ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ “ΒΑΣΙΛΕΥΟΥΣΑ”

ΣΕΛ. 18

Ο ΚυπριαΚΟς ΚυβερνητιΚΟς ςιδηρΟδρΟμΟς(1905-1951) Και η αμμΟχωςτΟς

Η Κύπρος είναι ένας τόπος μικρός, αλλά με μεγάλη ιστορία. Δυστυχώς, όμως, πολλά κομμάτια της ιστορίας μας περιπίπτουν στη λήθη και τη λησμονιά, με κίνδυνο να χαθούν από τη συλλογική μας μνήμη. Μια τέτοια ιστορία είναι αυτή του Κυπριακού Κυβερνητι-κού Σιδηροδρόμου, ο οποίος λειτουργούσε μεταξύ 1905-1951.

Το 1878 καταφθάνει στη Λάρνακα ο πρώ-τος Βρετανός Ύπατος Αρμοστής, Sir Garnet Wolseley, ο οποίος συλλαμβάνει πρώτος την ιδέα δημιουργίας σιδηροδρόμου στην Κύ-προ• στα αρχικά πλάνα περιλαμβανόταν και η Λάρνακα, ωστόσο τα σχέδια αυτά αναστά-ληκαν λόγω της αβεβαιότητας για την παρα-μονή των Βρετανών στο νησί μας.

Τον Ιούλιο του 1903 - εκ μέρους των Crown Agents - o Frederick Shelford υποβάλλει τεχνικοοικονομική μελέτη για την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής με περιτύπω-μα 2 ft 6 in, η οποία θα ξεκινούσε από την Αμμόχωστο και, μέσω της Λευκωσίας και της Μόρφου, θα κατέληγε στο Καραβοστάσι, με συνολικό μήκος 70 μίλια (112 Km) και

υπολογιζόμενο κόστος £141.526.

Η πρόταση αυτή εγκρίθηκε το Νοέμβριο του 1903 από τον Αποικιακό Γραμματέα, Joseph Chamberlain, και τα χωματουργικά έργα ξεκίνησαν το Μάιο του 1904: η υπάρχουσα (από το 1895) γραμμή στο λιμάνι της Αμ-μοχώστου επεκτάθηκε προς τα Βαρώσια [1 μίλι] και το Τμήμα 1 [Αμμόχωστος-Λευκω-σία, 36 μίλια] εγκαινιάστηκε στις 21 Οκτω-βρίου 1905 (100η επέτειο της ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ) από τον Ύπατο Αρμοστή, Sir Charles Anthony King-Harman. Η κατα-σκευή του Τμήματος 2 [Λευκωσία-Μόρφου, 24 μίλια] ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1905 και τα εγκαίνια τελέστηκαν στις 31 Μαρτίου 1907.

Ωστόσο, τρία χρόνια μετά ο σιδηρόδρομος λειτουργούσε με ζημιές και έτσι διεξάχθηκε μελέτη λειτουργίας του ΚΚΣ από το Frank Bedford Glasier. Η μελέτη δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 1913 και, ανάμεσα σε άλλα, συνιστούσε την κατασκευή του τερ-ματικού σταθμού στην Ευρύχου, που ήταν μια συμβουλή του Γενικού Διευθυντή, G. Bert Day. Έτσι, η κατασκευή του Τμήματος

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας katoomba@cytanet.com.cy

1

2

3 4 5

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ “ΒΑΣΙΛΕΥΟΥΣΑ”

ΣΕΛ. 20

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

3 [Μόρφου-Ευρύχου, 15 μίλια] ξεκίνησε το Νοέμβριο του 1913 και αυτό εγκαινιάστηκε στις 14 Ιουνίου 1915.

Με την ολοκλήρωση των 76 μιλίων (122 Km) του ΚΚΣ, το συνολικό κόστος ανήλθε στις £199.367, ποσό που παρέμεινε σχεδόν σταθερό καθ’ όλη την περίοδο λειτουργίας του ΚΚΣ και ανήλθε στις £210.316 μεταξύ 1948-1951. Στα 46 χρόνια λειτουργίας του, ο ΚΚΣ έγινε «μάρτυρας» διαφόρων ενδιαφε-ρόντων γεγονότων που σημάδεψαν τη νεώ-τερη ιστορία της Κύπρου, όπως τα πιο κάτω:

• Τον Οκτώβριο του 1907, με τα τραίνα του ΚΚΣ μεταφέρθηκε ο τότε Υφυπουργός Αποικιών και μετέπειτα Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Winston Churchill.• Κατά τα Οκτωβριανά γεγονότα του 1931, ξηλώθηκαν 120 υάρδες σιδηρογραμ-μής στο Τραχώνι Κυθρέας και 3 μίλια τηλε-φωνικού καλωδίου, αφού ο σιδηρόδρομος θεωρείτο σύμβολο της βρετανικής αποικι-

οκρατίας. Επίσης, ως αντίποινα για τη ρίψη τενεκέδων από τους χωρικούς στον Κυβερ-νήτη, Sir Ronald Storrs, ο Σταθμός της Ευ-ρύχου έκλεισε οριστικά στις 31 Δεκεμβρίου 1931.• Κατά τον Α´ και το Β´ Παγκόσμιο Πό-λεμο (1914-1918 και 1939-1945), ο ΚΚΣ μετέφερε συμμαχικά στρατεύματα από και προς την Αμμόχωστο, το στρατιωτικό αε-ροδρόμιο Λευκωσίας, τον Ξερό και άλλα στρατόπεδα• κάποιες φορές χρησιμοποιού-νταν καμήλες για τη συλλογή βαγονιών από διάφορες στάσεις. Ο ίδιος ο σιδηρόδρομος υπήρξε στόχος των Κεντρικών Δυνάμεων και των Δυνάμεων του Άξονα, αντίστοιχα.

• Μεταξύ 1946-1949, ο ΚΚΣ χρησιμο-ποιήθηκε για τη μεταφορά μεγάλου τμήματος των 52.384 Εβραίων προσφύγων από το λι-μάνι της Αμμοχώστου προς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στον Καράολο, βορείως της Αμμοχώστου.

Ο Κυπριακός Κυβερνητικός Σιδηρόδρομος είχε πολλές και διάφορες χρήσεις, οι οποίες εξυπηρετούσαν εξίσου τις αποικιακές αρχές και τον κυπριακό λαό, όπως τις πιο κάτω:

• Εξυπηρετούσε το λιμάνι της Αμμοχώ-στου, μεταφέροντας εμπορεύματα από και προς τις αποθήκες εμπορευμάτων και τα διάφορα σημεία του λιμανιού.• Μετέφερε ξυλεία και καυσόξυλα από τα βουνά του Τροόδους στις πεδιάδες της Μόρφου και της Μεσαορίας, κυρίως πριν την κατάργηση του Φόρου της Δεκάτης (1926).• Διακινούσε φορτία, μεταλλεύματα και ορυκτά, σε συνεργασία με την Κυπρια-κή Μεταλλευτική Εταιρεία (Cyprus Mines Corporation), έναντι 20 παράδων (½ γρο-σιού) ανά τόνο. Ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρό-νια της λειτουργίας του, ο ΚΚΣ αποτελούσε κινητήρια δύναμη της τοπικής οικονομίας.• Μετέφερε συμμαχικά στρατεύματα, εφόδια, πυρομαχικά, οικοδομικά υλικά και άσφαλτο, ιδιαίτερα κατά τις περιόδους των δύο Παγκοσμίων Πολέμων.• Οι κατά τόπους σιδηροδρομικοί σταθ-μοί λειτουργούσαν και ως χώροι ανταλλα-γής υπηρεσιών και αγαθών, ενώ μερικοί

λειτουργούσαν και ως τηλεφωνικά κέντρα, τηλεγραφικά γραφεία ή/και ταχυδρομικά γραφεία.• Με τον ΚΚΣ μεταφέρονταν περιηγητές και τουρίστες, κυρίως Αιγυπτιώτες, αλλά και Βρετανοί που πήγαιναν για θερινές διακοπές στο Τρόοδος.• Υπήρχαν περί τις 40 ειδικές διαδρομές για διάφορες εξορμήσεις, για το Φεστιβάλ του Πορτοκαλιού, για τα μπάνια των Λευκω-σιατών στην Αμμόχωστο (τραίνα Côte d’Azur) και για τα μεγάλα πανηγύρια (π.χ. Ελιάς, Αγί-ου Λουκά, Αποστόλου Βαρνάβα, Κατακλυ-σμού κτλ).• Τα τραίνα του ΚΚΣ μετέφεραν το ταχυ-δρομείο που έφτανε στην Αμμόχωστο από τις γειτονικές μας χώρες μέσω της γραμμής Khedivial Mail (1912-1939).

Οι διάφοροι σταθμοί σηματοδοτούνταν με μεγάλες λευκές τρίγλωσσες πινακίδες και ο καταμερισμός των στάσεων διατηρούσε την ισορροπία ανάμεσα στις δύο μεγαλύτερες κοινότητες του νησιού, πάγια βρετανική πο-λιτική. Οι σημαντικότεροι σταθμοί βρίσκονταν στην Αμμόχωστο, τη Λευκωσία, τη Μόρφου και την Ευρύχου, ενώ οι κυριότεροι ενδιά-μεσοι σταθμοί ήσαν: Πραστειό Μεσαορίας, Αγκαστίνα, Τραχώνι Κυθρέας, Κοκκινοτρι-μιθιά και Καλό Χωριό Λεύκας. Τα κεντρικά γραφεία του σιδηροδρόμου βρίσκονταν στην Αμμόχωστο, στο χώρο όπου βρισκόταν και το Γενικό Νοσοκομείο. Εκτός από τη γραμμή του λιμανιού, με τις διάφορες παρακαμπτηρί-ους της μέσα και έξω από τα τείχη, υπήρχαν άλλες δύο στάσεις εντός των δημοτικών ορί-ων: η μία εξυπηρετούσε τη δημοτική αποθή-κη στον Άγιο Λουκά, ενώ η άλλη ονομαζόταν «Αγγλική Στάση» και βρισκόταν περίπου μισό μίλι βορειοδυτικά της δημοτικής αποθήκης.

Ο ΚΚΣ διέθετε συνολικά 12 ατμομηχανές, 17 επιβατάμαξες και περί τα 100 βαγόνια πολλαπλών χρήσεων, 50 εκ των οποίων αγοράστηκαν από την Αίγυπτο και την Παλαι-στίνη. Υπήρχαν ειδικά βαγόνια για τη μετα-φορά νερού, ζώων, αγαθών και πυρομαχι-κών, ενώ μερικά βαγόνια χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά μεταλλεύματος. Στον ΚΚΣ εργοδοτούνταν συνήθως περί τα 200-250

6

7

8

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ “ΒΑΣΙΛΕΥΟΥΣΑ”

ΣΕΛ. 21

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

άτομα, τόσο Βρετανοί, όσο και Ελληνοκύ-πριοι, Τουρκοκύπριοι και Αρμενοκύπριοι, με έντονη συνδικαλιστική δράση και συμμετοχή σε μεγάλες απεργίες το 1938, 1940, 1941, 1944, 1946 και 1951. Κατά την αποσυναρ-μολόγηση, στον ΚΚΣ εργάζονταν 352 άτομα.

Η ύπαρξη σιδηροδρόμου στην Κύπρο δια-μόρφωσε τη ζωή των Κυπρίων και συνέβαλε τα μέγιστα στην οικονομική ανάπτυξη της πα-τρίδας μας. Ωστόσο, στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, αρκετοί έβλεπαν το σιδηρό-δρομο περισσότερο ως θέαμα παρά ως με-ταφορικό μέσο, γι’ αυτό άλλωστε και συνω-στίζονταν κάτω από τις γέφυρες (είχαν κτιστεί συνολικά περίπου 90 γέφυρες για να αντιμε-τωπιστούν οι χειμερινές πλημμύρες των πο-ταμών) για να τον «θαυμάσουν». Συνολικά, ο ΚΚΣ μετέφερε 3.199.934 τόνους αγαθών επί πληρωμή και 7.348.643 επιβάτες, χω-ρίς να συγκαταριθμείται ο μακρύς κατάλογος των αξιωματούχων με δωρεάν πάσο! Λέγεται δε ότι ο ΚΚΣ μεταμόρφωσε την Αμμόχωστο από μια παλιά και πεθαμένη τουρκική πολί-χνη σε μια κοσμοπολίτικη πολιτεία και ένα σύγχρονο λιμάνι της Μέσης Ανατολής, αφού της έδωσε προβάδισμα έναντι της Λάρνακας, καθιστώντας το λιμάνι της Αμμοχώστου το κυριότερο λιμάνι της Κύπρου.

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι εάν τα κοιτάσματα μεταλλευμάτων στο Τρόοδος είχαν ανακαλυφθεί προτού υπολογιστεί η χωρητικότητα και χαραχθεί η διαδρομή του, ο ΚΚΣ θα επωφελείτο τρομερά. Τα μεγαλύ-τερα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο ΚΚΣ ήταν η σκληρότητα του νερού (η οποία επι-δεινωνόταν με την πάροδο του χρόνου και προχωρώντας στο εσωτερικό του νησιού), η υψηλή τιμή/έλλειψη κάρβουνου (γι’ αυτό

άλλωστε και μετά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο οι ατμομηχανές έγιναν ντηζελοκίνητες) και η σχετικά μικρή επιβατική κίνηση, λόγω της χαμηλής ταχύτητας (15-25 μίλια/ώρα), των ακριβών εισιτηρίων και της έλλειψης ευελι-ξίας του ωραρίου και των δρομολογίων. Επί-σης, λόγω της φθοράς του τροχαίου υλικού και των σιδηρογραμμών, σημαντικά ποσά δαπανούνταν για συντήρηση.

Λόγω έλλειψης κέρδους, ο τερματικός σταθ-μός μεταφέρθηκε το 1932 στο Καλό Χωριό Λεύκας, ενώ από το 1948 ο ΚΚΣ έφτανε μόνο μέχρι το Αεροδρόμιο Λευκωσίας. Ο ετοιμόρροπος εξοπλισμός του και ο άνισος ανταγωνισμός με το βελτιωμένο οδικό δίκτυο οδήγησαν την κυβέρνηση στην απόφαση να τερματίσει οριστικά τον ΚΚΣ. Το τελευταίο τραίνο αναχώρησε από το Σταθμό της Λευ-κωσίας στις 14:57 της 31 Δεκεμβρίου 1951 και έφτασε στην Αμμόχωστο στις 16:38• η αποσυναρμολόγηση διάρκεσε μέχρι και το Μάρτιο του 1952. Μετά από δημοπρασία που δημοσιεύτηκε στη Cyprus Gazette, οι 10 από τις 12 ατμομηχανές, οι ράγες, τμήμα του τροχαίου υλικού και άλλα παραφερνάλια πωλήθηκαν στην εταιρεία Meyer Newman & Co., για το ποσό των £65.626, μεταφέρθη-καν δε ατμοπλοϊκώς στην Ιταλία με τα Mar Corrusco και Verax το 1953.

Η Ατμομηχανή 1 διατηρήθηκε ως ενθύμιο έξω από το σταθμό της Αμμοχώστου - όπου και παραμένει μέχρι σήμερα, τουρκοκρα-τούμενη -, η εστία της Ατμομηχανής 41 χρησιμοποιήθηκε ως αποτεφρωτήρας για την Επαρχιακή Διοίκηση Αμμοχώστου, ενώ η Ατμομηχανή 31 κομματιάστηκε δέκα χρό-νια μετά. Αρκετά βαγόνια αγοράστηκαν από ντόπιους, αποκτώντας καινούργιες και ενδι-

αφέρουσες χρήσεις (υπόστεγα κήπων, κο-τέτσια, χοιροστάσια, τροχόσπιτα, ακόμη και βεστιάρια), ο δε εξοπλισμός διαμοιράστηκε σε εφτά κυβερνητικά τμήματα. Οι περισσότε-ροι εργαζόμενοι εργοδοτήθηκαν σε κρατικές υπηρεσίες και ημικρατικούς οργανισμούς.

Οι σταθμοί είτε κατεδαφίστηκαν, είτε με-τατράπηκαν σε αστυνομικούς σταθμούς (Αγκαστίνα, Κοκκινοτριμιθιά) ή αποθήκες του Τμήματος Δημοσίων Έργων (Λευκωσία, Αμμόχωστος)• ο σταθμός στη Μόρφου έγι-νε περιφερειακό κτηνιατρείο και αποθήκη σιτηρών, ενώ στην Ευρύχου λειτουργούσε ως υγειονομικό κέντρο και, αργότερα, ως δασικός κοιτώνας. Οι σταθμοί Αγκαστίνας, Ευρύχου και Τραχωνίου ανατινάχθηκαν από την ΕΟΚΑ το 1958, ενώ οι εγκαταστάσεις στους Στύλλους και την Έγκωμη κατεδαφί-στηκαν το 1973. Τέλος, τα διάφορα κτίρια της Αμμοχώστου περιήλθαν στη δικαιοδοσία του Τμήματος Δημοσίων Έργων, της Αστυνο-μίας και της Πυροσβεστικής.

Τμήμα της σιδηρογραμμής αποτέλεσε την παλαιά περίφραξη του ΡΙΚ στην Αγλαντζιά, ενώ δύο λέβητες παραχωρήθηκαν στο μεγά-λο πλυντήριο του Γενικού Νοσοκομείου Λευ-κωσίας. Λίγο μετά το 1960, μεγάλο τμήμα του αυτοκινητοδρόμου Λευκωσίας-Αμμοχώ-στου κτίστηκε πάνω στην παλιά σιδηρογραμ-μή. Κατά τη βάρβαρη τουρκική εισβολή του 1974, καταρρίφθηκαν αρκετές από τις εναπο-μείνασες εγκαταστάσεις, σβήνοντας αρκετά σημάδια του ΚΚΣ. Το 1995 το βαγόνι 152 το-ποθετήθηκε στο γραμμικό πάρκο Καϊμακλίου, αφαιρέθηκε αργότερα λόγω βανδαλισμών και το 2013 τοποθετήθηκε στον αναστηλωμένο σταθμό της Ευρύχου. Στον Άγιο Δομέτιο, τμή-μα της σιδηρογραμμής έγινε γραμμικό πάρκο και πολυδύναμο κέντρο (2006). Το 2010 εκ-δόθηκε αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων από τα Κυπριακά Ταχυδρομεία. Στο σταθ-μό της Ευρύχου έγινε αναστήλωση (2003-2006), εσωτερική διαμόρφωση (2008-2010) και τοπιοτέχνηση (2010-2013), με σκοπό να φιλοξενήσει μελλοντικά το Μουσείο Κυπρια-κού Σιδηροδρόμου.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: 1. Η Ατμομηχανή 41 μπροστά από το σταθμό της Αμμοχώστου 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα του ΚΚΣ (1937) 3. Η άφιξη του τελευταίου τραίνου στο σταθμό της Αμμοχώστου (1951) 4. Τα εγκαίνια του Σιδηροδρόμου (1905) 5. Άφιξη του τραίνου για το Φεστιβάλ του Πορτοκαλιού (1930) 6. Η Ατμομηχανή 1 μπροστά από τον τουρκοκρατούμενο σταθμό της Αμμοχώστου 7. Το υπόστεγο ατμομηχανών και τα εργαστήρια της Αμμοχώστου (1952) 8. Ανακοίνωση για το πανηγύρι του Αγίου Λουκά 9. Χάρτης της πλήρους διαδρομής του ΚΚΣ 10. Χάρτης της Αμμοχώστου με τις στάσεις του ΚΚΣ

9 10