ΤΕΥΧΟΣ 2-3 • ΠΕΡΙΟΔΟΣ B' • ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2017 - ΙΟΥΝΙΟΣ 2018 • ΤΙΜΗ 22€ • ISSN: 1105-7505ιστορία • λαογραφία • περιβάλλον • καινοτομία • τέχνες

Η Γυάρος είναι ένας από τους τόπους «σύμβολα» της ελληνικής σύγχρονης ιστορίας και ταυτόχρονα είναι μία τράπεζα στο Αιγαίο. Απαιτείται η ενδελεχής μελέτη των φυσικών πόρων της για να συνεχίσει να αποτελεί ένα πρωτοποριακό ερευνητικό πεδίο, με σεβασμό στην ιστορία, την παράδοση αλλά και την φέρουσα ικανότητά της, ώστε να είναι δυνατή η εξασφάλιση δανεισμού πόρων στο μέλλον με σκοπό μια πρωτοποριακή ανάπτυξη χωρίς κίνδυνο αλλοιώσεων και υπερβάσεων που θα την καταστρέψουν ταχύτατα.

ειδικότεύχοςΑφιέρωμαστηΓυάρο

23&

ISSN: 1105-7505

Σημείωση της έκδοσης: Από την αρχή που επιλέχτηκε το θέμα «Γυάρος» γνωρίζαμε ό,τι θα είχαμε δύσκολη ύλη. Σχηματίζοντας το πλάνο ροής των άρθρων, προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε στους αναγνώστες μας μια αδρομερή αλλά και πραγματική εικόνα του νησιού στη γραμμή του χρόνου και στο πλαίσιο που επέτρεπε μια περιοδική έκδοση. Η επιλογή να μην «σπάσει» η ύλη σε δύο τεύχη, αλλά να εκδοθεί ένα διπλό τεύχος, ήταν σύντομη και εύκολη. Αυτό άλλαξε δυστυχώς και την τιμή του, την οποία προσπαθήσαμε να την κρατήσουμε όσο χαμηλοτέρα επέτρεπε η έκδοση. Επιπρόσθετα επισυνάψαμε το σύνολο του παλαιότερου περιοδικού «Συριανά γράμματα, χρόνος 8ος, τεύχος 32, Οκτώμβριος 1995, Αφιέρωμα στη Γυάρο», το οποίο είχε εκδοθεί πριν 22 χρόνια. Μια προσφορά στους αναγνώστες μας αλλά και μια σύνδεση της πρώτης και της δεύτερης περιόδου έκδοσης των Συριανών γραμμάτων.Ευχαριστούμε το ζωγράφο Κώστα Βαρβέρη, για την παραχώρηση φωτογραφιών από τους πίνακές του για τη Γυάρο (Γυάρος 1947-1974), τον Γιώργο Στεφάνου για την παρα-χώρηση φωτογραφιών του, οι οποίες τοποθετήθηκαν εκτός αρθρογραφιών, και όλους τους συντελεστές αυτής της έκδοσης. Ξεπερνώντας λοιπόν τις όποιες δυσκολίες, παρουσιάζουμε τα Συριανά γράμματα, τεύχος 2-3, ειδικό τεύχος «Αφιέρωμα στη Γυάρο», ∆εκέμβριος 2017-Ιούνιος 2018.

τεύχος 2-3 | περίοδος Β' |∆εκ.2017-Ιουλ.2018

1995 2018

Γυάρος: (φωτ. © Γεώργιος Στεφάνου).

4

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

∆ικαιώματα περιεχομένου: Το περιεχόμενο του διπλού τεύχους είναι ελεύθερο προς αναδη-μοσίευση αρκεί να αναφέρεται η πηγή. Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν την άποψη του συγγραφέα και όχι απαραίτητα του εκδότη ή/και της συντακτικής επιτροπής. Τα δικαιώμα-τα επί του φωτογραφικού υλικού και των σχεδίων/σκίτσων, κοσμημάτων της έκδοσης αυτής ανήκουν στους δημιουργούς τους και απαγορεύεται, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, η για εμπορικούς σκοπούς αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή με κάθε μέσον και σε κάθε μέσον χωρίς την έγγραφη άδειά τους. Τα άρθρα της wwf (των μελών της) & της ΜΟm (επίσης των με-λών της) χρειάζονται, κατόπιν απαίτησής τους, πλέον της παρούσας αναφοράς, επιπρόσθετη άδεια από τους φορείς αυτούς για κάθε παραπέρα χρήση τους.

ISSN: 1105-7505

Πίνακας του Συριανού ζωγράφου Κώστα Βαρβέρη από την ενότητα «Γυάρος, 1947-1974». Λάδι σε καμβά.

Euphorbia dendroides L.: ευφόρβια η δενδροειδής, καρνέζα, φλόμος ο δενδροειδής. Γαλατσίδα σε κάποιους τόπους, το οποίο πιθανά προέρχεται από το παχύρρευστο και καυστικό υγρό που βγάζουν τα στελέχη της όταν κόβονται και ρέει το υγρό σαν γάλα. Το υγρό αυτό είναι δηλητηριώ-δες και χρησιμοποιείται από ορισμένους ψαράδες για να ναρκώνουν τα ψάρια και να τα πιάνουν με πεταχτό δίχτυ. ∆εν πρέπει να συγχέεται με την Reihardia picroides η οποία επίσης ονομάζεται γαλατσίδα ή πικροράδικο (κείμ. Κώστας Καταγάς, φωτ. ©Γεώργιος Στεφάνου).

5

6

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

Εκδότης: Εκπαιδευτήρια Άγιος ΠαύλοςΥπεύθυνος σύμφωνα με τον νόμο: ∆ημήτρης Β. ΒαρθαλίτηςΑρχισυντάκτης: Αχιλλέας ∆ημητρόπουλοςΟμάδα σύνταξης: ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης, Τάκης Γαλανόπουλος, Αχιλλέας ∆ημητρόπουλος, Θωμάς ∆ρίκος, Κωνσταντίνος Ι. Καταγάς, Χαρά Πελεκάνου, Τέος Ρόμβος. Στο παρόν τεύχος γράφουν: Στυλιανή Αδαμαντοπούλου • Νίκος Αλμπανόπουλος ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης • Κωνσταντίνος Βολτής • Τάκης Γαλανόπουλος Νίκος Γεωργίου • Μυρσίνη Γλέζου • Παναγιώτης ∆ενδρινός • Ξενοφών ∆ήμας • Αχιλλέας ∆ημητρόπουλος • Θωμάς ∆ρίκος • Νικόλας Καΐλης Νεφέλη Καλαντζή • Νίκος Κανακάρης • Αλέξανδρος Α. Καραμανλίδης Ευθύμιος Καρύμπαλης • Κωνσταντίνος Ι. Καταγάς • Γιώργος Κατσαδωράκης • Λούλα Κλήμη • Μυρτώ Κουτσοβούλου • Μαρία Λιβανού • Χρήστος Λούκος • Πέτρος Λυμπεράκης • Μαρίζα Μαρθάρη Χρήστος Παπαδάς • Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος • Γεώργιος Παπαθεοδώρου • Χαρά Πελεκάνου • Ελπίδα Πρίντεζη - Καμπέλη Τέος Ρόμβος • Μιχαήλ Ι. Ρούσσος • Ελίνα Σαμαρά • Ηλίας Φακίρης Μιχάλης Ι. Φραγκιάς • Λουκία-Μαρία Φρατσέα • Βασίλης Φραγκουλόπουλος Χρίστος Χαλκιάς • Απόστολος Χατζηπαρασκευαΐδης • ∆ημήτρης ΧριστοδούλουΚόσμημα εξωφύλλου: Κωνσταντίνος Ι. Καταγάς, «ο Φερεκύδης διδάσκων τον Πυθαγόρα».Φωτογραφία εξωφύλλου: Πίνακας του Gustave Doré (1832-1883). Title: les océanides (les naiades de la mer), France 1860, διαστάσεις 127 Χ 185,5 cm, βρίσκεται σήμερα στο Hôtel Drouot, Paris.Σχέδιο οπισθόφυλλου: Κωνσταντίνος Ι. Καταγάς.Επιμέλεια ύλης: Χαρά Πελεκάνου, Μιχάλης Ι. ΦραγκιάςΕπεξεργασία φωτογραφιών: Χαρά Πελεκάνου, Κωνσταντίνος Ι. ΚαταγάςΔημιουργικό-Σελιδοποίηση-Ψηφιακή επεξεργασία: Κωνσταντίνος Ι. Καταγάς e-mail: kkatagas@yahoo.com | www.restart.net.grΕκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Τυποκυκλαδική Α.Ε., Οδός Αεροδρομίου, Μάνα, 84100, Σύρος τηλ. 22810 82748, 22810 82148 | e-mail: info@typokykladiki.grΔιάθεση: Εκπαιδευτήρια Άγιος Παύλος, Πολυλά 5, 11141, AθήναΕπικοινωνία: τηλ. 210 2280568, fax. 210 2117468, e-mail: efsp2@yahoo.grΕπόμενο τεύχος: Συριανά γράμματα τ.4, ∆εκέμβριος 2018.

ISSN: 1105-7505

6

Εξαμηνιαία περιοδική έκδοση Συριανά γράμματα.Περίοδος Β’ | τεύχος 2-3 | ∆εκέμβριος 2017-Ιούνιος 2018 | τιμή 22 € Διπλό τεύχος. Τυπώθηκε σε 1000 αντίτυπα.

Τμήμα πίνακα του Συριανού ζωγράφου Κώστα Βαρβέρηαπό την ενότητα «Γυάρος, 1947-1974». Λάδι σε καμβά.

7

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Χαρά Πελεκάνου : Μικρά ιστορικά της Γυάρου 102. Βασίλης Φραγκουλόπουλος : Γυάρος, ψηφίδες από τη σύγχρονη ιστορία της 183. Μιχάλης Ι. Φραγκιάς : Το νησί των Αγιούρω 364. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Τρία χειρόγραφα του 1530, 1534 και 1582, που κατονομάζουν τα Γιούρα 475. Ελπίδα Πρίντεζη-Καμπέλη : Άγνωστες πτυχέςτης Ιστορίας της Γυάρου 486. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Τα Γιούρα ήταν ένας τόπος ονειρικός και οι κάτοικοι φιλόξενοι 547. Νίκος Κανακάρης : Τρία πειρατικά περιστατικά στη Γυάρο 588. Μιχάλης Ι. Φραγκιάς : Τρία ανέκδοτα συριανά έγγραφα σχετικά με τα Γιούρα 729. Τέος Ρόμβος : Γυάρος, το νησί του πνεύματος 88

10. Μιχαήλ Μ. Ρούσσος : Πέντε λόγιοι καταγόμενοι από τη Γυάρο 9211. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Το '43 για ν' αποφύγω τη συριανή πείνα πρωτοπήγα στα Γιούρα 102

12. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης :Όταν ήρθε το υποβρύχιο στα Γιούρα, τον Μάη του 1944 με τον ασύρματο, ήμουνα επάνω

109

13. Θωμάς ∆ρίκος : Τα «Αγιόρα» μέσα από τα συριανά αρχεία 11214. Τάκης Γαλανόπουλος : Το κτίριο των φυλακών και οι λοιπές εγκαταστάσεις της Γυάρου 15815. Χρήστος Λούκος - Λούλα Κλήμη : Συνθήκες Υγιεινής των κρατουμένων στη Γυάρο 20216. Απόστολος Χατζηπαρασκευαΐδης : Το αλφαβητάρι της Γυάρου 20817. Χαρά Πελεκάνου : Η Μαρία Πίνιου-Καλλή κρατούμενη στη Γυάρο 218

18.Μυρσίνη Γλέζου Νεφέλη ΚαλαντζήΜυρτώ Κουτσοβούλου

: Γυάρος, Τόπος και Τοπίο Μνήμης 22819. Νίκος Αλμπανόπουλος : Ο πατέρας μου στη Γυάρο 242

9

20. Κώστας Καταγάς : Της Μνημοσύνης 25221. Κώστας Καταγάς : Γυάρος, η τέχνη και η ενσάρκωση της μνήμης 25422. Ελίνα Σαμαρά : Τα υποβρύχια μονοπάτια της Γυάρου 270

23.

Γεώργιος ΠαπαθεοδώρουΞενοφών ∆ήμας, Νίκος Γεωργίου∆ημήτρης Χριστοδούλου, Ηλίας Φακίρης

: Εξερευνώντας τα υποθαλάσσια τοπία της Γυάρου 280

24. Πέτρος Λυμπεράκης : Τα ζώα και τα φυτά της Γυάρου 28825. Γιώργος Κατσαδωράκης : Τα πουλιά της Γυάρου 29626. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Γιόκα μου στη Γυάρο ζούνε μόνο αετοί ! 31427. ∆ανάη Πορτόλου :

Οι Μύχοι της Γυάρου. Η πρόκληση της μελέτης ενός πελαγικού θαλασσοπουλιού

32228. Αχιλλέας ∆ημητρόπουλος : Το περίφημο Mαύρο Φίδι της Γυάρου 32829. Νικόλας Καΐλης : Αξιοσημείωτες βοτανικές συναντήσεις στη νήσο Γυάρο 33230. Κώστας Καταγάς : Το τραγούδι της Αχέρδας 34031. Κώστας Καταγάς : Μια από τις ανείπωτες ιστορίες της Αχέρδου. Βλάστηση της Γυάρου 342

32.Παναγιώτης ∆ενδρινόςΑλέξανδρος Α. Καραμανλίδης Στυλιανή Αδαμαντοπούλου

: Γυάρος, ένα σημαντικό καταφύγιο για τη φώκια της Μεσογείου 356

33. Μαρία ΛιβανούΚωνσταντίνος Βολτής :Μία Επιτροπή διαφορετική από τις άλλες 374

34. Χρήστος Παπαδάς :ΚΥΚΛΑΔΕΣ LIFE. Το όραμα για τη δημιουργία μιας μοναδικής θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής στη Γυάρο

384

35.

Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος, Ευθύμιος Καρύμπαλης, Λουκία-Μαρία Φρατσέα,Χρίστος Χαλκιάς

: Η Γυάρος ως ένα πολιτισμικό τοπίο ανθρώπινης aπουσίας 392

36. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Ναι, τα Γιούρα είχαν μεγάλη ευχή 40637. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Στα Γιούρα τα παιδιά περνάγαμε ζωή χαρισάμενη 42338. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Ο πατέρας μου ήταν σάρκα της σαρκός των Γιούρων 42639. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Θέλω να με θάψουν πάνω στα Γιούρα 43040. ∆ημήτρης Β. Βαρθαλίτης : Νύφη, την πήγε πάνω στα Γιούρα 43441. Συριανά γράμματα : Ενσωμάτωση του παλιού τεύχους Αφιέρωμα στα Γιούρα, τ.32, Οκτ.1995 435

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

10

ρώτος ο Όμηρος, κατά τον Ευάγγελο Ν. Ρούσσο, ανα-φέρει τη Γυάρο, ως τον τόπο που ο Ποσειδώνας βού-λιαξε με την τρίαινά του τον Αίαντα τον Λοκρό σχίζο-

ντας τον γυαρίτικο βράχο (Γυραίην πέτρην) και βυθίζοντας το κομμάτι που στεκόταν ο Αίας στη θάλασσα. Αυτή ήταν η τιμωρία του για την ασέβεια που έδειξε στους θεούς εισβάλλοντας στον ναό της Αθηνάς στην Τροία και βιάζοντας τη μάντισσα Κασσάνδρα.

Τοῦ δέ Ποσειδάων μεγάλ’ ἔκλυεν αὐδήσαντος∙ αὐτίκ’ ἔπειτα τρίαιναν ἑλών χερσί στιβαρῇσιν

ἢλασε Γυραίην πέτρην, ἀπό δ’ ἔσχισεν αὐτήν∙ (Οδύσσεια δ 505-507)

Τον άκουσε ο Ποσειδών μεγάλο λόγο που 'πε∙ ευθύς πήρε την τρίαινα στα στιβαρά του χέρια

και χτύπησε τη Γιουριανή την πέτρα κι έσκισέ την∙ (μτφ. Ε.Ν. Ρούσσος)

Και η Σαπφώ σ' ένα ποίημά της αναφέρεται στη γοργοπόδαρη Ηρώ από τη Γυάρο. «Ἢρων ἐξεδίδαξε Γυάρων τάν ἀνυοδρόμον». Ή μήπως πρόκειται για μια αγαπημένη της μαθήτρια με τ' όνομα Γυά-ρα; Το ακριβές νόημα του στίχου παραμένει ασαφές.Κατά την ελληνική αρχαιότητα, η Γυάρος αποτελούσε ανεξάρτητο δήμο, όπως μαρτυρείται από μαρμάρινη επιγραφή που βρέθηκε στη Σάμο, όπου γίνεται λόγος για δήμο Γυαρίων:

ὁ δῆμος ὁ Γυαρίω[ν ἐτίμησεν]  Σωσίστρατον Σω[σιστράτου Σάμιον] 

ΜΙΚΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΤΗΣ ΓΥΑΡΟΥ

Η Χαρά Πελεκάνου είναι φιλόλογος.

κείμενο: Χαρά Πελεκάνου

Αλλά και μια δεύτερη επιγρα-φή του 2ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην αρχαία αγορά της Άνδρου αναφέρεται στον δήμο Γυαρίων. Σ' αυτήν τρεις ‹Ανδριοι δικαστές και ο γραμματέας τους τιμώνται από τον δήμο Γυαρίων. Το τιμη-τικό ψήφισμα προβλέπεται να αναγραφεί σε λίθινη στήλη και να τοποθετηθεί στο ιερό της Αρτέμι-δας, της οποίας η λατρεία ήταν η επίσημη της Γυάρου, όπως ανα-φέρει ο Ν. Πετρόχειλος στη δια-τριβή του Συμβολές στην ιστορία της Άνδρου μέσα από τις επιγρα-φές και τα μνημεία.Μια ακόμη επιγραφή μας δίνει την πληροφορία ότι στη Γυάρο λατρευόταν η Αφροδίτη Μυχία (η βαθύκολπος, αυτή που δέχεται όλους τους θεούς).

[Ἀφ]ροδείτηι[Μ]υχίαι.

Επίσης, χάλκινα νομίσματα που βρέθηκαν στη Γυάρο, με παρα-στάσεις της Αρτέμιδας και του Περσέα και την επιγραφή «Γυα-ρίων», και χρονολογούνται γύρω στον 3ο αι. π.Χ. βεβαιώνουν την ύπαρξη οργανωμένης κοινότη-τας που έκοβε δικό της νόμισμα κατά τα αρχαία χρόνια. Την εποχή της ρωμαϊκής παντο-δυναμίας, η Γυάρος γίνεται φό-ρου υποτελής στη Ρώμη. Το 51 π.Χ. ο Κικέρων, διορισμένος

από τη Ρώμη ανθύπατος στην Κιλικία, ταξιδεύοντας προς την Ανατολή, πέρασε από τη Γυάρο. Η πληροφορία προέρχεται από επιστολή που απευθύνει ο ίδιος στον φίλο του Πομπόνιο Αττικό. Ο Κικέρων αφηγούμενος το ταξί-δι του λέει στο φίλο του ότι, ξεκι-νώντας από την Αθήνα, έφτασαν στην Κέα και από εκεί στη Γυάρο και τέλος με δυνατό και ευνοϊκό άνεμο έφτασαν στη Δήλο, αφού προηγουμένως πέρασαν από Σύρο.Την ίδια περίπου εποχή, γύρω στο 30 π.Χ. ο γεωγράφος Στράβων πέ-ρασε από τη Γυάρο και διηγείται: «Κάποτε το καράβι μου έπιασε Γυά-ρο και είδα ένα χωριουδάκι (κώμι-ον) που το κατοικούσαν ψαράδες. Φεύγοντας πήραμε μαζί μας έναν ψαρά που πήγαινε πρεσβευτής στον Καίσαρα (τότε ο Καίσαρ βρι-σκόταν στην Κόρινθο, πηγαίνο-ντας να γιορτάσει τον θρίαμβό του, μετά τη νίκη στο Άκτιο). Στο ταξίδι μάς έλεγε ότι τον έστελναν πρεσβευτή στην προσπάθειά τους να ζητήσουν ελάφρυνση του φό-ρου που πλήρωναν για το νησί. Τότε έδιναν εκατόν πενήντα δραχ-μές το χρόνο και με δυσκολία μπο-ρούσαν να δίνουν εκατό».Αναφορά στη Γυάρο γίνεται και στην Αινειάδα του Βιργίλιου. Ο Αι-νείας στην περιπλάνησή του μετά την άλωση της Τροίας από τους Έλληνες και στην αναζήτηση μιας

11

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

νέας πατρίδας φτάνει στο ιερό νησί της Δήλου «γη πλανωμένη κάποτε που ο τοξοφόρος Απόλλων την εστερέωσε μεταξύ της υψηλής Γυάρου και της Μυκόνου».Ο ιστορικός Τιμολέων Αμπελάς στην Ιστορία της νήσου Σύρου αναφέρει ότι «η νήσος Γυάρος ήτον η κυριωτάτη εκείνων, εις ας οι Ρωμαίοι έπεμπον τους πολιτικούς αυτών εξορίστους, ως μαρτυρούσι πολλά αρχαίων συγγραφέων χω-ρία».Τόπος εξορίας λοιπόν η Γυάρος, ήδη κατά τη ρωμαϊκή εποχή, δέ-χτηκε στο αφιλόξενο έδαφός της σπουδαίες προσωπικότητες, που είχαν την τόλμη να αμφισβητή-σουν την εξουσία και επηρέαζαν τους νέους της εποχής τους, όπως ο στωικός φιλόσοφος Μουσώνι-ος Ρούφος, ο οποίος εξορίστηκε στο νησί από τον Νέρωνα τον 1ο μ.Χ. αιώνα με την κατηγορία του συνωμότη. Ο σύγχρονός του Επίκτητος έλε-γε: «τι Ρώμη, τι Γυάρος, τι Αθήνα, τι φυλακή...» δηλαδή, για τον στωι-κό φιλόσοφο δεν έχει καμιά ση-μασία αν βρίσκεται στη λαμπερή και κοσμοπολίτικη Ρώμη, στην ερημία της Γυάρου, στην Αθήνα του πνεύματος ή στην ίδια τη φυ-λακή.Μια ακόμη αναφορά στη Γυά-ρο γίνεται από τον Ρωμαίο συγ-γραφέα Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (23  μ.Χ.-79  μ.Χ.) ο οποίος ανα-

φέρει ότι στη Γυάρο υπήρχε και πόλη και ότι το νησί ερημώθηκε εξαιτίας των ποντικών, οι οποί-οι, σύμφωνα με μια πληροφορία που βρήκε στον Θεόφραστο, έτρωγαν ακόμη και σίδερο.Και όπως αναφέρει ο συγγραφέ-ας Αντίγονος ο Καρύστιος στο έργο του Ιστοριών Παραδόξων Συναγωγή, εκτός από τους παμ-φάγους ποντικούς μια ακόμη πληγή της Γυάρου ήταν ο δηλη-τηριώδης θάμνος άχερδος (αγρι-οαπιδιά;) που φύτρωνε παντού και αν έμπηγες το αγκάθι του σε άλλο δέντρο, αυτό ξεραινόταν.

«Τῆς δέ Καρυστίας καί τῆς Ἀν-δρίας χώρας ἐστίν πλησίον νῆσος, ἡ καλουμένη Γύαρος. ἐνταῦθα οἱ μῦες διατρώγουσιν τόν σίδηρον. ἐν δέ τῇ νήσω θανάσιμός ἐστίν ἡ ἂχερδος∙ κἂν εἰς ἂλλον δένδρον ἐμπήξῃς ἀφαυαίνει».

Σύμφωνα με μια αφήγηση του Λουκιανού (125-180  μ.Χ.), οι κά-τοικοι του νησιού επιδίδονταν στην αλιεία και αργότερα στην καλλιέργεια της πορφύρας. Στο έργο του, λοιπόν,  Τόξαρις ή Περί φιλίας,    που εντάσσεται στους «Σκυθικούς διαλόγους» και γρά-φτηκε το  163 μ.Χ.,  ο Λουκιανός αφηγείται την ιστορία δύο φίλων, του Δεινία που εξορίζεται στη Γυ-άρο και του φίλου του Αγαθοκλή, ο οποίος από αγάπη τον ακολου-

12

Η Γυάρος, στη διάρκεια των αιώνων, λόγω γειτνίασης αλλά και της ερήμωσής της, συνέδεσε τη μοίρα της με εκείνη της Σύρου. Μετά τη βυζαντινή περίοδο ακολούθησε, το 1207, η Ενετοκρατία. Σε κείμενα της εποχής βρίσκουμε, κάποιες φορές, τη Γυάρο με το μεσαιωνικό της όνομα Capra ή Capraria. Στο πρώτο νησολόγιο, το παλαιότερο δηλαδή βιβλίο που περιλαμ-βάνει χάρτες και περιγραφές νησιών, το Liber Insularum Archipelagi

13

θεί στην εξορία. Εκεί, ο Αγαθο-κλής φροντίζει τον φίλο του και για να εξασφαλίσει τα απαραίτη-τα για τη ζωή τους καταδύεται μαζί με τους αλιείς πορφύρας και, μάλιστα, όταν ο Δεινίας πεθαίνει, εκείνος παραμένει στη Γυάρο μη θέλοντας να εγκαταλείψει τον φίλο του ακόμα και νεκρό

«ἀποθανόντος [του Δεινία] οὐκέτι ἐπανελθεῖν εἰς τήν ἑαυτοῦ

ἠθέλησεν, ἀλλ’ αὐτοῡ ἐν τῆ νήσω ἔμεινεν αἰσχυνόμενος καί τεθνεῶτα ἀπολιπεῖν τόν φίλον».

Όταν πια ο χριστιανισμός εξα-πλώνεται στην περιοχή της Ανα-τολικής Μεσογείου, βρίσκουμε στα Γράμματα της Σύρου μια επι-γραφή χαραγμένη πάνω στους βράχους από κάποιον Ισίδωρο Απικράντιο καταγόμενο από τη Γυάρο. Ο Απικράντιος παρακα-λεί τον κύριο να σώσει αυτόν και τους συνταξιδιώτες του στο επι-κίνδυνο ταξίδι τους, εκεί κοντά στο Κάβο Ντόρο.

Κ[ύρι]ε σόσον τήν συμπλύαν Ίσιδόρου

Άπικραντίου Γυαρίτου Άμήν Χριστέ

14

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

του Φλωρεντινού ουμανιστή Cristoforo Buondelmonti (1420), η Γυάρος συγχέεται με τη Σύρο. Κάποιες φορές πάλι γίνεται σύγ-χυση με το όνομα και έτσι πότε στη Σύρο και πότε στη Γυάρο αποδίδεται το όνομα Σούδα. Στην περιοχή, κατά τον Buondelmonti, περιπλανιόντου-σαν ακάθαρτα πνεύματα που από τη μια προκαλούσαν φοβερούς θορύβους, ικανούς να γκρεμί-σουν γη και ουρανό και από την άλλη φώναζαν τα ονόματα των ναυτικών που πλησίαζαν ξελο-γιάζοντάς τους, ως άλλες σειρή-νες. Προφανώς η σχεδόν μόνιμη θαλασσοταραχή που επικρατεί στην περιοχή του Κάβο Ντόρο πρόσφερε γόνιμο έδαφος για την άνθιση τρομακτικών θρύλων, αλλά και τα πουλιά με την ανθρώ-πινη λαλιά, οι μύχοι (αρτένες κατά τους Αγιουργιανούς) που φώλια-ζαν στη Γυάρο, έκαναν τους ναυ-τικούς να χάνουν το μυαλό τους (βλ. Τα πουλιά της Γυάρου, Κατσα-δωράκης).

Ο Γάλλος βοτανολόγος Joseph Pitton de Tournefort που περιέρ-χεται για δυο χρόνια (1700-02) τα νησιά του Αρχιπελάγους και την Εγγύς Ανατολή, κατά παραγγελία του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ΄, στο βιβλίο του Ταξίδι στην Ανατολή (Voyages au Levant) περιγράφει το πέρασμά του από τη Γυάρο:

«Δεν μπορέσαμε, όμως να φύγου-με παρά στις 21 Νοεμβρίου και κα-τευθυνθήκαμε προς τη Γυάρο. Οι Ρωμαίοι ήξεραν τί έκαναν όταν εξόριζαν τους εγκληματίες σε αυτό το νησί. Δεν υπάρχει πιο άγονο και δυσάρεστο μέρος σε ολόκληρο το Αρχιπέλαγος. Δεν υπάρχουν ούτε καν τα πολύ κοινά φυτά σε αυτόν τον τόπο. Δεν είδαμε παρά μόνον μεγάλους αρουραίους, ίσως της ίδιας ράτσας με εκείνους που ανά-γκασαν τους κατοίκους του νησιού να το εγκαταλείψουν, όπως ανα-φέρει ο Πλίνιος. Ορισμένοι άλλοι συγγραφείς, για να περιγράψουν την αθλιότητα του τόπου, δεν δυ-σκολεύτηκαν να πουν ότι τα ζώα αυτά ήταν αναγκασμένα να ροκα-νίζουν ακόμη και το σίδερο, όπως το έβγαζαν από τα λατομεία. Έτσι πληροφορούμαστε ότι θα πρέπει να υπήρχαν ορυχεία σιδήρου στη Γυάρο, αλλά το έδαφος μάς φάνη-κε πολύ ακατάλληλο για να το πι-στέψουμε. Η Γυάρος είναι τελείως εγκαταλε-λειμμένη σήμερα και δεν υπάρχει ίχνος αρχαιοτήτων. Είναι αλήθεια ότι ήταν πάντοτε πολύ φτωχή. Επαναφέραμε στη σκέψη μας την εικόνα εκείνης της αθλιότητας στη θέα τριών δυστυχισμένων βοσκών, που πέθαιναν της πείνας εδώ και 10-12 μέρες. Εμφανίσθηκαν εμπρός μας ωχροί και αδύνατοι και, χωρίς να αρθρώσουν λέξη, πήγαν στο καΐκι για να βρουν τον σάκο με το

15

παξιμάδι, το οποίο καταβρόχθισαν χωρίς καν να το μασήσουν, και ας ήταν σκληρό. Και παραδέχθηκαν ότι είχαν υποχρεωθεί να φάνε το κρέας τους δίχως ψωμί και αλάτι, αφού η κακοκαιρία εμπόδισε τους εργοδότες τους, κατοίκους της Σύ-ρου, να τους στείλουν τα συνήθη εφόδια».Είναι γνωστό ότι από τον 17ο αιώνα, τουλάχιστον, είναι εγκα-τεστημένες εκεί 2-3 οικογένειες κτηνοτρόφων από τη Σύρο, οι επονομαζόμενοι Αγιουργιανοί, οι οποίοι, εκτός από τα κοπάδια τους, καλλιεργούν και κάποια χω-ραφάκια κι έχουν έτσι μια σχετική επάρκεια αγαθών. Το 1779, σύμφωνα με τον Τιμο-λέοντα Αμπελά, ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ δώρισε στην αγα-πημένη του ανιψιά Σαχ Σουλτάνα

τη Σύρο και κείνη με τη σειρά της δώρισε στη Σύρο τη Γυάρο. Λόγω του ακατοίκητου και της σχετικής απομόνωσής της, η Γυ-άρος συχνά γίνεται θέατρο πει-ρατικών δραστηριοτήτων και λη-μέρι πειρατικό μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα.Ο Ολλανδός περιηγητής Aegi-dious van Egmont στα ταξίδια του στην οθωμανική Ανατολή από το 1700-1729 συγκεντρώνει πληρο-φορίες για τα νησιά και τους κα-τοίκους τους. Μας πληροφορεί λοιπόν ότι τα Γιούρα -το ίδιο και το Μακρονήσι και η Φαλκονέρα- ήταν καταφύγιο πειρατών και «ο χειρότερος τόπος σ' ολόκληρο το Αρχιπέλαγος».Διαβάζουμε στην εφημερίδα της Σύρου Αίολος την 21η Απριλίου 1851:

16

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

«Ο Γεώργιος Νέγρος, αφού υπέ-στη την παρά των Δικαστηρίων απαγγελθείσαν κατ’ αυτού κατα-δίκην, ήλθεν ενταύθα(Ερμούπολη) και διέμενεν επί μήνας τινάς υπό της Αστυνομίας επιτηρούμενος. Συμφωνήσας προ μηνών μετά τεσσάρων άλλων συμπατριωτών τούτης αύτης τάξεως κατέπεισαν τον νέον Ντίγκαν Τήνιον να τους φυγαδεύση με το πέραμά του εις την Τουρκίαν. Λαβών όθεν τα ναυ-τιλιακά του έγγραφα ο διαληφθείς Ντίγκας απέπλευσε του Λιμένος και επί προφάσει ότι ο άνεμος δεν του ήτο βοηθητικός προσωρμίσθη εις το κατά το στόμιον του λιμένος μας νησίδιον, όπου επί τινος μικράς λέμβου επεβιβάσθη ο Νέγρος με τους συν αυτώ και εξέπλευσαν· κατά πρώτον διευθύνθησαν εις Ικαρίαν απ’ όπου έλαβον και πολε-μοφόδια και τροφάς και απήλθον προς τας παρακειμένας νήσους, αλλ’ ένεκα της κακοκαιρίας, ή δι’ άγνωστον εισέτι αφορμήν εστρά-φησαν και προσορμίσθησαν εις την πλησίον της Νήσου μας ερη-μόνησον Γυάρον από της οποίας αφήρεσαν πρόβατά τινα και ανε-χώρησαν διευθυνθέντες εις τας περί την Σάμον ερημονήσους· εν τω διαστήματι τούτω ο αριθμός των πειρατών ηυξήθη πλέον των δέκα…»Ο 20ος αιώνας είναι ο αιώνας της αναβίωσης του σκοτεινού παρελ-θόντος της Γυάρου. Το 1922 η κυ-

βέρνηση σχεδιάζει να μεταβάλει το νησί σε στρατόπεδο ανεπιθύ-μητων οπλιτών.  Οι υγειονομικές υπηρεσίες το κρίνουν ακατάλλη-λο. Το ίδιο συμβαίνει και το 1937 στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά. Λίγο αργότερα όμως, τα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, η Γυάρος, όπως και άλλα νησιά, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξο-ρίας και φυλάκισης πολιτικών κρατουμένων, ιδιαίτερα στα δια-στήματα 1947-1952, 1955-1961 και 1967-1974. Σε πέντε όρμους του νησιού δημιουργήθηκαν στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αρ-χικά οι κρατούμενοι έμεναν σε σκηνές. Το 1947 ξεκίνησαν, από τους ίδιους τους κρατούμενους, οι πρώτες οικοδομικές εργασίες στο νησί και περιλάμβαναν εκ-βραχισμούς και διαμορφώσεις του εδάφους, διάνοιξη δρόμων, κτίσιμο ειδικών κτιρίων φυλακών, αποθηκών, κατοικιών φυλάκων, πυροβολείων, κ.ά. Οι τελευταίοι πολιτικοί κρατού-μενοι εγκατέλειψαν το νησί το 1974 με την κατάρρευση της χού-ντας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας.Αρκετά χρόνια μετά, το Υπουρ-γείο Αιγαίου ξεκίνησε τις δια-δικασίες για τον χαρακτηρισμό ως διατηρητέων των κτιριακών εγκαταστάσεων των στρατοπέ-δων σε συνεργασία με τον Σύλ-λογο «Γυάρος-Ιστορική Μνήμη»

και τον Σύλλογο φυλακισθέντων και εξορισθέντων 1967-1974. Το 2001 εκδόθηκε το σχετικό Προ-εδρικό Διάταγμα το οποίο χαρα-κτηρίζει ολόκληρο το νησί ως ιστορικό τόπο.Όμως το 2011 το Υπουργείο Πο-λιτισμού με νεότερη απόφασή του προέβη στον αποχαρακτη-ρισμό ως ιστορικού τόπου του μεγαλύτερου μέρος της Γυάρου, με εξαίρεση το νοτιοανατολικό μέρος, όπου βρίσκονται οι πέντε

όρμοι και τα διατηρητέα κτίρια, αφήνοντας έτσι απροστάτευτο το υπόλοιπο νησί, βορά στους βιομήχανους του αέρα (αιολική βιομηχανία). Μέχρι που, χάρη στην ευαισθη-σία του δύτη Γιώργου Δούναβη, ο οποίος εντόπισε ένα μεγάλο πληθυσμό φώκιας –που είχε βρει καταφύγιο στην ακατοίκητη Γυά-ρο– και ειδοποίησε τη MOM και το WWF, ήρθε η λύτρωση με την κήρυξη του Θαλάσσιου Πάρκου.

Πορφύρα: Σημείωση του Αχιλλέα Δημητρόπουλου.Με την ονομασία πορφύρα είναι γνωστή κάποια χρωστική ουσία που παραγόταν από συγκεκριμένη επεξεργασία δύο ειδών μαλακίων, του Haustellum brandaris (Linnaeus, 1758) – παλαιότερα γνωστού και σαν Murex brandaris ή Bolinus brandaris – και του Hexaplex trunculus (Linnaeus, 1758). Από την επεξεργασία του Haustellum brandaris μπορεί να παραχθεί φυσική βαφή με ανεξίτηλο βαθυκόκκινο χρώμα, «το πορφυρό της Τύρου», ενώ από την επεξεργασία του Hexaplex trunculus παράγεται φυσική βαφή με ανεξίτηλο ιώδες (μωβ) ή βαθύ γαλάζιο χρώμα (το εξαιρετικά πολύτιμο ιώδες μεταβάλλεται εύκολα σε βαθύ γαλάζιο, γνωστό και σαν βασιλικό γαλάζιο, το οποίο ωστόσο δεν έχει τη μοναδική απόχρωση που έχει το ιώδες).Η πορφύρα ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη, εξαιτίας της δυσκολίας παρασκευής της, αλλά και του τεράστιου αριθμού ζωντανών μαλακίων, τα οποία απαιτούνται για την παραγωγή της: σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, για να παραχθεί ένα γραμμάριο πορφύρας χρειάζο-νταν 10 – 12.000 ζωντανά μαλάκια. ∆εν μας ξαφνιάζει, λοιπόν, το γεγονός ότι η πορφύρα, η ωραιότερη και πλέον περιζήτητη φυσική βαφή, το χρώμα των θεών και των βασιλέων, ήταν απαγορευτικά βαρύτιμη και η χρήση ενδυμάτων βαμμένων με πορφύρα ήταν από την κλασική αρχαιότητα ένδειξη πλούτου και εξουσίας. Με πορφύρα βάφονταν ορισμέ-να ενδύματα βασιλέων και αυτοκρατόρων.Η παραγωγή πορφύρας ήταν μια πολύ εξειδικευμένη, απαιτητική και δύσκολη διαδι-κασία που απαιτούσε εκτεταμένες κτιριακές εγκαταστάσεις με δεξαμενές φύλαξης των ζωντανών μαλακίων και άλλες δεξαμενές όπου η χρωστική παρέμενε και ανάλογα προς την έκθεση στον ήλιο αποκτούσε τις τελικές αποχρώσεις της, οι οποίες κυμαίνονταν από βαθύ γαλάζιο μέχρι σκούρο βυσσινί και μωβ (ιώδες). Κατά μήκος των ακτών της Μεσο-γείου, πολλές πόλεις άκμασαν από την παραγωγή πορφύρας, ενώ πολλοί λαοί, από τους Μινωΐτες της Κρήτης μέχρι τους Φοίνικες, τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους, αρ-γότερα και τους Βυζαντινούς, επιδόθηκαν στην παραγωγή και το εμπόριο πορφύρας. Απέραντες εγκαταστάσεις και συγκροτήματα μαζικής παραγωγής πορφύρας έχουν βρε-θεί από αρχαιολογικές αποστολές σε πολλές μεσογειακές χώρες.

18

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

Γυάρος, όπως μαρτυρείται στη βιβλιογραφία, γενεαλογείται από την ομηρική2 και τη νεότερη από αυτήν3 εποχή. Ως τόπος εξορίας αναφέρεται από τη ρωμαϊκή εποχή.4 Τον 20ό αιώνα υπάρχει μια συνέκπτωση, ταύτιση σημαίνοντος-σημαινομένου, μεταξύ του ονόματος του νησιού και του τόπου εξορίας, μιας δυστοπίας που εικονογραφεί τα ιστορικά αποτυπώματα και αναξέει τις χαίνουσες μνήμες.5Ο Ρούσσος μεταγράφει τις ομηρικές λέξεις «Γυρήσιν...πέτρησιν» (στίχοι δ. 500-501) και «Γυραίην πέτρην» (στίχος 507) ως «Γιουρανές...πέτρες» και «Γιουρανή πέτρα».6

Γυάρος ψηφίδες απότη σύγχρονη ιστορία της

Ο Βασίλης Φραγκουλόπουλος έχει σπουδάσει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (στο Νομικό, Οικονομι-κό και Πολιτικό Τμήμα) και έχει μεταπτυχιακούς τίτλους στα Νομικά, στο ∆ίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην Περι-φερειακή Ανάπτυξη. Παράλληλα ασχολείται με την ιστορική έρευνα, ιδιαίτερα με την Ιστορία των Κυκλάδων των νεό-τερων χρόνων. Κείμενα και μελέτες του απαντώνται σε επιστημονικά περιοδικά και στην κυκλαδική εφημεριδογραφία.

Κείμενο: Βασίλης Φραγκουλόπουλος

«... τη Γυάρω προσορμισθείς έγνων κώμιον υπό αλιέων συνοικούμενον...» Στράβων, Γεωγραφικά, 10, 5, 3.¹

«...If you are at Gyaros, do not represent to yourself the manner of living at Rome;...»Epictetus, The discourses, collected preserved by Arrian, MDCCLXVI (1766)

1. Στράβωνος Γεωγραφικά, μετάφρ. Π. Θεοδωρίδης, Κάκτος, Αθήνα 1994.2. Οδύσσεια, δ 449-511, βλ. Ευάγγελου Ν. Ρούσσου, «Αρχαιογνωστικά της Γυάρου», στο περιοδ. «Συριανά γράμματα», τεύχος 32 (Οκτ. 1995), 200-203. (Εκδόθηκε και σχετικό ανά-τυπο εκ 59 σελίδων).3. Βλ. αντί άλλων Αλέξανδρος Π. Γούναρης, «Γυάρος», στο: Ανδρέας Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία-νησιά του Αιγαίου, Μέλισσα, Αθήνα, 2005, 220-221, Ευάγγελος Ν. Ρούσσος, ό.π., 220 επ.4. Αντ. Σακελλαρίου, «Οι Κυκλάδες ως τόπος εξορίας επί Τιβερίου», Πλάτων τομ. 50 (1998), 169, The works of Virgil, vol. I, London 1826, 307, f. 76.5. Για τα τοπωνύμια της Γυάρου, βλ. δημοσίευμα ∆ημήτρη Β. Βαρθαλίτη, στα «Συριανά γράμματα» (υποσ. 2), 187-188.6. Ό.π., υποσ. 2, 200

1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ «ΓΥΡΑΙΗΝ ΠΕΤΡΗΝ»ΣΤΗ ΓΥΑΡΟ

19

Στις δόκιμες μεταφράσεις (καλύ-τερα ενδογλωσσικές μεταγρα-φές) της Οδύσσειας συναντούμε τις λέξεις «Γυρής το βράχο»7, «Γυ-ρές» και «Γυρής»8, «μεγαλόπετρες Γυρές», «Γυρόπετρα»9, «Γυρές», «ταις Γυραίς... τραναίς πέτραις» και «Γυρή Πέτρα»10, «στης Γύρης τους μεγάλους βράχους», «στον Γυραίο βράχο».11 «Αι Γυραί πέ-τραι», κατά τη λεξικογραφική υπόμνηση, είναι ομάδα σκοπέ-λων, όπου ναυάγησε ο Αίας ο Λοκρός και βρίσκονται «κατά μεν τον Ευστ. πλησίον της Μυκόνου, ορθότερον δε παρά το ακρωτή-ριον της Ευβοίας Καφηρέα».12

Γλωσσικά, επομένως, η λέξη Γυά-ρος έχει σχέση με τη λέξη γυρός (καμπύλος, στρογυλλός) και κατά τούτο μπορεί κανείς να συμφω-νήσει με τον Ρούσσο, ότι δηλαδή ο Όμηρος εννοούσε τη Γυάρο ή Γιούρα στην δ΄ ραψωδία του.13 Τοπογραφικά όμως δεν μπορεί κανείς να έχει απόλυτη βεβαιό-τητα, δεδομένου ότι το ομηρικό τοπωνύμιο ενδέχεται να παρα-πέμπει σε πολλές περιοχές, παρά την ευκρίνεια του λήμματος του ανωτέρω ομηρικού λεξικού. Κατά πάσαν πιθανότητα πρόκει-ται για τη Γυάρο.14

7. Ν. Καζανζάκης-Ι. Κακριδής, Εστία, Αθήνα 2011. 8. Αργύρης Εφταλιώτης, ∆ωδώνη, Αθήνα 1997.9. Ζήσιμος Σιδέρης, ΟΕΣΒ, Αθήνα 81978, ο ίδιος Ομήρου Οδύσσεια Α-∆, Ιωάννης και Π. Ζαχαρόπουλος, Αθήναι 1939, 116-117. 10. Ιάκωβος Πολυλάς, Ομήρου Οδύσσεια, τεύχος πρώτον, Α-Ζ, τύποις εφημερίδος των συζητήσεων, εν Αθήναις 1875, 56 και Ειδικές Εκδόσεις ΑΕ, Αθήνα 42011.11. ∆. Ν. Μαρωνίτης, Ομήρου Οδύσσεια α-μ, Καστανιώτης, Αθήνα 1996, 80, ο ίδιος, στο ίδιο σύγγραμμα, Ίνστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2015.12. Κρούσιος, Ε.Ε. Σέιλερ, Ι. Πανταζίδης, Λεξικόν Ομηρικόν, Ανέστης Κωνσταντινίδης, εν Αθήναις, 1888, 144.13. Σχόλιο για την δ΄ραψωδία βλ. Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Ανθολόγιο Οδύσσειας, σχό-λια και αναλύσεις, Κέντρον Ερευνών και Εκδόσεων, Αθήνα 2016, 20-23.14. Πρβλ. Αλέξανδρο Π. Γούναρη, ό.π. (υποσ. 3).

2. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ

Παρουσιάζει ενδιαφέρον η δια-κύμανση της απογραφής πληθυ-σμού σε αυτό το νησί, απογραφή που παρακολουθεί την κατοίκη-σή του από εκτοπισμένους. Εκτός από την τεχνητή δήλωση ύπαρ-ξης κατοίκων ή την περιοδική

κατοίκηση και δεδομένων των φτωχών πόρων του νησιού, πα-ρουσιάζεται δημογραφική έξαρ-ση σε έκρυθμες πολιτικές περιό-δους της χώρας μας. Στην ουσία πρόκειται για απογραφή, για την δημογραφία των εξορίστων.

20

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

Η Γυάρος έχει εμβαδόν 17,574 τετρ. χιλιόμ.15 με μήκος ακτών 33 χιλιόμετρα και περίμετρο 200 ναυτικά μίλια. Διοικητικά ανέκα-θεν υπαγόταν στη Σύρο (δήμο και κοινότητα) και ήδη στον δήμο Άνω Σύρου.16 Με το βασιλικό διά-ταγμα της 1(13) Οκτωβρίου 1834 (ΦΕΚ4/26-2-1835) περί του σχη-ματισμού των Δήμων του Νομού των Κυκλάδων «η επαρχία Σύρας συγκείμενη εκ της ομωνύμου νή-σου και των ερημονήσων Γυάρου και λοιπών, περιέχει τους Δήμους Ερμουπόλεως και Σύρας» (άρθρο 3). Όπως βλέπουμε, από όλα τα ερημονήσια που υπάγονται στη νεοσύστατη επαρχία ονοματί-ζεται μόνον η Γυάρος. Το 1897 ο οικισμός (νησίς) Γυάρος υπάγεται, βάσει της απογραφής, στον δήμο Σύρου (ΦΕΚ 59Β - 17/06/1897). Το 1912, με το βασιλικό διάταγ-μα της 29 Αυγούστου 1912 (ΦΕΚ 261Α - 31/08/1912) «περί προ-σαρτήσεως εις τον δήμον και τας κοινότητας του νομού των Κυκλαδων συνοικισμών του νο-μού τούτου», η Γυάρος υπάγεται στην κοινότητα πλέον της Σύρου, ενώ με το βασιλικό διάταγμα της 10 Σεπτεμβρίου 1948 (ΦΕΚΑ 250/28-9-1948) η κοινότητα Σύ-ρου αναγνωρίζεται σε δήμο και με το βασιλικό διάταγμα της 21 Νοεμβρίου 1949 ο δήμος Σύρου

μετονομάζεται σε δήμο Άνω Σύ-ρου. Με τον νόμο 3852/2010 ο οικισμός Γυάρος αποσπάται από τον δήμο Άνω Σύρου, που κα-ταργείται, και προσαρτάται ως δημοτική κοινότητα στον νέο ενιαίο δήμο Σύρου-Ερμούπολης (ο οποίος αποτελεί και περιφερει-ακή ενότητα), ενώ παράλληλα διατηρείται ως ιστορική έδρα η Άνω Σύρος. Η Γυάρος ακολουθεί, όπως είναι φυσικό, τις αυτοδι-οικητικές μεταβολές της Σύρου, αλλά τοπογραφικά και ιστορικά συγγενεύει με την Άνω Σύρο.

Ο πραγματικός πληθυσμός της Γυάρου εμφανίζει σε δυο κρίσι-μες πολιτικά περιόδους θεαματι-κή αύξηση, ευκόλως εξηγήσιμη. Κατ’ αρχάς, χρειάζονται κάποιες τεχνικές διασαφήσεις. Ως de facto (πραγματικός) πληθυσμός ενός τόπου ορίζεται ο συνολι-κός πληθυσμός που βρέθηκε και απογράφηκε κατά την απογραφή σε συγκεκριμένο τόπο, ανεξάρ-τητα από το αν διαμένει μόνιμα στον τόπο αυτό. Στη Γυάρο βέ-βαια δεν βρέθηκε οικεία βουλή-σει ο πληθυσμός και κατά τούτο η απογραφή είναι ιδιότυπη και παράδοξη, σύμφωνα με τους ορι-σμούς της στατιστικής.Ως μόνιμος πληθυσμός ορίζε-ται ο συνολικός πληθυσμός που

16. Βλ. Ελευθ. Γ. Σκιαδά, Ιστορικό διάγραμμα των δήμων της Ελλάδος 1833-1912, υπουργ. Εσωτερικών-Τοπική Ένωση δήμων και κοινοτήτων Αργολίδος, Αθήνα 1993, 437, Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων Ελλάδος, τόμ. 28, Επιμελεία Υπουρ-γείου Εσωτερικών, ∆ιευθύνσεως Τοπικής Αυτοδιοικήσεως, Τμήματος ∆ημοτικής και Κοι-νοτικής ∆ιοικήσεως, Νομός Κυκλάδων, Αθήναι 1962, 260.

21

17. Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) θεωρεί ως μόνιμο πληθυσμό (Έλληνες και αλ-λοδαπούς κατοίκους που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε κάθε επίπεδο διοικητικής διαίρεσης της Χώρας ως νόμιμο πληθυσμό ( τους δημότες), και ως de facto πληθυσμό τον «πραγματικό πληθυσμό», κατά την έννοια που αναφέρεται στην προκήρυξη των γενικών απογραφών (με αριθ. 1524/Γ5-473/2011, ΦΕΚ 425/Β΄/2011), δηλαδή του αριθ-μού των ατόμων που βρέθηκαν παρόντα κατά την ημερομηνία αναφοράς της απογρα-φής (9η Μαΐου 2011), σε κάθε επίπεδο διοικητικής διαίρεσης της Χώρας, όπως αυτός προέκυψε από την απογραφή πληθυσμού-κατοικιών 2011. (http://www.statistics.gr/documents/20181/1210503/NWS_census2011_rev_gr.pdf/995b5fad-c074-494a-9a93-8f5b924c9bfa- ημερομηνία πρόσβασης: 20/11/2017).18. Υπουργείον Εσωτερικών, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού (5-6 Οκτ. 1896), Εθν. Τυπογραφείο, 1897, 119. Μέχρι τότε, στις προγενέστερες απογραφές των ετών 1861, 1870, 1879, 1881, 1889, η Γυάρος δεν καταγράφεται. Ακατοίκητο νησί, ερημόβραχος. (Ενδεικτικά: Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός, απογραφή, 15-16 Απρ. 1869, Μέρος ∆εύτερον, πίνακες Α΄ , Εθν. Τυπογραφείο, Αθήνα 1890, 105).19. Πρβλ. Καθεστώς εφοδιασμού των μικρών νησιών του Αιγαίου Πελάγους με ορισμένα γεωργικά προϊόντα (Καν. ΕΟΚ 2019/93 και 2958/93), εν οις και η Γυάρος.20. Υπουργείον των Εσωτερικών, Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού (27 Οκτ. 1907), Τόμος ∆εύτερος, Εθν. Τυπογραφείο, Αθήνα 1909, 406. 21. Υπουργ Εθν. Οικον., Γενική Στατιστ. Υπηρεσία, Πληθυσμός της Ελλάδος (απογραφή 15-16 Μαΐου 1928), Εθν. Τυπογραφείο, Αθήνα 1935, 219.22. Υπουργ Εθν. Οικον., Γενική Στατιστ. Υπηρεσία, Πληθυσμός της Ελλάδος (απογραφή 16 Οκτωβρίου 1940), Εθν. Τυπογραφείο, Αθήνα 1950, 245.23. ΕΣΥΕ, Πληθυσμός της Ελλάδος (απογραφή 7 Απριλίου 1951), Εθν. Τυπογραφείο, Αθή-να 1955, 122.

δήλωσε ως μόνιμη κατοικία του κατά την απογραφή τον συγκε-κριμένο τόπο, ανεξάρτητα από το πού βρέθηκε και απογράφηκε στην επικράτεια της χώρας.Ως νόμιμος πληθυσμός θεωρεί-ται ο αριθμός των δημοτών κάθε δήμου της χώρας που διαμένουν μόνιμα στην χώρα. Το μέγεθος αυτό είναι απαραίτητο για να ορι-στεί ο αριθμός των βουλευτών που εκλέγει κάθε εκλογική περι-φέρεια.17Στο τέλος του 19ου αιώνα, κατά την απογραφή του 1896, η Γυά-ρος είχε πραγματικό πληθυσμό 18 κατοίκους (12 άνδρες και 6 γυ-ναίκες).18 Παρόλο που δε μπορεί κανείς να ισχυριστεί με βεβαιότη-

τα, αν ήταν πραγματικοί κάτοικοι, δεν αποκλείεται να έμεναν μάλ-λον εποχικά ή και μεγάλο χρονικό διάστημα στο νησί, ασχολούμε-νοι με κτηνοτροφικές και αλιευτι-κές δραστηριότητες για αυτοκα-τανάλωση.19 Το 1907 στη Γυάρο απεγράφησαν 25 κάτοικοι (12 άν-δρες και 13 γυναίκες)20, το 1928, 28 (19 άνδρες και 9 γυναίκες)21, το 1940, στην απογραφή που έγινε λίγο πριν την έναρξη του πολέ-μου απεγράφησαν 31 κάτοικοι (17 άνδρες και 14 γυναίκες)22 και το 1951, 7139.23

Τότε καταγράφτηκε ο μεγαλύ-τερος πληθυσμός του νησιού, τεχνητός, φερτός πληθυσμός

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

22

Το 1947 κατασκευάστηκε η νέα φυλακή της Γυάρου.28 Συγκεκρι-μένα, το έτος αυτό ξεκίνησαν οι πρώτες οικοδομικές εργασί-ες, που περιελάμβαναν εκβρα-χισμούς και διαμορφώσεις του εδάφους, διάνοιξη δρόμων, κτί-σιμο ειδικών κτιρίων φυλακών, αποθηκών, κατοικιών φυλάκων,

πυροβολείων, κ.ά.29 Σε πέντε όρμους του νησιού δημιουργή-θηκαν στρατόπεδα συγκέντρω-σης.30 Στον πρώτο όρμο, το 1950 εγκαταβιούσαν 5.500 κρατού-μενοι, στον δεύτερο 1.500, στον τρίτο 990, στον τέταρτο 2.000 και στον πέμπτο 300. Η χρησι-μοποίηση της Γυάρου ως τόπου

πολιτικών εξορίστων και φυλα-κισμένων24, που βίωναν τη δυ-στοπία μιας μετεμφυλιακής κα-τάστασης. Μόνον τα βιβλία των φυλακών κατέγραφαν τον τόπο καταγωγής και διαμονής τους πριν την εσωτερική υπερορία. Σημειώνεται ότι ο πραγματικός πληθυσμός της Άνω Σύρου στην ίδια απογραφή ήταν 1.729 κάτοι-κοι επί συνόλου πληθυσμού του δήμου Άνω Σύρου, στον οποίο υπαγόταν η Γυάρος, 9.208.

Η Γυάρος δεν απέκτησε ποτέ αυ-τοτελή διοικητική και αυτοδιοι-κητική υπόσταση. Ήταν δορυφό-ρος της Σύρου ή της Άνω Σύρου.Στην απογραφή του 1961, η Γυ-άρος παρουσίασε και πάλιν πλη-θυσμιακή έξαρση (244 κάτοικοι), σαφώς όμως μικρότερη εκείνης του 1951.25 Το 1971 είχε 2 κατοί-κους,26 ενώ από την απογραφή του 1981 και εφεξής, δηλαδή έως την απογραφή του 2011, δεν απογράφεται κανένας κάτοικος.

3. ΤΟΠΟΣ ΜΝΗΜΗΣ ΓΙΑ ΕΞΟΡΙΕΣ27 ΚΑΙ ΦΥΛΑΚΙΣΕΙΣΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

24. Η Γυάρος λειτούργησε ως τόπος εξορίας πριν κατασκευαστεί σ’ αυτό μεγάλο σύ-μπλεγμα φυλακών. Υπήρξε τόπος εγκατάστασης του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων πριν τη μεταφορά του στη Μακρόνησο το 1947.25. ΕΣΥΕ, Αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού-κατοικιών (19 Μαρτίου 1961), τό-μος Ι, Αθήναι 1961, 277.26. ΕΣΥΕ, Αποτελέσματα απογραφής πληθυσμού-κατοικιών (14 Μαρτίου 1971), τόμος Ι, Αθήναι 1980, 223.27. Πολυμέρης Βόγλης, Γιώργος Μαργαρίτης, Τάκης Μπενάς, Στρατής Μπουρνάζος, Σταύρος Σταυρίδης, Τόποι εξορίας, Ένα σημερινό βλέμμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2009.28. Μ. Ασημακόπουλος-Π. Μεταφάς, «Οι ελληνικές φυκακές τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα κτίρια και οι μηχανικοί τους», Τεχνικά Χρονικά, Μάρτ.-Απρ. 2008, 32.29. Για την καταγραφή των φυλακών και των στρατοπέδων βλ. Βαρδής Βαρδινογιάν-νης-Παναγιώτης Αρώνης (επιμ.), Οι μισοί στα σίδερα, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996, 30.30. Βλ. γενικώς, Ρούσσος Κούνδουρος, Η Ασφάλεια του Καθεστώτος. Πολιτικοί κρατού-μενοι, εκτοπίσεις και Τάξεις στην Ελλάδα 1924-1974, Καστανιώτης, Αθήνα 1978.

23

εξορίας και φυλάκισης έγινε κυ-ρίως στα διαστήματα 1947-1951 (12.000 πολιτικοί κρατούμενοι), 1955-1961 (2.500 πολιτικοί κρα-τούμενοι) και 1967-1974 (7.500 το 1967-1968 και 44 από Φεβρ. 1973 έως 24 Ιουλ. 1974).31Το 2001 χαρακτηρίστηκαν ως δι-ατηρητέα το κτίριο των φυλακών και όλα τα κτίρια, εγκαταστάσεις και κατασκευές που βρίσκονται στους πέντε όρμους του νησιού, ενώ παράλληλα καθορίστηκαν ει-δικοί όροι και περιορισμοί δόμη-σης σε αυτές τις περιοχές (απόφ. υπουργού Αιγαίου, αρ. ΔΠΑ/ 11131 της 17 Σεπτ. 2001, ΦΕΚ Δ772/19-9-2001- εικόνα 1).Συγκεκριμένα, με την υπουργική αυτήν απόφαση αιτιολογείται ο χαρακτηρισμός ως διατηρητέων

των κτιριακών συνόλων και ο κα-θορισμός ειδικών δομικών όρων και περιορισμών, επειδή τα κτίρια αυτά αποτελούν «χώρο μνήμης32 για όλους τους Έλληνες, βωμό ελευθερίας της σκέψης και των ιδεών και σημάδεψαν την ιστο-ρία της νεότερης Ελλάδας». Είναι χαρακτηριστική, για την ιστορι-κή εικονογράφηση της εποχής, η αναφορά στην εισηγητική έκθεση του άρθρου 3 του ν. δ. 591/1948.33 «Η ανάγκη της νομοθετικής ταύ-της ρυθμίσεως κατέστη ανα-γκαία ιδία κατόπιν της ιδρύσεως μεγάλης φυλακής εις την νήσον Γυάρον, ήτις, και μετά την αποκα-τάστασιν της ομαλότητος εις την Χώραν, θα εξακολουθήσει χρησι-μοποιουμένη ως σωφρονιστική αποικία»!

Nigella sp.

31. Μανώλης Γλέζος, Η συνείδηση της πετραίας γης, Τυπωθήτω-Γ. ∆αρδανός, 1997, 328-329 και στις σημειώσεις στη συλλογή ποιημάτων του «Στα κυκλαδονήσια η αίσθηση στο φως στιχουργεί», Gutenberg, Αθήνα 2015, 283, χωρίς πάντως να αναφέρει πηγή για τους αριθμούς αυτούς. Στο πρώτο βιβλίο υπάρχει και περιγραφή του «κάτεργου» (330). Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των 100 χρόνων ζωής και δράσης του ΚΚΕ, η Κεντρι-κή Επιτροπή του προκήρυξε ανοικτό Πανελλήνιο Καλλιτεχνικό ∆ιαγωνισμό δημιουργίας Γλυπτών Μνημείων για τους ιστορικούς, μαρτυρικούς τόπους εξορίας και φυλακών της Μακρονήσου και της Γυάρου. «Η Γυάρος, ή αλλιώς το «Νταχάου της Μεσογείου»-όπως τονίζεται-, από το 1947 έως το 1962 λειτούργησε ως τόπος φυλακών και βασανισμού χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων, κυρίως κομμουνιστών. Ο ίδιος χώρος χρησιμοποιήθη-κε ως τόπος εξορίας και από τη Χούντα των συνταγματαρχών, το 1967» (https://www.rizospastis.gr/story.do?id=9603379- 26-11-2017).32. Βέβαια η ατομική μνήμη παραλλάσσει, αμβλύνεται ή οξύνεται, αλλά η συλλογική και ιστορική μνήμη έχει μιαν οντολογική και συμβολική αναφορά στα κτίσματα και στα χώ-ματα και στα νερά της Γυάρου, «κατευθύνει την προσοχή μας όχι προς το παρελθόν, αλλά προς τη σχέση παρελθόντος-παρόντος» (Popular Memory Group, “Popular Memory, Theory, politics, Method”, στο Richard Johnson et al. (επιμ.), Making Histories. Studies in history-writing and politics, Centre for Contemporary Cultural Studies, Birmingham1982, 211. Όχι μόνον προς το παρελθόν, θα παρατηρούσα, γιατί το παρελθόν δε μπορεί να αγνοηθεί, ως αυτοτελής αναφορά, αφετηρία σκέψης και ιστορικής τοπογραφίας.33. Το νομοθετικό διάταγμα αναφερόταν στην άσκηση ενδίκων μέσων από κρατούμε-νους.

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

24εικ.1

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

25

Δευτερευόντως, τα κτίρια αυτά, όπως αναφέρεται στην απόφα-ση, έχουν λιτή αρχιτεκτονική, κτί-στηκαν με προσωπική εργασία των κρατουμένων σε δύσκολες συνθήκες και εποχές34 και επο-μένως πρέπει να διατηρηθούν, σεβόμενοι τον μόχθο αυτών των ανθρώπων.35 Επίσης, τα κτίρια αυτά διατηρούν τη δομή, τη διά-ταξη και τον χαρακτήρα του χρό-νου κατασκευής τους και αποτε-λούν υλικές πηγές ιστορίας για γεγονότα, συνθήκες διαβίωσης36 και επιβίωσης, για τη σχέση του ανθρώπου με τον ξένο και άξενο χώρο. Η παραπάνω υπουργική απόφαση έδινε κατευθύνσεις για τις συμβατές παρεμβάσεις, προ-κειμένου να διατηρηθεί ο επι-θυμητός ιστορικός χαρακτήρας των κτιρίων (Για το έργο της ανά-πλασης και ανάδειξης, εικόνες 5, 6, 7, 8, 9). Στον ιστότοπο του αρμόδιου υπουργείου διαβάζει κανείς ακόμα και σήμερα ότι «Με απόφαση του Υπουργού Αιγαίου συγκροτήθηκε Ειδική Επιτροπή Εισηγήσεων για ενέργειες από-τισης τιμής στους αγωνιστές της Γυάρου. Μετά από σχετικές προ-τάσεις της εν λόγω επιτροπής

έχουν αποφασιστεί και πραγμα-τοποιούνται κατ' αρχήν οι παρα-κάτω ενέργειες:Ανατέθηκε στο Εθνικό Μετσό-βιο Πολυτεχνείο η σύνταξη φω-τογραμμετρικού τοπογραφικού υποβάθρου των στρατοπέδων του νησιού.Προκηρύχθηκε η ανάθεση εκπό-νησης μελέτης κατασκευής μι-κρού λιμενικού έργου στο νησί με σκοπό τη δυνατότητα προσέγ-γισης μικρού επιβατηγού πλοίου.Ολοκληρώνεται η διαδικασία προκήρυξης για ανάθεση εκπό-νησης της μελέτης στερέωσης και ανάδειξης του κεντρικού κτι-ρίου των φυλακών και τριών άλ-λων γειτονικών κτιρίων.Δρομολογείται η ανάθεση εκ-πόνησης από το Εθνικό Μετσό-βιο Πολυτεχνείο (Σχολή Αρχιτ/νων Μηχανικών) ειδικής μελέτης δημιουργίας ενός δικτύου δια-δρομών σε όλο τον χώρο των στρατοπέδων για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης με την το-ποθέτηση σε κατάλληλες θέσεις αναθηματικών πλακών ιστορικής επεξήγησης όλων των περιόδων λειτουργίας των στρατοπέδων.Σε δεύτερη φάση και με βάση

34. Αντί άλλων, Θανάσης ∆ιαμαντόπουλος, 10 και μία δεκαετίες πολιτικών διαιρέσεων-οι διαιρετικές τομές στην Ελλάδα την περίοδο 1910-2017, 4ο τεύχος, Επίκεντρο, Αθήνα, 2017, 69 επ.35. Ο ν. 2143/1952 (άρθρο 4) επέτρεπε τη χορήγηση μηνιαίου επιδόματος έως 30% από το προϊόν της εργασίας των καταδίκων στους υπαλλήλους των φυλακών.36. Για τις συνθήκες διαβίωσης, βλ. ∆ήμητρα Λαμπροπούλου, Γράφοντας από τη φυλακή. Όψεις της υποκειμενικότητας των πολιτικών κρατουμένων 1947-1960, Νεφέλη, Αθήνα 1999, 35 επ., ιδίως 41-42 για τη Γυάρο.

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

26

εικ.5

εικ.6

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

27

εικ.7

εικ.8

28

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

τις παραπάνω μελέτες θα ξεκι-νήσουν τα έργα ανάδειξης του χώρου των στρατοπέδων της Γυάρου με Φορέα Χρηματοδότη-σης και Εκτέλεσης το Υπουργείο Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτι-κής».37Ακολούθησε η κοινή υπουργική Απόφαση του υπουργού Εσω-τερικών, Διοίκησης και Αποκέ-ντρωσης και του υπουργού Αι-γαίου (ΔΔΟ/Φ. 101.55/01/8203, ΦΕΚ Β1120/2002), η οποία θέ-σπισε τέσσερις θέσεις μηχανι-κών για την επίβλεψη μελετών

συντήρησης και ανάδειξης των κτιριακών εγκαταστάσεων και κατασκευών στη Γυάρο και του έργου συντήρησης των κτι-ριακών εγκαταστάσεων των στρατοπέδων. Με μερικώς τρο-ποποιητική κοινή υπουργική απόφαση των παραπάνω υπουρ-γών (ΔΔΟ/Φ.101.55/0112615, ΦΕΚ Β1378/2003) εξειδικεύτηκε το έργο των Μηχανικών, ως εξής: «1. Επίβλεψη της μελέτης στερέω-σης και ανάδειξης του κτιρίου των φυλακών και τριών άλλων γειτο-νικών κτιρίων στη νήσο Γυάρο Ν. Κυκλάδων, κατά τα εξής στάδια: 1ο Στάδιο: Πλήρης αποτύπωση των κτιρίων, 2ο Στάδιο: Προμελέτη αρχικών, στατικών και ηλεκτρομη-χανολογικών, όπως περιγράφονται στη σχετική σύμβαση ανάθεσης εκ-πόνησης της μελέτης. 2. Εκπόνηση ή επίβλεψη της μελέτης δημιουργί-ας δικτύου διαδρομών ιστορικής μνήμης στη νήσο Γυάρο Ν. Κυκλά-δων». Εξάλλου, με απόφαση του υπουργού Πολιτισμού (ΥΠΠΟΔΝ-ΣΑΚ/Γ/53131/1239/25-2-2005) εγκρίθηκε η μελέτη για τη δη-μιουργία διαδρομών ιστορικής μνήμης στον χώρο του στρατο-πέδου της Γυάρου.

37.(http://www.ypai.gr/site/home/Basic+Menu/Programs/Oloklirwmena/Reforma-tions+and+Appointments/part+3.csp;jsessionid=c0a81e0a30d9a76db7b1358d-45d0990e9e0e80fad0d2.e38Pch0Kbh4Nc40Mc3qNbNmNaxv0n6jAmljGr5XDqQLv-pAe?mode=print&pagenum=0- ημερομηνία πρόσβασης: 27-11-2017).38. Βλ. σχετικά, Anna Collard,«∆ιερευνώντας την κοινωνική μνήμη στον ελλαδικό χώρο», στο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης-Θεόδωρος Παπαδέλλης (επιμ.), «Ανθρωπολογία και πα-ρελθόν. Συμβολές στην κοινωνική ιστορία της νεότερης Ελλάδας», Αλεξάνδρεια, Αθήνα

εικ.9

29

4. Η ΓΥΑΡΟΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΟΠΟΣ

Η Γυάρος χαρακτηρίστηκε ως ιστορικός τόπος και τα κτίρια ως ιστορικά πλέον, κατ’ ακρι-βή νομική ορολογία, διατηρη-τέα μνημεία, με την απόφα-ση του υπουργού Πολιτισμού (ΥΠΠΟ/ΔΙΑΑΠ/Γ/4016/68475 της 17/12/2001, ΦΕΚ Β1680/2001, ει-κόνα 2). Η απόφαση αυτή δίνει προτε-ραιότητα στην ανάγκη εμπέδω-σης της ιστορικής μνήμης,38 με το χαρακτηρισμό ως ιστορικού του χώρου αυτού, τον οποίο συνδέει αναπόσπαστα με τη νε-ότερη ιστορία μας. Ουσιαστικά η υπουργική απόφαση του Δε-κεμβρίου του 2001 επαναλαμβά-νει τους λόγους διατήρησης των υλικών-οικοδομικών τεκμηρίων του νησιού, αναδιατυπώνοντας το σκεπτικό ότι οι εγκαταστάσεις αυτές «αποτελούν ζωντανή μαρ-τυρία των αγώνων του ελληνικού λαού για ελευθερία και δημοκρα-τία, σύμβολο καταδίκης των βα-σανιστηρίων39 και περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών».

Ο Μανώλης Γλέζος στο ποίημά του «Το κολαστήρι η Γυάρος»40 συνθέτει μιαν αποκαλυπτική βιω-ματική εικόνα:«...Όποια πέτρα κι αν σηκώσειςΤο βούρδουλα του βασανιστήΘ’ ακούσεις να μαστιγώνειΤα κορμιά των μαρτύρων της πί-στης...»Με την παραπάνω απόφαση η Γυ-άρος χαρακτηρίστηκε ολόκληρη ως ιστορικός τόπος που «χρειάζε-ται ειδική κρατική προστασία».41 Δυστυχώς μια δεκαετία αργότε-ρα, με απόφαση του υπουργού Πολιτισμού και Τουρισμού (ΥΠ-ΠΟΤ/ΔΝΣΑΚ/58658/1129 της 15 -6-2011, ΦΕΚ ΑΑΠΘ182/2011, ει-κόνα 3), αναοριοθετήθηκε ο ιστο-ρικός τόπος, σύμφωνα με τον νέο αρχαιολογικό νόμο 3028/2002, άρθ. 2 παρ. δ, 12 και 16, για την αποτελεσματική, όπως χαρακτη-ρίζεται, προστασία του τόπου αυτού ιστορικής μνήμης και των νεότερων μνημείων που «κατοι-κούν» σε αυτόν. Ο ψευδώνυμος αυτός χαρακτηρι-

1993, 357 επ. Μια επιτυχής ανθρωπολογική ανάγνωση ιστορικών δεδομένων έχει γίνει, μεταξύ άλλων, από την Ρίκη Βαν Μπουσχότεν (Riki Van Boeschoten) στο βιβλίο της «Ανά-ποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)», Πλέθρον, Αθήνα 2003.39. Βλ. ενδεικτικά «Ριζοσπάστης», 17-10-1947.40. Μανώλης Γλέζος, «Στα κυκλαδονήσια η αίσθηση στο φως στιχουργεί», ό.π. (υποσ. 30), 81-83.41. Η Γυάρος αποτελεί δημόσια περιουσία, βλ. και απόφαση 523/2003 του ΜΠρ. Σύρου (ΑρχΝ. 2005,71, σχετικά με έκδοση πρωτοκόλλου «διοικητικής αποβολής του αιτούντος από το νησί της Γυάρου, όπου εξέτρεφε παρανόμως γιδοπρόβατα».

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

30εικ.2

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

31εικ.3

32

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

Με απόφαση του ασκούντος κα-θήκοντα Γενικού Γραμματέα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αι-γαίου (αρ. 91881 της 24-12-2015 ΦΕΚ Δ/463/2015) ιδρύθηκε θα-λάσσιο καταφύγιο άγριας ζωής στη θαλάσσια ζώνη πέριξ της Γυ-άρου (εικόνα 10, 4α, 4β, 4γ).Πρόσφατα, τα Αρχεία Κοινωνικής Ιστορίας (Α.Σ.Κ.Ι.) εγκαινίασαν ένα

ψηφιακό μουσείο για τη Μακρό-νησο (http://www.makronissos.org), με άκρως ενδιαφέρουσες πληροφορίες (χρονικό, χώρος, άνθρωποι, βία, προπαγάνδα, τεκ-μήρια, βιβλιογραφία κλπ), προ-σιτές δικτυακά στο ερευνητικό, αλλά και στο ευρύτερο κοινό. Ελ-πίζουμε να γίνει ένα τέτοιο πρό-γραμμα και για τη Γυάρο.

σμός προκύπτει από την έκδοση αδειών παραγωγής ηλεκτρικής ενεργείας από αιολικά πάρκα στη νήσο Γυάρο (συγκεκριμένα στις περιοχές Χηνοπόδι, Ψηλή Ράχη

και Ασπαλανθρωπό), που ευτυ-χώς δεν έχουν ευοδωθεί, μετά τους όρους που θέτει η Ρυθμιστι-κή Αρχή Ενέργειας.42

42. Βλ. σχετκώς αποφάσεις 471/2013 και 1091/2014 του ∆ιοικ. Εφετείου Αθηνών (Ακυρω-τικός Σχηματισμός, Τμ. Ι) (ΝΟΜΟΣ-βάσεις νομικών δεδομένων).

5. Η ΓΥΑΡΟΣ ΩΣ ΟΙΚΟΤΟΠΟΣ

εικ.10

33

εικ.4α

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

34

εικ.4β

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

εικ.4γ

36

Συριανά γράμματα | περ.Β’ | τ.2-3 / 2017-2018

Γιούρα, Γιόρα, Αγιούρα, Ιούρα… Έτσι συναντάμε το όνομα του γνωστού μας Κυκλαδίτικου νησιού Γυάρος/Γιούρα στα παλαιά Συριανά έγγραφα. Συνωνυμία υπάρχει με το αντίστοιχο «Γιούρα» –ή «Γεροντία», στα αρχαία χρόνια–

των Βορείων Σποράδων, το οποίο βρίσκεται βόρεια της Αλοννήσου2. Τα Γιούρα των Κυκλάδων είναι λίγο μεγαλύτερα (17. 574 τ.χ. σε αντίθεση με τα 11.052 τ.χ. της Γιούρας των Σποράδων) και συνδέονται στη μνήμη και στις γνώσεις των περισσότερων Ελλήνων ως τόπος εξορίας, τόσο στους ρωμαϊκούς χρόνους –τόπος εξορίας επωνύμων!– όσο και στη νεότερη ιστορία της πατρίδας μας –τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων.

ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΑΓΙΟΥΡΩ1

κείμενο: Μιχάλης Ι. Φραγκιάς

Ο Μιχάλης Ι. Φραγκιάς είναι φιλόλογος.

μέσα από έξι δημοσιευμένα Συριανά έγγραφα

1.α. Η αποβολή του τελικού -ν στη γενική πληθυντικού είναι συχνή στα παλαιά έγγραφα: των παιδιώ, των ορφανώ, τω φτωχώ ραγιάδω, τω γεροντάδω, ογδόντα χρονώ, των όμοιω πραγμάτω… Αυτό δεν είναι απόλυτο. Συναντάμε, βέβαια, και τους τύπους: των παιδιών, των πραγμάτων, των προγονέων, των Αγιούρων…β. Αγιούρα: η ανάπτυξη του α στην αρχή ονομάτων με αρκτικό σύμφωνο γίνεται για λόγους ευφωνίας. Βλ. Αντρυπητή, Αμάλια, Αλυγαρωπά κλπ. Αλλά παρατηρείται ευρύτερα και σε άλλες λέξεις: τα απερασμένα, αναμέλεια, ανεράιδα, ανεραΐδα, αρόδα.2. Αυτό είναι περισσότερο γνωστό ως κακοτράχαλος βιότοπος για σπάνια είδη πουλιών και ζώων καταφύγιο της Μεσογειακής Φώκιας, προβάλλεται τουριστικά και για το «σπήλαιο του Κύκλωπα», όπου βρέθηκε η «Πινακίδα της Γιούρας», η οποία χρονολογείται μεταξύ 5.500 και 5.000 π.Χ. και περιλαμβάνει εγχάρακτα σύμβολα.

37

Πράγματι από το 1947 ως το 1952, από το 1955 μέχρι το 1961 και από το 1967 μέχρι και το 1974, χιλιάδες Έλληνες πατριώτες γνώ-ρισαν εκεί τον απόλυτο εξευτελι-σμό, την άκρα ταπείνωση, κάθε λογής βασανιστήρια, λόγω των πολιτικών πεποιθήσεών τους. Τα Γιούρα δεν ήταν ποτέ πυκνο-κατοικημένα. Από τη δεκαετία του 1920 ως και τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο ο πληθυσμός τους δεν υπερέβαινε τους τριάντα περίπου κατοίκους3. Από το 1980 μάλιστα το νησί παραμένει ακατοίκητο. Αυτό δεν σημαίνει ότι παραμένει

στην αφάνεια και στην παντελή αδιαφορία των εκάστοτε ιθυνό-ντων. Κατά καιρούς έρχεται στην επιφάνεια, κυρίως από το ενδια-φέρον ιδιωτών, οι οποίοι έχ