1821 επιμέλεια Μάρθα Πύλιατχ. 117, 25/3/2005

Οι προσλήψεις της επανάστασης από τους Οθωμανούς και το Πατριαρχείο

Η διαβολική συνομωσία και η εναντίωση στην "από Θεού τεταγμένη βασιλεία" αποτελούν την κοινή αναφορά στον τρόπο με τον οποίον ο Πατριάρχης και ο Σουλτάνος αναφέρονται στους επαναστάτες.

Των Νίκου ΘΕΟΤΟΚΑ και Νίκου ΚΟΤΑΡΙΔΗ

Η Επανάσταση του Εικοσιένα και ο πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας εγγράφονται στην οικουμενική δυναμική των μεγάλων κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων της νεοτερικότητας. Από την Ιβηρική χερσόνησο ως την Κεντρική Ευρώπη και τη Βαλκανική, κι από τις εστίες των παλιών ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών ως τις αποικίες τους, οι ιδέες του Διαφωτισμού, η Αμερικανική και η Γαλλική κληρονομιά και τα φιλελεύθερα αστικά προτάγματα κινητοποιούν κοινωνικές διεργασίες, οι συνέπειες των οποίων θα υπονομεύσουν καθοριστικά ή θα ανατρέψουν οριστικά την παραδοσιακή πολιτική και οικονομική τάξη. Τα νεοτερικά διανοητικά ρεύματα συναρθρώνονται με την παγκόσμια δυναμική του καπιταλισμού και τη συνακόλουθη διεύρυνση του "δυτικού κόσμου". Είναι η εποχή των επαναστάσεων, των μεγάλων ανατροπών και της έγερσης των εθνικισμών. Το Εικοσιένα, καθώς είχε γράψει σ' ένα παλαιότερο σημείωμά του στην Αυγή ο Σπύρος Ασδραχάς, αποτελεί την ευρωπαϊκότερη, την οικουμενικότερη στιγμή της ελληνικής ιστορίας. Τα τεκμήρια μιας τέτοιας πρότασης τα έχει αναδείξει, δεκαετίες τώρα, η ιστοριογραφία μας, διερευνώντας και φωτίζοντας τόσο τα νεοτερικά διανοητικά ρεύματα που συναντήθηκαν στο φαινόμενο του "νεοελληνικού διαφωτισμού" όσο και τις οικονομικές και κοινωνικο-πολιτισμικές διεργασίες που συντελέστηκαν στη Νότιο Βαλκανική και τις μεσογειακές κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από τα τέλη του ιη' αιώνα, δημιουργώντας τους υλικούς και πολιτισμικούς όρους των μεγάλων ανατροπών που ακολούθησαν. Μα και η τουρκική ιστοριογραφία, καθώς το επισήμανε η Σία Αναγνωστοπούλου σε πρόσφατο άρθρο της στο περιοδικό Ο Πολίτης, διαθέτει πλέον ετοιμότητες για την ανάγνωση της ελληνικής επανάστασης με ανάλογους όρους. Φαίνεται, δηλαδή, να διερευνάται η υπόθεση ότι η ελληνική επανάσταση αποτέλεσε γεγονός μείζονος σημασίας στη μακρά πορεία του πολιτικού εκσυγχρονισμού και της μετάβασης από την παραδοσιακή / οθωμανική στη νεοτερική / τουρκική πραγματικότητα. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η ελληνική ιστοριογραφία, για λόγους που δεν είναι του παρόντος, μόνον εν μέρει αντιμετώπισε την ελληνική επανάσταση στο γενικό πλαίσιο αποδιάρθρωσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και φυσικά, καθώς δεν ετέθη το αντίστοιχο ερώτημα, περιστασιακά και μόνον περιέλαβε στις αναζητήσεις της το νόημα που απέδωσαν στο Εικοσιένα οι ίδιοι οι Οθωμανοί. Σε κάθε περίπτωση, ο προσδιορισμός του υποκειμένου και της ανθρωπογεωγραφίας της επανάστασης συνιστούν ζητήματα τα οποία δεν μπορούν να εγκιβωτισθούν και να διερευνηθούν αποκλειστικά στο πλαίσιο του ελληνικού ή του τουρκικού εθνικού αφηγήματος.

***

Στο σημείωμα αυτό θα σχολιάσουμε ορισμένες όψεις των τρόπων με τους οποίους προσλαμβάνεται και αποδίδεται το Εικοσιένα στους κόλπους των Οθωμανών, καθώς και κάποιες ομοιότροπες και ομόλογες εγγραφές αυτής της "κοσμογονίας" στα παραδοσιακά ρωμαίικα περιβάλλοντα που αντιτάσσονται, ταλαντεύονται ή συμμετέχουν στην επανάσταση. Τα ερωτήματα αυτής της προσέγγισης εστιάζονται, εν προκειμένω, στην αναζήτηση των όρων υπό τους οποίους είναι δυνατή η ανάδειξη και η κατανόηση του κοινού τόπου που προκαταλαμβάνει τις παραδοσιακές προσλήψεις της επανάστασης και που, υπό διαφορετικές εκδοχές, εγγράφει στο νοητικό σύμπαν των κατακτημένων τις σχισματικές πολιτικές προοπτικές, οι οποίες ενσωματώνονται στον αγώνα και το πρόταγμα της Ανεξαρτησίας. Στο πλαίσιο της μακράς τους συμβίωσης, κατακτητές και κατακτημένοι συμμερίζονται μια κοινή αντίληψη για την ιστορία, που θέλει την "κραταιά και αήττητο" βασιλεία των Οθωμανών να είναι προϊόν της Πρόνοιας και της δικαιοσύνης του Θεού. Σ' αυτό το ιδίωμα αποδίδεται η θέση του καθενός στην ιστορία αλλά και, στην εκάστοτε συγκυρία, εκλογικεύονται και νομιμοποιούνται οι στάσεις και οι συμπεριφορές των ανθρώπων, τόσο οι πρακτικές της ενσωμάτωσης και της μακράς κανονικότητας όσο κι εκείνες της εξέγερσης και της καταστολής. Μόνο που, κατά το ξέσπασμα της επανάστασης, οι παραδοσιακές αρχές, στις οποίες αναφέρεται και τις οποίες προϋποθέτει η συμβίωση κατακτητών και κατακτημένων, έχουν μετατοπιστεί. Τώρα, η επαγγελία της Θείας Πρόνοιας έχει ήδη μπολιαστεί με τα προτάγματα μιας αδιανόητης, ως τότε, χειραφέτησης ενός αδιανόητου, ως τότε, υποκειμένου: Της ελευθερίας του έθνους. Στο πλαίσιο του οθωμανικού συστήματος, η επανάσταση φέρεται να καταλύει την τάξη του Θεού. Η διαβολική συνομωσία και η εναντίωση στην |"από Θεού τεταγμένη βασιλεία"| αποτελούν την κοινή αναφορά στον τρόπο με τον οποίον ο Πατριάρχης και ο Σουλτάνος αναφέρονται στους επαναστάτες. Ας δούμε το κείμενο του πρώτου: "[οι συνωμότες] επεχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσιν την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων των κραταιάς βασιλείας, την οποίαν απολαμβάνουσιν υπό τα αμφιλαφή αυτής σκιάν με τόσα της ελευθερίας προνόμια, όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και τας καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των, και κατ'εξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας, ήτις διεφυλάχθη και διατηρείται ασκανδάλιστος μέχρι της σήμερον επί ψυχική ημών σωτηρία. [...] Επειδή, εάν, ό μη γένοιτο, δεν ήθελεν καθαρισθή η θανατηφόρος αύτη λύμη και φωραθώσιν τινες τολμώντες εις επιχειρήματα εναντία των καθηκόντων του ρεαγιαλικίου, κοντά όπού οι τοιούτοι έχουσι να παιδευθώσι χωρίς ελέους και οικτιρμών, (μη γένοιτο Χριστέ βασιλεύ!) αμέσως θέλει εξαφθεί η δικαία οργή του κράτους του καθ' ημών, και ο θυμός της εκδικήσεως γενικός των εχλιισλάμιδων, και θέλουν εκχυθή τόσων αθώων αίματα αδίκως και παραλόγως, καθώς απροκριματίστως ταύτα πάντα διεσάλπισεν η κραταιά και αήττητος βασιλεία δια του εκδοθέντως και επ'ακροάσει κοινή ημών αναγνωσθέντος υψηλού βασιλικού προσκυνητού ορισμού". Ο Πατριάρχης ορίζει ως κανόνα εκείνο το οποίο αποτελεί διακύβευμα για τους επαναστάτες. Παρουσιάζει, δηλαδή, την εκ Θεού τεταγμένη βασιλεία ως κραταιά και τον Σουλτάνο ως ευεργέτη, ποινικοποιώντας κάθε νύξη που παραπέμπει σε "αταξία στο βασίλειο" ή "τυραννία των αξιωματούχων", κάθε σημασία που θα νομιμοποιούσε και θα εκλογίκευε την εξέγερση στο ποίμνιό του. Όλα ετούτα είναι έργα του διαβόλου. Από την πλευρά, ωστόσο, της Υψηλής Πύλης, η επανάσταση δεν αποδίδεται μόνο ή κυρίως στην "αχαριστία του γένους των Ελλήνων", στη "συνωμοσία" και στη μυστικήν ή την φανεράν προτροπήν των προκρίτων αυτού". Όταν εκδηλώθηκε η "στάσις των απίστων", ο Σουλτάνος, απευθυνόμενος στους αξιωματούχους του, απέδωσε την εξέλιξη αυτή στην αταξία της κατακτητικής μηχανής, στην έκπτωση της μουσουλμανικής αλληλεγγύης και την κατάλυση των στρατιωτικών ηθών: "Οι άπιστοι, μάρτυρες των ακολασιών των υπουργών και των υπαλλήλων του κράτους μου, και προβλέποντες ότι ούτοι δεν ήσαν ικανοί ν' αντισταθώσιν, ετόλμησαν να κινήσωσιν ένοπλον χείρα. Ηξεύρουν τούτοι όλοι [...], και όμως ουδείς δεικνύει τον πρέποντα ζήλον, [...] όλαι αι ώραι δεν είναι ώραι τρυφής. Ιδού τα ελεεινά αποτελέσματα της τοιαύτης ζωής. Εψυχράνθησαν οι Μουσουλμάνοι. Τινές κακεντρεχείς δεν παύουν χλευάζοντες και κατηγορούντες τους άλλους~ δια τούτο δεν θα

συμβουλεύω εις το εξής, αλλά θα παραδίδω εις τας χείρας του δημίου τους ζώντας ταύτην την ζωήν. [...] Αι σημερινοί περιστάσεις δεν είναι ως αι παρελθούσαι. Πρόκειται περί θρησκείας". Η αδιανόητη εξέλιξη της "αποστασίας" φέρεται να μαρτυρεί όχι για την "αχαριστία" των Χριστιανών αλλά για την κακή κατάσταση του βασιλείου, η οποία εικονογραφείται με άνομες συμπεριφορές και πρακτικές των Οθωμανών αξιωματούχων. Η επανάσταση των Ελλήνων είναι εκδήλωση της δυσφορίας του Θεού για τα ήθη των πιστών. Πιστοποιεί, δηλαδή, και βεβαιώνει την κατάλυση των επιταγών του Προφήτη από τους μουσουλμάνους και, εξ αποτελέσματος, επιτάσσει την επαναφορά της προνεννοημένης τάξης του κόσμου: Διότι, καθώς λέχθηκε, "πρόκειται περί θρησκείας". "[Ο] Σαϊδ-Αλήπασας δεν έδειξεν την αναγκαίαν σταθερότητα~ ηγάπα τας αναπαύσεις και τας τρυφάς και δεν ήτον ο άνθρωπος των σημερινών περιστάσεων, διά τούτο τον έξωσα [...] οι υπουργοί, οι μεγιστάνες, οι αγάδες των γενιτσάρων, οι υπηρέται μου εν γένει οφείλουν να αφήσωσιν εις το εξής πάσαν ηδυπάθειαν και πολυτέλειαν και εν γένει τον συνήθη τρόπον του ζην, μόνον ανεκτόν εν καιρώ ειρήνης, μήτε δε ν' ασωτεύωσιν πρέπει ή ν' αργώσιν~ αλλά, καθώς διατάττει ο νόμος του προφήτου, να προσεύχωνται οι μεν μεγιστάνες της αυτοκρατορίας μου ιδία και δημοσία, ο δε κοινός λαός εν τοις ζαμίοις και τοις ευκτηρίοις. [...] "Διάταξε δε όλους τους Μουσουλμάνους ν' απαρνηθώσι την ηδυπάθειαν, την πολυτέλειαν και την ασωτίαν, μεταβάλλοντες την κατάστασιν της ειρήνης εις κατάστασιν πολέμου και πράττοντες κατά τους νόμους του προφήτου. Φρόντισε να ενεργηθώσι τα διαταττόμενα". Η έκπτωση του πολεμικού ήθους και η κατάσταση της "τρυφής και των απολαύσεων" στους φορείς της οθωμανικής εξουσίας αποδίδουν την αταξία η οποία απειλεί την ίδια την υπόσταση του βασιλείου. Έτσι ο ηγεμόνας, για να υπηρετήσει τη δικαιοσύνη, επισείει την απειλή της τιμωρίας επί των κεφαλών των "κακότροπων" αξιωματούχων "κατά τους νόμους του προφήτου". Το ίδιο διανοητικό σχήμα, σε αντίθετη όμως προοπτική, διασώζει και ο Μακρυγιάννης μεταφέροντας τα λόγια τού, επίσης εξεγερμένου κατά της Πύλης Οθωμανού αξιωματούχου, του "ξαδέλφου του Αλήπασα, τον έλεγαν Σμαήλμπεη Κόνιτσα", κατά την πολιορκία της Άρτας από Έλληνες και Αλβανούς: "Πασάδες και μπέηδες θα χαθούμε [...]. Αδικήσαμεν τον ραγιά και από πλούτη και από τιμή τον αφανίσαμε και μαύρισαν τα μάτια του και μας σήκωσε ντουφέκι. Και ο Σουλτάνος το γομάρι δεν ξέρει τι του γίνεται. Τον γελάνε εκείνοι οπού τον τρογυρίζουν. Και η αρχή είναι τούτη, όπου θα χαθή το βασίλειόν μας. [...] Ο Σουλτάνος στέλνει τους πασάδες τους πλέον παντίδους και γύμνωσαν τον κόσμο και του πήραν και τις γυναίκες". Ξεστράτισαν οι Οθωμανοί από τον δρόμο του Θεού. Μόνο που για τον εξεγερμένο "πατριώτη" Μακρυγιάννη, και για τους μπέηδες που προσχώρησαν στο στρατόπεδο του Αλή-Πασά ενάντια στον Σουλτάνο, αυτή η αμαρτία θα φέρει το τέλος του βασιλείου. "Και μου είπε| [ο μπέγης] |να ειπώ των καπεταναίων έξω στου Πέτα και αλλού νάχουν δικαιοσύνη εις τον κόσμον, να πάνε ομπρός. Ότι τοιούτως έκαναν αδικίγες οι Τούρκοι και θα χαθούν: 'Νάχουν αυτήνοι δικαιοσύνη, να πάρη τέλος να ησυχάσουμε και μεις οι Τούρκοι, ότι πλέον μάς έγινε χαράμι από τον Θεόν το βασίλειόν μας, ότι φύγαμε από την δικαιοσύνην του'".

*** Καθώς είδαμε, ο Σουλτάνος συναρτά την εξέγερση των "απίστων" στην εγνωσμένη έκπτωση του μουσουλμανικού, αλλά και του πολεμικού ήθους. Η διασάλευση της τάξης είναι σημάδι της παρέμβασης της Πρόνοιας στην ιστορία, αποτελεί δηλαδή προϊόν της βούλησης του Θεού, που απαιτεί την τιμωρία των ανάξιων. Ο ιερός πόλεμος απαιτεί την επιστροφή στις επιταγές της θρησκείας. Την παρέμβαση του Θεού επικαλείται από τη μεριά του και ο Μακρυγιάννης για να νομιμοποιήσει την εξέγερση, ως εξέλιξη που παρακολουθεί την αταξία και, όπως κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο, συντελεί στην πραγματοποίηση του σχεδίου της Θείας Πρόνοιας. Να μην ξεχνάμε ότι, σχετικά με αυτά τα πράγματα, η γραφή του Μακρυγιάννη αποτυπώνει, κατά τεκμήριο, κοινούς τόπους των ανθρώπων του καιρού και του πολιτισμού του. Αν αποδεχθούμε προς στιγμή αυτό το σχήμα κατανόησης του κόσμου κι αν εννοήσουμε την

πρόσληψη της εξέγερσης ως συνέπεια της διασάλευσης της τάξης του κόσμου λόγω πρακτικών και συμπεριφορών κάποιων αξιωματούχων (στην περίπτωση του Σουλτάνου) ή της έκπτωσης της "δικαιοσύνης" που αντιπροσώπευε ο μηχανισμός της κατάκτησης στα μάτια των κατακτημένων (στην εκδοχή του Μακρυγιάννη), τότε, ίσως, μπορούμε να ψηλαφίσουμε κάποια από τα κοινά πεδία ανάμεσα σε κατακτητές και τους κατακτημένους, μπορούμε δηλαδή να οροθετήσουμε νοοτροπίες και φαινόμενα της μακράς διάρκειας, που επέτρεψαν την αναπαραγωγή του συστήματος. Μόνο που στο Εικοσιένα ο κόσμος έχει μετατοπιστεί. Στα συμβατά διανοητικά πλαίσια κατακτητών και κατακτημένων έχουν εγγραφεί πλέον νέα προτάγματα, που εμπνέονται από τον νεοτερικό λόγο της επανάστασης. Έτσι οι επαναστάτες, λόγιοι και ιερωμένοι, κλέφτες και αρματολοί, πρόκριτοι και κάποι, έμποροι και πειρατές, μισθοφόροι της ευκαιρίας και φιλελεύθεροι ευρωπαίοι διανοούμενοι, όλοι αυτοί μαζί δημιουργούν ένα νέο πεδίο όσμωσης, τα αποτελέσματα της οποίας δεν είναι ενσωματώσιμα στους παραδοσιακούς κόσμους αναφοράς των θρησκόληπτων αγροτοποιμένων που πήραν τα όπλα. Σ' αυτήν τη διαδικασία, οι άνθρωποι που ανήκουν στα παραδοσιακά περιβάλλοντα, με τη συμμετοχή τους στην επανάσταση γκρεμίζουν πίσω τους τις γέφυρες, καταστρέφουν τις πραγματικότητες που είναι οι μόνες μέσα στις οποίες μπορούν να υπάρχουν. Το παλιό σχήμα δεν χωράει πια τη νέα πραγματικότητα. Κι εδώ δεν μπορεί πλέον να ανακτηθεί ο "παλιός καλός καιρός" της δικαιοσύνης και της κραταιάς βασιλείας που υπόσχονται ο Σουλτάνος και ο Πατριάρχης στους επαναστάτες αν μεταμεληθούν. Η πράξη έχει παραγάγει στην κοινή συνείδηση μια θεμελιώδη διαφορά ανάμεσα στην "εθνική", τη νεοτερική και την παραδοσιακή σύλληψη του χρόνου. Κι εδώ είναι το σημείο όπου δεν υπάρχει πλέον επιστροφή: "Ελευθερία ή Θάνατος". Ό,τι κι αν σημαίνει αυτό για τον καθένα που το λέει και το πράττει. Βεβαίως, το υποκείμενο της επανάστασης, και τα "πολιτικά σχέδια" που σκιαγραφούνται σε αυτού του τύπου τις προσλήψεις, είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνα που εμφανίζονται στα κείμενα του Υψηλάντη ή, αργότερα, των Συνελεύσεων και των Διοικήσεων του Αγώνα. Το έθνος |επαναστατεί| κυριολεκτικά, στον βαθμό που εγκολπώνεται το σχέδιο της πολιτικής του αυτονομίας. Και έτσι, οι άνθρωποι του πολέμου της Ανεξαρτησίας, ως συλλογικό σώμα κι όχι ως άτομα, συνιστούν μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να είναι συμβατή με το διανοητικό σύμπαν της κατάκτησης. Ακόμα κι όταν τα λόγια τους μένουν τα ίδια με πριν. Οι δεσπόζουσες ορίζουσες προνοιακών αντιλήψεων για την τάξη και τη δικαιοσύνη, οι στοχεύσεις που υπηρετούν τη σταθερότητα και την, κάθε φορά, "από Θεού τεταγμένη βασιλεία" εγγράφονται πλέον στους κώδικες της νεοτερικότητας και στην προοπτική του Έθνους που ηγεμονεύει πολιτικά στους θεσμούς της επανάστασης. Και τούτες οι "διαβολικές" ιδέες και οι μοιραίες συνέπειές τους στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας, δεν μπορούν παρά να απορροφηθούν και από την ίδια την |"αιώνιο και κραταιά βασιλεία".| Πολύ σύντομα, οι δύνες του Εικοσιένα θα τροφοδοτήσουν και θα επιταχύνουν δυναμικές εκσυγχρονισμού και στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Διαρκούσης της επανάστασης βλέπουμε ίχνη τέτοιων αλλαγών στην ίδια την διαχείριση του πολέμου, στις ανακατατάξεις στον οθωμανικό στρατό, στις πολιτικές εξελίξεις που σημειώνονται στο Κάιρο αλλά και στην Ισταμπούλ. Η σύγχρονη Τουρκική ιστοριογραφία φαίνεται να στέφει το ενδιαφέρον της και προς αυτές τις κατευθύνσεις. Τούτα, όμως, δεν χωράνε σ' ένα σύντομο επετειακό σημείωμα όπως το ανά χείρας.

Ο Νίκος Θεοτοκάς και ο Νίκος Κοταρίδης διδάσκουν ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο