Eλάσσονες δοmicroές

Στο υπόλοιπο του τρίτου κεφαλαίου θα στραφούmicroε από την εξέταση των επιφανειακότερων γνωρισmicroάτων της γραmicromicroατικής δοmicroής που microας απασχόλησαν ανωτέρω στη microελέτη χαρακτηριστικών microηχανισmicroών της υποκείmicroενης δοmicroής του κειmicroένου και του επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Στο παρόν υποκεφάλαιο θα microας απασχολήσει το φαινόmicroενο των ελασσόνων δοmicroών οι οποίες εmicroφανίζονται στις συνεντεύξεις microε πολύ microεγάλη συχνότητα δίνοντας στον λόγο πολλών πληροφορητών microια χαρακτηριστική ποιότητα και ενδεχοmicroένως δυσχεραίνοντας την επικοινωνία microε οmicroιλητές της NEK

Tο φαινόmicroενο της ελασσονότητας πρέπει να αντιδιασταλεί από αυτό της ελλειπτικότητας Όπως υποστηρίζω αλλού (Nτάλτας 200211-2 15-7) ελλειπτική είναι microια δοmicroή τα ελλείποντα στοιχεία της οποίας είναι ανακτήσιmicroα από το συγκείmicroενο Έτσι στον (πεποιηmicroένο) διάλογο που ακολουθεί

62

A Πού πάει η Eυτέρπη

B Στο φούρνο

το εκφώνηmicroα του B οmicroιλητή είναι ελλειπτικό κατά το ότι τα στοιχεία ldquoH Eυτέρπη πάειrdquo που απαιτούνται για να είναι λογικά και συντακτικά πλήρες το εκφώνηmicroα είναι πλήρως ανακτήσιmicroα από το ερώτηmicroα που θέτει ο A στον B Σε αντιδιαστολή microια ελάσσων δοmicroή πρέπει για να γίνει κατανοητή από τον ακροατή να αποκατασταθεί βάσει στοιχείων της (εξωγλωσσικής) περίστασης ή ακόmicroη και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης του (Nτάλτας 1995107213) Έτσι για να καταλάβουmicroε τί εννοεί microια microητέρα που λέει στο παιδί της ldquoMηrdquo πρέπει να είmicroαστε παρόντες στην περίσταση για να διαπιστώσουmicroε τί ακριβώς είναι αυτό που κάνει το παιδί και που βρίσκει τη microητέρα αντίθετη Kαι για να κατανοήσουmicroε εκφωνήmicroατα που αναφέρονται σε παρελθούσες καταστάσεις ή εmicroπειρίες του οmicroιλητή τις οποίες δεν microοιραστήκαmicroε microαζί του θα πρέπει να εικάσουmicroε από τα συmicroφραζόmicroενα και βάσει της γνώσης microας περί του κόσmicroου ποιες είναι οι πληροφορίες που υπονοούνται

Tο απόσπασmicroα που ακολουθεί περιέχει αρκετές ελάσσονες δοmicroές τόσες ώστε η συνεντευξιάστρια αναγκάζεται να συmicroπληρώσει το πλέον αναγκαίο στοιχείο προκειmicroένου να έχει το εκφώνηmicroα της πληροφορήτριας ολοκληρωmicroένο νόηmicroα Mε το σύmicroβολο (χ) σηmicroειώνονται οι θέσεις από όπου λείπουν πληροφορίες και αντίστοιχα συντακτικά συστατικά

(162)

Bλασσία Aυτή η φυλή δεν πήγαινε στρατιώτες από την οικογένεια του πεθερού microου κανείς δεν είχε πάει Eνώ ο πατέρας microου όλοι οι δικοί microας πηγαίνανε στην Kόρινθο ναι Ήταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες (χ) Στο νοσοκοmicroείο όλα (χ) Kαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα (χ) ενώ αυτοί (χ) ήταν τίποτα (χ)

Kουρκούλου Ήταν πίσω σε σχέση microε σας

Bλασσία Nαι αλλά τώρα όmicroως είναι εντάξει

Στο ανωτέρω απόσπασmicroα η πληροφορήτρια αναφέρεται σε δικές της εmicroπειρίες χωρίς να λαmicroβάνει πάντοτε υπrsquo όψιν της ότι η συνεντευξιάστρια η οποία βεβαίως δεν έχει τα ίδια βιώmicroατα ενδέχεται να microην microπορέσει να συναγάγει από τα συmicroφραζόmicroενα ότι δεν διατυπώνεται ρητά Στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η συνεντευξιάστρια αφήνει τις πρώτες τρεις ελάσσονες δοmicroές ασχολίαστες

ldquoΉταν microια πόλη δηλαδή που δεν microπορούσες helliprdquo (να κάνεις τί)

ldquoΣτο νοσοκοmicroείο όλα helliprdquo (ήσανγίνονταν πώς)

ldquoKαι στο νοσοκοmicroείο γεννάγανε microε διάφορα helliprdquo (microέσα όργανα συστήmicroατα)

63

στην τέταρτη ελάσσονα δοmicroή υποθέτει σωστά όπως φαίνεται ότι lsquoαυτοίrsquo είναι η φυλή του πεθερού της πληροφορήτριας και όχι οι άνδρες της δικής της φυλής και στην πέmicroπτη συmicroπληρώνει το ουσιαστικά κενό νοήmicroατος lsquoτίποταrsquo (πέρα από την αρνητικότητα που εκφράζει) microε τη ρητή διατύπωση ldquoΉταν πίσω σε σχέση microε σαςrdquo

Στο τελευταίο εκφώνηmicroα του επόmicroενου διαλόγου οι ελάσσονες δοmicroές που χρησιmicroοποιεί ο Kώστας 13 ετών απαιτούν εκ microέρους του ακροατή την καταβολή ιδιαίτερα έντονης προσπάθειας εκκωδίκευσης

(163α)

Kοντού Έχεις τσακωθεί ποτέ microε κανένα microπαλαmicroό

Kώστας Mε microπαλαmicroό ναι αmicroή

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τους Tελευταία microας αφήνουν εκεί κάτι πήρανε εκεί τα παιδιά πιάνει αυτός το παιδί και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός το πήρε

Tο εκφώνηmicroα αυτό είναι σχεδόν ακατανόητο σε πρώτη προσέγγιση και είναι πολύ εύκολο να υποθέσει κανείς όπως έχει γίνει επανειληmicromicroένα κατά το παρελθόν σε microελέτες περιθωριακών οmicroάδων (βλ ανάλυση του φαινοmicroένου στα Labov 1969 Nτάλτας 1988) ότι ο Kώστας είναι lsquoάγλωσσοςrsquo καθότι Tσιγγάνος Ωστόσο εάν προσπαθήσουmicroε να εκκωδικεύσουmicroε το κείmicroενο microε κλείδα την έννοια της ελασσονότητας τα συmicroπεράσmicroατά microας θα είναι τελείως διαφορετικά και πάντως χρησιmicroότερα Kαι πρώτα-πρώτα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε τις δοmicroικές θέσεις από τις οποίες απουσιάζουν συστατικά απαραίτητα για την ολοκλήρωση του νοήmicroατος Kατωτέρω επαναλαmicroβάνεται το τελευταίο εκφώνηmicroα του Kώστα εmicroπλουτισmicroένο microε διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλονται στο κείmicroενο όπου αυτό απαιτείται όπου δηλαδή χρησιmicroοποιεί αυτός ελάσσονες δοmicroές

(163β)

Kώστας Γιατί δεν microας (ποιούς) θέλουν (ποιοί) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (ποιούς) αφήνουν (ποιοί να κάνουν τί) εκεί (πού) κάτι (τί) πήρανε εκεί (πού) τα παιδιά (ποιά παιδιά) πιάνει αυτός (ποιός) το παιδί (ποιό παιδί) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ποιός Aλβανός) το πήρε (ποιό)

Για να απαντηθούν τα ανωτέρω ερωτήmicroατα πρέπει να αναπλάσουmicroε όσο καλύτερα microπορούmicroε το περιστατικό που έζησε ο Kώστας και που διηγείται στη συνέντευξη Aκολουθεί η (microερικώς) αποκατεστηmicroένη microορφή του εκφωνήmicroατος

(163γ)

Kώστας Γιατί δεν microας (εmicroάς τους Γύφτους) θέλουν (οι microπαλαmicroοί καταστηmicroατάρχες) στα microαγαζιά τους Tελευταία microας (εmicroένα και κάτι άλλα παιδιά microάλλον Tσιγγανόπουλα αλλά ίσως και άλλης

64

προέλευσης) αφήνουν (οι καταστηmicroατάρχεςπωλητές - να microπούmicroε) εκεί (στο microαγαζί τους) κάτι (κάποιο εmicroπόρευmicroα) πήρανε εκεί (από ένα σηmicroείο του microαγαζιού) τα παιδιά (τα παιδιά της παρέας του Kώστα καιή ίσως κάποια άλλα παιδιά) πιάνει αυτός (ένας από το προσωπικό του καταστήmicroατος) το παιδί (ένα Tσιγγανόπουλο) και το χτύπησε ενώ ο Aλβανός (ένας Aλβανός που ήταν εξ αρχής στην παρέα του Kώστα ή που έτυχε να βρίσκεται και αυτός στο ίδιο microαγαζί εκείνη την ώρα) το πήρε (το αντικείmicroενο)

Πέρα από την πληρέστερη δυνατή αποκατάσταση των πληροφοριών που δεν έχουν διατυπωθεί ρητά στο αρχικό εκφώνηmicroα θα πρέπει επίσης να διευκρινίσουmicroε ποιά είναι η (επιχειρηmicroατο)λογική σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στο περιστατικό που διηγείται ο Kώστας και τον υπόλοιπο διάλογο σχέση που επίσης δεν διευκρινίζει ο πληροφορητής O Kώστας καλείται να εξηγήσει γιατί έχει αναγκαστεί να lsquoτσακωθεί microε microπαλαmicroούςrsquo H πρώτη περίοδος του εκφωνήmicroατός του (ldquoΓιατί δεν microας θέλουν στα microαγαζιά τουςrdquo) αποτελεί επαρκή εξήγηση O Kώστας όmicroως κρίνει ότι ένα παράδειγmicroα θα ήταν χρήσιmicroο για να αντιληφθεί η συνεντευξιάστρια τί σηmicroαίνει να είσαι Tσιγγάνος και πώς το γεγονός και microόνο ότι είσαι Tσιγγάνος σε καθιστά στόχο τέτοιας αδικίας που ένας τσακωmicroός πότε-πότε είναι αναπόφευκτος Στόχος λοιπόν της διήγησής του είναι να δείξει ότι ανάmicroεσα σε έναν Tσιγγάνο και έναν Aλβανό πιθανό ένοχο κλοπής ο καταστηmicroατάρχης θα προτιmicroήσει να θεωρήσει ένοχο τον Tσιγγάνο έστω και αν η φήmicroη που έχουν οι (νεοφερmicroένοι) Aλβανοί δεν είναι η πλέον κολακευτική και κυρίως έστω και αν ο Tσιγγάνος είναι αθώος και ο Aλβανός είναι ο κλέφτης

Aπό τα ανωτέρω συνάγεται το συmicroπέρασmicroα ότι ο Kώστας δεν είναι lsquoάγλωσσοςrsquo έστω και αν έχει πάει microόνο ένα microόνο microήνα σχολείο όπου κατά δήλωσή του έmicroαθε να γράφει το όνοmicroά του Tα ελληνικά του είναι καλά και ο κειmicroενικός και επικοινωνιακός σχεδιασmicroός του microας δίνει αρκετά στοιχεία για να εικάσουmicroε τις υπόλοιπες πληροφορίες που απαιτούνται για τη συmicroπλήρωση του νοήmicroατος - αν δεν ήταν έτσι δεν θα είχαmicroε κατορθώσει να συmicroπληρώσουmicroε το εκφώνηmicroα Tο ερώτηmicroα εποmicroένως είναι γιατί δεν είναι πιο γενναιόδωρος σε ρητά εκπεφρασmicroένες πληροφορίες ώστε να microη χρειαστεί να δουλέψει τόσο σκληρά ο συνοmicroιλητής του για να βγάλει νόηmicroα

Όπως ήδη αφήσαmicroε να διαφανεί ανωτέρω η ελασσονότητα είναι microια στρατηγική κειmicroενικού και επικοινωνιακού σχεδιασmicroού που λειτουργεί στον άριστο βαθmicroό όταν οι συνοmicroιλητές βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο και έχουν καλή εποπτεία των συστατικών της περίστασης επί πλέον όταν microοιράζονται πολλά βιώmicroατα ή έστω αυτά στα οποία αναφέρονται στη συνοmicroιλία τους οι δε εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό κοινές Eξυπακούεται ότι πρώτα από όλα πρέπει να microοιράζονται ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας Eάν κάποιος από αυτούς τους όρους δεν πληρούται η ελασσονότητα επιβαρύνει αντί να καθιστά περισσότερο οικεία κοmicroψότερη και οικονοmicroικότερη τη διατύπωση

Iδιαίτερα ευαίσθητη επικοινωνιακή περίσταση από την άποψη αυτή είναι η διήγηση Eάν ένας ακροατής υπήρξε παρών στο περιστατικό που διηγείται ένας οmicroιλητής η ελασσονότητα αποτελεί microηχανισmicroό σύσφιξης σχέσεων ανάmicroεσα στους βιώσαντες την κοινή εmicroπειρία και αν αυτό είναι επιθυmicroητό αποκλεισmicroού των ανίδεων τρίτων Eάν το περιστατικό έχει microεν αποτυπωθεί στη microνήmicroη του οmicroιλητή αφού αυτός το έζησε αλλά δεν συγκαταλέγεται στις εmicroπειρίες του ακροατή ο microεγάλος αριθmicroός ελασσόνων δοmicroών επιβάλλει αντίστοιχα microεγάλο εκκωδικευτικό φορτίο στους ώmicroους του τελευταίου Bεβαίως ο ακροατής έχει πάντα τη δυνατότητα αν το κρίνει

65

απαραίτητο να υποβάλει διευκρινιστικές ερωτήσεις (σαν αυτές που χρησιmicroοποιήσαmicroε και εmicroείς ανωτέρω) στον οmicroιλητή ώστε να ολοκληρωθεί η επικοινωνία επιτυχώς Mε άλλα λόγια η ελασσονότητα απαιτεί εκτός από τη συνύπαρξη στην ίδια περίσταση και την κοινότητα βιωmicroάτων ιδιαίτερα αυτών στα οποία αναφέρεται η διήγηση τη διάθεση των συνοmicroιλητών να υιοθετήσουν στρατηγική σύγκλισης προκειmicroένου να επιτύχει η microεταξύ τους επικοινωνία τους στόχους της

Ωστόσο παρά τον σηmicroαντικό ρόλο που καλείται να παίξει ο ακροατής για την επιτυχία της επικοινωνίας είναι προφανές ότι την κύρια ευθύνη για την επιτυχή διαmicroόρφωση του microηνύmicroατος την έχει ο εκάστοτε οmicroιλητής Aυτός υποχρεούται εκ των πραγmicroάτων να αξιολογήσει όλα τα δεδοmicroένα και να κρίνει πόση ελασσονότητα σηκώνει η περίσταση και πόση ρητότητα απαιτείται ως αντίβαρο Ως εκ τούτου είναι αναmicroενόmicroενο ότι εάν ένας οmicroιλητής είναι κοινωνικοποιηmicroένος microέσα σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η ενώπιος ενωπίω επικοινωνία ανάmicroεσα στα microέλη microιας microικρής και κλειστής κοινότητας microε ως επί το πλείστον κοινές εmicroπειρίες ενδέχεται να microην έχει αρκετές ευκαιρίες να ασκηθεί στη χρήση επικοινωνιακών στρατηγικών που ταιριάζουν στις επαφές microε άτοmicroα εκτός κλειστής οmicroάδας

Aυτός άλλωστε είναι ο κύριος ρόλος του σχολείου να δώσει τη δυνατότητα στο παιδί να ασκηθεί στη ρητή διατύπωση προφορική και κατά microείζονα λόγο γραπτή προκειmicroένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι της επικοινωνίας όταν δεν πληρούνται οι όροι που ευνοούν την ελασσονότητα όταν δηλαδή οι επικοινωνούντες δεν βρίσκονται στον αυτό χωροχρόνο καιή όταν δεν έχουν κοινά βιώmicroατα ή παρόmicroοιο κοσmicroοείδωλο ή ίση επιθυmicroία σύγκλισης στην από κοινού προσπάθεια που απαιτεί η συνεννόηση

Tα ανωτέρω δεν σηmicroαίνουν ότι οι Tσιγγάνοι αδυνατούν να διατυπώνουν τη σκέψη τους ρητά Στο απόσπασmicroα που ακολουθεί ο Kώστας αποδεικνύει ότι microπορεί να είναι σαφέστατος και βέβαια λογικότατος

(164α)

Kοντού Θα σrsquo άρεσε να παντρευτείς microια κοπέλα που δεν είναι Tσιγγάνα

Kώστας Eλληνίδα

Kοντού Θα σε πείραζε

Kώστας ∆εν θα microε πείραζε Θά rsquoφτιαχνα ένα σπίτι microε τα δικά microου λεφτά θά rsquoπαιρνα τrsquo αυτοκίνητό microου και microια κούρσα και θα κάνω τη δουλειά microου

Kοντού Aυτά θα τα κάνεις όταν θά rsquoχεις Tσιγγάνα ή microόνο για microη Tσιγγάνους

Kώστας Άmicroα πάω microε Eλληνίδα θα κάνω αυτή τη δουλειά Άmicroα πάρω microια Tσιγγάνα θα κάνω ένα καλύβι και θα ζήσουmicroε

Kοντού ∆ηλαδή άmicroα έπαιρνες Eλληνίδα θα της φερόσουνα καλύτερα από ότι αν έπαιρνες microια Tσιγγάνα

Kώστας Nαι

Kοντού Γιατί

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς η Tσιγγάνα αλλιώς η Eλληνίδα Ότι ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ

66

Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι σφραγίζει την επιχειρηmicroατολογία του microε υπόρρητη διατύπωση όπως φαίνεται από τις διευκρινιστικές ερωτήσεις που παρεmicroβάλλουmicroε στο τελευταίο του εκφώνηmicroα

(164β)

Kώστας Γιατί είναι αλλιώς (πώς) η Tσιγγάνα αλλιώς (πώς) η Eλληνίδα Ότι (τί) ξέρω εγώ δεν το ξέρεις εσύ (πώς να το ξέρει η συνεντευξιάστρια)

Tο ακόλουθο απόσπασmicroα στο οποίο η Aλέκα διηγείται παρόmicroοιο περιστατικό microε αυτό της διήγησης του Kώστα εντάσσοντάς το στο ίδιο επιχειρηmicroατολογικό σχήmicroα microε αυτό του Kώστα (βλ ανάλυση ανωτέρω) δείχνει ακόmicroη σαφέστερα ότι η τσιγγάνικη καταγωγή δεν είναι ασύmicroβατη microε τη ρητή διατύπωση

(165)

Kουρκούλου ∆ηλαδή όταν θα παντρευτείς θα κάθεσαι να κάνεις το σπίτι ∆εν θα βγεις έξω να δουλέψεις

Aλέκα E πού να δουλέψουmicroε microrsquo αυτόν τον κόσmicroο που όταν βλέπουν τους Tσιγγάνους εξαφανίζονται Προχτές πήγαmicroε microες στην πόλη εγώ και η ξαδέρφη microου και microας έστειλε κάποια να πάmicroε να πάρουmicroε κάποιο ψωmicroί που είχε παραγγείλει να το πάρουmicroε Kαι microια που ήτανε δεξιά ήτανε κάπου εκεί και είχε κάποιο microαγαζί ψιλικατζίδικο κάτι είχε Περάσαmicroε εmicroείς και ήθελε αυτή η ξαδέρφη microου να ζυγιστεί λίγο Kαι φώναζε εκείνη ldquoMη microπείτε microέσαrdquo και δεν ήταν δικό της το φαρmicroακείο ldquoMη microπείτε microέσα microας έχετε καταστρέψειrdquo

Kουρκούλου Πού ήταν αυτό το φαρmicroακείο

Aλέκα Ήταν λίγο πιο κάτω απrsquo το νοσοκοmicroείο Kαι φώναζε ούρλιαζε Kαι λέω ldquoΣυγγνώmicroηrdquo της microιλήσαmicroε και της είπα ότι Λέει ότι κάποια Tσιγγάνα από εmicroάς πήγε και κάτι έκλεψε Kαι της λέω εγώ ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι ούτε το ίδιο πόδιrdquo

Όπως είναι φανερό η Aλέκα η οποία είναι microεγαλύτερη από τον Kώστα (είναι 15 ετών) και έχει πάει ως την Tρίτη ∆ηmicroοτικού microπορεί και οργανώνει τη διήγησή της χωρίς να καταφεύγει συχνά στον microηχανισmicroό της ελασσονότητας (το microόνο ασαφές σηmicroείο αφορά αν από τα δύο καταστήmicroατα το ψιλικατζίδικο ή το φαρmicroακείο η εξαδέλφη της Aλέκας πήγε να ζυγιστεί στο δεύτερο και αν η γυναίκα που έmicroπηξε τις φωνές ήταν η καταστηmicroατάρχης του πρώτου και κατά πάσα πιθανότητα παραπλεύρως κειmicroένου καταστήmicroατος) Mε άλλα λόγια είναι σε θέση να λαmicroβάνει σε microεγάλο βαθmicroό υπrsquo όψιν της κατά τον επικοινωνιακό σχεδιασmicroό το γεγονός ότι η συνεντευξιάστρια δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό της διήγησης Eίναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ η εmicroπειρία του Kώστα τον οδηγεί να lsquoτσακωθεί microε τον microπαλαmicroόrsquo η Aλέκα κατορθώνει microε την ευγένεια και την επιχειρηmicroατολογική ετοιmicroότητά της (ldquo∆εν είναι το ίδιο χέρι

67

ούτε το ίδιο πόδιrdquo) να αναγκάσει την ωρυοmicroένη ψιλικατζού αν microη τι άλλο να εξηγήσει τους λόγους της εχθρικής προς όλους συλλήβδην τους Tσιγγάνους συmicroπεριφοράς της

Aπό την άλλη πλευρά δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η ελασσονότητα είναι αποκλειστικό γνώρισmicroα του τσιγγάνικου λόγου και ότι οι οmicroιλητές της NEK χρησιmicroοποιούν αποκλειστικά και microόνο ρητή διατύπωση Όπως υποστηρίζω στο Nτάλτας 1995 η ελασσονότητα απαντά συχνά ακόmicroη και στον απαιτητικό γραπτό λόγο όπου αποτελεί ένα είδος κρισάρας για τον διαχωρισmicroό των αναγνωστών προς τους οποίους πράγmicroατι απευθύνεται το κείmicroενο από εκείνους που καλά θα κάνουν να διαβάσουν κάτι άλλο προσιτότερο

Συmicroπερασmicroατικά η ανωτέρω ανάλυση δείχνει ότι η σχέση των Tσιγγάνων microε τη ρητότητα και την ελασσονότητα δεν είναι απαραιτήτως η ίδια microε αυτή που έχουν αναπτύξει άλλες microη περιθωριοποιηmicroένες κοινωνικές οmicroάδες και αυτό είναι κάτι που ο ερευνητής και ο σχεδιαστής εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να λάβει υπrsquo όψιν του

325 Θέmicroα ρήmicroα και κειmicroενικός σχεδιασmicroός

Tο φαινόmicroενο που θα microας απασχολήσει στο παρόν υποκεφάλαιο είναι αυτό που στο παραδοσιακό συντακτικό αναφέρεται ως ψυχολογικό υποκείmicroενο Eνίοτε στον λαϊκό λόγο καθώς και στα δηmicroοτικά τραγούδια τα λαϊκά παραmicroύθια και την έντεχνη λογοτεχνία που ακολουθεί λαϊκά πρότυπα εmicroφανίζεται microια ονοmicroατική φράση ή προσωπική αντωνυmicroία σε πτώση ονοmicroαστική η οποία δεν βρίσκεται σε συντακτική σχέση microε άλλα συστατικά της πρότασης Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα οποία ερανίζεται ο Tζάρτζανος (1946 τΑ΄82) από τη νεοελληνική λογοτεχνία η υπογραmicromicroισmicroένη αντωνυmicroία ονοmicroαστικής πτώσης ldquoεκφράζει την έννοια που κυριαρχεί microέσα στην ψυχή εκείνου που microιλεί και που αυτός την παρουσιάζει έτσι αυτοτελή και ανεξάρτητη ως το κ ύ ρ ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο της φράσεως χωρίς να δίνη καmicroιά προσοχή για τη συντακτική συmicroφωνία των λέξεωνrdquo [Έmicroφαση στο πρωτότυπο]

Eγώ η γνώmicroη microου είναι πως σε συmicroφέρει

Kαλό είναι αυτό εγώ microου αρέσει

Kάmicroε ότι θέλεις εγώ δεν microε νοιάζει

Mα εγώ δε microε παρηγορούν ούτε δικοί ούτε ξένοι

Το ψυχολογικό υποκείmicroενο πρέπει να διακρίνεται από τις περιπτώσεις ανασχεδιασmicroού του λόγου όταν δηλαδή ο οmicroιλητής αρχίζει το εκφώνηmicroά του microε ονοmicroατική φράση ή αντωνυmicroία σε ονοmicroαστική αλλά στη συνέχεια διακόπτει τη φράση και αναδιατυπώνει το microήνυmicroά του microε διαφορετικό συντακτικό σχήmicroα Στην πρώτη περίπτωση το ψυχολογικό υποκείmicroενο εντάσσεται στο ίδιο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroαmiddot στη δεύτερη το αρχικό επιτονιστικό σχήmicroα διακόπτεται και επακολουθεί νέο επιτονιστικό προτασιακό σχήmicroα Είναι ωστόσο αναmicroενόmicroενο να υπάρξουν οριακές περιπτώσεις που να microην είναι βέβαιο στον ακροατήmicroελετητή για ποιο από τα δύο φαινόmicroενα πρόκειται Θα ξαναmicroιλήσουmicroε για το πρόβληmicroα αυτό κατωτέρω

68

Tο ψυχολογικό υποκείmicroενο απαντά και στην αρχαία ελληνική (Τζάρτζανος 193122 1 σηmicro)

Οι δε φίλοι ην τις επίστηται αυτοίς χρήσθαι ώστε ωφελείσθαι απrsquo αυτών τι φήσοmicroεν αυτούς είναι (Ξενοφών)

αλλά και σε διάφορες σύγχρονες γλώσσες όπως την Iαπωνική στην οποία εισάγεται από ιδιαίτερο microόριο wa σε αντίθεση προς το συντακτικό υποκείmicroενο της πρότασης που συνοδεύεται από το microόριο ga (Levinson 198388) Aπό την άποψη της ρητορικής δοmicroής του κειmicroένου το ψυχολογικό υποκείmicroενο αναφέρεται στη σχετική παραδοσιακή βιβλιογραφία ως σχήmicroα ανακόλουθο ενώ όταν αφορά microετοχές ως ονοmicroαστική απόλυτος

Mε τόσες και τέτοιες περγαmicroηνές εγκυρότητας που διαθέτει τόσο σε συγχρονικό όσο και σε διαχρονικό επίπεδο θα περίmicroενε κανείς ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο θα είχε περάσει τα όρια της λαϊκής γλώσσας και θα ήταν πλήρως αποδεκτό στη NEK Ωστόσο τα εκφωνήmicroατα από τις συνεντεύξεις που ακολουθούν χαρακτηρίζουν (τουλάχιστον κατά την κρίση microου) τον οmicroιλητή ως microειωmicroένου κοινωνικού κύρους εξ αιτίας ακριβώς της παρουσίας ενός ψυχολογικού υποκειmicroένου

(166)

Kατερίνα Eγώ microε φέρονται όλοι εντάξει καλές κοπέλες microέσα στην Πρόνοια

(167)

Aλέκα Tο παιδί ξέρεις πηγαίνει και ζητιανεύει η γυναίκα του πηγαίνει κι εκείνος στη δουλειά και δεν βρίσκουν άτοmicroο νrsquo αφήσουν το microωρό

(168)

Bλασσία O σκαντζόχοιρος όπως είναι τrsquo αγκάθια το σκοτώνουmicroε microερικές φορές το σφάζουmicroε να φύγει το αίmicroα

(169)

Bλασσία Kαι αυτά τα λεφτά microαζεύεται κόσmicroος κόσmicroος τρώνε πίνουνε δυο microέρες ∆υο microέρες γλεντάmicroε

(170)

Bλασσία Άλλη microια λέξη O άντρας microου λένε lsquoγαντζουβέλαrsquo πίσω όταν χτενίζεται εγώ lsquoγραντελαπέςrsquo

(171)

69

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα () Όπως εγώ τώρα φερειπείν ο άντρας microου είναι άλλη φυλή

(172)

Nίκος Tα παιδιά που microιλάγαmicroε εδώ για τη γλώσσα ότι να ρωτήσεις παιδί που είναι 18 17 και 20 χρονών θα σου microιλήσει και θα καταλάβεις ότι δεν σου microιλάει καθαρά ελληνικά

Για να επιχειρήσουmicroε microια ερmicroηνεία του φαινοmicroένου θα πρέπει να δούmicroε πώς συσχετίζεται στη βιβλιογραφία (πχ Brown amp Yule 1983125κε Lyons 1977500κε) ο ψυχολογικός χειρισmicroός των πληροφοριών που θέλει να microεταδώσει ο οmicroιλητής microε τη διεργασία του κειmicroενικού επικοινωνιακού σχεδιασmicroού Kατά τους γλωσσολόγους και ψυχολόγους του 19ου αιώνα η σειρά microε την οποία εmicroφανίζονται τα συστατικά ενός εκφωνήmicroατος τείνει να βαίνει εκ παραλλήλου microε τη σειρά microε την οποία ο νους του οmicroιλητή χειρίζεται τα γνωστικά αντίστοιχά τους Mε άλλα λόγια ότι περνάει πρώτο από τον νου του οmicroιλητή (έχει θεωρηθεί στη βιβλιογραφία ότι) είναι φυσικό να αντιπροσωπεύεται στο επίπεδο του λεκτικού σχεδιασmicroού microε microια έκφραση που συνιστά την αφετηρία για ολόκληρο το εκφώνηmicroα Kαι είναι επίσης φυσικό να προηγείται στον νου του οmicroιλητή ότι είναι ήδη παρόν στην περίσταση στην οποία βέβαια δεν περιλαmicroβάνονται microόνο τα φυσικά συστατικά της αλλά και τα γνωστικά (πχ παρελθόντα περιστατικά για τα οποία γίνεται λόγος) καθώς και τα γλωσσικά (προηγούmicroενα εκφωνήmicroατα) Eάν είναι έτσι τα πράγmicroατα τότε είναι φυσικό να εγκαινιάζουmicroε ένα εκφώνηmicroα microε microια δεδοmicroένη πληροφορία και να προχωρούmicroε στη διατύπωση microιας ή περισσοτέρων νέων πληροφοριών Bεβαίως ο οmicroιλητής δεν δεσmicroεύεται από τη φυσική σειρά των πραγmicroάτων και όπως έχει υποστηριχθεί στη σύγχρονη βιβλιογραφία είναι δυνατόν να την ανατρέπει για την επίτευξη κάποιου υφικού αποτελέσmicroατος H οικονοmicroία των πραγmicroάτων όmicroως απαιτεί να είναι η φυσική σειρά η αχακτήριστη ή αναmicroενόmicroενη και η ανατροπή της η χαρακτηρισmicroένη ή microη αναmicroενόmicroενη

Oι εκπρόσωποι της Σχολής της Πράγας παρέλαβαν την σκυτάλη από τους γλωσσολόγους του 19ου αιώνα στον υπό συζήτηση ερευνητικό τοmicroέα και από τη δεκαετία του 1920 και εξής εmicroβαθύνουν στη λειτουργική σχέση της γνωστικής πλευράς της επικοινωνίας microε τη γλωσσική Mε τους όρους θέmicroα και ρήmicroα τους οποίους εισάγει η Σχολή της Πράγας αποσκοπεί να εκλεπτύνει την έννοια του ψυχολογικού υποκειmicroένου ως θέmicroα ή θεmicroατικό υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος ορίζεται η έκφραση που περιέχει αυτό το οποίο επιθυmicroεί να σχολιάσει ο οmicroιλητής και ως ρήmicroα η έκφραση η οποία περιέχει το σχόλιο που κάνει ο οmicroιλητής επί του θέmicroατος

Aπό την άποψη του πληροφοριακού φορτίου των δύο συστατικών του εκφωνήmicroατος είναι φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο το θέmicroα να περιέχει τη δεδοmicroένη πληροφορία και το ρήmicroα τη νέα πληροφορία Aπό την άποψη της διάταξης του θέmicroατος και του ρήmicroατος στο πλαίσιο του εκφωνήmicroατος είναι επίσης φυσικό και εποmicroένως αχαρακτήριστο ή αναmicroενόmicroενο να προηγείται το θέmicroα και να έπεται το ρήmicroα Ωστόσο τόσο η διάταξη των microελών του επικοινωνιακού σχήmicroατος θέmicroα ρήmicroα στο εκφώνηmicroα όσο και η σχέση τους microε τα microέλη της αντίθεσης δεδοmicroένη νέα πληροφορία είναι δυνατόν να διαmicroορφώνονται κατά χαρακτηρισmicroένο ή microη αναmicroενόmicroενο τρόπο προκειmicroένου όπως ήδη παρατηρήσαmicroε να επιτύχει ο οmicroιλητής κάποιο υφικό αποτέλεσmicroα

70

Eπί πλέον δεν εντάσσονται όλα τα συστατικά του εκφωνήmicroατος είτε στην επικράτεια του θέmicroατος είτε σε αυτή του ρήmicroατος αλλά υπάρχουν ενδιάmicroεσες καταστάσεις που έχουν να κάνουν microε τη microεγαλύτερη ή microικρότερη συmicroβολή microιας έκφρασης στην ανέλιξη του εκφωνήmicroατος Για παράδειγmicroα στο απόσπασmicroα από τη συνέντευξη της Bλασσίας που ακολουθεί οι εκφράσεις που προωθούν την εξέλιξη του εκφωνήmicroατος περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo+rsquo αυτές που αποτελούν απλές επαναλήψεις αυτολεξεί ή ως προς το νόηmicroα ή είναι απλά lsquoπαραγεmicroίσmicroαταrsquo περιέχονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquo-rsquo και οι εκφράσεις που αποτελούν αρχή εναλλακτικού θέmicroατος συζήτησης περιλαmicroβάνονται στη στήλη microε το σηmicroείο lsquoxrsquo Tο εκφώνηmicroα ανελίσσεται σπειροειδώς από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω

(173)

Kουρκούλου Nα ρωτήσω κάτι Ήθελες να είχες ζήσει διαφορετικά

Bλασσία

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Πολύ

Πολύ Πολύ Πολύ

∆ιαφορετικότερα να ζούσα

Όπως είπα και την άλλη φορά να ήξερα λίγα γράmicromicroατα

να ζούσα microε κόσmicroο

κατάλαβες τώρα

οσόταν να microη ζω εδώ microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον

Θα θα ήθελα πολλά πράγmicroατα

νά rsquoχω τα παιδιά microου microορφωmicroένα

να ξέρω ότι κάποιος θά rsquoχει microια δουλειά δικιά του

ένα συνεργείο microια κοmicromicroώτρια

όχι δασκάλα

και καλό ήταν και δασκάλα και καθηγήτρια και δικηγόρος

Σηmicroασία

και οτιδήποτε και αστυφύλακας Όλα

Nα ήξερα όmicroως ότι είχα microια στήριξη από κάπου

Mια στήριξη κάπου που να δένει το σπίτι microου

Nα δένει Περισσότερο να ξέρω γράmicromicroατα

71

Θα microrsquo είχε ευχαριστήσει και δουλειά να microην είχα

νά rsquoξερα γράmicromicroατα νrsquo ασχοληθώ microε τα γράmicromicroατα

Παρόmicroοια σπειροειδή ανέλιξη παρουσιάζει και το ακόλουθο απόσπασmicroα

(174)

Kουρκούλου Mπορείτε να microου εξηγήσετε πώς γίνεται εδώ το προξενιό στην κοινότητα microέσα

Kατερίνα

- (∆εδοmicroένη πληροφορία)

X (Αλλαγή θέmicroατος)

+ (Νέα πληροφορία)

Tώρα η κόρη microrsquo είναι λογοδοσmicroένη

δεν είναι αρραβωνιασmicroένη ακόmicroα

Ήτανε ένα παιδί από το Aίγιο

και αυτό το παιδί εφέτος το καλοκαίρι είχε έρθει εδώ microε καρπούζια E τον είδε η κόρη microου

κατάλαβες τώρα την είδε κι αυτός

Tην ξέρεις την κόρη microου Tην ξέρεις

Tην είδε αυτή

ας πούmicroε τον ερωτεύτηκε

Tης είπε κάτι αυτός

ε παιδιά είναι τώρα

Πέταξε microια κουβέντα αυτός γιrsquo αυτήν

και τον ερωτεύτηκε αυτή

Eίναι microάλιστα ενδιαφέρον να τονίσουmicroε ότι το σπειροειδές αυτό σχήmicroα ανέλιξης του εκφωνήmicroατος είναι από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσmicroατα του κειmicroενικού σχεδιασmicroού των microεσηλίκων γυναικών της τσιγγάνικης κοινότητας

∆εδοmicroένης της γραmicromicroικής ανέλιξης του προφορικού λόγου microέσα στον χρόνο είναι υποχρεωmicroένος ο οmicroιλητής να εστιάζει την προσοχή του στην εκάστοτε νέα πληροφορία και να προϋποθέτει την εκ microέρους του ακροατή γνώση των υπολοίπων πληροφοριών στήριξης Ωστόσο η εστίαση δηmicroιουργεί όχι microόνο φωτεινές και

72

σκοτεινές αλλά και γκρίζες περιοχές η εκάστοτε νέα πληροφορία microπορεί να microη φωτιστεί επαρκώς ή σε όλη της την έκταση και οι προϋποτιθέmicroενες πληροφορίες ούτε στο συγκείmicroενο υπάρχουν πάντοτε ούτε στις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του ακροατή συγκαταλέγονται αλλά και όταν υπάρχουν ο βαθmicroός ευκρίνειάς τους δεν είναι πάντοτε ο βέλτιστος

H αντίθεση θέmicroα ρήmicroα λειτουργεί στη διεπιφάνεια ανάmicroεσα στη γνωστική δοmicroή της επικοινωνίας και την καθαρά γλωσσική οργάνωση Kατά το microέτρο που η τελευταία υφίσταται την επίδραση της πρώτης η διάταξη των γλωσσικών συστατικών τείνει να εξεικονίζει τη σειρά της φυσικής ή της γνωστικής εmicroπειρίας Kατά το microέτρο που microια φυσική γλώσσα οργανώνεται ως αυτόνοmicroο σύστηmicroα microε εσωτερική συνοχή τείνει να αποmicroακρύνεται από τις εξεικονιστικές της απαρχές και να αποκτά αυθαίρετο (microε τη Σωσσυρική έννοια) χαρακτήρα Kατά τη διεργασία αυτή το σχήmicroα θέmicroα ρήmicroα (ή σχόλιο) τείνει να αντανακλάται στο σχήmicroα υποκείmicroενο κατηγόρηmicroα της γλωσσικής δοmicroής Όσο όmicroως ανεξαρτητοποιείται το δεύτερο από το πρώτο τόσο περισσότερο παγιώνεται σε αυθαίρετο microορφικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής δοmicroής καθιστάmicroενο πλέον υποχρεωτικό για όλα τα microέλη της γλωσσικής κοινότητας στην καθηmicroερινή επικοινωνία των οποίων χρωστάει την αρχική του διαmicroόρφωση

Aκριβώς εξ αιτίας της διαδικασίας απεξάρτησης της γλωσσικής από τη φυσική ή γνωστική αλληλουχία το θεmicroατικό υποκείmicroενο microπορεί να microην ταυτίζεται microε το συντακτικό ή το λογικό Στα (πεποιηmicroένα) παραδείγmicroατα που ακολουθούν το πληροφοριακό φορτίο είναι το αυτό κοινή δε είναι η υποκείmicroενη σχέση microεταξύ του λογικού υποκειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoεmicroείςrsquo) και του λογικού αντικειmicroένου (αυτού στο οποίο αναφέρεται η έκφραση lsquoο σκαντζόχοιροςrsquo) αλλά κάθε φορά άλλο είναι το θεmicroατικό υποκείmicroενο (το πρώτο από αριστερά συστατικό Emicroείς O σκαντζόχοιρος O σκαντζόχοιρος Ψήνουmicroε Tο ψήσιmicroο O σκαντζόχοιρος)

Emicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

O σκαντζόχοιρος ψήνεται από εmicroάς

O σκαντζόχοιρος ψήνεται

Ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιρο

Tο ψήσιmicroο του σκαντζόχοιρου

O σκαντζόχοιρος τον ψήνουmicroε

O ρόλος του επίσηmicroου λόγου και ιδιαίτερα της γραφής στη διεργασία απεξάρτησης της συντακτικής σειράς από τη φυσική ή τη γνωστική είναι ιδιαίτερα σηmicroαντικός Kάτω από την επίδραση του σχολείου και των συναφών κοινωνικών θεσmicroών προωθείται η αυτονόmicroηση του γλωσσικού συστήmicroατος από τον αυθορmicroητισmicroό της επικοινωνίας microεταξύ οικείων και τυποποιούνται οι σχετικοί κανόνες Στο γενικό αυτό πλαίσιο αποδίδεται κοινωνικό κύρος στην αποκοπή του θεmicroατικού υποκειmicroένου από την εξεικονιστική του σχέση microε την εξωγλωσσική πραγmicroατικότητα και στην τάση ταύτισής του microε το λογικό καιή το συντακτικό υποκείmicroενο Eπί πλέον στο πλαίσιο της τάσης για αύξηση του βαθmicroού αυθαιρεσίας του γλωσσικού συστήmicroατος αποδεσmicroεύεται το συντακτικό από το λογικό υποκείmicroενο microε στόχο τον εmicroπλουτισmicroό των microορφικών microέσων από τα οποία microπορεί να επιλέξει ο χρήστης οι ανωτέρω πρώτες πέντε microορφικές εκδοχές της υποκείmicroενης λογικής πρότασης lsquoEmicroείς ψήνουmicroε τον σκαντζόχοιροrsquo

73

(εξαιρούmicroε την έκτη η οποία περιέχει ψυχολογικό υποκείmicroενο) είναι προφανώς microερικές microόνο από τις δυνατότητες που θέτει στη διάθεση microας η αυτόνοmicroη πλέον γλώσσα για να πούmicroε αυτό που θέλουmicroε όπως θέλουmicroε

Mε άλλα λόγια η εξήγηση που προτείνουmicroε για το ότι το ψυχολογικό υποκείmicroενο διατηρεί τον λαϊκό του χαρακτήρα παρά την παλαιότητά του και την ευρεία του χρήση είναι ότι επανασυνδέει τη γλωσσική οργάνωση microε την εξεικονιστική της ρίζα πράγmicroα που αντιβαίνει στην τάση της κοινωνικά έγκυρης γλώσσας να ενισχύει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της δοmicroής της Eπί πλέον ότι ο γραπτός λόγος και η εκλέπτυνση των χαρακτηριστικών του στο σχολείο τείνει να επιβάλλει στη συνείδηση των microαθητών τα δοmicroικά χαρακτηριστικά της πρότασης η οποία είναι microονάδα του γραπτού λόγου και όχι του εκφωνήmicroατος το οποίο αφορά την οργάνωση του προφορικού λόγου

Στην ανωτέρω ανάπτυξη φροντίσαmicroε να microιλάmicroε για τάσεις microάλλον παρά για καταστάσεις microπορεί η φυσική γλώσσα microιας σύνθετης κοινωνίας να τείνει προς την αυτονόmicroηση από το εξεικονιστικό της παρελθόν αλλά η καθηmicroερινή χρήση την επανασυνδέει συνεχώς microε αυτό Στο κατωτέρω απόσπασmicroα δεν είναι σαφές αν στην πρώτη της εmicroφάνιση η αντωνυmicroία lsquoαυτόςrsquo συνιστά ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη δεύτερη ταυτίζονται τα τρία υποκείmicroενα θεmicroατικό λογικό και συντακτικό ή εάν απλώς η οmicroιλήτρια αλλάζει γνώmicroη κατά τον λεκτικό σχεδιασmicroό και επιλέγει άλλη συντακτική αφετηρία από την αρχική επανερχόmicroενη στην αρχική της επιλογή αργότερα

(175)

Bλασσία Tώρα τον Iούνιο πού rsquoχαmicroε πάει τις έξι Iουνίου αυτός όταν του κόπηκε αυτό το φτο όταν τον χειρουργήσανε το πρωί της λέω της νύφης microου ldquoΠρόσεξε Eγώ φεύγω από το νοσοκοmicroείο θα πρέπει να πάω να πλυθώ λίγο () Πρόσεξε να microην πιεί τίποταrdquo Aυτός ήπιε γάλα

Aνάλογες παρατηρήσεις microπορούν να γίνουν στο επόmicroενο απόσπασmicroα

(176)

Kατερίνα ο ∆ήmicroαρχος microας στέλνουνε τα ψήφα και πρόεδρος τα ίδια

όπου lsquoο ∆ήmicroαρχοςrsquo microπορεί να είναι ψυχολογικό υποκείmicroενο εφόσον το ρήmicroα που ακολουθεί lsquoστέλνουνεrsquo δεν συmicroφωνεί microαζί του κατά τον αριθmicroό είναι όmicroως επίσης πιθανό ότι η οmicroιλήτρια συνεχίζει το εκφώνηmicroα microε ρήmicroα πληθυντικού αριθmicroού επειδή έχει εν τω microεταξύ αποφασίσει να συmicroπεριλάβει τον lsquoΠρόεδροrsquo στο λογικό υποκείmicroενο του ρήmicroατος Bεβαίως όπως ήδη αναφέραmicroε ενωρίτερα ο επιτονισmicroός (ενιαίο ndash διακεκοmicromicroένο επιτονιστικό σχήmicroα) και άλλα microέσα του προφορικού λόγου (παύση δισταγmicroός) συχνά παρέχουν επαρκείς ενδείξεις για το αν έχει αλλάξει ο σχεδιασmicroός ή όχι γεγονός όmicroως παραmicroένει ότι τα όρια microεταξύ ψυχολογικού υποκειmicroένου και ανασχεδιασmicroένης δοmicroής του εκφωνήmicroατος παραmicroένουν ενίοτε ιδιαίτερα σε περιπτώσεις ταχύτατης εκφοράς δυσδιάκριτα

Συmicroπερασmicroατικά το ψυχολογικό υποκείmicroενο εmicroφανίζεται microεν στον ελληνικό λόγο πολλών Tσιγγάνων πληροφορητών αλλά δεν αποτελεί αποκλειστικά δικό τους

74

χαρακτηριστικό οιοσδήποτε Έλληνας οmicroιλητής microπορεί κατά την ανεπίσηmicroη προφορική επικοινωνία και κατά το microέτρο που ο λεκτικός του σχεδιασmicroός δεν βρίσκεται προσωρινά ή microονιmicroότερα υπό την επίδραση των κανόνων του επίσηmicroου λόγου να προτάξει στο εκφώνηmicroά του ένα ψυχολογικό υποκείmicroενο και στη συνέχεια να το σχολιάσει microε microια δοmicroή του τύπου lsquoΥποκείmicroενο ndash Ρήmicroα ndash Συmicroπλήρωmicroα - Επιρρηmicroατικόrsquo δυνατότητα η οποία είναι φυσικό επακόλουθο της γνωστικής οργάνωσης του γλωσσικού σχεδιασmicroού Είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο ότι τουλάχιστον όσον αφορά τον ελληνικό χώρο οποιαδήποτε οmicroάδα microειωmicroένου κοινωνικού κύρους θα επιλέγει ενίοτε αυτόν τον εξεικονιστικό τρόπο οργάνωσης του εκφωνήmicroατος κατά το microέτρο που δεν υφίσταται την επίδραση του γραπτού λόγου τόσο έντονα όσο οι microη περιθωριακές οmicroάδες της ίδιας ευρύτερης κοινότητας Όπως όmicroως προαναφέραmicroε το ψυχολογικό υποκείmicroενο διαθέτει αρκετά ισχυρό θετικό συνδηλωτικό φορτίο (ή αφανές κύρος Ντάλτας 199762 354-5) ώστε να χαρακτηρίζει την επικοινωνία microεταξύ οικείων και να microπορεί επίσης να εmicroφανίζεται στη λαϊκότροπη λογοτεχνία του τόπου microας Όπως microάλιστα ήδη τονίσαmicroε σε άλλες γλώσσες όπως είναι η ιαπωνική και η ταγκαλόγκ το ψυχολογικό υποκείmicroενο έχει περάσει στο παγιωmicroένο microέρος της γλωσσικής δοmicroής τόσο ώστε να εισάγεται από microόριο διαφορετικό από αυτό του γραmicromicroατικού υποκειmicroένου Σύmicroφωνα δε microε διάφορους microελετητές του εν λόγω φαινοmicroένου (πχ Αθανασιάδου 1987middot Li amp Thompson 1976) οι φυσικές γλώσσες του κόσmicroου θα microπορούσαν να χαρακτηριστούν άλλες microεν ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή θέmicroατοςrsquo άλλες δε ως lsquoγλώσσες microε υπεροχή υποκειmicroένουrsquo και άλλες ως καταλαmicroβάνουσες κάποια ενδιάmicroεση θέση ανάλογα microε το αν τείνουν να microετατοπιστούν από την πρώτη κατηγορία στη δεύτερη ή το αντίθετο Η ελληνική φαίνεται να αποτελεί σαφή περίπτωση γλώσσας microε υπεροχή υποκειmicroένου χωρίς αυτό να σηmicroαίνει όπως είδαmicroε ανωτέρω ότι παύει ποτέ κατά την επικοινωνία η συνεχής αλληλεπίδραση των τριών υποκειmicroένων ψυχολογικού λογικού και συντακτικού αλληλεπίδραση η οποία microπορεί να καταλήγει σε διαφορετικές επιφανειακές επιλογές ανάλογα microε τον βαθmicroό επισηmicroότητας της περίστασης και την έκθεση περιορισmicroένη ή εκτενέστερη του οmicroιλητή στις νόρmicroες του εγγράmicromicroατου πολιτισmicroού

33 Aποκλίσεις διγλωσσικής προέλευσης

Όπως προαναφέραmicroε στην εισαγωγή του παρόντος κεφαλαίου microερικά φαινόmicroενα απόκλισης της ελληνικής των Tσιγγάνων πληροφορητών από τη NEK έχουν διγλωσσική προέλευση είναι δε εντονότερα στην παιδική ηλικία αλλά υποχωρούν microε την είσοδο στην εφηβεία Oι δύο κυριότερες κατηγορίες φαινοmicroένων αυτού του τύπου αφορούν την αποκλίνουσα χρήση αφrsquo ενός του ποιού ενεργείας και αφrsquo ετέρου των υποθετικών ρηmicroατικών τύπων Mια τρίτη περίπτωση έχει να κάνει microε τη λανθασmicroένη επιλογή πτώσεων ονοmicroατικών φράσεων σε θέση συmicroπληρώmicroατος Kαι στις τρεις περιπτώσεις δεν έχουmicroε να κάνουmicroε microε εναλλακτικούς κανόνες αλλά microε ανασφάλεια ως προς την εφαρmicroογή των σχετικών κανόνων της NEK

75

331 Ποιόν ενεργείας

Στα παραδείγmicroατα που ακολουθούν τα Tσιγγανόπουλα-πληροφορητές δεν φαίνεται να microπορούν να συσχετίσουν microε βεβαιότητα την ορθή microορφή ρηmicroατικού τύπου microε το κατάλληλο για την περίπτωση ποιόν ενεργείας στιγmicroιαίο ή εξακολουθητικό

(177)

Kοντού Kαι πάτε και παίζετε εκεί microετά

Παναγιώτα Nαι χορεύουmicroε κάνουmicroε γάmicroο

Eλευθερία Παίζουmicroε εκεί τραγουδάmicroε χορέψουmicroε (=χορεύουmicroε)

(178)

Ένα κοριτσάκι Oι δάσκαλοι γιατί πληρώνονται για να δώσουν ξύλο ή για να microάθουν γράmicromicroατα (=για να δίνουν για να microαθαίνουν)

(179)

Eλένη Eγώ κάτσω microέσα στο αυτοκίνητο και microαζεύω τα λεφτά (=κάθοmicroαι)

(180)

Kοντού Tί θέλετε να γίνετε όταν microεγαλώσετε Eλένη microου τί θέλεις να γίνεις Έχεις σκεφτεί

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα

Kοντού Eσύ Aλίκη microου τί θέλεις να γίνεις όταν microεγαλώσεις

Eλένη Nα γράφουmicroε γράmicromicroατα να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε να κάτσουmicroε καλά στο σπίτι να διαβάσουmicroε και microετά να φάmicroε Mετά άmicroα ξηmicroερώνει πάmicroε σχολείο πάλι έρχοmicroαι και να διαβάσουmicroε πάλι (=να καθόmicroαστε να διαβάζουmicroε να τρώmicroε να πάmicroεπηγαίνουmicroε να έρχοmicroαι να διαβάζουmicroε)

(181)

Kοντού Πώς θα θέλατε να είναι το σχολείο το οποίο θα πηγαίνατε Nα είχε παιχνίδια Tί

Bαρβάρα Παιχνίδια να παίξουmicroε microπάλα να παίξουmicroε microηλάκια microε τα άλλα παιδιά να κάτσουmicroε να διαβάσουmicroε microετά να πάmicroε στο microαγαζί να πάρουmicroε ψώνια (=να παίζουmicroε να καθόmicroαστε να πηγαίνουmicroε να παίρνουmicroε)

(182)

76

Kοντού Eσείς οι υπόλοιπες τί θέλετε να γίνετε

Ένα κοριτσάκι Eγώ Tραγουδίστρια

Kοντού Eσύ

Άλλο κοριτσάκι Tραγουδίστρια και να χορέψουmicroε (=να χορεύουmicroε)

Θα παρατηρηθεί ότι παράλληλα microε τις λανθασmicroένες επιλογές microορφικών δεικτών ποιού ενεργείας τα παιδιά κάνουν και ορθές επιλογές (οι οποίες στα παραδείγmicroατα σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή) Aυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο είπαmicroε ανωτέρω ότι τα παιδιά δεν χρησιmicroοποιούν εναλλακτικό διαλεκτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά τους κανόνες της NEK microε τη χρήση των οποίων όmicroως δεν είναι ακόmicroη πλήρως εξοικειωmicroένα

332 Yποθετικοί ρηmicroατικοί τύποι

Στα κατωτέρω αποσπάσmicroατα τα Tσιγγανόπουλα που συζητούν microε την συνεντευξιάστρια δεν επιλέγουν πάντοτε τον ορθό υποθετικό ρηmicroατικό τύπο Όπως και στο 331 ανωτέρω οι λανθασmicroένοι τύποι υπογραmicromicroίζονται και οι ορθοί σηmicroειώνονται microε παχεία γραφή

(183)

Kοντού Tσακώνεσαι microε παιδιά διάφορα

Γιώργος Nαι

Kοντού Για ποιο λόγο

Γιώργος Άmicroα microε πειράζουν τα σκότωνα (=τα σκοτώνω) κι εγώ

(184)

Kοντού Tί θα σου χρησιmicroεύανε τα γράmicromicroατα εσένα

Kώστας Άmicroα ήmicroουνα σπίτι microου εγώ θά rsquoρθει (=και ερχότανε ή αν είmicroαικαι έρθει) ένας να microου πει laquoKώστα να microου διαβάσεις αυτό το χαρτίraquo Άmicroα δεν ξέρω γράmicromicroατα δεν θα microπορώ Άmicroα ξέρω θα το διαβάσω

(185)

Kοντού Θά rsquoθελες να κάνεις κάτι διαφορετικό από αυτή τη δουλειά

Kώστας Έmicroπορας

Kοντού Έmicroπορος σε microαγαζί ή έτσι

Kώστας Kαι τα δυο καλά ήτανε (=θα ήτανε)

77

(186)

Kοντού Tότε γιατί παντρεύεσαι microια Tσιγγάνα και δεν παντρεύεσαι microια Eλληνίδα

Kώστας Aυτή θα φεύγει (=θα φύγει θά rsquoφευγε) από τη microάνα microου η κοπέλα Θα πει (=θα έλεγε) η microαmicroά της laquoΠήρες Γύφτο δεν ντέπεσαιraquo Θα ήθελε να χωρίσει η Eλληνίδα θα έπαιρνε διαζύγιο

(187)

Ένα παιδί Aυτοί αν είχανε παιδιά θα τους αρέσει να τα βαράνε (=θα τους άρεσε)

(188)

Eλευθερία Άmicroα κάνουmicroε εδώ σχολείο να πάρει microια κοπέλα το κλειδί να πάει microέσα νά rsquomicroαστε τρεις κοπέλες να φτιάξουmicroε microέσα (=αν κάναmicroε θά rsquoπαιρνε θα πήγαινε θά rsquomicroαστε θα φτιάχναmicroε)

(189)

Παναγιώτα Όταν πήγαινα στο νηπιαγωγείο έπαιρνα microε τις κούκλες έπαιζα Όχι έπαιζα microόνη microου Όχι microε κανείς άλλος Mε διώχνανε Tί θα πω θα πω laquoΘα παίξω microαζί σουraquo (=Tί νά rsquoλεγα νά rsquoλεγα)

(190)

Kοντού Tί παιχνίδια παίζετε Παίζετε τα ίδια παιχνίδια microε τrsquo αδέρφια σας

Παναγιώτα Nαι παίζουmicroε τα σπασmicroένα πιάτα Tα παίρνουmicroε τα πλένουmicroε microε κλίνιξ κλέβουmicroε παίρνουmicroε έτσι Άβας και τα βάζουmicroε παίρνουmicroε νερό πάmicroε να τα πλύνουmicroε καλά και παίζουmicroε

(191)

Kοντού Eσύ Eλευθερία microου () Tί δουλειές κάνεις σπίτι σου

Eλευθερία Πλύνουmicroε τα πιάτα σκουπίζω πλένω τα ρούχα

Kοντού Eσύ Aλίκη Tί δουλίτσες κάνεις

Aλίκη Σκουπίζω βγάνω τα σκουπίδια πλύνω τα πιάτα τα ρούχα

Kοντού Eσύ Eλένη microου

Eλένη Eγώ πλύνω τα ρούχα τα πιάτα microαζεύω τα σκουπίδια και παίρνω τα αδερφάκια και παίζω microετά

78

Θα παρατηρηθεί ότι σε microερικές περιπτώσεις όπως στα αποσπάσmicroατα 188 και 189 η λανθασmicroένη επιλογή ρηmicroατικού τύπου αφορά ταυτόχρονα την υποθετικότητα αλλά και το ποιόν ενεργείας Eπί πλέον στο απόσπασmicroα 191 δεν είναι βέβαιο εάν οι υπογραmicromicroισmicroένοι ρηmicroατικοί τύποι είναι αποτέλεσmicroα λανθασmicroένης επιλογής microορφικού δείκτη ποιού ενεργείας ή εάν πρόκειται για περίπτωση ουδετέρωσης υπέρ του θέmicroατος του αορίστου (Eνεστώς πλένω Aόριστος πλύνω gt πλύνω) όπως εξηγούmicroε στο 3221 ανωτέρω Όπως και να έχει το πράγmicroα είναι και εδώ σαφές ότι οι λανθασmicroένοι τύποι αναmicroιγνύονται microε τους ορθούς πράγmicroα που ενισχύει την υπόθεση ότι τα Tσιγγανόπουλα δεν ακολουθούν κάποιο εναλλακτικό σύστηmicroα κανόνων αλλά επειδή microαθαίνουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα δεν microπορούν ακόmicroη λόγω ηλικίας να εφαρmicroόσουν microε βεβαιότητα τους κανόνες της NEK

333 Πτώσηαριθmicroός ονοmicroατικής φράσης σε θέση συmicroπληρώmicroατος

Στα ακόλουθα αποσπάσmicroατα από τις συνεντεύξεις οι πληροφορητές δεν επιλέγουν πάντοτε τη σωστή πτώση ή τον ορθό αριθmicroό των ονοmicroατικών φράσεων που εmicroφανίζονται σε θέση συmicroπληρώmicroατος

(192)

Kουρκούλου ∆εν microου λες πότε θα παντρευτείς

∆ιονύσης Θα πάω φαντάρο (=φαντάρος) θα περιmicroένω να γυρίσω και microετά θα πάρω

(193)

Xριστίνα Kαι να πάνε τα παιδιά φαντάρος (=φαντάροι)

(194)

Kοντού Ένα τσιγγάνικο τραγούδι ξέρεις

Bαλάντης ξέρω rsquoγω

Kοντού Ποιό

Bαλάντης O Παϊτέρης (=(Ένα) του Παϊτέρη)

(195)

Παναγιώτα Tη microία τη γιαγιά microου που είναι πεθαmicroένο τη λένε Nικολίτσα τσιγγάνικα τη λένε Aράπω και έτσι ελληνικά τη λένε Nικολίτσα Kαι αυτή είναι πεθαmicroένη Στεναχωρηθήκαmicroε πολύ Tην άλλη τη γιαγιά microου τη λένε Zωΐτσα

79

34 Συmicroπέρασmicroα

Oι τρεις κατηγορίες σφαλmicroάτων που εξετάσαmicroε στο 33 περιορίζονται όπως ήδη είπαmicroε στον λόγο microερικών παιδιών της τσιγγάνικης κοινότητας και δεν απαντούν στην οmicroιλία των πληροφορητών εφηβικής ηλικίας ούτε βεβαίως των ενηλίκων Eπί πλέον δεν συνιστούν προϊόν εφαρmicroογής εναλλακτικού συστήmicroατος γραmicromicroατικών κανόνων αλλά όπως προκύπτει από το γεγονός ότι microέσα στα ίδια εκφωνήmicroατα απαντούν τόσο λανθασmicroένοι όσο και ορθοί τύποι οφείλονται στην ανασφαλή γνώση των σχετικών κανόνων της NEK που έχουν τα παιδιά λόγω ακριβώς του νεαρού της ηλικίας τους Aπό τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εσφαλmicroένη αυτή χρήση έχει προσωρινό χαρακτήρα και οφείλεται στο γεγονός ότι τα Tσιγγανόπουλα έχουν τη ροmicroανί ως microητρική γλώσσα και την ελληνική ως δεύτερη Πράγmicroατι αρχίζουν να σταθεροποιούν τη γνώση τους της ελληνικής αργότερα γύρω στην ηλικία των επτά ετών όταν microπορούν ευκολότερα να ακολουθούν τους γονείς τους εκτός καταυλισmicroού και να παρίστανται στις επαφές τους microε τα microέλη της ευρύτερης microη τσιγγάνικης κοινότητας κατά τις οποίες η γλώσσα επικοινωνίας είναι η ελληνική ∆εδοmicroένου microάλιστα του ότι τη δεύτερη αυτή γλώσσα του ρεπερτορίου τους τη microαθαίνουν χωρίς ειδική φροντίδα εκ microέρους των γονέων τους εντύπωση προκαλεί η καλή γνώση που επιδεικνύουν οι έφηβοι και οι ενήλικοι κατά τις συνεντεύξεις Mπορεί ως εκ τούτου να είναι κανείς βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά δεν θα αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η ελληνική είναι για αυτά δεύτερη γλώσσα Φυσικά απαιτείται η σχετική ευαισθησία του δασκάλου στον χειρισmicroό τέτοιων ειδικών περιπτώσεων αλλά αυτή απαιτείται έτσι κι αλλιώς ακόmicroη και για τη διδασκαλία των παιδιών της κυρίαρχης κοινωνικής οmicroάδας

Σχετικά microε τις αποκλίσεις διαλεκτικού ή ιδιολεκτικού χαρακτήρα που εξετάσαmicroε στο 32 ανωτέρω ελπίζω να καταδείξαmicroε ότι αποτελούν ελαφρές επεκτάσεις υπαρχόντων κανόνων της NEK οι οποίες οφείλονται είτε στη γεωγραφική καιή κοινωνική προέλευση των ίδιων των πληροφορητών ή των οικείων τους είτε στον κλειστό χαρακτήρα της τσιγγάνικης κοινότητας που διευκολύνει την επινόηση νεοτερισmicroών σύmicroφωνων microεν microε τη δυναmicroική των κανόνων της NEK αλλά εκτός των κοινωνικά έγκυρων τειχών της NEK

Mε λίγα λόγια τα ελληνικά των Tσιγγάνων της Kέρκυρας είναι η δεύτερη γλώσσα microιας αναλφάβητης και περιθωριοποιηmicroένης κοινότητας O βαθmicroός συνθετότητάς της και η λειτουργική της ανάπτυξη αποτελούν εγγύηση ότι το Tσιγγανόπουλο δεν θα συναντήσει ανυπέρβλητα προβλήmicroατα στο σχολείο από microόνο το γεγονός ότι η εκπαίδευσή του θα γίνει στη δεύτερη και όχι στη microητρική του γλώσσα Όπως θα δούmicroε κατωτέρω τα εmicroπόδια είναι κυριότατα κοινωνικής φύσεως και microόνο δευτερευόντως έχουν σχέση microε τη διγλωσσία των Tσιγγάνων

4 ∆ιγλωσσία και εκπαιδευτικό περιθώριο

41 H κοινωνική λειτουργικότητα της ελληνικής των Tσιγγάνων της Kέρκυρας

Όπως ήδη είπαmicroε η ελληνική είναι για τους Tσιγγάνους δεύτερη και όχι microητρική αλλά ούτε και ξένη γλώσσα H microητρική τους είναι κάποια από τις τσιγγάνικες διαλέκτους ή και microίγmicroα διαλέκτων ανάλογα microε τη φυλή προέλευσης καθενός από τους δύο γονείς και των άλλων microελών του περίγυρου των microικρών παιδιών

80

Όταν αρχίσει το παιδί να βγαίνει από τον καταυλισmicroό και να ακολουθεί τους γονείς του κατά τις καθηmicroερινές εξορmicroήσεις τους στην πόλη ή στα εmicroπορικά ταξίδια τους σε άλλα microέρη της Eλλάδας έρχεται σε συχνότερη πλέον επαφή microε οmicroιλητές της ελληνικής ως microητρικής γλώσσας αλλά και ακούει τους γονείς του να συνεννοούνται microε microη Tσιγγάνους στα ελληνικά

Θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι οι ανάγκες των Tσιγγάνων που εξυπηρετούνται microέσω της ελληνικής συνήθως αφορούν τη δηmicroόσια σφαίρα και την επικοινωνία microε microη οικείους αγοραπωλησίες επαφές microε δηmicroόσιες αρχές και υπηρεσίες παντοειδείς διαπραγmicroατεύσεις microε ιδιώτες microη Tσιγγάνους Mε άλλα λόγια οι δύο γλώσσες που συνιστούν τη διγλωσσία των Tσιγγάνων παρουσιάζουν έντονη λειτουργική διαφοροποίηση η τσιγγάνικη είναι η γλώσσα της οικειότητας και η ελληνική της απόστασης Aντίθετα σε microια microονογλωσσική κοινωνία όπως είναι η περιβάλλουσα τους Tσιγγάνους ελληνική κοινωνία οι δύο αυτές λειτουργίες εξυπηρετούνται από διαφορετικές υφικές ποικιλίες της αυτής γλώσσας η οποία ως εκ τούτου τείνει προς τη λειτουργική πληρότητα

∆εδοmicroένου του περιορισmicroένου λειτουργικού εύρους των ελληνικών που ακούνε καθώς και του ότι τα περισσότερα Tσιγγανάκια της Kέρκύρας δεν πηγαίνουν σχολείο είναι πράγmicroατι εντυπωσιακή η ποιότητα των ελληνικών τους οι microελετητές δεν αντιmicroετώπισαν δυσκολίες στη συνεννόησή τους microε τα microεγαλύτερα παιδιά (microερικά παιδιά κάτω των επτά ετών πχ τα αδέλφια Aναστάσης 4 12 ετών και Hλίας 6 12 ετών δεν microιλάνε ακόmicroη ελληνικά) και ανάλογη είναι η εmicroπειρία της ευρύτερης κερκυραϊκής κοινότητας από τις καθηmicroερινές επαφές microε Tσιγγάνους Σε αυτό το αποτέλεσmicroα πρέπει να συmicroβάλλει η τηλεόραση και το ραδιόφωνο καθώς και ο βαθmicroός θετικής προσαρmicroογής ενός εκάστου Tσιγγάνου προς τα πρότυπα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γλωσσικών της ευρύτερης κοινωνίας Έτσι η Bλασσία διαπιστώνει τα εξής σχετικά microε την εξέλιξη microέσα στον χρόνο και τη microεταβλητότητα microέσα στον κοινωνικό χώρο που παρουσιάζει η λειτουργική κατανοmicroή των δύο γλωσσών που microιλάει ο γιος της Nίκος (ο οποίος παντρεύτηκε ελληνίδα (και αργότερα πήρε διαζύγιο))

(196)

Bλασσία O Nίκος όταν θα microε πάρει από κάπου τηλέφωνο θα microου microιλήσει ελληνικά δεν microου microιλάει στα γύφτικα () O Nίκος όταν είmicroαστεδεν έρχεται να microιλήσει γύφτικα Mιλάει πάντα ελληνικά Πάντα ελληνικά Aν θα του πεις αυτά που είπα εδώ microέσα δεν microπορεί να τα καταλάβει Mε κοιτούσε έτσιTά rsquoχει ξεχάσει δεν ξέρωδεν microπορεί να τα microιλήσει

αξίζει όmicroως να διερευνηθεί περαιτέρω σε ενδεχόmicroενη microεταγενέστερη φάση του προγράmicromicroατος το πρόβληmicroα των κοινωνιογλωσσικών προτύπων της ελληνικής στα οποία έχουν πρόσβαση οι Tσιγγανόπαιδες

81

42 Mητρική γλώσσα και τσιγγάνικη ταυτότητα

Oι Tσιγγάνοι ανήκουν σε διάφορες ειδικότερες φυλές φαίνεται δε να έχουν κατά το microάλλον ή ήττον συνείδηση του γεγονότος αυτού καθώς και των γλωσσικών χαρακτηριστικών της ιδιαίτερής του φυλής ο καθένας και των διαφορών της από τις άλλες

(197)

Bλασσία O άντρας microου έχει άλλη οmicroιλία άλλη εγώ Tο ψωmicroί ο άντρας microου το λέει microαρό εγώ το λέω microατρόO άντρας microου τη ζάχαρη τη λέει ζάχαρη ελληνικά κι εγώ τη λέω σικέριEίναι κι ακόmicroα microια λέξη που είναι άλλη microια φυλή που τη σκούπα τη λένε κι αυτοί Tσιγγάνοι είναι αλλά είναι πιο βαριά η γλώσσα τους τη σκούπα τη λένε microέκλα ενώ εmicroείς τη λέmicroε σουλαmicroνί Tις ελιές εmicroείς τη λέmicroε ο άντρας microου τις λέει ελιές εγώ τις λέω ζιτίνια ενώ microια άλλη γλώσσα τις λέει microαζλίκι Που λέmicroε τα παπούτσια εmicroείς τα λέmicroε τιραχά κι εγώ κι ο άντρας microου ενώ microια άλλη γλώσσα διαφορετικότερη τα λέει ποστέλα Tις πατάτες εmicroείς τις λέmicroε πατάτες κι εγώ κι ο άντρας microου H άλλη γλώσσα που σας λέω τις λέει κουτούρκι Eίναι γλώσσες ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες πολλές φυλές και είναι ανακατεmicroένες

(198)

Aλέκα Tο ένα τσιγάρο αυτοί το λένε τσιγάρα Eγώ microπορώ να σου πω ldquoMπορείς να microου δώσεις ένα τσιγάροrdquo H microητέρα microου θα σου πει στα γύφτικα ldquoMπορείς - τι ντέmicroα εκ τσιγάραrdquo Eγώ microπορώ να σου πω ldquoTι ντέmicroα εκ τσιγάροςrdquo Emicroείς τα τσιγάρα τα ξέρουmicroε πολλά ενώ η microητέρα microου το λέει ένα

Nίκος A Kάποιος που δεν είναι γύφτος θα νοmicroίζει ότι θέλει πολλά τσιγάρα

(199)

Bλασσία Tον αστυφύλακα ο άντρας microου θα πει ldquoΈρχεται ο ντεσαmicroνόrdquo Eγώ θα πω ασκέρι ldquoΈρχεται ο ασκέριαrdquo Mια άλλη φυλή τον λέει ldquoΈρχεται ο καλιαρντόrdquo Emicroείς τη λέξη καλιαρντό τη χρησιmicroοποιούmicroε για τον microαύρο

Ωστόσο η ευκολία των microετακινήσεων την οποία εξασφαλίζει η σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι οδηγεί σε ανάmicroιξη των παραδοσιακών φυλών και υποχώρηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών τους στην οmicroιλία των νέων

(200)

82

Bλασσία Λίγο-λίγο ελαττώνεται η γλώσσα Eφrsquo όσον εγώ είmicroαι άλλη φυλή και ο άντρας microου άλλη τα παιδιά τα microιλάνε πιο ελαφρά και τα παιδιά είναι όλα microαζί

Oι φυλές όπως είδαmicroε στο δεύτερο κεφάλαιο δεν απολαmicroβάνουν πάντοτε το ίδιο κύρος και όσοι θεωρούν εαυτούς Tσιγγάνους ενδέχεται να τηρούν αποστάσεις πολιτιστικής ασφαλείας από αυτούς τους οποίους θεωρούν Γύφτους και εποmicroένως lsquoκατώτερουςrsquo Ωστόσο οι περισσότεροι πληροφορητές φαίνεται να χρησιmicroοποιούν τους δύο όρους εναλλακτικά χωρίς αξιολογική φόρτιση

(201)

Παναγιώτα Ένας [σκότωσε] από εσάς και φωνάζαmicroε έτσι ldquoKάτω τα χέρια απrsquo τους Tσιγγάνουςrdquo

Aλέκα Έχεις δει Tσιγγάνο να σκοτώνει Έλληνα Έχω ακούσει ότι οι Aλβανοί σκοτώνουν Σκοτώνουνε και βιάζουνε Eλληνίδες Kαι κάνουνε παρέα τους Aλβανούς πάλι Eγώ δεν έχω ακούσει ότι κάποιος Γύφτος πήγε και βίασε κάποιονε ή κάποιανε Ή σκότωσε κάποιος Γύφτος

Eάν όmicroως παραθέτουν χωρίς να τις αποδέχονται αρνητικές κρίσεις microη Tσιγγάνων για τους Tσιγγάνους τότε τείνουν να χρησιmicroοποιούν τον όρο Γύφτος

(202)

Kουρκούλου Όmicroως για να γίνεις γιατρός πρέπει να πας σχολείο

Xριστίνα A Nαι αλλά δεν microε παίρνουνε τώρα Γιατί λένε είmicroαστε Γύφτοι είmicroαστε πολύ microεγάλοι

(203)

Aλέκα Ξέρεις τί γίνεται στο σχολείο ldquoΈξω οι Γύφτοι απrsquo το σχολείοrdquo φωνάζουνε

(204)

Eλευθερία Όταν πηγαίνουmicroε σχολείο microας λένε ότι είmicroαστε Γύφτοι Kοροΐδεύουνε λένε ldquoΓύφτοιrdquo

Oι Tσιγγάνοι όντας οmicroάδα microειωmicroένης κοινωνικής ισχύος καταβάλλουν πρόθυmicroα τον κόπο που απαιτείται για να microάθουν την ελληνική προκειmicroένου να επικοινωνούν microε την ευρύτερη και ισχυρότερη ελληνική κοινωνία Ωστόσο η τσιγγάνικη ταυτότητα τροφοδοτείται από τη microητρική τους γλώσσα Στις συνεντεύξεις οι παριστάmicroενοι συχνά συνεννοούνται microεταξύ τους στη δική τους γλώσσα όχι για να αποκρύψουν κάτι από τη συνεντευξιάστρια αλλά για να διαmicroορφώσουν σαφέστερη

83

άποψη για κάποιο θέmicroα πριν να απαντήσει ο ερωτώmicroενος στην ερώτηση που του έθεσε η συνεντευξιάστρια Mε άλλα λόγια οι στιγmicroές σύγκλισης προς τη microη Tσιγγάνα συνεντευξιάστρια εναλλάσσονται microε στιγmicroές όχι απόκλισης από αυτήν αλλά παροδικής εξόδου από την περίσταση της συνέντευξης προκειmicroένου να επαναβεβαιώσουν την τσιγγάνικη ταυτότητά τους προτού να επανέλθουν στον διάλογο microε την lsquoEλληνίδαrsquo ερευνήτρια Xαρακτηριστική είναι η στάση των προοδευτικών αδελφών Aλέκας και Xριστίνας απέναντι στην ανάγκη σύγκλισης microεν microε την ευρύτερη κοινωνία αλλά και διατήρησης της τσιγγάνικης ταυτότητας κυρίως microέσω της διατήρησης της γλώσσα

(205)

Aλέκα Kαι του λέει η αδελφή microου Όχι δεν είναι να microην είmicroαι πάντα γύφτισσα όσο και αν θέλει νrsquo αλλάξει δεν γίνεται Πάντα θα microείνει Tσιγγάνα και η ράτσα της είναι πάντοτε τσιγγάνα Aπλά λέει πρέπει να microεταποιήσει microερικά πράγmicroατα ότι να microην κλέβει να κάνει παρέες Έλληνες ξέρεις νrsquo αλλάξουmicroε microερικά Όχι νrsquo αλλάξουmicroε φερειπείν την κουβέντα microας καθόλου Πρέπει δηλαδή για να φορέσουmicroε αυτά τα ρούχα νrsquo αλλάξουmicroε τη γλώσσα microας Nα ξεχάσουmicroε τη γλώσσα microας Πρέπει να ξεχάσουmicroε πώς ζούmicroε

H ανάγκη συντήρησης ενός οικείου συmicroβολικού περιβάλλοντος ευνοϊκού της τσιγγάνικης ταυτότητας ωθεί τους Tσιγγάνους να διατηρούν τσιγγάνικα ονόmicroατα παράλληλα microε τα επίσηmicroα ελληνικά ονόmicroατα microε τα οποία είναι γνωστοί στην ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα στις κρατικές υπηρεσίες Tο ενδιαφέρον είναι ότι ενίοτε τα ονόmicroατα για ενδοκοινοτική χρήση είναι και αυτά ελληνικά έτσι η (αείmicroνηστη) γιαγιά της Παναγιώτας έφερε το ελληνικό όνοmicroα lsquoNικολίτσαrsquo για διακοινοτική χρήση και το επίσης ελληνικό lsquoAράπωrsquo για ενδοκοινοτική Bεβαίως αντίθετα από τα επίσηmicroα ονόmicroατά τους τα οποία συmicromicroορφώνονται προς τα ελληνοχριστιανικά πρότυπα της ευρύτερης κοινότητας τα ανεπίσηmicroα αυτά ονόmicroατα είναι στην ουσία παρατσούκλια πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι ενίοτε δεν αφίστανται πολύ από του να έχουν περιπαικτικό χαρακτήρα ή να αναφέρονται στα γεννητικά όργανα (βλ Λυδάκη 1997118-9)

Θα πρέπει ωστόσο να σηmicroειώσουmicroε ότι ούτε αυτό το χαρακτηριστικό της τσιγγάνικης κοινότητας είναι αποκλειστικά δικό τους όλες οι κλειστές κοινότητες ή οmicroάδες όπως συmicromicroαθητές συστρατιώτες ή συγχωριανοί εφευρίσκουν παρωνύmicroια για ενδοκοινοτική χρήση και ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας Πράγmicroατι όπως microε έχει διδάξει η πείρα αν θέλω να επικοινωνήσω microε κάποιον κάτοικο του χωριού Σκριπερό στο οποίο κατοικώ φροντίζω να τον αναζητήσω microε το παρωνύmicroιό του - όχι microόνο γιατί microε αυτό είναι κυρίως γνωστός αλλά και επειδή το επίσηmicroο όνοmicroα καιή επώνυmicroό του microπορεί να το έχει το microισό χωριό Tα παιδιά του χωριού ακολουθούν από ενωρίς το παράδειγmicroα των microεγάλων και προσφωνούνται microεταξύ τους microε παρωνύmicroια του τύπου Mπόmicroπος Mπαγιούκος Nτρούγκας Tάτσης ή Σπούρδας στη φωναισθητική δοmicroή των οποίων είναι σχεδόν πάντοτε παρών κάποιος από τους συmicroφωνικούς φθόγγους ή συmicroπλέγmicroατα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους b d g ts dz (Daltas 1992) Aλλά και στα αστικά περιβάλλοντα η Bασιλική η Παναγιώτα και ο Aναστάσιος σπάνια φιλοτεχνούν την ταυτότητά τους κατά την εφηβεία τους για τους σκοπούς της επικοινωνίας microε οικείους χωρίς να συmicroπεριλάβουν στη δοmicroή της υποκοριστικές παραλλαγές των βαφτιστικών τους του τύπου αντίστοιχα Bίκη Πέπη ή Tάσος

84

43 H διγλωσσία των Tσιγγάνων και η προοπτική του σχολείου

Στην παρούσα microελέτη ασχολούmicroεθα microε την ελληνική πλευρά της διγλωσσίας των Tσιγγάνων της Kέρκυρας αφού σκοπός microας είναι να ελέγξουmicroε αν οι Tσιγγανόπαιδες είναι γνώστες της ελληνικής στον βαθmicroό που απαιτείται προκειmicroένου να ευδοκιmicroήσει η microαθητεία τους στο σχολείο (Για τα χαρακτηριστικά της ροmicroανί και των διαλέκτων της ο αναγνώστης microπορεί να συmicroβουλευθεί ανάmicroεσα σε άλλα συγγράmicromicroατα τα Matras Bakker amp Kyuchukov 1997 και Πασπάτης 1995) H microελέτη της διγλωσσίας παγκοσmicroίως έχει επισηmicroάνει επανειληmicromicroένα ότι το φαινόmicroενο αυτό σαν άλλος Iανός microπορεί να εκδηλώνεται είτε microε θετικό πρόσωπο είτε microε αρνητικό για microια δίγλωσση κοινότητα χαmicroηλού κοινωνικού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι ένα ακόmicroη εmicroπόδιο στον δρόmicroο προς την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών αρχής γενοmicroένης από τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες για microια κοινωνική οmicroάδα υψηλού κύρους η διγλωσσία microπορεί να είναι η διπλή πύλη που προσφέρει εναλλακτικές αλληλουχίες ευκαιριών Aν δούmicroε το θέmicroα αυτό από τη γλωσσική του σκοπιά microπορούmicroε να πούmicroε ότι συνήθως microια microητρική γλώσσα χαmicroηλού κύρους microάλλον ζηmicroία προξενεί στον γνώστη της ενώ microια microητρική γλώσσα υψηλού κύρους microόνο οφέλη αποφέρει στον οmicroιλητή της Aυτός είναι ο λόγος που τόσες χιλιάδες Eλληνόπουλα σπουδάζουν την αγγλική επί χρόνια microε microεγάλη οικονοmicroική επιβάρυνση της οικογένειάς τους και που οι Tσιγγάνοι θεωρούν αυτονόητο να microάθουν ελληνικά (Bλασσία ldquoΓυρίζαmicroε microαθαίναmicroε και τα ελληνικάrdquo) Aυτός είναι επίσης ο λόγος που πλείστοι όσοι Άγγλοι νοmicroίζουν ότι lsquoδεν είναι καλοί στις ξένες γλώσσεςrsquo

Στην περίπτωση των Tσιγγανοπαίδων η διγλωσσία τους έχει ως συνέπεια ότι όταν πηγαίνουν (όσα πηγαίνουν) στο σχολείο για πρώτη φορά microόλις έχουν αρχίσει να διαmicroορφώνουν τα ελληνικά τους σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ανταποκρίνονται microε σχετική ευχέρεια στις ανάγκες της διακοινοτικής επικοινωνίας Λόγω χρονίων ελλείψεων σε διδακτικό προσωπικό υποδοmicroή και εποπτικά microέσα το ελληνικό δηmicroοτικό σχολείο ιδιαίτερα στις υποβαθmicroισmicroένες περιαστικές και αγροτικές περιοχές αναγκάζεται να περιορίζεται στην ακαδηmicroαϊκή πλευρά της σχολικής πράξης ήτοι στη microελέτη βάσει του (ενός και microόνου ανά αντικείmicroενο) σχολικού βιβλίου Εξ άλλου σπανίζουν ή και απουσιάζουν εντελώς οι microη ακαδηmicroαϊκές δραστηριότητες όπως είναι η ζωγραφική η γυmicroναστική και η προετοιmicroασία θεατρικών παραστάσεων και εορταστικών εκδηλώσεων οι οποίες και την παιδεία των microαθητών προωθούν και το αίσθηmicroα κοινότητας οικοδοmicroούν microέσω της συνεργασίας Ως εκ τούτου το πρωτοβάθmicroιο σχολείο αυτού του τύπου δεν είναι εύκολος τόπος για οποιοδήποτε παιδί πολλώ microάλλον για τα παιδιά microιας περιθωριακής κοινότητας και microάλιστα δίγλωσσης Ωστόσο τα Tσιγγανόπουλα microάλλον δεν προφθάνουν να εκτεθούν στις δυσκολίες ακαδηmicroαϊκής φύσεως microε τις οποίες το παραδοσιακό σχολείο φέρνει αντιmicroέτωπους τους microαθητές του Πολύ σύντοmicroα microερικές ηmicroέρες ή συνήθως microερικές εβδοmicroάδες microετά την πρώτη τους επαφή microε το σχολείο φεύγουν και δεν ξαναγυρίζουν ποτέ

H αιτία της διακοπής των σπουδών τους όπως τουλάχιστον συνάγεται από τις συνεντεύξεις είναι η τσιγγάνικη κατάσταση και ότι αυτή συνεπάγεται τόσο από την άποψη της στάσης που υιοθετεί η ίδια η τσιγγάνικη κοινότητα απέναντι στη εκπαιδευτική προοπτική των παιδιών της όσο και από την άποψη της στάσης της πολιτείας απέναντι στο πρόβληmicroα του αναλφαβητισmicroού των Tσιγγάνων Πράγmicroατι αν δεν είναι επιθυmicroητό είναι πάντως νοητό για τους ενηλίκους της τσιγγάνικης κοινότητας ότι microερικές ηmicroέρες microετά την έναρξη του σχολικού έτους ένα-ένα τα Tσιγγανόπουλα θα πάψουν να πηγαίνουν σχολείο

85

(206)

Παναγιώτα Πρώτα όmicroως που πήγα και microετά τό rsquoκοψα και microετά πάλι πήγα και ήρθε η κοπέλα η Kατερίνα και microετά πάλι φύγαmicroε Έφυγε κι αυτή έφυγα κι εγώ Φοβόmicroουνα

(207)

Σπύρος Eίmicroασταν πέντε παιδιά Φύγαν τrsquo άλλα έφυγα κι εγώ

Aλλά και να συνεχίσουν να πηγαίνουν οι γονείς τους δεν θα είναι σε θέση να τα βοηθήσουν στα τα microαθήmicroατά τους Aυτό σηmicroαίνει ότι δεδοmicroένου όπως είπαmicroε του έντονα ακαδηmicroαϊκού χαρακτήρα του ελληνικού σχολείου microετά από ελάχιστο χρονικό διάστηmicroα ένα παιδί που δεν έχει βοήθεια από το σπίτι microένει πίσω στα microαθήmicroατα microε αποτέλεσmicroα να ταπεινώνεται καθηmicroερινά στο σχολείο Eπί πλέον οι συντελεστές του σχολείου δάσκαλοι γονείς και microαθητές όχι απλώς δεν βλέπουν συνήθως microε καλό microάτι την παρουσία Tσιγγάνων ανάmicroεσά τους αλλά και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των παιδιών αυτών στο σχολείο Tον πλέον αρνητικό ρόλο στην εκστρατεία αποκλεισmicroού των Tσιγγανόπουλων από το σχολείο παίζουν τα ίδια τα παιδιά που προφανώς microε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των microεγάλων και microε τη συνήθη σκληρότητα της ηλικίας τους έρχονται σε φραστική και φυσική σύγκρουση microε τα Tσιγγανόπουλα σε καθηmicroερινή βάση

∆υστυχώς είναι εύκολο να lsquoδικαιολογηθείrsquo η αρνητική αυτή στάση των συντελεστών του σχολείου προς τους Tσιγγάνους microαθητές Έχω την εντύπωση ότι η lsquoδικαιολογίαrsquo αυτή δεν αφορά κατrsquo ουσίαν ούτε το χρώmicroα του δέρmicroατος των Tσιγγάνων ούτε καν τη φήmicroη τους ως κλεπτών Tο microέσο Tσιγγανάκι έχει κοιmicroηθεί τη νύχτα στο δάπεδο microέσα σε αντίσκηνο ή παράπηγmicroα από φύλλο πλαστικού και σανίδες Tο πρωί που θα πρέπει να ετοιmicroάσει η microητέρα τα πολλά παιδιά της για να τα πάει στο σχολείο δεν θα υπάρχουν οι στοιχειώδεις ανέσεις και ούτε τα ίδια τα παιδιά ούτε τα ρούχα που φοράνε θα είναι αρκούντως καθαρά Eπί πλέον τα παιδιά θα πρέπει να καλύψουν τρία περίπου χιλιόmicroετρα ως το σχολείο πράγmicroα που περαιτέρω δυσχεραίνει τα της ετοιmicroασίας λόγω ελλείψεως χρόνου O φόβος microιας microολυσmicroατικής ασθένειας είναι τόσο ισχυρός ώστε λίγες Eλληνίδες microανάδες θα ενεθάρρυναν τα παιδιά τους να συνάψουν φιλία microε τους Tσιγγάνους συmicromicroαθητές τους Tα δε Tσιγγανάκια έχουν συνηθίσει όπως είδαmicroε να τα lsquoσιχαίνονταιrsquo οι άλλοι και microε συγκινητική λεπτότητα και εκπληκτικό πραγmicroατισmicroό αλλά και microε αξιοθαύmicroαστη αξιοπρέπεια αποφεύγουν ενέργειες που θα προκαλούσαν αυτού του είδους την αντίδραση εκ microέρους του microη Tσιγγάνου συνοmicroιλητή τους

Aπό την πλευρά τους οι αρmicroόδιες υπηρεσίες δεν φαίνεται να θεωρούν ότι τους αφορά το ότι κατά παράβαση του νόmicroου τα Tσιγγανόπουλα παραmicroένουν εκτός σχολείου ούτε ότι υπάρχουν συmicroπολίτες microας για τους οποίους κοινά αγαθά όπως το τρεχούmicroενο νερό και το ηλεκτρικό ρεύmicroα είναι απροσπέλαστα ούτε ότι η αποφυγή λήψης microέτρων εκ microέρους τους καταδικάζει τους Tσιγγάνους σε ένα φαύλο κύκλο περιθωριοποίησης από τον οποίο ελάχιστοι προς το παρόν έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν

Mε άλλα λόγια στην καρδιά του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος των περισσότερων Tσιγγάνων της Kέρκυρας βρίσκονται οι συνθήκες διαβίωσής τους εξ

86

αιτίας των οποίων αναγκάζονται να προβάλλουν microια εξαιρετικά αρνητική εικόνα του εαυτού τους κατά τις διακοινοτικές τους επαφές Oι επιπτώσεις αυτής της αρνητικής εικόνας είναι τόσο δραστικές ώστε τα περισσότερα Tσιγγανόπουλα δεν προφθάνουν να αντιmicroετωπίσουν προβλήmicroατα καθαρώς ακαδηmicroαϊκής φύσεως όπως προαναφέραmicroε συνήθως διακόπτουν τις σπουδές τους εξ αιτίας των κακών σχέσεων microε τους συντελεστές του σχολείου και ιδιαίτερα microε τους συmicromicroαθητές τους οι οποίες microε τη σειρά τους προξενούνται από την εmicroφάνιση των Tσιγγάνων η οποία είναι απότοκος της αθλιότητας των συνθηκών διαβίωσής τους

Oι λίγοι προς το παρόν Tσιγγάνοι που microένουν στο σχολείο (η πλέον γραmicromicroατιζούmicroενη είναι η 15ετής Aλέκα που τέλειωσε την Tρίτη ∆ηmicroοτικού) πράγmicroατι αντιmicroετωπίζουν εκπαιδευτικό πρόβληmicroα λόγω των εξής δύο παραγόντων κατά σειρά φθίνουσας σπουδαιότητας O πρώτος είναι το ότι όπως προαναφέραmicroε δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει στο σπίτι ώστε να έχουν ευπρόσωπη ακαδηmicroαϊκή παρουσία την επόmicroενη ηmicroέρα στο σχολείο και να microη γελοιοποιούνται

O δεύτερος και λιγότερο σηmicroαντικός λόγος των δυσχερειών εκπαιδευτικής φύσεως που αντιmicroετωπίζουν τα Tσιγγανόπουλα είναι ότι τα ελληνικά τους τα οποία είναι η δεύτερή τους γλώσσα δεν αντέχουν το φορτίο που τους επιβάλλει το σχολείο Έχω προσωπική γνώση των προβληmicroάτων που αντιmicroετωπίζει ένα παιδί για το οποίο η ελληνική είναι δεύτερη γλώσσα όταν πρωτοπηγαίνει στο ελληνικό σχολείο αλλά και επί έτη στη συνέχεια η σύζυγός microου είναι Aγγλίδα και τα τέσσερα παιδιά microας το νεότερο των οποίων είναι τώρα 14 ετών και τα υπόλοιπα άνω των 20 άρχισαν την εκπαιδευτική σταδιοδροmicroία τους στο σχολείο του χωριού microας του Σκριπερού έχοντας την αγγλική ως πρώτη και την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα Mε την κατάλληλη βοήθεια στο σπίτι οι σπουδές τους δεν αντιmicroετώπισαν ανυπέρβλητα προβλήmicroατα χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν χρειάστηκε σκληρή δουλειά από όλους γονείς και παιδιά Aνάλογες είναι οι εmicroπειρίες πολλών άλλων από τις πολυάριθmicroες δίγλωσσες και διπολιτισmicroικές (ελληνοαγγλικές) οικογένειες της Kέρκυρας όπου υπήρξε δυνατότητα και διάθεση να βοηθηθεί το παιδί στο σπίτι η ένταξη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηmicroα υπήρξε επιτυχής όπου το δίγλωσσο παιδί έmicroεινε αβοήθητο αντιmicroετώπισε σοβαρά προβλήmicroατα ένταξης

Tα προβλήmicroατα αυτά όmicroως έχουν περισσότερη σχέση microε την αδυναmicroία του παραδοσιακού ελληνικού σχολείου να επιτελέσει τον προορισmicroό του από microόνο του ήτοι χωρίς την εντατική εmicroπλοκή της οικογένειας δίγλωσσης ή microη στην εκπαιδευτική διεργασία και λιγότερη microε το αν η microητρική γλώσσα του παιδιού Tσιγγάνου ή microη είναι η ελληνική η φυσική microας ικανότητα προς ανάπτυξη ενός ή και περισσότερων γλωσσικών συστηmicroάτων (η διγλωσσία ή και πολυγλωσσία είναι πολύ περισσότερο διαδεδοmicroένη παγκοσmicroίως από ότι νοmicroίζουmicroε στον ∆υτικό κόσmicroο) εξασφαλίζει ότι ceteris paribus το microέσο παιδί που πρωτοπάει στο σχολείο είναι πανέτοιmicroο ουσιαστικά για την εκπαιδευτική εmicroπειρία

44 Συmicroπεράσmicroατα - προτάσεις

Φθάνοντας στο τέλος της παρούσας microελέτης συmicroπεραίνουmicroε ότι όπως ήδη αναφέραmicroε επανειληmicromicroένα η διγλωσσία των Tσιγγανοπαίδων δεν αποτελεί από microόνη της εmicroπόδιο στην οmicroαλή ένταξή τους στο ελληνικό σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία Tο πραγmicroατικό εmicroπόδιο είναι οι απαράδεκτες συνθήκες στις οποίες ζουν οι περισσότεροι Tσιγγάνοι της Kέρκυρας εξ αιτίας των οποίων δεν microπορούν να εξασφαλίσουν στα

87

παιδιά τους στοιχειωδώς αποδεκτή εmicroφάνιση και επίπεδο ατοmicroικής καθαριότητας (Για την ανάλυση του φαινοmicroένου της περιθωριοποίησης στον ελλαδικό χώρο βλ Γκότοβος 1996 Έξαρχος 1996 Kάτσικας amp Kαββαδίας 1994 Λυδάκη 1997 Mάρκου 1996αβ Nτούσας 1997 Tερζοπούλου amp Γεωργίου 1996)

Προέχει ως εκ τούτου η επίλυση των προβληmicroάτων αυτών χωρίς την οποία microελέτες σαν την ανά χείρας είναι άνευ αντικειmicroένου οι Tσιγγάνοι ζητούν την επίστρωση των δρόmicroων του καταυλισmicroού τους microε λίγο χαλίκι και τη σύνδεσή του microε το δίκτυο ηλεκτρισmicroού (η ύδρευση φαίνεται ότι έχει πραγmicroατοποιηθεί τουλάχιστον σε κοινοτικό αν όχι σε οικογενειακό επίπεδο) και το οποίο ουδείς στερείται πλέον στην Eλλάδα ούτε καν οι κατοικούντες στις πάmicroπολλες παρανόmicroως ανεγερθείσες βίλες ανά την επικράτεια

Eπί πλέον (αλλά αυτό το αίτηmicroα ουδείς Tσιγγάνος πληροφορητής διανοήθηκε να το διατυπώσει) στο πρόγραmicromicroα εργατικής κατοικίας της Eλλάδας θα microπορούσε να ληφθεί microέριmicroνα για την περιθωριοποιηmicroένη αυτή οmicroάδα εάν λύθηκε επιτυχώς το στεγαστικό πρόβληmicroα των Tσιγγάνων της Φλώρινας από την τοπική εκκλησία microπορεί να λυθεί και στην Kέρκυρα η οποία έχει microία από τις παλαιότερες τσιγγάνικες κοινότητες στην Eλλάδα (συγκεκριmicroένα ήδη τον microεσαίωνα υπήρχε τσιγγάνικο τιmicroάριο στην Kέρκυρα)

Όντας πρακτικοί άνθρωποι οι Tσιγγάνοι πληροφορητές microικροί και microεγάλοι ζητούν την εγκατάσταση ενός λυόmicroενου σχολικού κτιρίου στον καταυλισmicroό τους (φαίνεται microάλιστα ότι τη ζητούν επί έτη και ότι τους την υπόσχονται επί έτη συγκεκριmicroένα σε κάθε προεκλογική περίοδο) ώστε να εκλείψει το πρόβληmicroα της απόστασης που πρέπει να διανύσουν τα παιδιά κάθε microέρα για να πάνε στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού Mερικοί βέβαια Tσιγγάνοι και microη προβλέπουν ότι αν τα Tσιγγανόπουλα είναι όλα microαζί στο σχολείο του καταυλισmicroού microάλλον θα ναυαγήσει η προσπάθεια ενώ εάν είναι στα ίδια σχολεία microε τα άλλα παιδιά των κοντινών χωριών θα έχουν ένα κίνητρο επί πλέον για να ενταχθούν στην εκπαιδευτική διεργασία Ωστόσο η δεύτερη άποψη έχει ήδη δοκιmicroαστεί και αποτύχει παταγωδώς εποmicroένως δεν θα έβλαπτε να δοκιmicroαστεί και η λύση του σχολείου στον καταυλισmicroό Mια τρίτη λύση βέβαια είναι η δροmicroολόγηση ενός λεωφορείου που θα microεταφέρει τα Tσιγγανάκια στο πλησιέστερο σχολείο και αυτή ίσως είναι η απλούστερη και η πλέον αποδοτική προκειmicroένου να επιτευχθεί το ταχύτερο δυνατόν το σπάσιmicroο του φαύλου κύκλου που κρατάει τους Tσιγγάνους στο περιθώριο (αλλά βλ Επίmicroετρο κατωτέρω)

Eάν υποθέσουmicroε ότι επιλύονται τα ανωτέρω τεχνικά και κοινωνικά προβλήmicroατα έχουν πλέον σειρά να τεθούν και τα δύο αmicroιγώς εκπαιδευτικά προβλήmicroατα που προαναφέραmicroε πρώτον το σχολείο του τσιγγάνικου καταυλισmicroού καλείται να εκπαιδεύσει παιδιά microιας αναλφάβητης κοινότητας πράγmicroα το οποίο σηmicroαίνει ότι όλη η εκπαιδευτική διεργασία πρέπει να συντελείται εντός του σχολείου αφού το παιδί δεν microπορεί να έχει βοήθεια από την οικογένειά του δεύτερον το σχολείο καλείται να καλύψει τις ειδικές ανάγκες παιδιών τα οποία έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα

Tέλος η παρούσα κοινωνιογλωσσική microελέτη της τσιγγάνικης κοινότητας της Kέρκυρας στηρίχθηκε όπως εξηγήσαmicroε στην εισαγωγή σε ηmicroιελεγχόmicroενες συνεντεύξεις αναγνωριστικού τύπου Στις συνεντεύξεις αυτές microίλησαν πρόθυmicroα όσοι είχαν ήδη διαmicroορφώσει θετική στάση προς το σύστηmicroα αξιών της ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας και λιγότερο ή καθόλου τα υπόλοιπα microέλη της κοινότητας αυτής H εις βάθος ανάλυση του τσιγγάνικου συστήmicroατος κοινωνικών αξιών και της λειτουργίας της

88

τσιγγάνικης διγλωσσίας απαιτεί την πρόσβαση στους πολλούς απρόθυmicroους πληροφορητές σε επόmicroενο στάδιο της έρευνας Tο microέσον για την επίτευξη αυτού του στόχου θεωρώ ότι είναι να εκπαιδευθούν δύο τσιγγάνοι microετεφηβικής ή νεανικής ηλικίας ένα κορίτσι και ένα αγόρι στην τέχνη της συνέντευξης και της εκ των ένδον παρατήρησης της τσιγγάνικης καθηmicroερινότητας

Σε ενδεχόmicroενη επόmicroενη φάση της έρευνας θα απαιτηθεί επίσης η microελέτη της κοινωνιογλωσσικής λειτουργικότητας της ροmicroανί παράλληλα microε αυτή της ελληνικής Aυτό θα εξασφαλίσει την εις βάθος microελέτη φαινοmicroένων αλληλεπίδρασης των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων ιδιαίτερα στο φωνητικό επίπεδο το οποίο ελάχιστα microας απασχόλησε στην παρούσα πρώτη φάση της έρευνας

Επίmicroετρο Στο διάστηmicroα των τεσσάρων ετών που microεσολάβησε από την συmicroπλήρωση αυτής της microελέτης microέχρι τώρα η λύση της microεταφοράς των Τσιγγανόπουλων microε λεωφορείο στο σχολείο του πλησιέστερου χωριού φαίνεται ότι έχει πλέον καθιερωθεί microε αποτέλεσmicroα τα παιδιά αυτά να παρουσιάζουν ικανοποιητική σχολική επίδοση Σπουδαίος συντελεστής στην προσπάθεια να θραυστεί ο φαύλος κύκλος της περιθωριοποίησης των Τσιγγανόπουλων αυτών microέσω της εκπαίδευσης είναι η καλή εmicroφάνιση των microαθητών η οποία οφείλεται στη συνεργασία των ευαισθητοποιηmicroένων στην Τσιγγάνικη συνθήκη διδασκάλων του συγκεκριmicroένου σχολείου των γονέων των παιδιών και των συνεντευξιαστριών του παρόντος προγράmicromicroατος οι οποίες συνεχίζουν να παραστέκονται στην Τσιγγάνικη κοινότητα πολλαπλώς

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο του δευτέρου σταδίου του παρόντος προγράmicromicroατος (βλ σηmicro 1 ανωτέρω και Ντάλτας 2001) Τσιγγανόπουλα άλλων περιοχών της Κέρκυρας τα οποία είχαν εξ αρχής άνετη πρόσβαση στο σχολείο του χωριού τους και οι οικογενειακές συνθήκες των οποίων δεν διαφέρουν από αυτές του microέσου ελληνικού σπιτιού είναι πλήρως ενταγmicroένα στη σχολική ζωή microε αναλόγως θετικά αποτελέσmicroατα για την εκπαιδευτική τους επίδοση

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις σηmicroαίνουν ότι υπάρχει διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης των Τσιγγανοπαίδων και ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι υποχρέωση όλων των εmicroπλεκοmicroένων υπευθύνων υπηρεσιακών παραγόντων και πολιτών οι πρώτοι οφείλουν να πράξουν τα προβλεπόmicroενα από τον νόmicroοmiddot σε εmicroάς τους δεύτερους εναπόκειται να περιφρουρήσουmicroε τον εξανθρωπισmicroό της κοινωνίας microας microέσω της συλλογικής δράσης αλλά και της ατοmicroικής microας στάσης απέναντι στον χρήζοντα βοηθείας πλησίον

89

BIBΛIOΓPAΦIA

Αθανασιάδου-Γεροθανάση Αγγελική 1987 Η Έννοια του Υποκειmicroένου και του Θέmicroατος Θεωρητική Έρευνα και Πειραmicroατική Εξέταση στα Γαλλικά ∆ιδακτορική ∆ιατριβή Φιλολογικό Τmicroήmicroα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης (Ανέκδοτη)

Βασιλειάδου Μαρία amp Παυλή-Κορρέ Μαρία 1996 ldquoKon 3anel But But Crdelrdquo ama em ldquoKon Crdel But But 3anelrdquo H Eκπαίδευση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Bell A 1984 Language style as audience design Language in Society 13

Brown G amp Yule G 1983 Discourse Analysis Cambridge University Press

Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης 1996 Πρακτικά ∆ιεθνούς Συmicroποσίου ldquoΕκπαίδευση Τσιγγάνων Ανάπτυξη ∆ιδακτικού Υλικούrdquo Αθήνα 6-9 Απριλίου 1995

Γκότοβος Αθανάσιος 1996 Ρατσισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Coates J 1986 Women Men and Language Longman London amp New York

Daltas P 1979 The Inflectional Morphology of the Verb in Modern Greek Koine A Variationist Approach PhD Dissertation The University of Leeds (Unpublished)

Daltas P 1992 A dynamic interpretation of diglossia an account of recent developments with special reference to Greek voiced plosives Plurilinguismes 4

Έξαρχος Γ 1996 Aυτοί Eίναι οι Tσιγγάνοι Eκδόσεις Γαβριηλίδης Aθήνα

Κάτσικας Χ amp Καββαδίας ΓΚ 1994 Η Ανισότητα στην Ελληνική Εκπαίδευση Αθήνα Gutenberg

Kenrick D 1997 Tσιγγάνοι από τις Iνδίες στη Mεσόγειο Mτφ Mαρία Λάβδα Γλωσσολογική επιmicroέλεια Bαγγέλης Mαρσέλος Centre de recherches tsiganes Eκδόσεις Kαστανιώτη (Έτος εκδόσεως πρωτοτύπου 1994)

Kοντοσόπουλος NΓ 1981 ∆ιάλεκτοι και Iδιώmicroατα της Nέας Eλληνικής Aθήνα

Labov W 1969 The logic of non-standard English Στο PP Giglioli (ed) 1972 Language and Social Context Penguin

Labov W 1972a Sociolinguisttc Patterns Blackwell Oxford

Labov W 1972b Language in the Inner City University of Pennsylvania Press Philadelphia

Levinson SC 1983 Pragmatics Cambridge University Press

Li C amp Thompson S 1976 Subject and Topic A New Typology of Language Στο Li Charles (ed) Subject and Topic Academic Press New York

Λυδάκη A 1997 Mπαλαmicroέ και Pοmicroά Oι Tσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων Kαστανιώτης Aθήνα

Lyons J 1968 Introduction to Theoretical Linguistics Cambridge University Press

90

Lyons J 1977 Semantics Vol 1amp2 Cambridge University Press

Μάρκου Γεώργιος Π 1996α Η Πολυπολιτισmicroικότητα της Ελληνικής Κοινωνίας η ∆ιαδικασία ∆ιεθνοποίησης και η Αναγκαιότητα της ∆ιαπολιτισmicroικής Εκπαίδευσης Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Μάρκου Γεώργιος Π 1996β Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισmicroικότητας και η ∆ιαπολιτισmicroική Εκπαίδευση - Επιmicroόρφωση των Εκπαιδευτικών Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Matras Y Bakker P amp Kyuchukov H (eds) 1997 The Typology and Dialectology of Romany John Benjamins AmsterdamPhiladelphia

Milroy L 1987 Language and Social Networks Blackwell Oxford

Mπαmicroπινιώτης Γ 1985 Συνοπτική Iστορία της Eλληνικής Γλώσσας Aθήνα

Nτάλτας Π 1988 Oικογενειακός κρεολισmicroός Γλωσσολογία 7-8

Nτάλτας Π 1995 ∆οκίmicroια ∆ιδακτικής της Mετάφρασης Eπικαιρότητα Aθήνα

Nτάλτας Π 1997 Kοινωνιογλωσσική Mεταβλητότητα Θεωρητικά Yποδείγmicroατα και Mεθοδολογία της Έρευνας Aθήνα Eπικαιρότητα

Ντάλτας Π 2001 Κατάρτιση κριτηρίου ελληνοmicroάθειας εργασία σε εξέλιξη Στο Μιχάλης ∆αmicroανάκης (επιmicro) Επίπεδα και Κριτήρια ∆ιαπίστωσης Πιστοποίησης της Ελληνοmicroάθειας Αποτελέσmicroατα και προβληmicroατισmicroοί ερευνητικών προγραmicromicroάτων Ε∆ΙΑΜΜΕ Ρέθυmicroνο 2001

Nτάλτας Π 2002 Yφολογική ανάλυση κειmicroένων προς microετάφραση Στο Α Αλεξάκης (επιmicro) Γλωσσοmicroεταφραστικά Σύmicromicroεικτα Μνήmicroη Γιάγκου Σιώτη Ένωση Ελληνικών Τραπεζών ndash Εκδόσεις Σάκκουλα

Nτούσας ∆ 1997 Rom και Φυλετικές ∆ιακρίσεις Gutenberg Aθήνα

Πασπάτης AΓ 1995 Mελέτη περί των Aτσιγγάνων και της Γλώσσης Aυτών Eκάτη Nέα Eρυθραία

Tajfel H 1974 Social identity and intergroup behaviour Social Science Information 132

Tajfel H (ed) 1978 Differentiation Between Social Groups studies in the social psychology of intergroup relations Academic Press London

Tajfel H 1981 Human Groups and Social Categories Cambridge University Press

Τερζοπούλου Μιράντα amp Γεωργίου Γιάννης 1996 Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα Ιστορία - Πολιτισmicroός Αθήνα Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης

Tζάρτζανος AA 1931 Συντακτικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης OEΣB Eν Aθήναις

Tζάρτζανος AA 1946 Nεοελληνική Σύνταξις Tόmicroοι A΄amp B΄ OEΣB Eν Aθήναις

Thomson G 1989 H Eλληνική Γλώσσα Aρχαία και Nέα Kέδρος Aθήνα

Tριανταφυλλίδης MA 1964 Mικρή Nεοελληνική Γραmicromicroατική Eκδόσεις Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών Θεσσαλονίκη