Tρύγoς: Πανηγύρι της ζωής

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA� Aμπελ�ν ευρεθήναι εν Oλυμπία...Στην 3η �ιλιετία ανάγεται η αμπε-λ�υργία και �ιν�π�ίηση στην Eλλάδα.

T�υ Παναγιώτη Φάκλαρη

� Aπ� τις λατρείες στ� Iερ� τ�υ Δι�ς, στ� Πρώιμ� Bυ�άντι�.Πρωτ�δημ�σιευ�μενα στ�ι�εία γιατη διαδικασία τ�υ τρύγ�υ-κρασι�ύ.

T�υ Thomas Völling

� Bυ�αντινές τελετ�υργίες.Στε�ανώματα με άνθη, αλλά και συμπ�σεις απ� κ�ιν� π�τήρι.

Tης Mαρίας Γερ�λυμάτ�υ

� Eγώ κ��ω στα!ύλια απ� τ’ αμπέλι.Στα�υ�λ�γήματα απ� τη �ιλ�λ�γι-κή και εικαστική !υ"αντινή τέ�νη.

T�υ Hλία Aναγνωστάκη

� Eρως και τρύγ�ς στ� Bυ�άντι�.O σαρκικ�ς π�θ�ς και η ηδ�νή στη �ριστιανική παράδ�ση.

Tης Xριστίνας Aγγελίδη

� Στ�ν καιρ� τ�υ τρύγ�υ στ� πατητήρι.T� αμπέλι ε$απλώθηκε ραγδαία απ� τ�ν 13� μέ�ρι τ�ν 15� αιώνα.

T�υ Xαράλαμπ�υ Γάσπαρη

� Στις κ�ιλάδες της Kαππαδ�κίας.Xριστιαν�ί, Pωμι�ί και Aρμένηδεςκαλλιεργ�ύσαν αμπέλια μέ�ρι τηνεπ��ή των Oθωμανών.

Tης Eυαγγελίας Mπαλτά

� O τρύγ�ς τ�υ �ψυγιά και τ�υ κρασι�ύ.T� στα�ιδικ� «ιντερμέδι�» στ�ν παραδ�σιακ� τρύγ�.

� H νε�ελληνική πραγματικ�τητα.Tα σημερινά ήθη και έθιμα.

Tης Eύης B�υτσινά

� Nε�ελληνική π�ίηση και τρύγ�ς.Eρωτας και κρασί, πηγή έμπνευσης.

Tης Aθηνάς Γεωργαντά

� Oι περιηγητές δεν έγραψαν για τρύγ�.Aν και ανέ�εραν τ� κρασί αγν�η-σαν τη διαδικασία παραγωγής τ�υ.

Tης I�λης Bιγγ�π�ύλ�υ

E�ώ�υλλ�: Tρύγ�ς στ�ν Kάμπ� Bασι-λικής, Λευκάδα, δεκαετία 1970 (�ωτ.:Λίντα Παπαγαλάνη)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Tρυγητές στην Πελ�π�ννησ�, δεκαετία τ�υ ’30. Eικ�να σε καρτ–π�στάλ (αρ�εί� Nίκ�υ Π�λίτη).

Tρύγ�ς: πανηγύρι της ωήςMέρες γεμάτες αρά και ερωτικά παινιδίσματα απ� την Eπ�ή τ�υ Xαλκ�ύ

OI ΛOΓOTEXNEΣ, �ι π�ιητές, �ι ει-καστικ�ί δημι�υργ�ί εμπνεύστηκαναπ� τις �ωντανές σκηνές τ�υ, α��ύ� τρύγ�ς είναι άμεσα συνδεδεμέν�ςμε τ�ν έρωτα και τη �ωή. Tρύγ�ς:λέ!η π�λυσήμαντη π�υ έ"ει να κάνεικυρίως με τη συγκ�μιδή των ώριμωνκαρπών, ιδιαίτερα των στα�υλιώνκαι #έ#αια με τ� «πάτημά» τ�υς απ�τ� �π�ί� αρ"ί�ει η κυρίως διαδικασίαπαραγωγής τ�υ κρασι�ύ. Θεωρείταιαπ� τις πι� επίπ�νες γεωργικές ερ-γασίες– ελα�ρύνει με τις "αρές καιτα πανηγύρια τ�υ– στις �π�ίες συμ-μετέ"ει �λ�κληρη η περι�"ή. Oιδ�υλειές τ�υ τρύγ�υ π�υ αρ"ί��υννα πρ�ετ�ιμά��νται απ� τ� τρίτ� δε-καήμερ� τ�υ Aυγ�ύστ�υ και μετά,διαρκ�ύν σ"εδ�ν �λ�κληρ� τ� Σε-πτέμ#ρι�, έτσι π�υ � μήνας αυτ�ςνα λέγεται και τρυγητής.

T� κρασί και κατά συνέπεια � τρύ-γ�ς ανάγ�νται στην επ�"ή τ�υ "αλ-κ�ύ, �πως μαρτυρ�ύν τα αρ"αία ευ-ρήματα. T� κρασί εντά"θηκε στη�ωή των Eλλήνων, συνδέθηκε μετην π�λιτιστική τ�υς κληρ�ν�μιά,την ιστ�ρία και την τέ"νη τ�υς, απ�-τέλεσε έκ�ραση εν�ς ιδιαίτερ�υτρ�π�υ �ωής π�υ αν και ε!ελί"θηκε,δεν άλλα!ε με τ� πέρασμα των αιώ-νων. H αρ"αία ελληνική τέ"νη καιπαράδ�ση #ρίθει απ� αισθησιακές

σκηνές με τ�ν Δι�νυσ�, θε� ανάμε-σα σ’ �λα της αμπέλ�υ και τ�υ �ί-ν�υ, να "αριεντί�εται με την A�ρ�-δίτη. Aλλά και �λ�κληρη η μυθ�λ�-γία είναι γεμάτη με σάτυρ�υς καινύμ�ες σε αμπελώνες, σκηνές τρύ-γ�υ, α��ύ τ� κύρι� πρ�ϊ�ν τ�υ, τ�κρασί, απ�τελ�ύσε πάντα ένα απ�#ασικά συμπληρώματα της διατρ�-

�ής και είναι συνώνυμ� της ευω-"ίας. T� κρασί και συνάμα �λη η δια-δικασία παραγωγής τ�υ, στ�υς "ρι-στιανικ�ύς "ρ�ν�υς και στ� Bυ�ά-ντι� παίρνει άλλες διαστάσεις. T� α-μπέλι αλλά και τ� κρασί ταυτί��νταιμε τ�ν Iησ�ύ και τ�υς μαθητές τ�υ.T� νάμα, τ� κρασί π�υ θα "ρησιμ�-π�ιηθεί στη θεία μετάληψη, δενπρέπει να πρ�έρ"εται απ� πατημέναστα�ύλια. Aκ�λ�υθ�ύσαν άλλ� τρ�-π� διαδικασίας για τ� στύψιμ� τ�υς.

H Eλλάδα πλ�ύσια πάντα σε αμπε-λώνες, απ� την Kρήτη έως τη B�-ρει� Eλλάδα και τα Δωδεκάνησα, μεδιάσημα κρασιά, έως και τη δεκαε-τία τ�υ ‘80, απ� τα τέλη Aυγ�ύστ�υκαι μετά πρ�ετ�ιμα��ταν για τη δια-δικασία τ�υ τρύγ�υ. E�τια"ναν τα

κ��ίνια, καθάρι�αν τα πατητήρια,συνενν��ύνταν π�ι�ς θα πρωτ�τρυ-γήσει για να #�ηθήσει τ�ν άλλ�. Oιμέρες τ�υ τρύγ�υ ήταν γεμάτες "α-ρές και πανηγύρια. Oμαδικά �αγητά,ανταλλαγές ειδών στα�υλιών για ναπετύ"ει η π�ικιλία, τραγ�ύδια και ε-ρωτικά παι"νιδίσματα. Oμως, καθώςη �ωή αλλά�ει, η τελετ�υργία τ�υτρύγ�υ σ"εδ�ν έγινε παρελθ�ν. Tώ-ρα πια τα στα�ύλια τα μα�εύ�υν �ι!έν�ι εργάτες, δεν ακ�ύγ�νται πιατραγ�ύδια στα αμπέλια, τα πατητή-ρια και �ι πατητές έ"�υν αντικατα-σταθεί απ� μη"ανικά μέσα. Ωστ�σ�,� τρύγ�ς παραμένει πάντα στην πα-ράδ�σή μας, επι#ιώνει στη νε�ελλη-νική π�ίηση και λ�γ�τε"νία, έ"ει α-π�τυπωθεί απ� π�λλ�ύς δημι�υρ-γ�ύς.

Σ’ αυτ� τ� α�ιέρωμα των «EπτάHμερών» ανα�ητήσαμε τ� πώς επι-#ιώνει � τρύγ�ς και η διαδικασία τ�υανά τ�υς αιώνες. E!ειδικευμέν�ι ε-πιστήμ�νες γρά��υν γι’ αυτ�ν, ανα-�έρ�νται στην αρ"αία, τη #υ�αντινή,τη νε�τερη παράδ�σή τ�υ σε διά��-ρες περι�"ές της Eλλάδας. Aνα�η-τήσαμε τις ρί�ες αυτής της παράδ�-σης και τ�υ π�λιτισμ�ύ και πρ�σπα-θήσαμε να ανα#ιώσ�υμε τ�ν τρύγ�στις σελίδες τ�υ α�ιερώματ�ς, με έ-να σπάνι� �ωτ�γρα�ικ� υλικ�.

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΠEΓKY KOYNENAKH

T�υ Παναγιώτη B. Φάκλαρη

Aναπληρωτή καθηγητή Kλασικής Aρ�αι�λ�γίας AΠΘMέλ�υς της πανεπιστημιακής ανασκα�ής της Bεργίνας

H XPHΣIMOΠOIHΣH των καρπών τηςαγρίας αμπέλ�υ στη διατρ��ή θεω-ρείται παλαι�τατη. T� παλαι�τατ�σ"ετικ� εύρημα τ�υ ελλαδικ�ύ "ώ-ρ�υ είναι γίγαρτα (κ�υκ�ύτσια) α-γρίας αμπέλ�υ τ�υ 11000 π.X. απ� τ�σπήλαι� Φράγ"θι Aργ�λίδ�ς.

H ε!έταση των αρ"αίων �υτικώνκαταλ�ίπων εντάσσει την αρ"ή τηςαμπελ�καλλιέργειας και της �ιν�-π�ιήσεως στην Eλλάδα στην 3η "ι-λιετία π.X. Tα ευρήματα �δηγ�ύνστην εγκατάλειψη της απ�ψεως �τιη καλλιέργεια εισή"θη απ� τηνEγγύς Aνατ�λή. Φαίνεται �τι δια-μ�ρ�ώθηκε επί τ�π�υ με πρ��δευ-τική ε!έλι!η της καλλιέργειας αυτ�-�υών �υτών. Σ’ αυτ� άλλωστε συνη-γ�ρεί και η αρ"αία παράδ�ση �τι τηνάμπελν ευρεθήναι εν Oλυμπία πα-ρά τν Aλ�ει�ν.

Kατά παράδ�ση, πρώτ�ι διδά"θη-καν την αμπελ�καλλιέργεια �ι Xί�ι α-π� τ� γι� τ�υ Δι�νύσ�υ Oιν�πίωνακαι τη διέδωσαν. Oι παλαι�τερες ι-στ�ρικές πηγές παρέ"�υν παρεμπι-πτ�ντως �ρισμένες πληρ��ρίες γιατην αμπελ�καλλιέργεια στην αρ"αίαEλλάδα. O Θε��ραστ�ς �μως (4�ςαι. π.X.) είναι αυτ�ς π�υ περιγρά�ει�λες τις σ"ετικές εργασίες απ� τ��ύτεμα μέ"ρι τ�ν τρύγ�. Oι παρατη-ρήσεις τ�υ πρ�έρ"�νται απ� μελέτηπαλαι�τερων συγγραμμάτων και τηνεμπειρία τ�υ απ� πειραματισμ�ύςπ�υ �αίνεται �τι πραγματ�π�ι�ύσεστ� αμπέλι τ�υ στα Στάγειρα. Aιώνεςαργ�τερα � Πλίνι�ς και � Columellaσυντάσσ�υν εγ"ειρίδια περί καλ-λιέργειας της αμπέλ�υ, η �π�ία πι-στεύ�υν �τι είναι πι� επίπ�νη απ�κάθε άλλη.

O Θε��ραστ�ς δίνει �δηγίες γιατ� �ύτεμα της αμπέλ�υ, π�υ συνι-στάται να γίνει στην αρ"ή της άν�ι-!ης. O λάκ�ς (γύρς), στ�ν �π�ί� θα�υτευτεί κάθε #έργα πρέπει να μεί-νει αν�ι"τ�ς και να εκτεθεί στις και-ρικές συνθήκες για αρκετ� καιρ�. T��υτ� αναπτύσσεται είτε στ�ν κ�ρμ�τ�υ είτε αναρρι"άται σε δέντρα (α-ναδενδράς). Aνα�έρει διά��ρες π�ι-κιλίες αμπέλ�υ, ενώ η γεύση τ�υκαρπ�ύ πιστεύεται �τι ε!αρτάται α-π� τ� έδα��ς, τη σ"έση των �υτώνπρ�ς τ�ν ήλι� και την υγρασία.

H καλλιέργεια

T� κλάδεμα τ�υ νεαρ�ύ �υτ�ύ#�ηθά την ανάπτυ!η των ρι�ών καιπρέπει να γίνεται τ� �θιν�πωρ�, ενώσε κάπ�ιες περιπτώσεις συνιστάταινα μένει ακλάδευτ� μέ"ρι τ�ν τρίτ�"ρ�ν�. Στα ενήλικα �υτά τ� ετήσι�κλάδεμα είναι σημαντική εργασίαπ�υ απαιτεί εμπειρία. Σε !ηρ� καιθερμ� κλίμα γίνεται μετά την πτώσητων �ύλλων, ενώ στα υγρά κλίματαμ�λις #γ�υν τα νέα #λαστάρια. T�κλάδεμα, κατά τ�ν Hσί�δ�, πρέπει να

�λ�κληρωθεί πριν απ� την άν�ι!η, ε-!ήντα ημέρες μετά τ� "ειμεριν� η-λι�στάσι�. Στα εύ��ρα εδά�η, συνι-στάται να σπέρνεται κριθάρι ή �ασ�-λια μετα!ύ των κλημάτων, για να πε-ρι�ρί�εται η ανάπτυ!ή τ�υς.

H υπ�στήρι!η τ�υ κλήματ�ς ήτανσημαντική, καθώς στην αρ"αι�τητα�αίνεται �τι κυριαρ"�ύσαν �ι κλη-ματαριές. Eίναι "αρακτηριστικ� �τισε �λη τη μελαν�μ�ρ�η και ερυθρ�-μ�ρ�η αγγει�γρα�ία, �π�υ η απει-κ�νιση αμπελ�υργικών εργασιών εί-ναι συ"νή, #λέπ�υμε απ�κλειστικάκληματαριές, ενώ "αμηλά κλήματαδεν απεικ�νί��νται π�τέ. Aυτ� #�η-θ�ύσε και στην αντιμετώπιση των ε-"θρών τ�υ καρπ�ύ, κυρίως αλεπ�ύ-δων και π�ντικών. Eτσι, η αλεπ�ύστ� γνωστ� μύθ� τ�υ Aισώπ�υ δενκατα�έρνει να �θάσει τα στα�ύλιαμιας κληματαριάς και απ�μακρυν�-μενη διαπιστώνει �τι είναι άγ�υρα(�μ�ακες εισίν). Για την αντιμετώπι-

ση των π�ντικών, �ι αμπελ�υργ�ί ε-πικαλ�ύνται τ�ν Aπ�λλωνα Σμινθέα(μυ�κτ�ν�).

H στήρι!η γιν�ταν με �ρθι�υς πασ-σάλ�υς π�υ �ν�μά��νταν �άρακες ήκάμακες. Φαίνεται �τι η ε!εύρεσηκαι πρ�ετ�ιμασία των κατάλληλωνγι’ αυτή τη "ρήση !ύλων ήταν "ρ�ν�-#�ρα. T� πρ�#λημα λυν�ταν ενί�τεκαι με απλ�ύστερ�υς τρ�π�υς:στ�υς Σ�ήκες τ�υ Aριστ��άνη � Φι-λ�κλέων έκλεψε τ�υς "αράκτες απ�ένα αμπέλι και στην Eιρήνη � τίμι�ςαμπελ�υργ�ς με τ� "αρακτηριστικ��ν�μα Tρυγαί�ς, πα�αρεύει τα κ�-ντάρια εν�ς δ�ρυ!��υ για τ� σκ�π�αυτ� και τ�υ πρ�τείνει μια δρα"μήγια εκατ�.

T� αραίωμα των #λαστών και των�ύλλων (�λαστλγία) πρέπει να γί-νεται πριν απ� την άνθιση, α��ύπρ�ηγηθεί σκάψιμ�. Tέλ�ς, κατά τηνωρίμανση των καρπών γίνεται η υπ-κ�νισις, κάλυψη τ�υ καρπ�ύ με σκ�-

νη απ� τ� έδα��ς, ώστε να επι#ρα-δυνθεί η ωρίμανση και να αυ!ηθεί ηγλυκύτητα τ�υ καρπ�ύ.

O τρύγ�ςO τρύγ�ς γιν�ταν στις αρ"ές Σε-

πτεμ#ρί�υ στα πεδινά και λίγ� αργ�-τερα στα υψώματα. O Oμηρ�ς μαςδίνει την παλαι�τερη περιγρα�ήτρύγ�υ. Nέ�ι και νέες μα�εύ�υν τ�νκαρπ� και τ�ν #ά��υν σε καλάθια.Eνα αγ�ρι παί�ει κιθάρα και �λ�ι τρα-γ�υδ�ύν τ� λίν�, τ� τραγ�ύδι των α-μπελ�υργών. Aυτή η γλα�υρή περι-γρα�ή �ωντανεύει και στις αγγει�-γρα�ίες. Oι στα�υλαί ή ��τρυες κ�-#�νται με τη δρεπάνη (μικρ� κλα-δευτήρι) και τ�π�θετ�ύνται σε καλά-θια πλεγμένα απ� #�ύρλ� (�ρμί) ήαπ� #έργες (κ��ινι) και μετα�έρ�-νται έτσι στην επίπεδη επι�άνεια �-π�υ γιν�ταν τ� πάτημα (λην�ς). Oλην�ς ήταν συνήθως !ύλιν�ς αν και

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Aπεικ�νιση τρύγ�υ σε μελαν�μ�ρ�� αμ��ρέα.

Διακρίν�νται �ι �άρακες π�υ στηρί��υν

την κληματαριά.

Aμπελ�ν ευρεθήναιεν Oλυμπία...

H αμπελ�υργία και η �ιν�π�ίηση στην Eλλάδα ανάγ�νται στην 3η ιλιετία π.X.

σε επιγρα�ή τ�υ τέλ�υς τ�υ 5�υ αι.π.X. ανα�έρεται και λίθιν�ς. Στηρι��-ταν σε τέσσερα !ύλινα π�δια και ή-ταν επικλινής πρ�ς τη μια πλευράτ�υ, στην �π�ία υπήρ"ε εκρ�ή. Στιςαγγει�γρα�ίες � λην�ς απεικ�νί�ε-ται ενί�τε να λειτ�υργεί στ� ύπαιθρ�μέσα στ� αμπέλι. T�π�θετ�ύσαν ταστα�ύλια σε καλάθι με μεγάλ� ά-ν�ιγμα ή σε μεγάλ� σακί (σάκκς) α-π� τραγ�μαλλ� πάνω στ� λην� καιμέσα σ’ αυτ� τα πατ�ύσαν �ι λην�ά-ται. Eπιτυγ"αν�ταν έτσι � δια"ωρι-

σμ�ς τ�υ "υμ�ύ απ� τα στέμ�υλα(�λ�ι�ί, κ�υκ�ύτσια, κ�τσάνια). T�γλεύκς (μ�ύστ�ς) έρεε πρ�ς την ε-κρ�ή τ�υ ληνύ και κατέληγε σε έναδ�"εί� απ� !ύλ� π�υ #ρισκ�ταν απ�κάτω και �ν�μα��ταν υπλήνιν (π�-λήνι). Σε �ψιμ�τερα "ρ�νια � λην�ςγίνεται "τιστ�ς ή λίθιν�ς και τ� υπ�-λήνι�ν παίρνει τη μ�ρ�ή υπ�σκα�ηςδε!αμενής, "ωρίς �μως να καταργη-θεί η "ρήση τ�υ !ύλιν�υ λην�ύ, π�υσυνε"ίστηκε μέ"ρι τη δεκαετία τ�υ1950 στην ελληνική ύπαιθρ�.

T� γλεύκς μεταγγι��ταν σε μεγά-λα πήλινα απ�θηκευτικά αγγεία (πί-

θι, πιθάκναι), στα �π�ία γιν�ταν η�ύμωση. Oι πίθ�ι τ�π�θετ�ύνταν �ρ-θι�ι και μέσα στ� έδα��ς μέ"ρι τ�λαιμ�. Oι διαστάσεις τ�υς είναι εντυ-πωσιακές. Φθάν�υν σε ύψ�ς τα τρίαμέτρα και διάμετρ� στ�μί�υ τα 90 ε-κατ�στά. O �ιλ�σ��ς Δι�γένης δενείναι � μ�ν�ς π�υ κατ�ικ�ύσε σε τέ-τ�ι� πίθ�. O Aριστ��άνης ανα�έρεικαι άλλες τέτ�ιες περιπτώσεις. Mετάτη σ"εδ�ν ε!άμηνη περί�δ� �ύμω-σης, �ι πίθ�ι αν�ίγ�νταν σε μια εαρι-νή γι�ρτή, τα πιθίγια, στην �π�ίαγεύ�νταν τ� νέ� κρασί.

O �ίν�ς μεταγγι��ταν σε ασκ�ύς

εάν επρ�κειτ� να μετα�ερθεί με υ-π��ύγια ή σε πήλιν�υς �!υπύθμε-ν�υς αμ��ρείς εάν θα μετα�ερ�τανδιά θαλάσσης. Oι λα#ές των αμ��ρέ-ων αυτών έ�εραν συ"νά σ�ράγισμα,τ� �π�ί� δήλωνε την πρ�έλευση τ�υπεριε"�μέν�υ. H μελέτη των σ�ρα-γισμάτων των αγγείων αυτών, π�υ#ρίσκ�νται ανασκα�ικά, αλλά καιτων "αρακτηριστικών για κάθε π�λησ"ημάτων των αμ��ρέων, απ�τελείτη #άση της μελέτης τ�υ δικτύ�υδιακίνησης �ίν�υ στην αρ"αι�τητα.

Kατάτα�η κρασιών

Σύμ�ωνα με τις αρ"αίες πηγές, �ι�ίν�ι κατατάσσ�νταν με #άση τ�"ρώμα (μέλας, ερυθρ�ς, λευκ�ς,κιρρ�ς) ή τη γεύση (αυστηρ�ς, α-σθενής, λεπτ�ς, ηδύς, γλυκά�ων,μ�ακίας). Mαρτυρείται επίσης απ�τ�ν Aθήναι� �τι έψηναν (ε�θ�ς ί-νς), έ#ρα�αν (γλύ�ις ίνς) ή καικάπνι�αν (καπνίας ίνς) τ�υς �ί-ν�υς για να #ελτιώσ�υν τη γεύσητ�υς. Στην Aρκαδία, κατά τ�ν Θε�-�ραστ�, υπήρ"ε ένα κρασί π�υ !ε-σήκωνε τ�υς άνδρες και έδινε γ�νι-μ�τητα στις γυναίκες. H ανάμι!η σεπενήντα μέρη μ�ύστ�υ εν�ς μέ-ρ�υς θαλασσιν�ύ νερ�ύ έδινε τ�νανθσμία �ίν�, τ�υ �π�ί�υ � μ�ύ-στ�ς πρ�έκυπτε απ� πάτημα άγ�υ-ρων και ώριμων στα�υλιών μα�ί.Φημισμέν� ήταν τ� κρασί της Θά-σ�υ, της Mένδης, της Xί�υ, της Λέ-σ#�υ, της Nά!�υ, αλλά �λ� σ"εδ�ντ� Aιγαί� στα κλασικά "ρ�νια �ημί-�εται για την υψηλή π�ι�τητα τωνκρασιών τ�υ. Aνα�έρ�νται 85 δια-��ρετικά είδη κρασι�ύ.

H αμπελ�καλλιέργεια αναπτύ-"θηκε ιδιαίτερα στην Eλλάδα, ωςπαράγων �ικ�ν�μικής άνθησης. Oι�ιν�παραγωγές π�λεις ευημερ�ύ-σαν και τ� ευρύ εμπ�ρικ� δίκτυ�π�υ εί"ε δημι�υργηθεί στη Mεσ�-γει� για τη διακίνηση αυτ�ύ τ�υπρ�ϊ�ντ�ς έγινε, κατά τ�ν Aθήναι�,τ� μέσ�ν της θαλάσσιας διακίνησηςπλήθ�υς άλλων αγαθών. Oι π�λειςπ�υ στήρι�αν την �ικ�ν�μία τ�υςστ� κρασί απεικ�νί��υν στα ν�μί-σματά τ�υς σ"ετικά θέματα, αμ��-ρείς, κανθάρ�υς, #�τρυες κ.ά. Σεκάπ�ιες περιπτώσεις, εδά�η κατάλ-ληλα για αμπελώνες απ�κτήθηκανμε μά"ες: Στ δ�ρυ μυ έ�ω τ ψω-μί μυ, στ δ�ρυ μυ τ κρασί απ’τν Iσμαρ. Πίνω στ δ�ρυ μυ γερ-μένς, γρά�ει � Aρ"ίλ�"�ς π�υ π�-λέμησε κατά τ�ν 7� αι. π.X. στηΘράκη. O �ίν�ς στη θρησκευτική�ωή, κυρίως μέσα απ� τις γι�ρτέςγια τ�ν πρ�στάτη Θε� τ�υ, τ� Δι�-νυσ�, συνετέλεσε στη διαμ�ρ�ωσητ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ, με "αρα-κτηριστικ�τερ� πρ�ϊ�ν τ�υ τ� θέα-τρ�. H "ρήση τ�υ �ίν�υ στην καθη-μερινή διατρ��ή ε!ελί"θηκε σε επι-στήμη στην αρ"αία Eλλάδα. Tα εί-δη, �ι π�ι�τητες, �ι ιδι�τητες, �ισυνδυασμ�ί και �ι επιπτώσεις τωνδια��ρων �ίνων μελετήθηκαν εμ-#ριθώς, ενώ τα ειδικά αγγεία καισκεύη για την ανάμει!η, τ� σερ#ίρι-σμα και την π�ση τ�υ, έ�θαναν σευψηλή π�λυτέλεια απ� τα μυκηναϊ-κά ήδη "ρ�νια και συ"νά συν�δευ-αν τ�υς κατ�"�υς τ�υς στ�ν τά��.

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Aπεικ�νιση τρύ-γ�υ και λην�ύστ� εσωτερικ�μελαν�μ�ρ�ηςκύλικ�ς. Tέλ�ς6�υ αιώνα π.X.

(Παρίσι).

Aργυρ� ν�μισμα Mένδης

Xαλκιδικής με απεικ�νιση

αμπέλ�υ. 425 π.X.

T�υ δρ�ς Thomas Völling

Kαθηγητή της Aραι�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι�τ�υ Würtzburg

ΠEPIΓPAΦONTAΣ τα περί�ωρατης Oλυμπίας � Παυσανίας ανα-�έρεται και σε ένα παλι� τ�πωνύ-μι�, την Πίσα, �ωρι� απ� τ� �π�ί�,�μως, ήδη κατά την επ��ή τ�υ,δεν εί�ε απ�μείνει κανένα ί�ν�ς:«Kλήματα έ��υν �υτρώσει σε �-λ�κληρη την επι�άνεια τ�υ άλλ�-τε �ωρι�ύ». Aυτή είναι και η μ�να-δική μνεία των αγρ�τικών πρ�ϊ�-ντων, π�υ καλλιεργ�ύσαν κ�ντάστ� ιερ� τ�υ Δία. Ωστ�σ�, πέρα α-π� απ� την εγ�ώρια παραγωγή �ί-ν�υ, �ι π�λυάριθμ�ι αμ��ρείς π�υ%ρέθηκαν στην περι��ή, μαρτυ-ρ�ύν �τι μεγάλη ήταν και η κατα-νάλωση �ίν�υ, πρ�ερ��μεν�υ απ��λες τις περι��ές τ�υ Aιγαί�υ καιτης ανατ�λικής Mεσ�γεί�υ. H�ρήση �ίν�υ στις μηνιαίες σπ�ν-δές, στ�υς διά��ρ�υς %ωμ�ύςτ�υ ιερ�ύ τεκμηριώνεται και σεάλλ� εδά�ι� τ�υ Παυσανία: «T�-π�θετ�ύν κλαδιά απ� ελιές στ�υς%ωμ�ύς και παίρν�υν κρασί για τιςσπ�νδές». Aλλά και στα επίσημαγεύματα των συμ%�ύλων και ιερέ-ων, καθώς και στις δε&ιώσεις πρ�ςτιμήν υψηλών πρ�σκαλεσμένων ήνικη��ρων αθλητών στ� B�υλευ-τήρι� ή τ� Πρυτανεί� πρ�σέ�ε-ραν κρασί.

Oταν γύρω στα τέλη τ�υ 5�υμ.X. αιώνα �ι αρ�αίες λατρευτικέςσυνήθειες και �ι αθλητικ�ί αγώνεςπρ�ς τιμήν τ�υ Δι�ς έπαψαν να υ-�ίστανται, αναπτύ�θηκαν στα άλ-λ�τε ιερά εδά�η αγρ�τικές κ�ιν�-τητες -αγρ�τική μ�ρ�ή (ωής- π�υδιήρκεσαν μέ�ρι τα τέλη τ�υ 6�υμ. X. αιώνα. Oι έπ�ικ�ι έ�τισαν, αρ-�ικά στ� δυτικ� τμήμα τ�υ άλλ�τειερ�ύ �ώρ�υ, αργ�τερα και στα α-νατ�λικά τ�υ Nα�ύ τ�υ Δι�ς, νέεςκατ�ικίες και καταστήματα ή δια-μ�ρ�ωσαν τα ήδη υπάρ��ντα αρ-�αία κτίρια ανάλ�γα με τις ανά-γκες τ�υς, �ρησιμ�π�ιώντας τα ά-�θ�να αρ�αία μέλη απ� αρ�αία �ι-κ�δ�μήματα και μνημεία.

Πυρήνας τ�υ �ικισμ�ύ ήταν ημετασκευασμένη τρίκλιτη %ασιλι-κή στ� σημεί� �π�υ άλλ�τε %ρι-σκ�ταν τ� εργαστήρι� τ�υ Φειδία.Bάση για την �ικ�ν�μία τ�υ �ικι-σμ�ύ ήταν �ι %ι�τε�νίες. Δηλαδή,

εργαστήρια κεραμικής, &υλ�υργι-κής, λα&ευτήρια λίθ�υ, καθώς καιεργαστήρια. Eπίσης, αναπτύσσ�-νται �ι αγρ�τικές καλλιέργειες, τα�πωρ�κηπευτικά, τα δημητριακάκαι η αμπελ�υργία, �πως μαρτυ-ρ�ύν τα ευρήματα, δηλαδή σιδε-ρένια εργαλεία, �ειρ�κίνητ�ι μύ-λ�ι και πατητήρια. E&άλλ�υ, ενώ �εισαγ�μεν�ς �ίν�ς δι��ετευ�τανστ� ιερ� μέ�ρι τ�ν 4� αιώνα μ.X.,στη συνέ�εια τ� κρασί δεν έ�τανεπ�τέ στ� �ριστιανικ� �ικισμ� τηςOλυμπίας. Oι αμ��ρείς π�υ %ρέ-θηκαν στ�ν �ικισμ� αυτ� πρ�έρ-��νται κυρίως απ� τη Mικρά Aσίακαι περιεί�αν ελαι�λαδ� απ� τηνAντι��εια. Στ�ν �ικισμ� δεν παρή-γαγαν ελαι�λαδ�· τ�υλά�ιστ�ναυτ� πρ�κύπτει απ� την απ�υσίαευρημάτων, π�υ να πιστ�π�ι�ύντην ύπαρ&η των κλασικών στην

Aπ� τις λατρείες στ Iερ� τ υ Δι�ς

Πάνω: εργάτης – τρυγητής κ��ειστα�ύλι με κυρτ� μα�αίρι.

Kάτω: T� πάτημα των στα�υλιών με γυμνά π�δια. Πίσω, διακρίνεται

� κ��λίας μιας �ύλινης πρέσας. Λεπτ�μέρειες απ� μωσαϊκ�

δαπέδ�υ τ�υ να�ύ των μαρτύρωνΛωτ και Πρ�κ�πί�υ απ�

τ� Kίρμπατ αλ M�υκαγιάτ της I�ρδανίας, 557 μ.X.

ευρύτερη περι��ή της Mεσ�γεί�υελαι�τρι%είων και τ�υ τε�νικ�ύ ε-&�πλισμ�ύ τ�υς.

Δεκατέσσεραπατητήρια

Oικ�ν�μικά �ι κάτ�ικ�ι της Oλυ-μπίας στηρί(�νταν την αμπελ�υρ-γία και την �ιν�π�ιία. Δεν γνωρί-(�υμε ακρι%ώς π�ύ %ρίσκ�νταν τααμπέλια, μπ�ρεί κανείς, ωστ�σ�,να υπ�θέσει �τι τ�τε -�πως και σή-μερα- � τ�π�ς της καλλιέργειας ή-ταν η εύ��ρη πεδιάδα τ�υ Aλ�ει-�ύ. Πάντως, η σημασία της παρα-γωγής �ίν�υ για την �ικ�ν�μική(ωή της κ�ιν�τητας απ�δεικνύεταιαπ� τα 14 μέ�ρι στιγμής γνωστάπατητήρια, απ� τα εργαλεία, απα-ραίτητα για την καλλιέργεια των α-μπελώνων και τη συγκ�μιδή, κα-θώς και απ� τα μεγάλα πιθάρια, εγ-�ώριας παραγωγής, τα �π�ία �ρη-

στ πρώιμ Bυ�άντι

Πρωτ�δημ�σιευ�μενα στ�ι�εία για

τ�ν τρύγ� και την παραγωγή τ�υ κρασι�ύ

σίμευαν ενδε��μένως για την ωρί-μαση τ�υ κρασι�ύ στην περι�έρειατης Oλυμπίας.

Mε πρ�τυπ� δύ� δια��ρετικήςκατασκευής πατητήρια, σε σ�ετικάκαλή κατάσταση, είναι δυνατή η α-ναπαράσταση της �ιν�π�ιίας στηνOλυμπία. T� πρώτ� κτίσμα εντ�πί-σθηκε και απ�τυπώθηκε σε ανα-σκα�ή τ�υ 1878. Στη συνέ�εια κα-τεδα�ίστηκε, καθώς η ανασκα�ήπρ��ώρησε σε %άθ�ς, ανα(ητώ-ντας παλαι�τερα κτίσματα. Bρι-σκ�ταν στ� %ρ�ει�δυτικ� τμήματ�υ �ώρ�υ π�υ περιέκλειε τ� ιερ�,ανάμεσα στην πύλη τ�υ Γυμναστη-ρί�υ και της Παλαίστρας. T� �ικ�-δ�μημα, �ρθ�γώνι�, μήκ�υς πάνωαπ� 20 μέτρα, πλάτ�υς έ&ι μέτρων,εί�ε ανεγερθεί με τ�ύ%λα, πέτρεςκαι αρ�αία μέλη. O δυτικ�ς ε&ωτε-ρικ�ς τ�ί��ς ήταν πρ�σανατ�λι-σμέν�ς πρ�ς τη σημαντική �δικήαρτηρία B�ρρά-N�τ�υ της Oλυ-μπίας. Eντει�ισμένες, στ� ίδι� ύ-ψ�ς και σε ίση μετα&ύ τ�υς απ�-σταση, ήταν τρεις κρήνες με ανα-παράσταση λε�ντ�κε�αλής τ�υΦιλιππεί�υ. Στα δυτικά %ρισκ�τανμία λεκάνη, περικλεισμένη απ�πλάκες μαρμάρ�υ. Oι αίθ�υσες ή-ταν δια��ρετικ�ύ μεγέθ�υς και ε-&υπηρετ�ύσαν διά��ρες ανάγκες.

Στ� ανατ�λικ� δωμάτι� %ρισκ�-ταν ένα μεγάλ� πατητήρι, με ελα-�ρά κλίση πρ�ς Aνατ�λάς, �π�υσωρεύ�νταν τα στα�ύλια, τα �π�ίαστη συνέ�εια εργάτες συνέθλι%ανμε γυμνά π�δια ή με %αριά &υλ�πά-π�υτσα. Mετά την αρ�ική διαδικα-σία τ�υ πατήματ�ς, τα λιωμέναστα�ύλια �τυαρί(�νταν στην ε-ντ�ι�ισμένη στ� %�ρει� τ�ί�� μι-κρ�τερη λεκάνη και συνθλί%�νταν&ανά με μη�ανική πρέσα. Aπ� τιςτρεις λε�ντ�κε�αλές �υν�ταν τ�-τε � μ�ύστ�ς π�υ απ�θηκευ�τανκατευθείαν στα τ�π�θετημένα α-κρι%ώς απ� κάτω %αρέλια.

H πρ�σ%αση στην πρώτη αυτήαίθ�υσα γιν�ταν απ� μία μεγάληπύλη, στα ν�τια, απ� την �π�ία ταστα�ύλια μετα�έρ�νταν στ� πατη-τήρι. Aπ� μία δεύτερη θύρα εί�εκανείς πρ�σ%αση σε αίθ�υσα π�υ%ρισκ�ταν στα δυτικά. Eυρήματα,�πως ε&αρτήματα (υγαριάς και ν�-μίσματα απ�δεικνύ�υν την ύπαρ&ηεμπ�ρικών συναλλαγών, πρ��α-νώς σ�ετικών με την αγ�ρά και πώ-ληση στα�υλιών, μ�ύστ�υ και κρα-σι�ύ. Στη διπλανή αίθ�υσα (IIb) μεδάπεδ� απ� αργιλώδες έδα��ς,%ρισκ�ταν ένας μεγάλ�ς πίθ�ς, πι-θανώς για την απ�θήκευση �ίν�υ.Στα σιδερένια εργαλεία π�υ ανα-καλύ�θηκαν εκεί, συγκαταλέγ�-νται μα�αίρια σε σ�ήμα δρέπαν�υκαι σιδερένιες σκαπάνες, π�υ �ρη-σίμευαν για τ�ν τρύγ�, �πως ακρι-%ώς διακρίν�νται σε αναπαράστα-ση σε μωσαϊκά της πρώιμης %υ(α-ντινής περι�δ�υ. Mία σιδερένιασαΐτα μαρτυρεί και �ικιακές ασ��-λίες, �πως η ύ�ανση. Στη δυτικήαίθ�υσα τέλ�ς ανακαλύ�θηκε μύ-λ�ς για την άλεση σιτηρών, γεγ�-ν�ς π�υ �δηγεί στ� συμπέρασμα�τι επρ�κειτ� για τ� μαγειρεί�.

Mετασκευές λ�υτρών

Eνα άλλ� πρ�τυπ� τεκμηριώνειτη μετατρ�πή εν�ς απαρ�αιωμέ-

ν�υ και ��ι �ρήσιμ�υ πλέ�ν �ικ�-δ�μήματ�ς. Eπειδή τα πατητήριαέπρεπε να %ρίσκ�νται σε δρ�σε-ρ�ύς �ώρ�υς, �ι εγκαταστάσειςλ�υτρών ήταν �ι καταλληλ�τερες.Στ� ν�τι�δυτικά τ�υ Iερ�ύ, κ�ντάστ� Λεωνιδαί�ν, %ρίσκ�νταν �ικαλ�διατηρημένες Θέρμες τηςOλυμπία, π�υ εί�αν μετατραπεί σε&ενώνα και λ�υτρά (Kαπηλεί�ν),στα τέλη τ�υ 3�υ μ.X. αιώνα. Oτανπλέ�ν τα λ�υτρά ήταν ά�ρηστατ�ν 5� μ. X. αιώνα, μετασκευάστη-καν με τη δημι�υργία των απαραί-τητων για την �ιν�παραγωγή τε-�νικών εγκαταστάσεων, �ωρίς, ω-στ�σ�, να μετα%ληθεί η πρ�ηγ�ύ-μενη διαρρύθμιση. H δυτική αί-θ�υσα, άλλ�τε απ�δυτήρια, διαι-ρέθηκε με �αμηλ� τ�ί�� και στ�ν�τι� τμήμα τ�π�θετήθηκε έναμεγάλ� πατητήρι -ασ%εστωμέν�.Aσ%εστωμέν�ς ήταν και � ν�τι�ς,επικλινής -κ�ίλ�ς, κυρτ�ς;- τ�ί��ςαπ� τ� έδα��ς μέ�ρι τα παράθυ-ρα, �πως και τα περ%ά(ια. Aπ� τατρία μεγάλα παράθυρα στ� ν�τι�τμήμα �τυάρι(αν τα στα�ύλια στ�πατητήρι. O �υμ�ς μετα�ερ�τανμέσω εν�ς πήλιν�υ αγωγ�ύ στ�μεγάλ� πατητήρι, �τισμέν� στηδεύτερη αίθ�υσα. Aυτ� απ�τελεί-ται απ� πυθμένα με τετράγωνεςπήλινες πλάκες και στ� κέντρ� α-κρι%ώς είναι ενσωματωμέν� τ�

κάτω μέρ�ς εν�ς δ��εί�υ. Eδώσυγκέντρωναν τα τελευταία υπ�-λείμματα τ�υ υγρ�ύ, για να μετα-�ερθ�ύν για καθαρισμ�. H πρ�-σ%αση στ� πατητήρι γιν�ταν απ�μία σκάλα με τρία σκαλ�πάτια στη%�ρεια πλευρά. Oι δύ� δυτικές αί-θ�υσες �ρησίμευαν και αυτές γιατην �ιν�π�ιία. Oι εγκαταστάσειςγια τη θέρμανση των αιθ�υσώνκαι των λ�υτήρων εί�αν ανασκευ-αστεί και ήταν αδιά%ρ��ες.

Eτσι �ι μπανιέρες �ρησίμευανκαι αυτές για την απ�θήκευση τ�υμ�ύστ�υ, �πως και ένας μεγάλ�ςπίθ�ς με διάμετρ� μεγαλύτερη απ�ένα μέτρ�. Tα δ��εία απ�θήκευσηςαπ�τελ�ύν την απαραίτητη υπ�δ�-μή για την ε&αγωγή τ�υ πρώτ�υγλυκ�ύ μ�ύστ�υ. Στις εγκαταστά-σεις δεν περιλαμ%άνεται μη�ανι-σμ�ς για δεύτερη επε&εργασία τωνστα�υλιών, �πως συμ%αίνει με τιςλε�ντ�κε�αλές, πρ��ανώς επειδήη διαδικασία αυτή δεν κρίθηκε α-π�λύτως απαραίτητη.

Πληρ��ρίες απ�μωσαϊκά και ανάγλυ�α

Πηγή πληρ��ριών για τ�ν τρύ-γ� απ�τελεί κυρίως � Pωμαί�ςσυγγρα�έας K�λ�υμέλα, αλλά και� Πλίνι�ς � πρεσ%ύτερ�ς, καθώςκαι π�λυάριθμα μωσαϊκά ή ανά-γλυ�α. O τρυγητ�ς άρ�ι(ε στιςαρ�ές Σεπτεμ%ρί�υ και διαρκ�ύσετ� π�λύ μέ�ρι τ�υς πρώτες νυ�τε-ρινές δρ�σιές. M�λις τα στα�ύλιαωρίμα(αν, τα έκ�%αν με μικρά,κυρτά μα�αίρια ή σιδερένια σκε-πάρνια, τα σώρευαν σε καλάθια,π�υ ��ρτωναν σε άμα&ες και ταμετέ�εραν στ� πατητήρι. Tα άδει-α(αν στ� αιδά%ρ�� πατητήρι καιτα συνέθλι%αν με τα π�δια τ�υς.

O �υμ�ς των στα�υλιών �υν�-ταν σε μεγάλα δ��εία ή στ� λ�υ-τήρα. Συνήθως τα λιωμένα στα�ύ-λια υπ�%άλλ�νταν και σε δεύτερηεπε&εργασία με τη %�ήθεια πρέ-σας. T� νέ� κρασί απ�θηκευ�τανσε μεγάλα δ��εία, �π�υ ωρίμα(ε�κτώ με 10 μήνες, έως �τ�υ κατα-κάτσει τ� ί(ημα, ώστε να μεταγγι-στεί σε αμ��ρείς. Eνδε��μένωςστην Oλυμπία να �ρησιμ�π�ιήθη-καν -�αρδιές- στάμνες με ένα μ�-ν� �ερ�ύλι, �ι �π�ίες κατασκευά-(�νταν σε κεραμ�π�ιεί� στ�υςπρ�π�δες τ�υ Kρ�ν�υ. Mε τη συ-σκευασία αυτή τ� κρασί της Oλυ-μπίας δι��ετευ�ταν στην περι�έ-ρεια τ�υ �ωρι�ύ.

Eάν την επ��ή των Pωμαίων αυ-τ�κρατ�ρων τ� κρασί έ�τανε απ�τις ανατ�λικές επαρ�ίες της αυ-τ�κρατ�ρίας στ� Iερ� τ�υ Δι�ςστην Oλυμπία, για να �ρησιμεύσεισε σπ�νδές στ�υς Θε�ύς ή για κέ-ρασμα στ�υς &έν�υς, μετά την κα-τάλυση της ειδωλ�λατρίας, τ�κρασί ε&έλιπε. Πρ�ϊ�ν της εύ��-ρης πεδιάδας τ�υ Aλ�ει�ύ και ε-πε&εργασίας στα διά��ρα πατη-τήρια τ�υ �ριστιανικ�ύ �ωρι�ύτης Oλυμπίας απ�τελ�ύσε, �μως,σημαντικ� �ικ�ν�μικ� υπ�%αθρ�για την κ�ιν�τητα και συνέ%αλεστην ευημερία της.

Συνέ�εια απ� την 5η σελίδα Πάνω: Σ�εδιαστική πρ�σπάθεια απεικ�νισηςσπιτι�ύ της Oλυμπίας μεπατητήρι, τ�υ 5�υ μ.X. αιώνα. Δε�ιά: Kάτ�ψημιας παλαι�ρωμαϊκής

θέρμης η �π�ία αργ�τεραμετασκευάστηκε σε πατη-

τήρι. Oλυμπία, 5�ς αιώνας μ.X.

B˘˙·ÓÙÈÓ¤Û ÙÂÏÂÙÔ˘ÚÁ›Â˜Στε�ανώματα με άνθη και συμπ�σεις απ� κ�ιν� π�τήρι παραπέμπ�υν σε δι�νυσιακές γι�ρτές

O μ�ύστ�ς έμπαινε μέσα σεπιθάρια για να �υμωθεί και ναγίνει κρασί. Π�λλά θαύματα,με πρώτ� αυτ� τ�υ Xριστ�ύστ� γάμ� της Kανά, σ�ετί��-νται με την απ�θήκευση τ�υ�ίν�υ σε πιθάρια. Ψη�ιδωτ�στη M�νή της Xώρας, Kων-σταντιν�ύπ�λη, 1315–1320.

ει δ’ �ύ δίδως μεν, πρ�τρέπει δε λαμ�άνειν, στας ένδ�ν αυτ�ς δρέψ�μαι των ��τρύωνκαι των �πωρών, ει τι κάλλιστιν, λά�ω καν γεύσιν ώσιν �ία δη και την θέαν άλλ�υς επαίν�υς πλέ��μαί σ�ι δεύτερ�υςκαι τ�ν τρυγητ�ν εύ��μαί σε και πάλιν ιδείν καθώς πέρυσιν ευλ�γημέν�ν �πως απείρων εκθλι�έντων ��τρύων γλεύκ�υς υπερ�λύσωσι λην�ί πίθ�ι

(Xριστ��ρ�ς Mιτυληναί�ς, εκδ. E. Kurtz, Λιψία 1903, αρ. 105).

Aν δεν μ�υ δίνεις συ � ίδι�ς, με πρ�τρέπεις �μως να πάρω εγώ, να μπω μέσα � ίδι�ς και να κ�ψω τα στα�ύλιακαι απ� τα �πωρικά �,τι καλύτερ� να πάρω. Kαι αν η γεύση τ�υς είναι τ�σ� καλή �σ� και η �ψη τ�υςκαι άλλ�υς ακ�μα επαίν�υς θα σ�υ πλέ�ω και θα σ�υ ευ!ηθώ να δεις και πάλι τ�ν τρυγητ� �πως και πέρυσι ευλ�γημέν�,ώστε α��ύ πατηθ�ύνε αμέτρητα στα�ύλιανα υπερ!ειλίσ�υν απ� μ�ύστ� λην�ί και πίθ�ι.

Tης Mαρίας Γερ�λυμάτ�υ

Συνεργάτιδ�ς KBE/EIE

OΣO KAI αν η αμπελυργία ήταν μιααπ� τις κύριες ασ�λίες τυ αγρτι-κύ πληθυσμύ στ Bυ�άντι, στις�υ�αντινές πηγές δεν υπάρ�υνπλλές μαρτυρίες για τν τρύγ. Hπερίδς τυ τρύγυ δηλώνεται μετις εκ�ράσεις καιρ�ς τρυγητύ, και-ρ�ς τρύγης και απτελύσε ιδιαίτε-ρ �ρνικ� σημεί ανα�ράς. H νε-ελληνική παριμιώδης έκ�ραση θέ-ρς, τρύγς, π�λεμς, η πία �ρη-σιμπιείται για την περιγρα�ή ιδια-�υσών συνθηκών, εί�ε ε�αρμγήκαι στυς Bυ�αντινύς. T 641, �τανι διάδ�ι τυ Hρακλείυ ανταγω-νί�νταν για την κατάληψη της αυτ-κρατρικής ε"υσίας, ι Kωνσταντι-νυπλίτες διαμαρτυρήθηκαν δι�τιήταν περίδς τρύγυ και δεν μπ-ρύσαν να διαπεραιωθύν στην απέ-ναντι ακτή για να τρυγήσυν τυς α-μπελώνες πυ εί�αν στην περι�ήτης Xαλκηδ�νς. Eπειδή δε ι αμπε-λώνες καταστρέ�νταν απ� τστρατηγ� Oυαλεντίν, πρσκάλεσαντν πατριάρ�η Πύρρ να στέψει αυ-τκράτρα τν εγγν� τυ Hρακλεί-υ πρκειμένυ να επέλθει ειρήνηκαι να πρστατεύσυν τη συγκμιδήτυς. Πέντε αιώνες αργ�τερα, Eυ-στάθις Θεσσαλνίκης παρατηρεί �-τι τν καιρ� τυ τρύγυ ι Kωνστα-ντινυπλίτες εγκατέλειπαν τη Bα-σιλεύυσα για να μετα�ύν στα πρ-άστια (κτήματα) πυ εί�αν σε κντι-νές απστάσεις. Παράλληλα, τα Bα-σιλικά, νμική συλλγή τυ 10υ αι.,τα πία απτελύν κωδικπίησητης ιυστινιάνειας νμθεσίας, απα-γρεύυν να κληθεί κάπις στ δι-καστήρι για να δικαστεί κατά τηνπερίδ τυ τρύγυ, ενώ ρί�υν �τιδεν έ�ει ε�αρμγή καταδικαστική α-π��αση εις �άρς κάπιυ αν αυτ�ςαπυσιά�ει για τν τρύγ. H σημασίατυ τρύγυ πάντως δια�αίνεται καιαπ� τ γεγν�ς �τι υπήρ�ε ειδικήεκκλησιαστική ευ�ή «εις μετάληψινστα�υλής» η πία δια�α��ταν την6η Aυγύστυ καθώς και άλλη «επίτρύγης αμπέλυ».

O αυτκράτρας Kωνσταντίνς Z΄ Πρ�υργέννητς (945–959) στέργ Περί Bασιλείυ Tά"εως �πυ έ-�υν συγκεντρωθεί κείμενα τα πίαα�ρύν την αυλική εθιμτυπία, πε-ριγρά�ει μια τελετή η πία γιν�τανστ πλαίσι τυ τρύγυ στ ανάκτ-ρ της Iέρειας, στην ασιατική ακτήτυ Bσπ�ρυ. H περι�ή ήταν γνω-στή για τυς αμπελώνες της ήδη απ�την πρωτ�υ�αντινή περίδ. Στηντελετή συμμετεί�αν αυτκράτ-ρας, πατριάρ�ης, τα μέλη της Συ-

γκλήτυ καθώς και ι δύ δήμαρ�ιτων Πρασίνων και των Bενέτων μετυς δημ�τες. H �λη τελετή ελάμ�α-νε �ώραν στν υπαίθρι �ώρ έ"ω α-π� τ ανάκτρ της Iέρειας, �πυκατασκευα��ταν �ριν�άτν, είδςσκηνής. O αυτκράτρας, περι�ε-�λημένς με τ κλ��ιν καί τ σα-γίν, και πατριάρ�ης, �ρώντας�ελ�νι και ωμ��ρι, κατέ�αινανμα�ί απ� τ ανάκτρ και εισέρ�-νταν στην αναδενδράδα, δηλαδή σεσυστάδα δένδρων με αναρρι�ώμενακλήματα, η πία �ρισκ�ταν μπρ-στά απ� τ� αμπέλι. Eκεί, �ρισκ�τανμαρμάρινη τράπε�α πάνω στην πίαεί�αν τπθετηθεί καλάθια με στα-�ύλια. A�ύ πλησία�αν ι παριστά-μενι α"ιωματύ�ι, πατριάρ�ηςευλγύσε σύμ�ωνα με την εκκλη-σιαστική τά"η τα στα�ύλια τα πίατυ παρυσία�ε μέσα σέ είδς κάδυ(�ύτη) κυράτρας, δηλαδή υ-πεύθυνς δια�ειριστής τυ αυτ-κρατρικύ κτήματς της Iέρειας.Στη συνέ�εια, πατριάρ�ης και αυ-τκράτρας πρσέ�εραν έναςστν άλλ απ� ένα �τρύδι, ενώ αυτκράτρας μίρα�ε με τη σειράσε καθέναν απ� τυς παρισταμένυςαπ� ένα τσαμπί στα�ύλι. H �λη τελε-τή συνδευ�ταν απ� άσματα τρα-γυδισμένα απ� τυς παριστάμε-νυς δήμυς, των πίων στ��ς ή-ταν η επευ�ημία τυ αυτκράτρα.Kιν� �αρακηριστικ� στα άσματα αυ-τά είναι η μετα�ρική �ρήση της α-μπέλυ και τυ τρύγυ, καθώς η ευ-αγγελική ρήση «Eγώ ειμί η άμπελςκαι υμείς τα κλήματα» �ρησιμπιή-θηκε νωρίς για να δηλώσει τη σ�έση

των �ριστιανών αυτκρατ�ρων μετυς υπηκ�υς τυς. Στ πρώτ ά-σμα, ι πατρίκιι καλύνται, α�ύτρυγήσυν τα άνθη της θεϊκής σ-�ίας, να στε�ανωθύν με αυτά καινα γίνυν έτσι κινωνί των θεϊκών�αρισμάτων. Στ τέλς απευθύνεταιικεσία πρς τν Θε� να διαρκέσει ε-πί μακρ�ν η ε"υσία τυ αυτκράτ-ρα. Σε άλλ άσμα, η αυτκρατρικήαρετή παρμιά�εται με τ θαλερ�αμπέλι (άμπελς ευκληματύσα).Kαρπί της είναι ��τρυες ευ�ρσύ-νης τυς πίυς τρυγά �λη η υ�ή-λις και πίνντας απ� γεμάτ πτήριτραγυδά μέσα σε ατμ�σ�αιρα ευ-θυμίας. Aνάλγ ήταν και τ περιε-��μεν άλλυ άσματς τ πί α-να�έρεται στην τρυγητική απ�λαυ-ση στ ανάκτρ της Iέρειας. Mετάτ πέρας της τελετής και α�ύ εύ-�νταν ι δήμι στυς αυτκράτ-ρες –τν κύρι αυτκράτρα και τνή τυς συναυτκράτρες– ι τελευ-ταίι επέστρε�αν μα�ί με τν πα-τριάρ�η στ� παλάτι �πυ παρετίθετγεύμα στ πί παρακαθ�ταν και ηΣύγκλητς. Oι δήμι, των πίων λ�γς παρυσίας στην τελετή ήταν ηεπευ�ημία των αυτκρατ�ρων, ανα-�ωρύσαν α�ύ λάμ�αναν ως δωρεάαπ� τν αυτκράτρα απ� έ"ι νμί-σματα καθένας. H περιγρα�ή αυτήστ Περί Bασιλείυ Tά"εως θεωρεί-ται �τι έ�ει συντα�τεί είτε γύρω στ911 στα �ρ�νια τυ Λέντς ΣT΄ τυΣ�ύ (886–912), �ταν εί�ε στε�θείσυμ�ασιλέας ανήλικς γις τυKωνσταντίνς, είτε μετα"ύ των ετών948–959, �ταν στέ�θηκε συναυτ-κράτρας τυ Kωνσταντίνυ Z΄

γις τυ Pωμαν�ς, μετέπειτα Pω-μαν�ς B’ (959–963). Πάντως, η συμ-μετ�ή τυ αυτκράτρα σε ανάλ-γες τελετές εί�ε παλαιά παράδση.O Γρηγ�ρις της Tours ανα�έρεταιστην έ"δ τυ αυτκράτρα σε αυ-τκρατρική έπαυλη για την περίδτυ τρύγυ η πία διαρκύσε τριά-ντα ημέρες. H τελετή στ ανάκτρτης Iέρειας τπθετείται πιθανώς�ρνικά λίγ πριν απ� την έναρ"ητυ καννικύ τρυγητύ των αυτ-κρατρικών αμπελώνων και πρσ-μιά�ει με την ευλγία των απαρ�ών,την αρ�ή δηλαδή της συγκμιδής.Oπωσδήπτε, δεν πρ�κειται για ένασυνηθισμέν τρύγ, αλλά για μια ιδι-αίτερη τελετή στ��ς της πίας ή-ταν να ε"άρει τ αυτκρατρικ� με-γαλεί. Oι μετα�ρικές εικ�νες τυστε�ανώματς με άνθη, της τρυγή-σεως της αμπέλυ και της συμπ�σε-ως απ� ένα κιν� πτήρι παραπέ-μπυν εμ�ανώς σε δινυσιακές τε-λετές, κατά τη διάρκεια των πίωνι συμμετέ�ντες πρσπαθύσαν ναεπιτύ�υν τη μέθε"η με τ Θεί. Aπ�την άλλη, η ευλγία των στα�υλώναπ� τν πατριάρ�η απκαθαίρει τηντελετή απ� τα παγανιστικά στι�είατης. Παράλληλα, η ταυτ��ρνη πα-ρυσία τυ πατριάρ�η και τυ αυτ-κράτρα και η μετα"ύ τυς ανταλλα-γή των στα�υλών είναι, ίσως, μιαπρσπάθεια να τνιστεί η αρμνικήσυνύπαρ"η κσμικής και εκκλησια-στικής ε"υσίας, η πία εί�ε διατα-ρα�θεί στα τελευταία �ρ�νια της �α-σιλείας τυ Λέντς ΣT΄ ε"αιτίας τυ�ητήματς της τετραγαμίας.

Tρύγ�ς: τέ�νη και πραγματικ�τητα

Mια ε"ιδανικευμένη περιγρα�ήτρύγυ στις Πύλες της Bιθυνίας πε-ριλαμ�άνεται σε επιστλή τυ Θε-δώρυ Δα�νπάτη. Kιν�ς �ιλλγι-κ�ς τ�πς είναι και η περιγρα�ή τυτρύγυ �πως αυτή δίδεται απ� τΘε�δωρ Πρ�δρμ (12ς αι.) στηνέμμετρη μυθιστρία τυ «Tα κατάPδάνθην και Δσικλέα». Στ πιητι-κ� αυτ� έργ περιλαμ�άνεται η έκ-�ραση εν�ς γυάλινυ κρατήρα -πίς έ�ερε ανάγλυ�η παράστασητρύγυ. Aπεικνί�νταν τρυγητές νακ��υν ώριμα τσαμπιά στα�ύλια καινα τα ρί�νυν μέσα σε καλάθια, ναπατύν τα στα�ύλια στ λην� και νασυλλέγυν τ μύστ σε μικρά πήλι-να σκεύη και στη συνέ�εια να τν με-τ�ετεύυν σε πιθάρια. H παράστα-ση συμπληρων�ταν απ� τρυγητές ιπίι ��ρευαν πιασμένι �έρι �έρι,ενώ εικνι��ταν και ένας Δι�νυσςκαθισμένς σε ένα πιθάρι να παί�ει

H καθαρι�τητα και η διατήρηση σε καλή κατάσταση των πίθων ήταν κύρι� μέ-λημα των αμπελ�υργών. Συ�νά, πίθ�ι και υδρίες εικ�νί��νται εκτ�ς απ� τιςπαραστάσεις τ�υ γάμ�υ στην Kανά και στις ειδ�ύς των δώδεκα μηνών και μά-λιστα στ� μήνα Iαν�υάρι�, �π�τε δ�κιμά��νταν και τα νέα κρασιά. Mικρ�γρα-�ία ��. τ�υ έτ�υς 1346, M�νή Bατ�πεδί�υ αρ. 1199.

με τυς Σατύρυς και τις Bάκ�ες. Hπεριγρα�ή υπδηλώνει ε"ικείωσημε παραστάσεις τρύγυ της αρ�αι�-τητας και της πρωτ�υ�αντινής πε-ρι�δυ. Tα παραπάνω κείμενα δενπρσ�έρυν κάπιες πρακτικές λε-πτμέρειες για τη διαδικασία τυτρύγυ και για τις διά�ρες εργα-σίες πυ τν συν�δευαν ύτε και γιατυς κινδύνυς ι πίι τν απει-λύσαν. Tι γνωρί�υμε �μως πραγ-ματικά για τν τρύγ και τα πρ�λή-ματά τυ; Tα Γεωπνικά τυ Kασσια-νύ Bάσσυ α�ιερώνυν αρκετέςπαραγρά�υς στν τρύγ και σε συ-να�είς δραστηρι�τητες, �πως τηνκατασκευή ληνών και την πρετμα-σία των πιθαριών. Δεν μπρύμε �-μως να είμαστε καθ�λυ σίγυριγια την πρακτική ε�αρμγή τυς, δε-δμένυ �τι πρ�κειται για συλλγήπληρ�ριών τυ 4υ αι., ι πίεςσυμπληρώθηκαν τν 6 αι., συγκε-ντρώθηκαν δε και καταγρά�ηκανστη μρ�ή στην πία σώ�νται σή-μερα τ 10 αι. O Γεωργικ�ς N�μς,μεταγενέστερ κείμεν τ πί�ρνλγείται ανάμεσα στ τελευ-ταί τέταρτ τυ 7υ και στ πρώτμισ� τυ 8υ αι., πρ�λέπει �τι αν, ε-νώ δέν έ�ει ακ�μα λκληρωθεί τρύγς σε ένα αμπέλι, κάπις α�ή-σει μέσα τα �ώα τυ καί καταστρέψειτα ατρύγητα τμήματα τυ αμπελώνα,θα τιμωρηθεί με τριάντα ρα�δισμύςενώ θά πρέπει απ�ημιώσει τ�ν πα-θ�ντα. Πι συγκεκριμένες, αν και πε-νι�ρές, είναι ι πληρ�ρίες απ� κά-πια αγιλγικά κείμενα. Oι καιρικέςσυνθήκες επηρέα�αν τν τρύγ καιμπρύσαν να �λάψυν την παρα-γωγή. Mια αναπάντε�η κακκαιρίαμπρύσε να καταστρέψει τυς κ�-πυς μιας λ�κληρης �ρνιάς. Eνατέτι παράδειγμα πρσ�έρει Bίςτυ σίυ Δανιήλ τυ Στυλίτη, -πίς έ�ησε τν 5 αι. στα περί�ωρατης Kωνσταντινύπλης. Στ κείμε-ν αυτ� περιγρά�εται μια απρ�σμε-νη καταιγίδα �ρ�ής και �αλά�ης, ηπία την επ�ή τυ τρύγυ κατέ-στρεψε την παραγωγή στυς αμπε-λώνες κάπιυ Γελανίυ, α"ιωμα-τύ�υ στην αυλή τυ αυτκράτραΛέντς A΄ (457–474). O κίνδυνς α-π� τις καιρικές αντι"�τητες ήτανμεγάλς και ι άνθρωπι τ�σ ανί-σ�υρι να τν αντιμετωπίσυν ώστεδημιυργύσε μετα�υσικ� δέςστυς αμπελκαλλιεργητές. Eτσι, ευσε�ής συγγρα�έας τυ Bίυ ερ-μηνεύει την αι�νίδια �αλα��πτωσηως θεϊκή τιμωρία η πία επι�λήθη-κε στν Γελάνι, επειδή αυτ�ς εί�εαντιτα�θεί στην εγκατάσταση τυ -σίυ Δανιήλ σε κίνα μέσα σε κτήμα-τα τα πία τυ ανήκαν.

O Bίς τυ σίυ Bλασίυ τυ κα-ταγμένυ απ� τ Aμ�ρι της Mι-κράς Aσίας πρσ�έρει ένα άλλστιγμι�τυπ απ� τρύγ. O Bλάσις ε-γκατε�ίωσε στην καμπή τυ 9υπρς τ 10 αι. στην περί�ημη μνήτυ Στυδίυ στην Kωνσταντινύπ-λη. H μνή διέθετε πλύσιυς αμπε-λώνες στα περί�ωρα της Kωνσταντι-νύπλης τυς πίυς καλλιεργύ-σε συστηματικά. O �σις Θε�δωρςΣτυδίτης, πι γνωστ�ς μνα��ςτυ κιν�ίυ (759–826), σε μιλίατυ η πία εκ�ωνήθηκε την περί-

δ τυ τρύγυ, πρέτρεπε να μηνπρσδκά κάπις τα κέρδη πυ θααπ�έρει η συγκμιδή των στα�υ-λών, αλλά αυτά τα πία θα απκμί-σει καλλιεργώντας τις αρετές. O �-σις Bλάσις �ρειάστηκε κάπτε τηνεπ�ή τυ τρύγυ να μετα�εί μα�ί μεάλλυς μνα�ύς στ μετ��ι τηςΦιρμυπ�λεως στη Θράκη. T κείμε-ν περιγρά�ει με γλα�υρ�τητα τηνπρετιμασία των πίθων πρκειμέ-νυ να απθηκευτεί τ καινύργικρασί. Kάπις απ� τυς μνα�ύςανέλα�ε να τυς καθαρίσει απ� τηνεναπμείνασα στν πυθμένα ιλύ, �α-λίστηκε �μως απ� τις αναθυμιάσεις,έ�ασε τις αισθήσεις τυ και έπεσεμέσα. Φαίνεται �τι επρ�κειτ για με-γάλης �ωρητικ�τητας πίθυς, α�ύδημιυργήθηκε θέμα για τ πώς θαανασυρ�ταν μνα��ς. Tά «Γεωπ-νικά» συμπληρώνυν στ σημεί αυ-τ� τ αγιλγικ� κείμεν. A�ιερώ-νυν πλλές παραγρά�υς στην κα-τασκευή των πίθων καθώς και στηνεσωτερική επί�ρισή τυς πρκειμέ-νυ να μπει μέσα μύστς, ενώ δί-νυν ιδιαίτερη έμ�αση στ γεγν�ς�τι ι πίθι έπρεπε νά καθαριστύνσ�λαστικά.

Eνας Tρύγ�ςστη Mυτιλήνη...

Mια άλλη ανα�ρά σε τρύγ, στπλαίσι εν�ς θαύματς, εμπεριέ�ε-ται στ Bί των σίων Δα�ίδ, Συμεώνκαι Γεωργίυ, τριών αδελ�ών ι -πίι κατάγνταν απ� τη Mυτιλήνη.Kατά την πανηγυρική επιστρ�ή τυνεωτέρυ απ� τυς τρεις, τυ Γεωρ-γίυ, στη Mυτιλήνη, λίγ μετά τη Σύ-νδ της αναστήλωσης των εικ�νωντ 843, συγκεντρώθηκε σε να� τηςΘετ�κυ μεγάλς αριθμ�ς ατ�μωνγια να τν ευ�ημήσυν και να δε-

�θύν την ευλγία τυ. H τελετή δενεί�ε μεγάλη διάρκεια και Γεώργιςτυς έδωσε την άδεια να επιστρέ-ψυν στις εργασίες τυς α�ύ ήτανκαιρ�ς τρύγυ. Λίγ παραπάνω ανα-�έρεται �τι ήταν η γιρτή τυ Γενε-θλίυ της Θετ�κυ, η πία τιμάταιστις 8 Σεπτεμ�ρίυ. Λίγες μέρες αρ-γ�τερα, στην ερτή της Yψώσεωςτυ Tιμίυ Σταυρύ, στις 14 Σεπτεμ-�ρίυ, Γεώργις ενθρνίστηκε επί-σημα σε πανηγυρική τελετή. Στ τέ-λς της Θείας Λειτυργίας �σιςπρσκάλεσε τυς πιστύς ι πίιεί�αν συγκεντρωθεί στην εκκλησίανα μετα�ύν στ γειτνικ� μικρ� α-μπελώνα και να κ�ψυν απ� ένα τσα-μπάκι στα�ύλι. Tρεις μέρες αργ�τε-ρα, Γεώργις έδωσε εντλή να συ-γκεντρωθύν στ λην� τα στα�ύλιατα πία εί�αν μείνει ατρύγητα καίνά πατηθύν. Φαίνεται �τι δεν εί�αναπμείνει παρά μ�ν ι επι�υλλίδες,δηλαδή τα κα�εκτικά στα�ύλια τα -πία δεν εί�αν τρυγηθεί.

Στην ειρωνική παρατήρηση �τι ιλην�άτες δεν θα επαρκύσαν γιανα πατηθύν στ λην�, άγις αντα-πάντησε επιτελώντας ένα θαύμα.Δύ λην�άτες ανέ�ηκαν στ λην�παρ�ντς τυ σίυ Γεωργίυ καί ταπτέλεσμα ήταν μύστς να είναιτ�σ ά�θνς ώστε ��ι μ�ν να γε-μίσυν μεγάλι πίθι, αλλά ι παρευ-ρισκ�μενι να γεμίσυν κάθε είδυςαγγεία τα πία εί�αν μα�ί τυς.

T επεισ�δι παρυσιά�ει ενδια-�έρν ��ι μ�ν δι�τι μας δίνει μια ει-κ�να για τ πώς τρύγς εντασσ�-ταν στη λειτυργική �ωή της εκκλη-σίας –στα�ύλια μιρά�νται κατάτην ημέρα τυ Σταυρύ απ� αμπε-λώνα πυ ανήκει στην ιδικτησία τηςEκκλησίας– αλλά και δι�τι αντιπαρα-θέτει, με έμμεσ τρ�π, τ �ριστια-νικ� τρύγ απ� τν τρύγ πίς

εμπεριεί�ε παγανιστικά στι�εία. Tθαύμα επιτελείται ενώ επίσκπςψέλλει τυς δα�ιτικύς ψαλμύς. Hανα�ρά γίνεται πιθανώς για να α-ντιπαρα�άλει τη �ριστιανική συμπε-ρι�ρά με τα παγανιστικά κατάλιπαπυ επικρατύσαν κατά τν τρύγ. Oκαν�νας 62 της εν Tρύλλω Συν�-δυ (691–692) απαγ�ρευε να συν-δεύεται τ πάτημα των στα�υλώνκαί η έγ�υση τυ κρασιύ στα πιθά-ρια απ� ειδωλλατρικές πρακτικές�πως η επίκληση τυ ν�ματς τυΔινύσυ και ι διά�ρι αστεϊσμίκαι τα πειράγματα. Eν τύτις, παράτις σ�ετικές απαγρεύσεις, ι ειδω-λλατρικές αυτές συνήθειες διατη-ρήθηκαν. T 12 αι., ι διάσημι κα-ννλ�γι Iωάννης Zωναράς, Θε�-δωρς Bαλσαμών και Aλέ"ις Aρι-στην�ς σ�λιά�ντας τυς καν�νεςτης εν Tρύλλω συν�δυ καταδικά-�υν αυτές τις πρακτικές. O Bαλσα-μών μάλιστα αναγνωρί�ντας �τι ηευ�ρ�συνη διάθεση πυ δημιυρ-γείται κατά τη σύνθλιψη των στα�υ-λών και την τπθέτηση τυ κρασιύστα πιθάρια είναι αναπ��ευκτ ναπρκαλεί τη θυμηδία, πρτείνει ωςμέσ μετριασμύ τυ αναγκαίυ αυ-τύ κακύ την συ�ν�τερη εκ�ώνησητης ευ�ής Kύριε ελέησν.

Bι�λι�γραία H. Aναγνωστάκης, «Oίν�ς ��υ#αντιν�ς. H άμπελ�ς και � �ίν�ς στη �υ-#αντινή π�ίηση και υμν�γρα�ία», τ. 1–2,Aθήνα 1995. Φ. K�υκ�υλές, «Bυ#αντινών�ί�ς και π�λιτισμ�ς», τ. 5, Aθήνα 1952, σ.288–295. Kωνσταντίν�υ Π�ρ�υρ�γέννη-τ�υ, «Περί Bασιλεί�υ Tά�εως», έκδ�σηκαι σ!�λιασμ�ς I. Reiske, B�ννη1829–1830. τ. 1, σ. 373–375 (κείμεν�) και τ.2, σ. 348–353 (σ!�λια). Kωνσταντίν�υΠ�ρ�υρ�γέννητ�υ, «Περί Bασιλεί�υ Tά-�εως», έκδ�ση, σ!�λιασμ�ς και γαλλικήμετά�ραση A. Vogt, τ. 2.1 Παρίσι 1939, σ.175–176 (κείμεν�) και τ. 2.2, σ. 180–181(σ!�λια).

Tα περισσ�τεραμ�ναστήρια στ� Bυ�άντι� διέθεταν μεγά-λ�υς αμπελώνεςκαι �ι εργασίεςτ�υ αμπελ�υργ�ύ �ρί��νταν με ακρί#εια στα τυπικά των μ�νών. Tην παράδ�ση αυτή συνε�ί��υνώς σήμερα π�λλέςμ�νές ανά την Eλλάδα.

«Eγώ κ��ω τα στα�ύλια απ� τ’ αμπέλια/ κάνω κρασίπατώντας τα στα πατητήρια»,λέει � μήνας Σεπτέμ�ρι�ς, � Tρυγητής, εδώ με τ� �ώδι�τ�υ Zυγ�ύ. Mικρ�γρα�ία ��.τ�υ έτ�υς 1346, M�νή Bατ�πεδί�υ αρ. 1199.

Ψη�ιδωτή παράσταση τρύγ�υ και λην�ύ

απ� τη Bασιλική της Aγίας Kωνσταντίας στη Pώμη, 4�ς αιώνας.

Eγώ κ��ω τα στα� Στα�υ�λ�γήματα απ� τη �ιλ�λ�γική και

ΣTH ΦIΛOΛOΓIKH και εικαστική πα-ράδ�ση τη Bυ�αντινή, � τρύγ�ς είτεπρ�σωπ�π�ιείται με τ�υς μήνες Σε-πτέμ�ρι� και Oκτώ�ρι�, είτε απ�δί-δεται και συμ��λί�εται με τ�υς ε�ήςτρ!π�υς: 1) Tρύγ�ς-θυσία και μαρ-τύρι� τ�υ Θεανθρώπ�υ και των μαρ-τύρων. 2) Tρύγ�ς π�λέμ�υ, !π�υ ��υ�αντιν!ς �ασιλιάς και π�λεμάρ$ηςσυνθλί�ει τ�υς ε$θρ�ύς και επί��υ-λ�υς τ�υ αμπελώνα της αυτ�κρατ�-ρίας. 3) Tρύγ�ς πλ�ύτ�υ και αρετώνυλικών και ψυ$ικών. 4) Tρύγ�ς απ�-καλυπτικ!ς, !π�υ η �ργή τ�υ θε�ύπατεί και συνθλί�ει τ�υς εκτραπέ-ντες και αμαρτωλ�ύς. 5) Eρωτικ!ςτρύγ�ς, !π�υ � εραστής και δραγά-της τρυγά τ�ν ερωτικ! καρπ! τ�υ έ-ρωτα- αμπελώνα π�υ καλλιέργησε.

Στη συν�πτική αυτή τα�ιν!μησητων �υ�αντινών τρύγων δίδ�με πα-ρακάτω �ρισμένες μετα&ράσεις,πρ�τάσσ�ντας τη μ�ναδική έκ&ρασητ�υ Θε!δωρ�υ Δα&ν�πάτη, !π�υ �τρύγ�ς ερεθί�ει και �υπνά και τις αι-σθήσεις. A�ί�ει, πάντως, να ανα&έ-ρ�υμε τ�ν ερωτικ! τρύγ� της Aρταςμε την κ�ινωνική τ�υ διάσταση !πωςπεριγρά&εται απ! τ� μητρ�π�λίτηNαυπάκτ�υ.

Tρύγ�ς στην Aρτα

Eνας κάτ�ικ�ς της Aρτας στηνHπειρ�, �ν!ματι (έν�ς, έρ$εταιπρ�ς συνάντηση τ�υ μητρ�π�λίτηNαυπάκτ�υ και τ�υ διηγείται ένα λυ-πηρ! περιστατικ! π�υ μ!λις τ�υ συ-νέ�ηκε. O (έν�ς ήταν υπάλληλ�ςστ�ν αμπελώνα τ�υ κυρ�ύ Γεωργί�υΠετ�μέν�υ. Eνας ακ!μη υπάλληλ�ς

Στ�ν απ�καλυπτικ�τρύγ� η Bα�υλώνακαι η Kωνσταντιν�ύ-π�λη απ�τελ�ύν τις π�λεις �π�υ θατρυγηθεί τ� ανθρώ-πιν� γέν�ς. Aπ� τ�ν λην� τ�υ θυμ�ύτ�υ θε�ύ θα τρέ"ειά�θ�ν� κρασί–αίμα.H γη–θεά Pέα καθι-σμένη στ� λι�νταρ�-μ�ρ�� τέρας θα κε-ράσει απ� τ� π�τήριτης τα �θ�νια καιμιαρά �ντα. (Δευτέ-ρα Παρ�υσία, P�ύτσικα Pεθύμν�υ,Nα�ς Παναγίας και Σωτήρ�ς, τ�ι��γρ�. 1391).

στ� ίδι� α&εντικ! εκτελ�ύσε την ί-δια υπηρεσία, επι�λέπ�ντας τ�υςτρυγητές. Aνδρες και γυναίκες δ�ύ-λευαν μα�ί. O επιστάτης τ�υ Πετ�-μέν�υ, γ�ητευμέν�ς απ! τα θέλγη-τρα των εργατριών, ρι$ν!ταν σ’ αυ-τές και, !σ� � (έν�ς δεν έδινε σημα-σία, τις $αϊδ�λ�γ�ύσε, εμπ�δί��-ντάς τις να πηγαιν�έρ$�νται με τηνησυ$ία τ�υς. Aυτ! συνε$ίστηκε τ!-σες &�ρές, π�υ � (έν�ς, μην κατα-&έρ�ντας να τ�ν απ�τρέψει απ! τακ!λπα τ�υ, άρπα�ε ένα �ύλ� για νατ�ν κτυπήσει. Kι εκείν�ς άρ$ισε ναστρι&�γυρνάει απ! δω κι απ! εκείγια να τ�ν απ�&ύγει, ώσπ�υ μιαστιγμή γυρί��ντας τ� κε&άλι, δέ$τη-κε ένα δυνατ! κτύπημα: δυ� μέρεςαργ!τερα πέθανε.

Aισθήσεις και ηδ�νή

Eίναι η επ�$ή π�υ τρυγάτε τα ώρι-μα στα&ύλια. Oμ�ρ&�, αλήθεια, θέα-μα, να τα �λέπεις κρεμασμένα στ�υαμπελι�ύ τ�υς κλάδ�υς, πρ�στατευ-μένα κάτω απ! τα πλατιά και μαλακά&ύλλα π�υ μ!λις α&ήν�υν τ�υ ήλι�υτις ακτίνες να περν�ύν. Aγ�υρα ακ!-μη τα περιλ�ύ�ει η πι� εύκρατη θερ-μ!της π�υ σιγά και ήρεμα τα ωριμά-�ει. Aλλά τα πρ�&υλάσσ�υν και απ!τη σ&�δρ!τητα τ�υ ανέμ�υ και τα

καλύπτ�υν για να μην πληγωθ�ύνκαι σπάσ�υν απ! τις ραγδαίες καιδυνατές �ρ�$ές. Tέτ�ι� γλυκύ καρ-π!, ώ κάλλη και Xάριτες, δεν θα μπ�-ρ�ύσε παρά να τ�ν πρ�στατεύ�υν...γλυκύ καρπ! με τ� �αθύ π�ρ&υρ!$ρώμα της �ασιλικής αλ�υργίδας...

Mα ακ!μη πι� ευ$άριστ� θέαμα εί-ναι η κ�πή τ�υ στα&υλι�ύ με τ� μα-$αίρι, καθώς απ! τ� αμπέλι απ�$ωρί-�εται για να μπει στα πλεκτά πανέριακαι να κ�υ�αληθεί στ� πατητήρι. Kιεκεί άνδρες με τα καθαρά π�δάριατ�υς πατ�ύνε τα στα&ύλια και απ!τα $είλη τ�υς �γαίν�υν ρυθμ�ί με-λωδικ�ί π�υ �ε$ειλί��υν απ! τη $αράκαι την ευτυ$ία της ψυ$ής τ�υς. Kι!πως τα π!δια τ�υς ανε��κατε�αί-ν�υν και μετακιν�ύνται ανα�λύ�ει τ��υμί των στα&υλιών κι έτσι γλυκάκυλά με ένα συνε$ή απαλ! ή$� π�υγαργαλί�ει την ακ�ή, καθώς απ! τ�νκρ�υν! τ�υ πατητηρι�ύ $ύνεται ήρε-μα � μ�ύστ�ς μέσα σε αυτ!ν π�υ ή-δη έ$ει συγκεντρωθεί στ� αγγεί� α-π! κάτω. Kαι απ! την κ�ιλ!τητα τ�υμισ�άδει�υ αγγεί�υ, !π�υ πέ&τει �μ�ύστ�ς περιστρέ&εται και αντηδ�-νεί η μελωδική η$ώ γλυκά ώς τα αυ-τιά μας. Kι είναι $αρά στα μάτια τ�$ρώμα της π�ρ&ύρας π�υ έ$ει �μ�ύστ�ς και θέλγει να τ�ν �λέπεις ή-ρεμα να ρέει. Kι ακ!μη θέλγει, !τανπρ�σ&έρεται για π!ση, τη γεύση καιτην α&ή τη συγγενίδα της. Kι έτσιπρ�σ&έρει ευ$αρίστηση σε !λες τιςαισθήσεις κι ε�ερεθί�ει �υπνώνταςκάθε ηδ�νή.

Tέλ�ς, να τ� πιθάρι γεμάτ�, �έ$ει-λ� ώς τις άκρες, στε&ανωμέν� απ!τ� λευκ! α&ρ! τ�υ μ�ύστ�υ, π�υ

KYPIAKH 29 AYΓOYΣTOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11Συνέ�εια στην 12η σελίδα

ύλια απ� τ’ αμπέλια εικαστική �υ�αντινή τέ�νη για τ�ν τρύγ�

«T� αμπέλι θέλει τρύ-γημα και τ� στα�ύλικ�μμα και η κ�πελιά

αγκάλιασμα και �ίλη-μα στ� στ�μα». Σύμ-�ωνα με τ� Tαλμ�ύδκαι κάπ�ιες απ�κρυ-�ες παραδ�σεις, τ�

κλήμα ήταν τ� δέντρ�της γνώσεως

στην Eδέμ. O τρύγ�ς των στα�υλιών είναι

� πρώτ�ς ερωτικ�ς τρύγ�ς της μέθης,

της έκστασης και της αμαρτίας. «Aδάμ

π�ύ ει», �ωνά�ει � Θε�ς στ�ν πρώτ�τρυγητή τ�υ π�θ�υ

π�υ εδώ απεικ�νί�εται μα�ί με την Eύα με

τη δρ�σιά, αθω�τητααλλά και παιδική

π�νηρία τ�υ ατακτή-σαντ�ς. Aκ�ύμια Pε-

θύμν�υ, Nα�ς τ�υ Σω-τήρ�ς, τ�ι��γρα�ία

τ�υ 1389 (�ωτ. I. Σπα-θαράκης: «Bυ�αντινές

τ�ι��γρα�ίες N�μ�ύPεθύμν�υ»).

�γά�ει ένα ελα&ρύ συριγμ! απ! τ�αέρι� π�υ περιέ$ει. T� μάτι παρακ�-λ�υθεί με ευ$αρίστηση τις λευκές&�υσκάλες τ�υ �ρασμ�ύ και τ� αυτίτ�ν ή$� π�υ δια$έεται απ! τη ρή�ητ�υς...

(Θε�δωρ�ς Δα�ν�πάτης,Eπιστ�λαί, 1�ς αι.).

H �ιάλη τ�υ Γω�ρύα

Kι αν απ� κ�ντά πλησία�ες θα ’�λε-πες τ�ύτα

απ� την μεριά στα�ύλια μες στ’ α-μπέλια

�μ�ρ�α, ώριμα, τρυ�ερά, γεμάταρώγες

λες και σε καλ�ύσαν για τ�ν τρύγ�,κι απ’ την άλλη τρυγητές, λες και θα

μιλήσ�υν,π�υ έκ��αν τα στα�ύλια απ� τ’ αμπέ-

λιακαι σε καλ�πλεγμένα τα ’�α�αν κα-

λάθιαπ�υ έμ�ια�αν λύγινα κι �!ι απ� πέ-

τρα.

Eνα τσαμπί θα �ήταγες, πιστεύω,λες τρύγ� κι �!ι σκάλισμα πως �λέ-

πειςτ�σ� καλά εί!ε σκαλιστεί η πέτρα.Aλλ�ι πατ�ύσαν των στα�υλιών τις

ρώγες�γά��ντας κρασί μες στ� πατητήρι·και πλέκ�ντας τα δάκτυλα, πιασμέ-

ν�ισε λίθιν� !�ρ� !�ρ�στατ�ύσαν.Θα ’λεγες πι� καλά παρατηρώνταςστ’ αλήθεια λένε !αρ�ύμενα τρα-

γ�ύδια,π�υ σ�υ ’ρ!εται να πας μα�ί τ�υςστ� !�ρ� να πιαστείς και να !�ρέ-

ψεις.Aλλ�ι τ� κρασί σε μικρά, πήλινα

σκεύηέ�α�αν κι ύστερα έρι!ναν σε νέα

πιθάρια.Kι � Δι�νυσ�ς τ�υ τρύγ�υ � πρ�-

στάτηςκαθισμέν�ς σε νέ�υ πιθαρι�ύ τ�

στ�μαμε τις Bάκ!ες και με τ�υς Σατύ-

ρ�υςέπαι�ε μα�ί τ�υς τα παιγνίδια τ�υ

τρύγ�υ.Aπ’ ένα στα�ύλι έκ��ε τις ρ�γεςκαι �έλη απαλά έρι!νε στ�υς Σατύ-

ρ�υς·κι αυτ�ί !άμω πέ�τανε σαν κτυπη-

μέν�ι(Θ. Πρ�δρ�μ�ς,

Tα κατά P�δάνθη καιΔ�σικλέα Δ 344-371)

Σεπτέμ�ρι�ς

Eγώ κ��ω τα στα�ύλια απ� τ’ αμπέ-λια

κάνω κρασί πατώντας τα στα πατητή-ρια

τ� πι� γλυκ� π�τ� στην αρ!ή τ�υ!ρ�ν�υ.

(Θ. Πρ�δρ�μ�υ στί!�ιστ�υς δώδεκα μήνες, 12�ς αι.).

O Σεπτέμ�ρι�ς �έρνει τα γλυκά στα-�ύλια

κι ευλ�γώντας των πατητών τις ελπί-δες

αναγαλλιά�ει �λέπ�ντας τ� %ύλιν��αρέλι.

(Mαν�υήλ, Φιλή:Στ�υς δώδεκα μήνες, 13�ς αι.).

� � �

και τ� καλάθι έγεμεν, �λα στα�ύλιαεί!εν

εί!εν δε και !αρτ�π�υλ�ν στ� !έριντ�υ γραμμέν�ν:

«Tρυγώ τα εδραγάτευα τρεις μήνας�ι ��θαλμ�ί μ�υ,

πίνω τ�ν �ίν�ν τ�υ καλά, τρώγω καιτ�ν καρπ� τ�υ.»

(Λί�ιστρ�ς και P�δάμνη:� �ατικαν�ς κώδικας Barb. Gr. 172)

Aπ�καλυπτικ�ς τρύγ�ς

O απ�καλυπτικ!ς τρύγ�ς και θερι-σμ!ς τ�υ κ!σμ�υ, $ρησιμ�π�ιήθηκεαπ! τις �υ�αντινές πρ�&ητείες καιαπ�καλύψεις. Eδώ � αμπελώναςσυμ��λί�ει τ�ν κ!σμ�, τα στα&ύλιαμε τ� κρασί συμ��λί��υν τ�υς αν-θρώπ�υς με τ� αίμα τ�υς. Eνας άγ-γελ�ς απευθύνεται σε άλλ� άγγελ�με κ�&τερ! δρεπάνι: «Pί�ε τ� κ�&τε-ρ! δρεπάνι σ�υ και τρύγησε τ�υςκαρπ�ύς τ�υ αμπελι�ύ της γης, γιατίτα στα&ύλια τ�υ ωρίμασαν. Kαι έρι�ε� άγγελ�ς τ� δρεπάνι τ�υ στη γη, καιτρύγησε τ� αμπέλι της γης, και έ�α-λε τα στα&ύλια στ� μεγάλ� πατητήριτ�υ θυμ�ύ τ�υ θε�ύ. Kαι τ� πάτημαέγινε έ�ω απ! την π!λη, και έτρε�ετ� αίμα απ! τ� πατητήρι $ίλια ε�ακ!-σια στάδια μακριά και έ&τασε ώς τα$αλινάρια των αλ!γων». H παραπάνωσκηνή απ! την Aπ�κάλυψη τ�υ Iωάν-νη θα $ρησιμ�π�ιηθεί και θα πρ�σ-δι�ρισθεί γεωγρα&ικά απ! τις μετα-γενέστρες απ�καλύψεις και πρ�&η-τείες. Στην Aπ�κάλυψη τ�υ Ψευδ�-Mεθ�δί�υ (7�ς αιώνας) π�υ απη$είτην αγωνία τ�υ �υ�αντιν�ύ ανθρώ-π�υ μπρ�στά στις επιδρ�μές Aρά-�ων και Σλά�ων, πρ�λέγεται !τι �αυτ�κράτωρ, π�υ θα καθυπ�τά�ει ταδιά&�ρα έθνη, θα επιστρέψει στ�Bυ�άντι� και θα κάνει μεγάλη �ιν�-π�σία στ� λιμάνι των Σ�&ιανών (π�ι-ήσει π�τ�ν εν Σ��ιαν�ίς).

Πάντως, απ! τ�ν 13� αιώνα και ε-�ής � τρύγ�ς της Aπ�καλύψεως καιη καταστρ�&ή τ�υ αμπελώνα απ! ταάγρια και ακάθαρτα �ώα συμ��λί-��υν την κατάλυση της �υ�αντινήςαυτ�κρατ�ρίας απ! Σταυρ�&!ρ�υςκαι T�ύρκ�υς. Στ�ν $ρησμ! τ�υ Δα-νιήλ για την Πελ�π!ννησ� πρ�&η-τεύεται με τ�ν τρύγ� η ε��λ!θρευσητων T�ύρκων απ! την περι�$ή.

Xρησμ!ς τ�υ Δανιήλ γιατην Πελ�π!ννησ�: E�τασεν καιρ�ς τ�υ τρύγ�υως δια να %�λ�θρεύση παν γέν�ς Iσμαηλίτων απ� της Πελ�π�ννήσ�υ.

Στην �ρθ�δ�"η παράδ�ση μ�ν� στη �ωτ�γρα�ία � θεί�ς ��τρυς περιγρά�εται ως συνθλι��-μεν�ς και η Παρθέν�ς κάτω απ� τ� σταυρ� να συλλέγει τ� γλαύκ�ς της αθανασίας. Aντίθετα, στη δυτική παράδ�ση, � Xριστ�ς ως εσταυρωμέν�ς και συνθλι��μεν�ς ��τρυς εικ�νί�εται στ� γνωστ� θέμα τ�υ ιερ�ύ πιεστηρί�υ με σκηνή τρυγητ�ύ και πατητήρια στ� δεύτερ� επίπεδ�.

Στην ψη�ιδωτή παράσταση π�υ πρ�έρ�εται απ� τ�ν Aγι� Mάρκ� της Bενετίας αναπτύσσεται η ιστ�ρία τ�υ Nώε. O πατριάρ�ης εικ�νί�εται αριστερά, καθισμέ-ν�ς κάτω απ� τ� αμπέλι, στ�ν πρώτ� μετακατακλυσμιαί� τρύγ�, να συνθλί!ει στα�ύλι και να πίνει κρασί. Tα απ�τελέσματα τ�υ άμετρ�υ π�τ�ύ εικ�νί��νταιστην κεντρική σκηνή, �π�υ � Nώε μεθυσμέν�ς έ�ει "απλωθεί στ� κρε!άτι τ�υ γυμν�ς. Tη γύμνια τ�υ πατέρα τ�υ !λέπει � Xαμ, π�υ στη δε"ιά σκηνή εικ�νί-�εται να καλεί τα δύ� αδέλ�ια τ�υ για να αντιμετωπίσ�υν �λ�ι μα�ί την έκρυθμη κατάσταση. H παράσταση �ρ�ν�λ�γείται στ�ν 13� αιώνα, τα !υ�αντινά τε-�ν�τρ�πικά στ�ι�εία της είναι έντ�να, αλλά η �λη σύνθεση ��είλεται σε εντ�πι�υς καλλιτέ�νες.

Eρωτας και τρύγ�ς στ� Bυ�άντι�Σκηνές τρμ�υ εντάσσ�υν τ�ν σαρκικ πθ� και την ηδ�νή στην �ριστιανική παράδ�ση

Tης Xριστίνας Γ. Aγγελίδη

Bυ�αντιν�λγ�υ

«EΓΩ EIMI η άμπελς, υμείς τα κλή-ματα. O μένων εν εμί καγώ εν αυτώύτς �έρει καρπ�ν πλύν, �τι �ω-ρίς εμύ υ δύνασθε πιείν υδέν».Mε τα λ�για αυτά πυ καταγρά�-νται στ Kατά Iωάννη Eυαγγέλι Iησύς εισάγει �,τι θα απτελέσειαργ�τερα δύ �ασικά στι�εία τυ�ριστιανικύ συστήματς μετα�-ρών. T πρώτ, συμ�λισμ�ς τηςαμπέλυ και τυ κλήματς, είναιπρ�ανές. Aμπέλι και κλήμα σημαί-νυν τν Iησύ και τυς μαθητέςτυ, κατά συνεκδ�ήν μάλιστα τνΛ�γ και τυς πιστύς στν λ�γτυ Kυρίυ. H εικ�να αυτή μετα�έ-ρει σε �ριστιανικά συμ�ρα"�μενατην ιυδαϊκή παράδση πυ με τα�ρτωμένα κλήματα της γης Xαναάνδηλώνει, �πως μας διδάσκει άλλω-στε η Παλαιά Διαθήκη, τν περιύσιλα� τυ Iσραήλ. Στην ιερή άμπελτης Διαθήκης, �ριστιανισμ�ς θαπρσθέσει �έ�αια την αλληγρίατυ ��τρυ, πυ συνθλι��μενς απ-δίδει τ ιερ� αίμα της θυσίας τυ Λ�-γυ, αλληγρία παμπάλαιη πυ στνελληνικ�, τυλά�ιστν, κ�σμ μρ-�πιήθηκε στ δινυσιακ� πάθς.

T ευαγγελικ� παράθεμα, �μως,συνδυά"ει την άμπελ με ένα δεύτε-ρ στι�εί, λιγ�τερ πρ�ανές, αλ-λά ε'ίσυ σημαντικ� Πρ�κειται γιατην εσωτερική σ�έση ανάμεσα σεδύ ντ�τητες, η μία απ� τις πίεςνηματδτεί την άλλη. O Iησύς α-να�έρεται, �έ�αια, εδώ στν λ�γ

T� επι�ρυσωμέ-ν�, αργυρ� δισκ�π�τηρ�!ρέθηκε στην Aντι��εια.Πιθαν�ν πρ�έρ-�εται απ� εργα-στήρι� της Συ-ρίας και �ρ�ν�-λ�γείται, πάλιπιθαν�ν, τ� πρώτ� μισ�τ�υ 6�υ αιώνα.O Iησ�ύς ως δά-σκαλ�ς και μάλι-στα με �αρακτη-ριστικά αρ�αί�υ�ιλ�σ��υ, εικ�νί�εται ναδιδάσκει τ�υς Aπ�στ�-λ�υς ανάμεσαστα αμπέλια τα ��ρτωμέναστα�ύλια, ώριμαγια τρύγ�. H παράστασημεταγρά�ει μεεικαστική ακρί-!εια τ� περιε��-μεν� τ�υ ευαγ-γελικ�ύ �ώρ�υ«Eγώ ειμί η άμπελ�ς».

τυ πυ θα καρπ�ρήσει μ�ν �σκαι ίδις θα είναι παρών στις ψυ�έςκαι τη διάνια των μαθητών τυ.Ωστ�σ, αυτή η συνε�ής παρυσίατυ διδάσκντα στν διδασκ�μεν,πυ �είλει να πρσ�έρει τν εαυτ�τυ, εγκαθιδρύει μια σ�έση ερωτική,ένα θεί έρωτα. O θείς έρως θα α-πκτήσει λκληρωμένη μρ�ή καιπλήρες ν�ημα λίγ αργ�τερα, μέσααπ� τις θελγικές ερμηνείες τυEυαγγελίυ και των απστλικώνEπιστλών, ι πίες δανεί"νται ταεννιλγικά εργαλεία τυς απ� τησύγ�ρνή τυς �ιλσ�ική σκέψη.Eτσι, η ήπια αγάπη, η αγάπη στ Θε�και η αγάπη στν συνάνθρωπ, μετα-τρέπεται σε εμπειρία εκστατική, σεμια συνε�ή και αναπ�δραστη κίνησηπυ ωθεί τν ερώντα πρς τν ερώ-μεν, έως �τυ απαλλαγεί απ� τα �-ρια τυ πρσωπικύ τυ ψυ�ισμύκαι απρρ�ηθεί απ� τη �λ�γα τυερωμένυ. Oπως, μάλιστα, μας διδά-σκει Παύλς, δεν έ�ει δική τυ "ωή εραστής, γιατί είναι Xριστ�ς πυ"ει μέσα τυ.

Θεί�ς έρως και ιερή άμπελ�ς

O Iησύς ως θεία άμπελς και έ-ρωτας για τν Iησύ πυ πυρπλείτην ύπαρ'η των πιστών, σ�ραγί"υντη �ριστιανική σκέψη με πλλύςτρ�πυς. Γύρω απ� τη μετα�ρά τηςαμπέλυ στα ευαγγελικά συμ�ρα"�-μενα, δημιυργείται πικιλία εικν-γρα�ικών τύπων, απ� τυς απλύ-στερυς, �πως τα σ�ηματικά διακ-σμητικά αμπελ��υλλα, έως τυς πισύνθετυς, πυ μετα�έρυν σε ει-καστικ� ιδίωμα την ευαγγελική ρήση«Eγώ ειμί η άμπελς». O θείς έρως,πάλι, απτελεί τ θεμέλι τυ πρώι-μυ �ριστιανικύ και τυ �υ"αντινύμυστικισμύ, και ακλυθεί τις τύ-�ες τυ πλατωνισμύ και της νε-πλατωνικής τυ απ�λη'ης στν �ρι-στιανικ� μεσαιωνικ� κ�σμ.

H νη�άλια μέθη τυ �ριστιανύ,ρθ�δ'υ, μυστικιστή λίγη σ�έσηέ�ει με τις αρ�αίες αντιλήψεις γύρωαπ� τ "εύγς έρως-π�τς. H συ-μπσιακή ευω�ία, �πως μας είναιγνωστή απ� τα κείμενα και τις παρα-στάσεις σε αγγεία, μετα�έρεται απ�τυς �ριστιανύς συγγρα�είς στνυπερ�ατικ� κ�σμ ή και κατευθείανστν ειδυλλιακ� Παράδεισ. Eκεί, �-σι έ�υν δε�θεί τ �άρισμα της ε-ν�ρασης συμμετέ�υν στα συμπ�σιατων αγίων ψυ�ών πυ εκτυλίσσνταιγύρω απ� τ τραπέ"ι, �ρτωμέν με�ρύτα και πλύτιμα σκεύη. Γύρω α-π� τυς συνδαιτυμ�νες κινείται ε-σμ�ς αγγέλων, κατε'�ήν ά�υλων�ντων, και σαρκικ�ς έρωτας είναιπαρών μ�ν ως αντίθεση, δηλαδή ωςπαρθενία. Xαρακτηριστικ� παρά-δειγμα αυτής της τάσης πυ μλν�-τι εμπνέεται απ� πλατωνικά πρ�τυ-πα, ακυρώνει κάθε σωματική αίσθη-ση, είναι τ έργ πυ συνέτα'ε Mε-θ�δις Oλύμπυ περί τα τέλη τυ3υ αιώνα μ.X. T έργ επιγρά�εται«Συμπ�σι» και πράγματι, απτελείτη �ριστιανική εκδ�ή τυ πλατωνι-κύ μώνυμυ έργυ, τ�σ ως πρς

τη διαλγική τυ μρ�ή �σ και ωςπρς τ κσμλγικ� σύστημα πυεπε'εργά"εται συγγρα�έας. Ωστ�-σ, τ κείμεν �έρει τν υπ�τιτλ«Περί αγνείας», τα πρ�σωπα πυσυμμετέ�υν στην ευω�ία είναι γυ-ναίκες και μάλιστα πρ�κειται για τιςδέκα �ρ�νιμες παρθένυς της ευαγ-γελικής παρα�λής. H παρθενία, κη-ρύσσει συγγρα�έας, είναι �ασικ�ςμ�λ�ς πυ επιτρέπει την απαλλαγήτης ψυ�ής απ� τ σάρκιν περί�λη-μα και την δηγεί στην υπερ�ατικήτης απκάθαρση, στην ερωτική ένω-σή της με τ θεί.

Tην επ�ή πυ Mεθ�δις συνέ-τασσε τ «Συμπ�σι�» τυ, ι �ριστια-νί πιητές συμμερί"νταν ακ�μη τηθεματλγία των εθνικών συναδέλ-�ων τυς. Λυρικά επιγράμματα πυσυνδυά"υν τ κρασί με τν (σαρκι-κ�) έρωτα συντάσσνται ώς τα τέλητυ 6υ αιώνα, �μως �πως εύστ�αέ�ει επισημανθεί, απ� τα στι�υργή-ματα αυτά λείπει συ�νά τ�νς τηςπρσωπικής εμπειρίας. Πρ�κειται,με άλλα λ�για, για εγκε�αλικά δημι-υργήματα, για κατασκευές πυ α-κλυθύν δκιμασμένες πιητικέςσυνταγές και απσκπύν απλώςστην επίδει'η λε'ιλγικής και μετρι-κής ευ�έρειας.

O π�θς της σάρκας, �έ�αια, δεναπυσιά"ει εντελώς απ� τν �ιλλ-γικ� ρί"ντα των �ριστιανών. Eρω-τικές �αντασιώσεις, καμιά �ρά α-κραίυ τύπυ, στι�ειώνυν τις μέ-

ρες και τις νύ�τες των ασκητών καικαταγρά�νται με επιμέλεια απ�τυς �ιγρά�υς τυς. T ηθικ� δί-δαγμα πυ απρρέει απ� τις διηγή-σεις αυτές είναι πρ�ανές: συνε�ήςεγρήγρση της ψυ�ής και πρ�ύλα-'η απ� κάθε είδυς ερεθίσματα πυπρκαλύν τ σώμα είναι ασ�αλέ-στερς τρ�πς για την καταπλέμη-ση τυ δαίμνα της πρνείας. Oρα-ση, γεύση και α�ή είναι ι κατε'�ήναισθήσεις μέσα απ� τις πίες μπ-ρεί δαίμνας να γλιστρήσει και ναπλή'ει ανεπαν�ρθωτα την ψυ�ή. Oλγισμ�ς συσκτί"εται απ� τ δυνα-τ� �ως τυ καλκαιριύ και η απ�-λαυση τυ �αγητύ και τυ πτύ ε-πιτείνυν τις δυσκλίες πυ αντιμε-τωπί"ει �πις έ�ει τά'ει σκπ� της"ωής τυ την καθυπ�τα'η τυ σάρκι-νυ περι�λήματς της ψυ�ής.

Θείς έρως, λιπ�ν, και ερωτικ�ςπ�θς είναι δύ τάσεις πυ συ-γκρύνται, πυ η μία ακυρώνει τηνάλλη. Oσ για την άμπελ και τα πα-ράγωγά της, ι �ριστιανί συγγρα-�είς και μάλιστα �σι απ�λέπυνστ �ρνηματισμ� και την ργάνω-ση τυ ασκητικύ �ίυ, �ρντί"υννα σημειώνυν με ακρί�εια τα �ριαανάμεσα στ επιτρεπτ� και τ απα-γρευμέν και να υπγραμμί"υνσυνε�ώς τν συμ�λικ� �αρακτήρατυ θείυ αμπελώνα και τυ ίνυτης θυσίας. O κ�σμς πυ πρτεί-νυν ι ασκητές, ι θελ�γι και ισυντάκτες των μναστηριακών τυ-

πικών είναι κ�σμς τυ νυ καιτης ψυ�ής, ένας κ�σμς πυ αρνεί-ται την υλική τυ υπ�σταση και επι-κεντρώνεται απκλειστικά στην α-νάταση, στην απελευθέρωση απ� τσάρκιν περί�λημα και την ένωσημε τν Θε�.

Ωστ�σ, τ σώμα και ι αδυναμίεςτυ είναι παντα�ύ παρ�ντα. Oταν,μάλιστα, μετά τν 9 αιώνα η �υ"α-ντινή κινωνία αρ�ί"ει να συμ�ιλιώ-νεται με την ιδέα εν�ς και ενιαίυκ�σμυ, �υσικύ και υπερ�ατικύ,τ�τε ι αγκυλώσεις αρ�ί"υν να λύ-ννται και τ σώμα να 'ανα�ρίσκειτη θέση τυ στην κσμλγική αλυ-σίδα �ωρίς να παραμελεί την ψυ�ήτυ.

Συμ�ιλίωση με σώμακαι αισθήσεις

Tα πρώτα �ήματα είναι δειλά καια�έ�αια. Στυς Bίυς των αγίων, γιαπαράδειγμα, εισ�άλλει η καθημερι-ν�τητα, αλλά ερωτικ�ς π�θς και μέ-θη ε'ακλυθύν να αντιπαρατίθε-νται στν θεί έρωτα και τη θεία μέ-θη. O Bίς τυ Aνδρέα διά Xριστ�νσαλύ είναι έργ πυ αππνέει μάλ-λν συντηρητικές αντιλήψεις ωςπρς τ σωτηριλγικ� τυ περιε��-μεν. Aντίθετα, η δράση τυ εκτυ-λίσσεται μέσα σε σκηνικ�, την Kων-σταντινύπλη, πυ περιγρά�εταιμε ε'αίρετη ενάργεια. Στ κείμεναυτ� συναντύμε την, ιυδαϊκής έ-

μπνευσης, αλληγρία της αμπέλυ,ως παραδεισιακύ �υτύ, με �ρυσά�ύλλα και πρ�υρά ώριμα τσαμπιάστα�ύλια. Συναντύμε, επίσης, καιτην αλληγρία τυ πτηριύ γεμά-τυ κρασί πυ πρσ�έρει Kύριςστυς αμαρτωλύς. Ως πτήρι, ερ-μηνεύει Aνδρέας, πρέπει να εν-νηθεί Iησύς ως τέλεις άνθρω-πς και ως ίνς άκρατς λ�γςτυ Θεύ, πίς δεν μπρεί ναπρσ�ερθεί �ωρίς να έ�ει πρηγυ-μένως μπει στ πτήρι. Στ ίδι �-μως κείμεν περιγρά�εται και μιασκηνή καθημεριν�τητας, πυ συνδέ-ει αυτή τη �ρά τ κρασί με τν δαί-μνα της πρνείας. Mια παρέα νεα-ρών παρασύρει τν Aνδρέα σε ένακαπηλει�, �πυ τρώνε και μεθύν.Στη συνέ�εια, και παρά τις πρειδ-πιήσεις τυ αγίυ, η παρέα μετα�έ-ρεται στ γειτνικ� πρνεί, �πυδιασκεδά"ει έως τα 'ημερώματα. Tτέλς της ιστρίας είναι αναπ��ευ-κτ. H αστυνμία συλλαμ�άνει τυςμεθυσμένυς νεαρύς, τυς γυμνώ-νει και τυς μαστιγώνει αλύπητα.Eτσι, η τιμωρία τυς είναι διπλή, �-πως και η αμαρτία τυς: η εγκ�σμιακραιπάλη τυς τιμωρείται απ� τις ε-γκ�σμιες αρ�ές, αλλά και η υπταγήτυς στυς πειρασμύς της σάρκαςμέλλει σίγυρα να καταγρα�εί στιςαιώνιες δέλτυς των αμαρτημάτων.

H Eιρήνη, ηγυμένη της μνήςXρυσ�αλάντυ, �λέγεται απ� τνθεί έρωτα. Nηστεύει και πρσεύ�ε-

ται συνε�ώς και γι’ αυτ� αμεί�εταιμε σειρά ραμάτων πυ απελευθε-ρώνυν την ψυ�ή της και τη �έρ-νυν �λ και πι κντά στν ηγαπη-μέν. Στ ίδι μναστήρι εγκατα�ιώ-νει και μια νεαρή μνα�ή, την πίαπθεί αμπελυργ�ς. Eίναι καλκαί-ρι και ερωτευμένς νές περι�έ-ρεται τις νύ�τες έ'ω απ� τ μνα-στήρι, �λεγ�μενς αυτ�ς απ� τν έ-ρωτα της σάρκας. Kαι μια νύ�τα, δαίμνας σκτί"ει τ νυ τυ, α-μπελυργ�ς νμί"ει �τι �ιώνει τη�αντασίωσή τυ και �τι επιτέλυςσυνευρίσκεται με τ αντικείμεν τυπ�θυ τυ. Στην πραγματικ�τητα �-μως νεαρ�ς �ρίσκεται στην καλύ-�α τυ και αυτ� πυ θεωρεί αλήθεια,είναι απλώς ένα εναργές �νειρ πυκαταλήγει σε κρίση δαιμνισμύ.

O ερωτικς τρύγ�ς

Πι θαρραλέ είναι τ �ήμα τυσυντάκτη τυ Bίυ και Bασιλείυτυ νέυ, πυ μιά"ει να έ�ει τπ-θετήσει στις σωστές τυς διαστά-σεις τν σαρκικ� π�θ και τν έρω-τα, την εγκ�σμια και τη θεία μέθη.Eίναι καλκαίρι και Γρηγ�ρις �ρί-σκεται στ κτήμα τυ για να επι�λέ-ψει τις εργασίες τυ τρύγυ. Eκεί, υ-�ίσταται επανειλημμένα ερωτικά �-νειρα πυ τα στέλνει στν ύπν τυη μάγισσα Mελιτηνή. O Γρηγ�ριςπρσπαθεί να αντιμετωπίσει τν κίν-δυν εκ των εν�ντων, με την επίκλη-

ση τυ ν�ματς τυ πνευματικύπατέρα τυ. Oμως, ένα μεσημέρι συ-ναντά τη Mελιτηνή καθώς αναπαύε-ται απ� τν καυτ� ήλι στις δρσε-ρές ��θες τυ έρημυ πταμύ και παραλγιασμένς Γρηγ�ρις �αίνε-ται �τι τελικά υπκύπτει στα θέλγη-τρά της. H ιστρία τυ Γρηγρίυμιά"ει σ�εδ�ν αληθινή και, μάλιστα,ταιριά"ει απ�λυτα σε μια δια�ρνικήμυθλγία για τ αγρτικ� ερωτικ�καλκαίρι, τ καλκαίρι της μέθηςτυ ήλιυ και τυ κρασιύ.

Aυτ� τ ίδι αγρτικ� καλκαίριεγκωμιά"ει με νσταλγία Θε�δω-ρς Δα�νπάτης, καθισμένς στκλειστ�, κωνσταντινυπλίτικγρα�εί τυ. T καλκαίρι των ανα-μνήσεών τυ είναι γεμάτ απ� �ως,τρύγ, θερισμ� και κυνήγι. Παμπά-λαιες, για τν �ιλλγικ� ρί"ντα,ι νειρπλήσεις τυ για την ελευ-θερία πυ �αρί"ει η �ύση, νε�τερηη �αντασίωσή τυ για τν ειδυλλια-κ� κ�σμ της υπαίθρυ, εντελώςκαινύργια η σωματικ�τητα πυ α-ππνέει τ κείμεν� τυ. Στ γράμματυ ι ή�ι, τα σ�ήματα και ι μυρω-διές υπ�άλλυν την αίσθηση τηςγυμνής σάρκας, της ευ�ρίας πυπρκαλείται απ� τα �ρώματα, τν ή-λι και την κίνηση. O Δα�νπάτηςδεν μιλά για έρωτα, ιύτε σαρκικ�ύτε υπερ�ατικ�. Διά�υτς �μωςείναι ερωτισμ�ς πυ συνέ�ει τις�ράσεις τυ, τις περιγρα�ές τυ, ε-ντέλει τ �λέμμα με τ πί ίδις

πρσλαμ�άνει τν κ�σμ τυ.O λ�γις Δα�νπάτης, πυ α�ήνε-

ται ελεύθερς για να διατυπώσει τιςερωτικές τυ παρρμήσεις στις επι-στλές τυ δεν είναι, �έ�αια, μ�νςστν περίγυρ� τυ. O π�θς ως έρω-τας, η �ιλία ως έρωτας, τα συμπ�σιαμε τις "ωηρές τυς συ"ητήσεις απ-τελύν α'ίες πυ θεραπεύνται απ�την εκκσμικευμένη κινωνία τηςKωνσταντινύπλης. Eίμαστε πιαστα μέσα τυ 10υ αιώνα και μ�νλίγες δεκαετίες �ωρί"υν τα παρα-δείγματά μας απ� τν Mι�αήλ Ψελλ�και τν Συμεών τ Nέ Θελ�γ, πυθα δώσυν ανανεωμέν περιε��με-ν στν κσμλγικ� πλατωνικ� έ-ρωτα, στν ενραματικ� νεπλατω-νικ� έρωτα, στη μέθη τυ κρασιύκαι στη νη�άλια μέθη τυ εκστατι-κύ μυστικισμύ. Oι αντιλήψειςτυς, η στάση "ωής πυ καθέναςτυς θα ακλυθήσει είναι παράλλη-λες και μηδέπτε τεμν�μενες. Oμωςκαι ι δύ θα έ�υν συμ�ιλιωθεί μετ σώμα τυς, θα πυρπλύνται απ�την ίδια ερωτική �λ�γα της ανα"ήτη-σης και θα μεθύν απ� τ άνιγματης ψυ�ής και τυ μυαλύ τυς.

Σημείωση: E�αιρετικά σημαντική για τ�ν�ίν� και, συνεκδ��ικά, την άμπελ�, αλ-λά και τ�ν έρωτα στη �υ�αντινή π�ίησηείναι η μ�ν�γρα�ία τ�υ Hλία Aναγνω-στάκη, «Oίν�ς � Bυ�αντινς», μέρ�ςδεύτερ�, 1 και 2 της τριλ�γίας «O �ίν�ςστην π�ίηση», Iδρυμα Φανή Mπ�υτάρη,Aθήνα 1995.

Λεπτ�μέρειες απ� τη μια μακρά πλευρά σαρκ��άγ�υ τ�υ 4�υ αιώνα, π�υ !ρίσκεται στ� M�υσεί� τ�υ Λατεραν�ύ στη Pώμη. O Iησ�ύς, στ� κέντρ�, εικ�νί�εται με τα �αρακτηριστικά τ�υ Kαλ�ύ Π�ιμένα, περιστ�ι�ισμέν�ς απ� ερωτιδείς. H �λη παράστασηδιαπνέεται απ� την ειδυλλιακή ατμ�σ�αιρα τ�υ τρύγ�υ και τ�υ αγρ�τικ�ύ !ί�υ, π�υ παραπέμπει στ�ν παράδεισ� των ψυ�ών.

T�υ Xαράλαμπ�υ Γάσπαρη

Eρευνητή τυ KBE/EIE

«Tempore vindemiarum superpatiterium»1

ΣTIΣ APXEΣ τ�υ 13�υ αι. η Kρήτη «ε-γκατέλειπε» �ριστικά τη �υ�αντινήαυτ�κρατ�ρία για να περάσει σε μιανέα, ιδιαίτερα καθ�ριστική για κεί-νην, περί�δ� της ιστ�ρίας της. H Γα-λην�τάτη Δημ�κρατία της Bενετίαςκατέλα�ε τ� νησί και παρα�ώρησεστ�υς «πιστ�ύς υπηκ��υς» της τηγη τ�υ. Ωστ�σ�, �ι «πιστ�ί» αυτ�ί υ-πήκ��ι παρέμειναν �ι κύρι�ι της γηςκαι ��ι �ι «υπηρέτες» της. Eτσι, �ι ί-δι�ι �ι ντ�πι�ι, κάτ�ικ�ι των π�λεωνή κάτ�ικ�ι των �ωριών, συνέ�ισαν ναδίν�υν �ωή στ� νησί τ�υς, διατηρώ-ντας τις παλιές καθημερινές συνή-θειες της �ικ�γενειακής και επαγ-γελματικής �ωής τ�υς.

H Bενετία και τ κρασί

H Kρήτη εί�ε πλ�ύσια ενδ��ώραμε γη π�υ μπ�ρ�ύσε να πρ�σ#έρειμεγάλες π�σ�τητες αγρ�τικών πρ�ϊ-�ντων π�λύ καλής π�ι�τητας, γεγ�-ν�ς �έ�αια π�υ τρά�η%ε, σε συνδυα-σμ� και με τη σπ�υδαία για την επ�-�ή εκείνη θέση της, τ� μεγάλ� ενδια-#έρ�ν των Bενετών. H αμπελ�καλ-λιέργεια �ρισκ�ταν πάντ�τε στ� επί-κεντρ� των ενδια#ερ�ντων των α-γρ�τών τ�υ νησι�ύ. H ιδιαίτερη �μωςπρ�σ��ή π�υ έδει%αν απ� την αρ�ή�ι Bενετ�ί για τ� κρασί καθ�ρισε τημελλ�ντική π�ρεία αυτής της καλ-λιέργειας. H ε%άπλωση τ�υ αμπελι�ύμετά τα μέσα τ�υ 13�υ αι., αλλά ιδι-αίτερα μετά τ� πρώτ� τέταρτ� τ�υ ε-π�μεν�υ αιώνα, ήταν ραγδαία. Xέρ-σες εκτάσεις #υτεύ�νταν, παλιά α-μπέλια ανανεών�νταν και �ρισμένεςκαλλιέργειες εγκαταλείπ�νταν υπέρτ�υ αμπελι�ύ και �λα αυτά με σταθε-ρή αν�δική π�ρεία μέ�ρι και τ�ν 15�αι., �π�τε ένα νέ� πρ�ϊ�ν, τ� λάδι,άρ�ισε να ανταγωνί�εται τ� κρασί,και η ελιά άρ�ισε να ε%απλώνεταιστ� νησί εις �άρ�ς τ�υ αμπελι�ύ,�ωρίς �μως π�τέ να τ� περι�ρίσει σεδευτερεύ�υσα θέση και σε περιθω-ριακή εκμετάλλευση.

H αμπελκαλλιέργειαστην Kρήτη

T� νέ� π�λιτικ� καθεστώς στ� νη-σί δεν επέ#ερε αλλαγές στη �ωή τηςυπαίθρ�υ. Oι αγρ�τες συνέ�ισαν ναεργά��νται στα �ωρά#ια τ�υς και ναανταπ�κρίν�νται στις ανάγκες τηςγης και των καλλιεργειών τ�υς κατάίδι� τρ�π�, �πως και παλαι�τερα π�υ�ι κύρι�ί τ�υς ήταν Eλληνες. Mέσα�μως σε μερικές δεκαετίες απ� τηνά#ι%η των πρώτων Bενετών επ�ί-κων, τα πράγματα άρ�ισαν να αλλά-��υν. Kαθ�ριστικ� πλέ�ν ρ�λ� άρ�ι-σε να παί�ει η �ικ�ν�μική π�λιτικήτης Bενετίας και η εκμετάλλευσητης απ�ικίας της. T� γεγ�ν�ς �τι τ�κρασί π�υ θα παρήγαν στ� ε%ής �ι α-γρ�τες απ� τα αμπέλια τ�υς δεν θαπρ��ρι��ταν, �πως συνήθως μέ�ριτ�τε, για �ικ�γενειακή κατανάλωσηή έστω για πώληση στις π�λεις τ�υ

νησι�ύ, αλλά για ε%αγωγή με πρ��ρι-σμ� �λ�κληρη τη Mεσ�γει� και τηνEυρώπη, άλλα�ε τα μέ�ρι τ�τε δεδ�-μένα. H σταδιακή «εισ��λή» των ε-μπ�ρων στην κρητική ύπαιθρ� πρ�ςανα�ήτηση τ�υ περι�ήτητ�υ πρ�ϊ�-ντ�ς τάρα%ε την επικρατ�ύσα ισ�ρ-ρ�πία. H παραγωγή τ�υ κρασι�ύμπ�ρεί να �ρεια��ταν στην �υσία τιςίδιες διαδικασίες, τώρα �μως πια α-παιτ�ύσε μεγαλύτερη πρ�σ��ή καισίγ�υρα πι� εντατικ�ύς ρυθμ�ύς.Για την ε%ασ#άλιση κέρδ�υς τ�σ� α-π� τ�υς γαι�κτήμ�νες �σ� και απ�τ�υς αγρ�τες τίπ�τε δεν μπ�ρ�ύσενα α#εθεί στην τύ�η. H εμπ�ρευμα-τ�π�ίηση των αγρ�τικών πρ�ϊ�ντωνπ�υ επικράτησε �λ�κληρωτικά απ�τ�ν 14� αι. και ε#ε%ής �δήγησε ανα-γκαστικά τ�υς αγρ�τες σε μια άλληλ�γική και σ�έση με τις καλλιέργειέςτ�υς. Aυτ� εί�ε να κάνει τ�σ� με τ�νπρ��ρισμ� των αγρ�τικών τ�υςπρ�ϊ�ντων �σ� και με τη ν��τρ�πίατων νέων γαι�κτημ�νων. Δύ� στ�ι-�εία αλληλένδετα π�υ στρέ#�ντανπρ�ς τ� κέρδ�ς μέσω τ�υ εμπ�ρί�υ.Hταν λ�γικ� μέσα σ’ αυτ� τ� πλαίσι�να επηρεαστ�ύν και �ι ετήσιες γε-ωργικές εργασίες, άλλες λιγ�τερ�και άλλες περισσ�τερ�.

Ωστ�σ�, τι ήταν εκείν� π�υ άλλα%εστις εργασίες αυτές, και ιδιαίτεραστ�ν τρύγ�, μια εργασία π�υ ήτανσυγ�ρ�νως γι�ρτή και η �π�ία σημα-τ�δ�τ�ύσε τ� τέλ�ς της καλλιεργη-τικής �ρ�νιάς και την κ�ρύ#ωση τωνπρ�σπαθειών των αγρ�τών, την ε%α-γωγή δηλαδή εν�ς πρ�ϊ�ντ�ς π�υκύρι� σκ�π� εί�ε, �π�υ κι αν αυτ�κατέληγε, να ευ#ραίνει ψυ�ές ή ναστηρί�ει τ�ν άνθρωπ� απέναντι σεευ�άριστες ή δυσάρεστες καταστά-σεις; Στην πραγματικ�τητα η διαδι-κασία ήταν ίδια �πως αιώνες πριν. Γι-ν�ταν �μως πλέ�ν κάτω απ� τ� αυ-στηρ� και άγρυπν� μάτι τ�υ γαι�κτή-μ�να (#ε�υδάρ�η) ή τ�υ εμπ�ρ�υ, κιαυτ� δεν μπ�ρ�ύσε να τ� παρα�λέ-ψει � καλλιεργητής. Aν και είναι δύ-σκ�λ� να �ρει κανείς σήμερα ένα μέ-σ� για να διεισδύσει στην ψυ�ή τωνανθρώπων εκείνης της επ��ής, δενθα ήταν εκτ�ς πραγματικ�τητας ανυπ�στηρί�αμε �τι τις μέρες τ�υ τρύ-γ�υ, σε εκείνες ακρι�ώς τις στιγμέςπ�υ τα στα#ύλια μετα#έρ�νταν στ�πατητήρι και � μ�ύστ�ς άρ�ι�ε νατρέ�ει στ� δ��ει� �λες �ι υπ��ρεώ-σεις των ανθρώπων της γης θα απω-θ�ύνταν στ� �άθ�ς τ�υ μυαλ�ύ γιανα ανασυρθ�ύν αργ�τερα. Eπρ�κει-τ� �μως για ένα διάλειμμα, και μάλι-στα σύντ�μ�, ανάμεσα σε δύ� αυ-

στηρά καθ�ρισμένες περι�δ�υς: ε-κείνη της ωρίμανσης των στα#υλιώνκαι εκείνη της παράδ�σης τ�υ μ�ύ-στ�υ. Oι υπ��ρεώσεις τ�υ αγρ�τη ή-ταν π�λύ συγκεκριμένες και σημα-ντικές λίγ� πριν και λίγ� μετά τ�ντρύγ�.

O τρύγς

Tις περισσ�τερες απ� τις πληρ�-#�ρίες γύρω απ� τις συνήθειες τηςκαλλιεργητικής αυτής περι�δ�υ τιςαντλ�ύμε απ� τα συμ��λαια παρα-�ώρησης αμπελιών ή και �έρσας γηςγια την καλλιέργειά τ�υς απ� τ�υς ι-δι�κτήτες πρ�ς τ�υς αγρ�τες. Aν καιιδιαίτερα τυπικά, �πως �λα τα συμ-��λαια σε κάθε επ��ή, �ωρίς να μαςδίν�υν κάπ�ιες λεπτ�μέρειες ή κά-π�ιες απ��ρώσεις της �ωής εκείνωντων ημερών τ�υ �ρ�ν�υ, α#ήν�υνωστ�σ� να #αν�ύν �ι κυρι�τερεςδιαδικασίες. Tα υπ�λ�ιπα μπ�ρ�ύμε

να τα ανασυνθέσ�υμε #ιλτράρ�νταςτις εικ�νες π�υ μέ�ρι πρ�σ#ατα εί-�αμε απ� τ�ν τρύγ� στην ελληνικήύπαιθρ�.

Πρ�άγγελ� τ�υ τρύγ�υ στα �ρ�-νια εκείνα απ�τελ�ύσε η έναρ%ητης #ύλα%ης των αμπελιών απ�τ�ν αμπελικ�, δηλαδή τ� #ύλακα,απ� τη στιγμή π�υ τα στα#ύλια θαάρ�ι�αν να ωριμά��υν. H #ύλα%ηγιν�ταν πι� συστηματική και αυ-στηρή λίγες μέρες πριν απ� τ�ντρύγ�, τ�τε π�υ τα στα#ύλια ήτανέτ�ιμα για κ�ψιμ� και υπήρ�ε κίν-δυν�ς να κλαπ�ύν. T�ν αμπελικ�μπ�ρεί συνήθως να τ�ν έ�ρισκε �καλλιεργητής, να ήταν γνωστ�ς ήσυγ�ωριαν�ς τ�υ, να πλήρωνε � ί-δι�ς �λ�κληρ� ή τ� μισ� μισθ�τ�υ, ωστ�σ� έπρεπε να είναι της α-π�δ��ής τ�υ γαι�κτήμ�να, α#�ύπάνω απ’ �λα ε%υπηρετ�ύσε τασυμ#έρ�ντα τ�υ τελευταί�υ, ��ιμ�ν� έναντι τ�υ �π�ι�υδήπ�τε

Kρήτη. Xωρι� της επισκ�πής Aρκαδίας (ανατ�λική Mεσαρά).

Aρ�ές 17�υ αι. (Σ�έδι� σε �αρτί. Kρατικ� Aρ�εί� Bενετίας).

Eκτ�ς απ� την εκκλησία, την κατ�ικία τ�υ επισκ�π�υ

και τ�ν περι�ραγμέν� δενδρ�κηπ�και περι��λι, σ�εδιά�εται και

η κατ�ικία γαι�κτήμ�να της περι�-�ής. Στ� σ�έδι� της κατ�ικίας

σημειών�νται τρία δωμάτια, η κ�υ�ίνα, η αυλή με τ� ��ύρν�

και στα BA !ε�ωριστ� τετράγων�κτίσμα, στ� �π�ί�, �πως

σημειώνεται, απ�θηκευ�ταν � μ�ύστ�ς για να �ράσει.

Στ�ν καιρ τ�υ τρύΣτη μεσαιωνική Kρήτη τ αμπέλι ε�απλώθηκ

κλέ#τη, αλλά και έναντι τ�υ ίδι�υτ�υ καλλιεργητή.

H �ικ�ν�μική κατάσταση των α-γρ�τών ήταν τέτ�ια, ώστε � γαι�κτή-μ�νας να διατηρεί πάντ�τε επι#υλά-%εις αν η παραγωγή των στα#υλιώνπ�υ έ#τανε στ� πατητήρι ήταν πράγ-ματι �λ�κληρη. O καλλιεργητής ήτανεύκ�λ� να μπει στ�ν πειρασμ� να υ-πε%αιρέσει μέρ�ς των στα#υλιών, έ-τσι ώστε να παραδώσει και λιγ�τερ�μ�ύστ�, α#�ύ η ετήσια πρ�σ�δ�ςπρ�ς τ� γαι�κτήμ�να ήταν αναλ�γι-κή και ��ι σταθερή. Για τ� λ�γ� αυτ�και �ρισμέν�ι γαι�κτήμ�νες π�υ έ-μεναν κ�ντά στα κτήματά τ�υς επι-θεωρ�ύσαν τα αμπέλια τ�υς λίγ�πριν απ� τ�ν τρύγ� και εκτιμ�ύσαντην αναμεν�μενη παραγωγή. Aν �ι ί-δι�ι δεν μπ�ρ�ύσαν, τ�τε τ�ν έλεγ��αναλάμ�ανε να πραγματ�π�ιήσει �κ�υράτ�ράς τ�υς (επιστάτης). T�σκ�π� αυτ� ε%άλλ�υ ε%υπηρετ�ύσεκαι η υπ��ρέωση τ�υ καλλιεργητή

να ειδ�π�ιεί τ�ν ιδι�κτήτη τ�υ αμπε-λι�ύ τρεις έως �κτώ μέρεις πριν απ�τ�ν τρύγ�, δίν�ντάς τ�υ τ� περιθώ-ρι� να πρ�ετ�ιμαστεί τ�σ� για τ�ν έ-λεγ�� των στα#υλιών �σ� και �λ�-κληρης της διαδικασίας τ�υ τρύγ�υ,για να απ�#ύγει τυ��ν απώλειες. Oιαμπελικ�ί πρ�σε�αν ακ�μη τα αμπέ-λια και απ� τα �ώα για να απ�#ευ-�θ�ύν μεγάλες καταστρ�#ές. Tαπρ�στιμα στην περίπτωση αυτή γιατ�υς ιδι�κτήτες των �ώων ήταν με-γάλα και %ε�ώρι�αν απ� εκείνα π�υ ί-σ�υαν για �λ� τ�ν υπ�λ�ιπ� �ρ�ν�.

Tα αμπέλια ήταν συνήθως μικρές�ικ�γενειακές εκμεταλλεύσεις καιτα εργατικά �έρια της �ικ�γένειαςαρκ�ύσαν για να #έρ�υν σε πέρας �-λες τις δ�υλειές. Ωστ�σ�, για διά#�-ρ�υς λ�γ�υς κάπ�ι�ι �ρησιμ�π�ι�ύ-σαν και έμμισθ�υς τρυγητές (vinde-miatores), κ�υ�αλητές (portatores)και πατητές (folatores). Στην επιλ�γήτ�υς εί�ε και πάλι λ�γ� � γαι�κτήμ�-

νας, αν και τα έ%�δα �άραιναν συνή-θως τ�ν καλλιεργητή. Aνάγκη �έ-�αια επιλ�γής και έγκρισης, τ�σ�των εργατών �σ� και τ�υ αμπελικ�ύ,υπήρ�ε �ταν επρ�κειτ� να �ρησιμ�-π�ιηθ�ύν πρ�σωπα άγνωστα, νέαστ� �ωρι� και στ�ν γαι�κτήμ�να.Στην πρά%η �μως τα πρ�σωπα αυτάήταν σταθερά και επρ�κειτ� είτε γιαάτ�μα π�υ ��ύσαν ασκώντας απ�-κλειστικά μισθωτές επ��ικές εργα-σίες, κάτ�ικ�ι τ�υ ίδι�υ τ�υ �ωρι�ύ ήακ�μη και των π�λεων και των γειτ�-νικών κάστρων, είτε για τ�υς ίδι�υςτ�υς συγ�ωριαν�ύς καλλιεργητέςπ�υ ε%υπηρετ�ύσαν � ένας τ�ν άλ-λ�ν εναλλά% ανάλ�γα με τ�ν πρ�-γραμματισμ� τ�υ τρύγ�υ απ� τ�νκαθένα.

Στ πατητήρι

H πρ�ετ�ιμασία τ�υ τρύγ�υ μετάτην ε%εύρεση �λων των παραπάνωπρ�σώπων �λ�κληρων�ταν με τ�ν έ-λεγ�� και τ� καθάρισμα τ�υ πατητη-ρι�ύ. Tα πατητήρια κάθε τύπ�υ, �-πως ε%άλλ�υ και η γη, ανήκαν στ�νγαι�κτήμ�να. O τελευταί�ς ήταν υ-π��ρεωμέν�ς να ε%ασ#αλί�ει τ� πα-τητήρι στ�υς καλλιεργητές τ�υ, γι’αυτ� και �ι τελευταί�ι δεν πλήρωνανγια τη �ρήση τ�υ. Tα πι� συνηθισμέ-

να ήταν εκείνα π�υ �ρίσκ�νταιν μέ-σα στα αμπέλια και ε%υπηρετ�ύσανπ�λλ�ύς καλλιεργητές, π�υ καλλιερ-γ�ύσαν �μως γη τ�υ ίδι�υ γαι�κτή-μ�να. T� δ��ει�, �π�υ έρεε � μ�ύ-στ�ς απ� τ� πατητήρι, ήταν κι αυτ�αναλ�γως λα%ευτ�, κτιστ� ή ακ�μηκαι κινητ� απ� %ύλ�. Tα κτιστά πατη-τήρια στ� �ωρι�, στεγασμένα ή ��ι,ήταν συνήθως λίγα και κατά καν�να�ρίσκ�νταν στ� σπίτι τ�υ γαι�κτήμ�-να ή στα σπίτια «πλ�ύσιων» �ωρικών.H �ρήση των πατητηριών μέσα στ��ωρι� ήταν απ�τρεπτική για �σ�υςεί�αν αμπέλια μακριά απ� τ�ν �ικι-σμ�, γιατί απαιτ�ύσε μετα#�ρική ι-καν�τητα (γαϊδ�ύρια ή μ�υλάρια),την �π�ία δεν διέθεταν απαραίτητα�λ�ι �ι καλλιεργητές.

H πρ�ετ�ιμασία τ�υ πατητηρι�ύπεριελάμ�ανε τ�ν καλ� καθαρισμ�,ιδιαίτερα των υπαίθριων, καθώς καιτ�ν έλεγ�� στην κατασκευή τ�υς γιατα κτιστά. Tα τελευταία ήταν κατα-σκευασμένα απ� πέτρες και πηλ� καιεπι�ρισμένα με ασ�έστη. Eπρεπε ναελεγ�θ�ύν για τυ��ν ρωγμές, και ανυπήρ�αν να επιδι�ρθωθ�ύν, καθώςκαι να περαστεί ένα καιν�ύργι� �έριασ�εστή. Tην επιδι�ρθωση σ��αρών�ημιών αναλάμ�αναν ειδικευμέν�ι

Oι εργασίες των αμπελ�καλλιεργητών στ� Mεσαίωνα. Nωπ�γρα�ία τ�υ 15�υαι. απ� τ� Tρέντ� της Iταλίας. Στην πλ�ύσια θεματικά νωπ�γρα�ία μπ�ρεί ναδιακρίνει κανείς τ�ν τρύγ� και τ� πάτημα των στα�υλιών στην περι��ή τ�υ ι-ταλικ�ύ ��ρρά. #ε�ωρί��υν �ι �αρακτηριστικ�ί τρ�π�ι ε!αγωγής τ�υ μ�ύ-στ�υ απ� τα στα�ύλια. Στεγασμέν�ς μη�ανισμ�ς σύσ�ιγ!ης των στα�υλιών(μάγγαν�) και ��ρητ�ς !ύλιν�ς κάδ�ς, �π�υ τα στα�ύλια πιέ��νται ��ι με ταπ�δια, αλλά με !ύλιν� ��ρητ� πιεστήρι�. Kαι �ι δύ� αυτ�ί τρ�π�ι μαρτυρ�ύ-νται στην Kρήτη, κυρίως �μως για την πίεση των «στρά�υλων» και ��ι τωνστα�υλιών.

ύγ�υ στ� πατητήρικε ραγδαία απ� τν 13 μέ�ρι τν 15 αιώνα

τε�νίτες, π�υ ήταν συνήθως και �ιαρ�ικ�ί κατασκευαστές τ�υς.

Eνα μέρ�ς των στα#υλιών δια�ω-ρι��ταν για στα#ίδα, αν και η �ρήσητης τα �ρ�νια εκείνα ήταν μάλλ�νπερι�ρισμένη, γι’ αυτ� και �λα ταστα#ύλια ή τ� μεγαλύτερ� μέρ�ςτ�υς πρ��ρι��ταν για κρασί. E%άλ-λ�υ, τ� τελευταί� ήταν εκείν� π�υ α-πέ#ερε τα κέρδη τ�σ� στ� γαι�κτή-μ�να και τ�ν έμπ�ρ� �σ� και στ�νκαλλιεργητή. T� άπλωμα των στα#υ-λιών για %ήρανση γιν�ταν στ� ίδι� τ�αμπέλι στα αυλάκια π�υ καθ�ρι�αντα σύν�ρα των αμπελιών.

O μύστς

Δυστυ�ώς, δεν διαθέτ�υμε πλη-ρ�#�ρίες π�υ να ανα#έρ�νται μεπερισσ�τερες λεπτ�μέρειες στη δια-δικασία τ�υ πατήματ�ς, ωστ�σ� δενθα πρέπει να ήταν π�λύ δια#�ρετι-κές απ� εκείνες των πρ�σ#ατων�ρ�νων. Kάπ�ιες συμ#ωνίες μετα%ύεμπ�ρων και καλλιεργητών για τηνπώληση μ�ύστ�υ μάς δίν�υν �ρισμέ-να πι� ειδικά στ�ι�εία: τ� δια�ωρι-σμ� πριν απ� τ� πάτημα των δια#�-ρετικών τύπων στα#υλιών, έτσι ώ-στε να παρα�θεί μ�ύστ�ς συγκεκρι-μέν�υ τύπ�υ· την α%ία τ�υ «πρ�τρ�-π�υ» η «πρωτ�πάτη �ίν�υ», τ�υ κρα-σι�ύ δηλαδή π�υ πρ�έρ�εται απ�τ�ν μ�ύστ� τ�υ πρώτ�υ πατήματ�ς·και τ� δια�ωρισμ� τ�υ μαγγανίτη καιτ�υ στραγγίσματ�ς, τ�υ μ�ύστ�υ δη-λαδή αντίστ�ι�α π�υ πρ�ερ��ταν α-π� τη συμπίεση των «στρά#υλων»και εκείν�υ π�υ έρεε στ� δ��ει� με-τά τ� πάτημα και πριν απ� την �ρι-στική απ�μάκρυνση των «στρά#υ-λων» απ� τ� πατητήρι. Oλα τα παρα-πάνω εί�αν σ�έση με την π�ι�τητατ�υ παραγ�μεν�υ μ�ύστ�υ και στησυνέ�εια κρασι�ύ, γι’ αυτ� και �ι έ-μπ�ρ�ι τ�νι�αν στις συμ#ωνίες τ�υς�λα τα παραπάνω, γεγ�ν�ς π�υ ση-μαίνει ταυτ��ρ�να �τι �λα επίσης ταπαραπάνω ανήκαν στις συνήθειςπρακτικές, τις �π�ίες �μως �ι έμπ�-ρ�ι ήθελαν να απ�#ύγ�υν για τ�συμ#έρ�ν τ�υς.

Iδιαίτερη περίπτωση απ�τελ�ύσετ� �ν�μα��μεν� απ� τις πηγές «ε-

�ραϊκ� κρασί» (vinum iudaicum). Mε-γάλες π�σ�τητες πρ�αγ�ρά��νταναπ� E�ραί�υς, κυρίως στα τέλη τ�υ13�υ και στ� πρώτ� μισ� τ�υ 14�υαι., ενώ στη συνέ�εια σπάνια ανα#έ-ρεται. Δεν πρ�κειται για συγκεκριμέ-ν� τύπ� κρασι�ύ, αλλά για μ�ύστ�π�υ κατά την παραγωγή τ�υ (πάτημαστα#υλιών) τηρ�ύνταν �ρισμένεςτυπικές διαδικασίες, έτσι ώστε τ�κρασί αργ�τερα να μπ�ρεί να �ρησι-μ�π�ιηθεί στις θρησκευτικές τελε-τές των E�ραίων.

Kατευθείαν στ� πατητήρι γιν�τανκαι � δια�ωρισμ�ς των μεριδίων τ�υγαι�κτήμ�να και τ�υ καλλιεργητή.Oλα τα συμ��λαια για την εκμετάλ-λευση αμπελιών ανα#έρ�υν: «Kάθε�ρ�ν� στ�ν καιρ� τ�υ τρύγ�υ στ�πατητήρι �#είλεις (εσύ � καλλιεργη-τής) να παραδίνεις σε μένα (τ�ν γαι-�κτήμ�να) ή τ�ν απεσταλμέν� μ�υ�λ�κληρ� και ακέραι� τ� ένα τρίτ�τ�υ μ�ύστ�υ και κάθε άλλ�υ πρ�ϊ�-ντ�ς π�υ τυ��ν θα πρ�έλθει στη συ-νέ�εια, κρατώντας εσύ τα υπ�λ�ιπαδύ� τρίτα».

Σπανι�τερα � γαι�κτήμ�νας παρα-λάμ�ανε μια συγκεκριμένη π�σ�τη-τα π�υ εί�ε συμ#ωνηθεί απ� την αρ-�ή. T� μ�ύστ�, υπ� την παρακ�λ�ύ-θηση τ�υ κ�υράτ�ρα τ�υ γαι�κτήμ�-να, τ�ν μετρ�ύσαν στα μίστατα (μέ-τρ� �ωρητικ�τητας, ίσ� με 14 περί-π�υ λίτρα) και στη συνέ�εια τ�ν μ�ί-ρα�αν με ακρί�εια. T� μερίδι� τ�υγαι�κτήμ�να μετα#ερ�ταν απ� τ�νκαλλιεργητή, με δική τ�υ ευθύνη καιπιθαν�ν έ%�δα, απ� τ� πατητήρι στιςαπ�θήκες ή σε άλλ� τ�π� συγκέ-ντρωσης π�υ εί�ε �ρίσει � πρώτ�ς.Aπ� την άλλη, τ� μερίδι� τ�υ καλ-λιεργητή, κυρίως απ� τ� 14 αι. και ε-#ε%ής, απ� την επ��ή δηλαδή π�υάρ�ισε η συστηματική εμπ�ρευματ�-π�ίηση τ�υ κρητικ�ύ κρασι�ύ, σπά-νια κατέληγε στ� σπίτι τ�υ, α#�ύ εί-�ε συνήθως πρ�πωληθεί στ�υς κρα-σέμπ�ρ�υς. Kαι η πρ�πώληση αυτήδεν α#�ρ�ύσε συγκεκριμένη π�σ�-τητα, αλλά την �π�ια ετήσια παρα-γωγή, πράγμα π�υ σήμαινε �τι στ�σπίτι τ�υ � καλλιεργητής δεν μετέ-#ερε καθ�λ�υ μ�ύστ� ή τ� πιθαν�-τερ� μετέ#ερε τ�ν μαγγανίτη και τ�στράγγισμα.

O γαι�κτήμ�νας με τη σειρά τ�υ,αν διέθετε κατ�ικία και απ�θήκεςστ� �ωρι�, τ�τε � μ�ύστ�ς τ�υ παρέ-μεινε εκεί. Δια#�ρετικά τ�ν μετέ#ε-ρε στην π�λη με δικά τ�υ έ%�δα, μι-σθών�ντας γαϊδ�ύρια και μ�υλάριαμε τ�υς �δηγ�ύς τ�υς. Oι συμ#ω-νίες, π�λλές #�ρές γραπτές, με τ�υςκ�υ�αλητές τ�υ μ�ύστ�υ γίν�νταναρκετές μέρες πριν απ� τ�ν τρύγ�(�ρισμένες ήδη απ� τ�ν I�ύνι�) και σ’αυτές περιλαμ�άν�νταν τ�σ� η α-μ�ι�ή �σ� και κάπ�ι�ι ιδιαίτερ�ι �ρ�ιπ�υ θα διευκ�λυναν την �λη επι�εί-ρηση, �πως η έγκαιρη ειδ�π�ίησηγια τις ημερ�μηνίες τ�υ τρύγ�υ ή ηε%ασ#άλιση δρ�μ�υ για την πρ�σ�α-ση στ� πατητήρι. Eτσι, τη μέρα τ�υπατήματ�ς παρ�ντες πλάι στ�υςκαλλιεργητές, την �ικ�γένειά τ�υςκαι τ�υς τυ��ν εργάτες τ�υς �ρίσκ�-νταν και �ι κ�υ�αλητές τ�υ μ�ύστ�υτ�υ #ε�υδάρ�η με τα γαϊδ�ύριατ�υς έτ�ιμα για τ� #�ρτωμα. Mεγά-λα πήλινα δ��εία δέ��νταν τ� μ�ύ-στ� με πρ��ρισμ� τ� Xάνδακα ή τ��ύργ� τ�υ, κάπ�ι� κάστρ� ή ακ�μηκαι κάπ�ι� άλλ� �ωρι�, �π�υ �ρίσκ�-νταν �ι απ�θήκες τ�υ γαι�κτήμ�να.Δεν ήταν, τέλ�ς, σπάνι� να έ�ει και �γαι�κτήμ�νας, �πως και �ι καλλιερ-γητές τ�υ, πρ�πωλήσει τ� μερίδι�τ�υ, �π�τε στην περίπτωση αυτή � έ-μπ�ρ�ς παραλάμ�ανε και αυτ� τ�μερίδι� κατευθείαν στ� πατητήρι.

Oσ� κι αν τη μέρα τ�υ πατήματ�ς�ι υπ��ρεώσεις των καλλιεργητώνκ�ρυ#ών�νταν, η ψυ�ραιμία ήταν α-παραίτητη, �πως και τ� κέ#ι, κι αυτ�τ� πετύ�αιναν πίν�ντας παλι� κρασίκαι τρώγ�ντας ακ�μη και κρέας, π�υτ� έψηναν σε υπαίθριες ψησταριέςδίπλα στ� πατητήρι. Tα πράγματαδεν μπ�ρ�ύσαν να αλλά%�υν πια και� απ�λ�γισμ�ς μπ�ρ�ύσε να περιμέ-νει λίγες ώρες ή ακ�μη και μια μέρα.

H παράδ�ση τ�υ μ�ύστ�υ στ�υςδικαι�ύ��υς τ�υ, στ�ν γαι�κτήμ�ναδηλαδή ή τ�ν έμπ�ρ�, σήμαινε καιτη λή%η της διαδικασίας τ�υ τρύγ�υκαι τ�υ πατήματ�ς. Kι αυτ� γιν�ταν,αν λά��υμε υπ�ψη τις ακραίες ημε-ρ�μηνίες παράδ�σης τ�υ μ�ύστ�υπ�υ �ρι�αν �ι έμπ�ρ�ι, ώς τις 15 Σε-πτεμ�ρί�υ και σπανι�τερα ώς τα τέ-λη τ�υ ίδι�υ μήνα. Yστερα απ� αυτ�

η ώρα τ�υ απ�λ�γισμ�ύ της �ρ�νιάςεί�ε #τάσει. O καλλιεργητής με-τρ�ύσε τ� μ�ύστ� π�υ εί�ε μείνειστα �έρια τ�υ και υπ�λ�γι�ε τι θαμπ�ρ�ύσε να κερδίσει απ� αυτ�ν.Aν δεν τ�υ εί�ε μείνει τίπ�τα, τ�τεμετρ�ύσε τα �ρήματα π�υ εί�ε λά-�ει απ� τ�ν έμπ�ρ� μετά την α#αί-ρεση της πρ�κατα��λής. Συνήθως,�μως, �λα τα �ρήματα εί�αν εισπρα-�θεί με την υπ�γρα#ή της συμ#ω-νίας πρ�πώλησης και εί�αν ήδη κα-ταναλωθεί. Στην περίπτωση αυτήδεν έμενε τίπ�τε άλλ� απ� τ� να πι-ει άλλ� ένα π�τήρι κρασί και να ευ-�ηθεί να πάει καλά ή ακ�μη καλύτε-ρα η επ�μενη �ρ�νιά.

Σημείωση: 1 «Στν καιρ� τυ τρύγυ στπατητήρι»: Συνηθισμένη έκ�ραση στα α-γρληπτικά συμ��λαια αμπελιών, με τηνπία καθρι��ταν �ρ�νς και τ�πςπαράδσης τυ μύστυ απ� τν καλλιερ-γητή στν γαικτήμνα–παρα�ωρητή τυαμπελιύ.

Συνέ�εια απ� την 17η σελίδα Aριστερά: O Aγι�ς Tρύ�ων, � πρ�στάτης των αμπελώνων

και τιμώμεν�ς την επ��ή τ�υ κλαδέματ�ς των αμπελιών,

εικ�νί�εται σε ευάριθμες τ�ι��γρα-�ίες της Kρήτης. T� κλαδευτήρι π�υ�έρεται να κρατά στ� �έρι �ρησιμ�-

π�ι�ύνταν και για τ� κ�ψιμ� των στα�υλιών την επ��ή

τ�υ τρύγ�υ. Nα�ς Aγί�υ Δημητρί�υστ� �μώνυμ� �ωρι� τ�υ Pεθύμν�υγύρω στα 1300 (�ωτ.: I. Σπαθαρά-κης: «Bυ�αντινές T�ι��γρα�ίες

N�μ�ύ Pεθύμνης). Δε!ιά: Mικρ�γρα-�ία απ� τ� ψαλτήρι της «BασίλισσαςMαρίας» της Aγγλίας τ�υ 14�υ αιώ-να. H αμπελ�καλλιέργεια έ�ει πλέ�νε!απλωθεί μέ�ρι και τ�ν ευρωπαϊκ��ρρά. Mπ�ρεί �ι π�ικιλίες κλημά-των, �ι τρ�π�ι και �ι περί�δ�ι καλ-

λιέργειας στην περι��ή αυτή να διέ-�εραν εν μέρει απ� τη Mεσ�γει�, ωστ�σ� τ� πάτημα των στα�υλιών

ήταν κ�ιν�ς τ�π�ς. Eδώ, !ύλιν� ��ρητ� πατητήρι, στ� �π�ί� μετα-�έρ�νται τα στα�ύλια σε καλάθια

και πατ�ύνται απ� τ�υς «πατητές».Στην Kρήτη τα πατητήρια ήταν

στην πλει�ν�τητά τ�υς σταθερά,κτιστά ή λα!ευτά, και π�λύ

λιγ�τερ� ��ρητά.

Στις κ�ιλάδες της Kαππαδ�κίαςXριστιαν�ί, Pωμι�ί και Aρμένηδες καλλιεργ�ύσαν αμπέλια έως την επ��ή των Oθωμανών

H κ�ιλάδα τ�υ Πρ�κ�-πί�υ, τ�π�ς αμπελ��υ-τ�ς (�ωτ.: Λί�α E�ερτ,στ� Λεύκωμα Kαππα-δ�κία. «Περιήγηση στηXριστιανική Aνατ�λή»,Eκδ. Aδάμ, 1991).

Tης Eυαγγελίας Mπαλτά

Eρευνήτριας KNE/EIE

ΓNΩPIZOYME απ� τν Στρά�ωνα �-τι στα �άθη της Mικράς Aσίας, απ�την Kαππαδκία ώς τη Mαλάτια,καλλιεργύνταν τ αμπέλι και υ-πήρ�ε εκλεκτ� κρασί: «πάσα γάρ (ηMελιτηνή) εστι τις ημέρις δέν-δρις κατά!υτς μ�νη της άλληςKαππαδκίας, ώστε και έλαιν !έ-ρειν και τν Mναρίτην ίνν τιςελληνικίς ενάμιλλν».

Aν και δεν διαθέτυμε μαρτυρίεςγια αμπελκαλλιέργεια κατά τυς�υ"αντινύς �ρ�νυς, ωστ�σ, τν13 αιώνα σε �ακυ!ικά έγγρα!ατων Σελτ"ύκων, �πυ καθρί"-νται τα �ρια έγγειων ιδικτησιών,καταγρά!νται συ�νά αμπέλια �ρι-στιανών, ι πίι απτελύσαν καιτην πλειψη!ία τυ αγρτικύ πλη-θυσμύ στν κεντρικ� μικρασιατικ��ώρ. Tα κρασιά της Kαππαδκίαςκαι της Kιλικίας ήταν πλύ γνωστάκατά τ δεύτερ μισ� τυ 13υ αιώ-να και ι μυσυλμάνι ηγεμ�νεςδυσκλεύτηκαν να επι�άλυν τηναπαγ�ρευση της ινπσίας στυςπρσήλυτυς.

Kατά τη διάρκεια των εκστρατει-ών τυ Mωάμεθ Πρθητής απ-λάμ�ανε ελληνικά και αρμένικακρασιά απ� τ Mπέγ σε�ίρ, μια μι-κρή κωμ�πλη κντά στην Kώραλιλίμνη στυς πρ�πδες τυ Tαύρυ.Aργ�τερα, στν 16 αιώνα περιηγη-τές, �πως Hans Dernschwam, κα-ταγρά!υν �τι ι τα%ιδιώτες πυδεν ήταν λίγι, μια και απ� την Kαπ-παδκία περνύσε δρ�μς για

την Aνατλή, έπρεπε να κατα!εύ-γυν σε σπίτια και σε �άνια �ριστια-νών για να �ρίσκυν κρασί να πι-υν. Kαι !υσικά, �πως απέδει%ανμελέτες τυ Andreas Tietze υπ� τηνελληνική επίδραση, ι Tύρκι τηςMικράς Aσίας υιθέτησαν αρκετέςελληνικές λέ%εις σ�ετικές με την α-μπελκαλλιέργεια, απ� την Kαππα-δκία αλλά κυρίως απ� τν Π�ντ,�πυ για την παραγωγή και την ε-μπρία κρασιύ υπάρ�υν πλλέςμαρτυρίες. H περι�ή της Tραπε-"ύντας μάλιστα �αρακτηρί"εται ι-νπληθής και �τρυ�δωρς απ�τν Iωάννη Eυγενικ�.

Aμπελ�καλλιέργεια

Xριστιανί, Pωμιί και Aρμένη-δες, καλλιεργύσαν αμπέλια �τανέ!τασαν τα τυρκμανικά !ύλαστην Kαππαδκία και την κατέκτη-σαν. Aν συνέ�ισε η αμπελκαλλιέρ-γεια και η παραγωγή κρασιύ στηνπερι�ή !είλεται στ γεγν�ς �τιστ συγκεκριμέν ρπέδι ήρθανκαι εγκαταστάθηκαν ετερ�δ%ιμυσυλμάνι. Aπ� τν 14 αιώνακαι μετά �ταν με τα τάγματα τωνδερ�ίσηδων και τυς μπεκτασήδεςθα δημιυργηθεί ένας θρησκευτι-κ�ς συγκριτισμ�ς και μια κινή ενπλλίς λαϊκή λατρεία ανάμεσα σεμυσυλμανισμ� και �ριστιανισμ�,θα γίνει κιν�ς και πλιτισμ�ςτυ κρασιύ. Mην %ε�νύμε �τι ιμπεκτασήδες πίνυν κρασί και τεκές τυ Xατ"ή Mπεκτάς, τυ ι-δρυτή τυ τάγματς των μπεκτα-σήδων, �ρίσκεται ��ρεια τυ ιν-

!�ρυ Πρκπιύ και τυ Aκσεραϊ.Στις αρ�ές τυ 19υ αιώνα Kύ-

ριλλς, κατπιν�ς Oικυμενικ�ςΠατριάρ�ης, �ντας τ 1812–15 Mη-τρπλίτης Iκνίυ, περιγρά!ει τα�ωριά της περι!έρειάς τυ κατα-γρά!ντας �πυ υπήρ�ε ενασ��λη-ση των κατίκων με την αμπελκαλ-λιέργεια. Eπαινεί την αμπελ�!υτηκιλάδα μετα%ύ Σινασύ και Oυρ-γκιύπ (Πρκ�πι), τα ινπαραγωγά�ωριά γύρω απ� τη Nίγδη, Φερτέκι,Mπρ (Π�ρς), Tελμησσ� και αυτάγύρω απ� τυς πρ�πδες τυ Tαύ-ρυ, τ Aκσεραϊ (Aρ�ελα�ς), �πυ«!ύεται ψιλή στα!ίδα πλλή πσ�-της Kυραντί λεγμένη», δηλαδή ημέλαινα αγίγαρτς της Kρινθίαςκατά τν Γρηγ�ρι Παλαιλ�γ.Στν κάμπ με τα πάμπλλα νεράγύρω απ� τ Iκ�νι ε!ύντ άμπε-λι και κήπι, ενώ ι αμπελώνες τωνKαισαρέων εκτείννταν στ �ρςO!ίτη, τ Γιλανλί δαγ.

Tν ινικ� πλιτισμ� των Kαππα-δκών μαρτυρεί και διάκσμς μεστα!ύλια σε λα%ευτές εκκλησίες ή-δη απ� τη �υ"αντινή επ�ή, �πωςγια παράδειγμα στις εκκλησίες Iωα-κείμ και Aννης στ Kι"ίλ Tσυκύρκαι τυ στυλίτη Nικήτα, γνωστή ωςεκκλησία των στα!υλιών. Eπίσης ηανάγλυ!η ελισσ�μενη άμπελς στπεριθύρωμα της εκκλησίας τωνAγίων Aπστ�λων στα Σίλατα,στυς Aγίυς Θεδώρυς της Mα-λακπής και στην εκκλησία τωνAγίων Kωνσταντίνυ και Eλένης στηΣινασ�, πυ σώ"νται ώς σήμερακαι !ωτγρα!ημένες στλί"υνλεύκωμα της Kαππαδκίας, μαρτυ-

ρύν ασ!αλώς, πέραν �πιυ θρη-σκευτικύ συμ�λισμύ, και τη διά-δση της αμπελκαλλιέργειας στν�ώρ.

Tρύγ�ς και πάτημα

Mια ενδια!έρυσα περιγρα!ήτρύγυ μας παραδίδει λαγρά!ςΘανάσης Kωστάκης στ �ι�λί τυH Aνακύ. «Στα τέλη τυ Σεπτέμ-�ρη ή στις αρ�ές Oκτώ�ρη, πριν αρ-�ίσυν ι !θινπωριάτικες �ρ�ές,τρυγύσαν τα αμπέλια. O πατρίκς(κλητήρας) τυ �ωριύ ανε�αίν-ντας στν Kαλέ τυ �ωριύ ειδπι-ύσε απ� �ραδίς για τ μέρς πυθα τρυγύσαν την επμένη... Eπρε-πε να τρυγήσυν �λι την ίδια μέραστ ίδι μέρς, γιατί στην επιστρ-!ή περίμενε στ δρ�μ ενικια-στής για τν !�ρ... T μεσημέρι έ-στρωναν τ τραπέ"ι κάτω απ� τις�ερυκκιές κι έτρωγαν διαλε�τά!αγητά ή τυ αμπελιύ τ πιλά!, �-πως έλεγαν τ περιπιημέν πιλά!ιτης ημέρας. Tα κρίτσια τραγυ-δύσαν ή περνύσαν τ σκινί σ’ έ-να δέντρ κι έκαναν κύνια. Mετάτν τρύγ έ!ερναν τη σδειά με τη�ϊδάμα%α στ σπίτι, α!ύ ενι-κιαστής τυ !�ρυ, πυ περίμενεστ δρ�μ, "ύγι"ε πρώτα με τ κα-ντάρι τα στα!ύλια ή τα υπλ�γι"εμε τ μάτι κι εσημείωνε τ πσ� πυθα πλήρωναν».

Kι άρ�ι"ε η διαδικασία τυ πατή-ματς. Aς παρακλυθήσυμε απ�τη μαρτυρία τυ Tακαδ�πυλυπώς πατύσαν τα στα!ύλια στη γε-νέτειρά τυ Σινασ�. Aπ� τν λην� έ-

Kληματαριά �υτευμένη στην είσ�δ� σινασίτικ�υ σπιτι�ύ (�ωτ.: Λί�ας E�ερτ).

Περιθύρωμα της πλαϊνής π�ρτας

της εκκλησίας των Aγίων Θε�δώρων

στην Mαλακ�πή(�ωτ.: Mαρίας

Φακίδη).

παιρναν τν μύστ με ειδικά πήλι-να δ�εία, τα τσεμτσέκια και με αυ-τά γέμι"αν τα �αντ"άμια, πιθάρια α-ραδιασμένα κατά μήκς των τί�ωντυ πατύ. Tα πατημένα στα!ύλιασυνεκεντρώννταν έπειτα σ’ ένα μι-κρ� ύψωμα μέσα πάντα στ αλών,πυ νμα"�ταν !ωλεά. Στην επι-!άνεια της !ωλιάς υπήρ�ε ένα αυ-λάκι πυ κατέληγε στ απλήμ. Σταστα!ύλια τπθετύσαν τετράγω-ν σανίδι των διαστάσεων της !ω-λιάς και πάνω στί�α"αν �αρύτα-τυς �γκυς γρανίτη, τις �αριές, γιανα συμπιεστύν καλύτερα και να!ύγει �υμ�ς μέσω τυ αυλακιύ.O �υμ�ς αυτ�ς συγκεντρων�ταν ι-διαίτερα και ήταν μύστς πυ έ-πιναν μετά 2–3 ημέρες, πρτύ να�ησλατίσει, �πως έλεγαν στη Σινα-σ�, πρτύ δηλαδή συμπληρωθεί η"ύμωσή τυ. Σαν γέμι"αν τα πιθάριατα έκλειναν με πλάκες σ�ιστ�λιθυκαι για να μην πάρυν αέρα άλει!αντη στε!άνη στ σημεί της επα!ήςμε πηλ� απ� �ώμα και στά�τη, στ�ωρι� Mισθί και Aνακύ με "υμάρι.Παρά τις παραπάνω μαρτυρίες γιαερμητικ� κλείσιμ, πρ!ανώς υ-πήρ�ε δυνατ�τητα δια!υγής τυδι%ειδίυ τυ άνθρακς απ� τη "ύ-μωση τυ μύστυ. Mέ�ρι την Πρω-τ�ρνιά έμεναν σ!ραγισμένα ταπιθάρια, π�τε και άνιγαν μ�ν έ-να, για να δκιμάσυν ι πεπειραμέ-νι κρασπατέρες, αν επέτυ�ε τκρασί τυ έτυς. Tα τσίπυρα, τατσίπρια, !υλάσσνταν δέκα ημέρεςπεπιεσμένα, μέ�ρι να μετα!ερθύνστα κα"άνια για την απ�στα%η τυινπνεύματς. Tέτια κα"άνια λει-τυργύσαν σε δια!�ρα σπίτια μεάδεια της Διευθύνσεως ΔημσίυXρέυς (Δεγιύν–ι υμυμιέ) τυYπυργείυ Oικνμικών.

T� Πάσκατ�υ στα�υλι�ύ

και � πατ�ς

Πάμπλλες είναι ι μαρτυρίες πυκατέγραψαν ι συνεργάτες τυ Kέ-ντρυ Mικρασιατικών Σπυδών γιατην αμπελκαλλιέργεια, τα έθιμα καιτις γιρτές πυ συνδένται με τστα!ύλι και τ κρασί στην Kαππαδ-κία αλλά και σε �λ τν μικρασιατικ��ώρ. Στα Φάρασα και στα γειτνικά�ωριά γι�ρτα"αν στις 15 Aυγύστυτ Πάσκα τυ στα!υλιύ. Eκ�αντσαμπιά και τα πρ�σ!εραν στην Πα-ναγία και μετά τη λειτυργία %ε�ύ-ννταν �λι στα αμπέλια, θυσία"αν"ώα για την καλή σδειά, έτρωγανκαι έπιναν γλεντώντας ώς τη νύ�τα,καταγρά!υν ι Δ. Λυκ�πλς καιΔ. Πετρ�πυλς στ �ι�λί τυς «Hλαϊκή "ωή των Φαράσων». T νάμα,τ κρασί πυ πρ�ρι"αν για τη θείαμετάληψη, δεν έπρεπε να είναι απ�πατημένα στα!ύλια. Tύτ ίσ�υε για�λ τ μικρασιατικ� �ώρ απ� ταΠαράλια, την Πρπντίδα και τνΠ�ντ ώς τα �άθη της Mικράς Aσίας.T συγκέντρωναν απ� αυτ� πυ έ-στα"ε απ� τ σωρ� των στα!υλιώνπριν πατηθύν, κι έπρεπε να ήταντυλά�ιστν έ%ι �ρνών, πριν �ρησι-μπιηθεί για νάμα.

O Λά"αρς Θ. Tακαδ�πυλς πε-

ριγρά!ντας τ σινασίτικ σπίτι δί-νει λεπτμερέστατη περιγρα!ή ε-ν�ς �ώρυ πυ απτελύσε πατη-τήρι και συγ�ρ�νως ήταν απθήκηκρασιών και τρ!ίμων. Bρισκ�τανστα θεμέλια τυ σπιτιύ, υπ�γεια,λα%εμέν στυς μαλακύς �ρά�υςτης καππαδκικής γης. O σκτειν�ςκαι δρσερ�ς αυτ�ς �ώρς τ καλ-καίρι, θερμ�ς στα κρύα τυ �ειμώ-να, λεγ�ταν πατ�ς. Φωτι"�ταν και α-ερι"�ταν απ� την κάπινη, κάπνη στ�ωρι� Mισθί, μια τρύπα ανιγμένηστην ρ!ή τυ υπ�γειυ αυτύ�ώρυ, πυ έ�γα"ε στην αυλή τυσπιτιύ.

«O επισκεπτ�μενς τν Πατ�ν έ-πρεπε να διέρ�εται σειράν πρσαλ-λήλων δωματίων συνε�ώς κατερ��-μενς, επληρ!ρείτ δε τις τηνγειτνίασιν τυ πατύ κυρίως διά τηςσ!ρήσεως, δι�τι καθ’ �σν πρ-σήγγι"ε ανεδίδετ λέν εντνώτε-ρα η σμή των κρασιών και των νω-πών πωρικών» σημειώνει Tακα-δ�πυλς. Στν πατ� τυ σινασίτι-κυ σπιτιύ αλλά και σε �λυς τυςμαγαράδες των �ωριών της Kαππα-δκίας, αυτύς τυς υπ�σκα!υς�ώρυς γύρω απ� τα σπίτια, !υλάσ-σνταν πλην των κρασιών και νωπάστα!ύλια, �πως και μήλα, α�λάδια,

κυδώνια μέσα σε σκά!ες πυ εί�ανλεπτή άμμ. Στηρι"�μενς Στυλια-ν�ς P�δης στην εναργή περιγρα!ήτυ Tακαδ�πυλυ για τ πώς κρέ-μνταν τα τσαμπιά σε κλωνάρια α-κανθωδών θάμνων στερεωμένα κα-τακ�ρυ!α σε παράλληλες σειρέςστυς τί�υς, απτύπωσε την πρω-τ�τυπη αυτή απθήκη–ψυγεί σεσ�έδι πυ στλί"ει λεύκωμα της Σι-νασύ.

H διαδικασίατ�υ πατ�ύ

O πατ�ς απτελύνταν απ� δύμέρη: τν κυρίως πατ� και μια υψη-λή ε%έδρα πυ �ρησίμευε για τ πά-τημα των στα!υλιών· τύτη η ε%έ-δρα στ σινασίτικ ιδίωμα ήταν τπατητήρ ή αλών. Πάνω απ� τ αλών�ρισκ�ταν η κάπινη, μια πή σαν κα-πνδ��ς με ύψς αρκετών μέτρωνπυ έ�γα"ε, �πως είπαμε, στην αυλήτυ σπιτιύ. Aπ� κεί την επ�ή τυτρύγυ άδεια"αν εύκλα και γρήγ-ρα τις κύ!ες με τα στα!ύλια, έως�τυ σ�ηματι"�ταν μέσα στν πατ�ένα ψηλ�ς σωρ�ς στα!υλιών, πυτα πατύσαν ι κ�ρες και ι παρα-δυλεύτρες τυ σπιτιύ. Δεν γνωρί-"υμε αν ήταν διαδεδμένη πρακτι-

κή να πατύν γυναίκες τα στα!ύλια,είναι ενδια!έρν ωστ�σ να σημει-ωθεί �τι αντίθετα σε άλλες περι�έςτυ ελληνικύ �ώρυ, π.�. στη Pύ-μελη δεν τ επέτρεπαν, γιατί πί-στευαν �τι %ύνι"ε τ κρασί. O μύ-στς, λεγ�μενς σιράς, πυ έρρεεαπ� τ επικλινές επίπεδ τυ αλών,συγκεντρων�ταν σε ένα μικρ� λάκ-κ της γύρνας πυ στη γλώσσα τηςΣινασύ λεγ�ταν απλήμ, πλήνιστ Mισθί, (μ)πλύμ στην Aνακύ,�πυ και εκεί πατ�ς ήταν υπ�γει-ς. Πρ�κειται για τ υπλήνι. Σεάλλα καππαδκικά �ωριά, ι ληνίαυτί κρατύσαν την ελληνική ν-μασία· νμά"νταν λην�ια, αλλάκαι σιρά�ανε, με την τυρκική λέ%η.

Aυτ�ν τν ινικ� πλιτισμ�, τνσυνυ!ασμέν με τα λατρευτικά έθι-μα της πατρίδας τυ θα θρηνήσειστ καραμανλίδικ πίημα πυ συ-νέθεσε Kσμάς Tσεκμέ"γλυ,λαϊκ�ς πιητής τυ Γκέλ�ερι (Nα-"ιαν"�ς), �ταν πρέπει να εγκαταλεί-ψει την Kαππαδκία και να πάρει τνδρ�μ της πρσ!υγιάς με την α-νταλλαγή των πληθυσμών τ 1924.Θα κλάψει για τ �ωρι� και τ σπίτιπυ α!ήνει πίσω τυ, θα θρηνήσει�μως και τα αμπέλια πυ �λέπει να%ερι"ώνυν ι άλλι πρ�σ!υγες, ιTύρκι, πυ ήρθαν απ� τη Mακεδ-νία, ανταλλά%ιμι κι αυτί, για να!υτέψυν στη θέση τυς καπνά, τημ�νη καλλιέργεια πυ ή%εραν απ�την παλιά πατρίδα.

Bι�λι�γραία H. Aναγνωστάκης, «O �ίν�ςστην π�ίηση. Oίν�ς �υ�αντιν�ς», εκδ.Iδρυμα Φανής Mπ�υτάρη, Aθήνα 1995.

Σπ. Bρυώνης, «H παρακμή τ�υ μεσαιωνικ�ύEλληνισμ�ύ στη Mικρά Aσία και η διαδι-κασία τ�υ ε�ισλαμισμ�ύ, 11�ς–15�ς αιώ-νας», ελληνική μτ�., εκδ. MIET, Aθήνα1996.

Λ. Θ. Tακαδ�π�υλ�ς, «H Σινασ�ς π�υ έσ�η-σε», επ. Mαρία Bαϊάνη–Σ. P��δης, Aθήνα1982.

Nicole Thierry, «Haut Moyen–Age enCappadoce. Les eglises de la region deCavusin», 2 τ., Παρίσι 1994.

Περιθύρωματης εκκλησίαςτων AγίωνKωνσταντίν�υκαι Eλένης.Στην επιγρα�ήδια�ά��υμε �τι«δι’ αγώνωνκαι δαπάνηςτ�υ της Σινα-σ�ύ κ�ιν�ύ ανηγέρθη μενεκ �άθρων τω 1729 επε-σκευάσθη δετω 1850» (�ωτ.:Nτ�ρας Mηναΐδη).

Πατ�ς, δηλαδή υπ�γει�λα&εμέν� πατητήρι

στ� ελλην��ων� 'ωρι�Mαλακ�πή. Σ'έδι�

τ�υ Omer Demir, ντ�πι�υ αρ'αι�δί�η

απ� τ�ν τ�υριστικ� �δη-γ� π�υ συνέγραψε

για την Kαππαδ�κία(Omer Demir,

«Cappadoce, Berceaude l’histoire», '.'.).

ΣTHN EΛΛHNIKH παράδ�ση � τρύ-γ�ς δια�ρ�νικά παραπέμπει στ� λη-ν�, τ� πατητήρι, και σ�εδ�ν αυτ�μα-τα υπ��άλλει τ�ν μ�ύστ�, τα �αρέ-λια ή τα πιθάρια και τ� νέ� κρασί.T�σ� στην επιγραμματική π�ίησηκαι στην ψη�ιδωτή αναπαράστασήτ�υ �σ� και στις περιγρα�ές τ�υστη λ�γ�τε�νία και τ� δημ�τικ� τρα-γ�ύδι, � τρύγ�ς και τα στ�ι�εία π�υσυνθέτ�υν την εικ�ν�γρα�ία τ�υσυνδέ�νται σ�εδ�ν πάντα με τ�υςμήνες Σεπτέμ�ρι� και Oκτώ�ρι�.Πρ�κειται για έναν τρύγ� υγρ�, δρ�-σερ� και ερωτικ�, �π�υ �ι �υμ�ί απ�την έκθλιψη των στα�υλιών, τα�ρώματα και �ι αναθυμιάσεις τωνπνευμάτων απ� τις #υμώσεις με-θ�ύν και τις πέντε αισθήσεις.

Oμως ήδη απ� π�λύ παλιά υπήρ�εκαι μια άλλη εκδ��ή τρύγ�υ, $ηρ�ύ,α�υδατωμέν�υ π�υ ε�θρεύεται τ�υγρ� στ�ι�εί� και απ�#ητά τη �ρυ-γανισμένη γη η ατμ�σ�αιρα για νααπ�δώσει. Eίναι � τρύγ�ς της στα�ί-δας, τ�υ �ψυγιά, �πως τ�ν απ�καλέ-σαμε. Kαι είναι � �ψυγιάς ή ψυιάς(στα κρητικά � �ώρ�ς π�υ ψύ�εται,στεγνώνει, γίνεται στα�ίδα τ� στα-�ύλι), τ� απαραίτητ� συνακ�λ�υθ�εν�ς τρύγ�υ π�υ δεν δίνει τις �αρέςκαι τις δρ�σιές τ�υ κρασι�ύ, αλλά έ-�ει εντ�ύτ�ις σε π�λλές περιπτώ-σεις τ�νισμένα τα ίδια ευ�ρ�συνακαι ε�ρταστικά στ�ι�εία με τ�ν τρύ-γ� τ�υ πατητηρι�ύ. Σε π�λλές μάλι-στα περι��ές, κυρίως στα νησιά τ�υ

Aιγαί�υ, η μερική απ�$ήρανση τωνστα�υλιών μετά τ�ν τρύγ� �δηγ�ύ-σε ακ�λ�ύθως στη σύνθλιψή τ�υ γιατην παραγωγή εν�ς ειδικ�ύ γλυκ�ύκρασι�ύ, �πως ήταν πιθαν�τατα �ιμαλ�α#ίες, �ι μ�νεμ�άσι�ι �ίν�ι καιακ�μη σήμερα τ� �ισάντ� στη Σα-ντ�ρίνη.

O τρύγ�ςτης κ�ρινθιακής

Oι περι��ές τρύγ�υ για στα�ίδαυπήρ$αν πάντα η ��ρει�ανατ�λικήΠελ�π�ννησ�ς και τα I�νια νησιά,κυρίως Zάκυνθ�ς και Kε�αλληνία.Aν και �ι πληρ��ρίες π�υ διαθέ-τ�υμε γενικώς περί τρύγ�υ είναι α-νύπαρκτες, σε αντίθεση με τις περι-γρα�ές παρασκευής, εμπ�ρίας καικατανάλωσης �ίνων, �μως στις αρ-�ές τ�υ 19�υ αιώνα με εδραιωμένηπλέ�ν παγκ�σμια τη �ήμη της κ�-ρινθιακής μας παραδίδεται μια απ�τις παλαι�τερες περιγρα�ές τρύγ�υή διαδικασία παραγωγής στα�ίδας.T� 1801 � Scrofani στ� έργ� τ�υ«Tα$ίδι στην Eλλάδα» ανα�έρεισύμ�ωνα με τη μετά�ραση Λ�γ�θέ-τη: «O τρυγητ ς των στα�υλών γίνε-ται με μααιρίδια καμπύλα εις τ� ά-κρ�ν. Oι συγκ�μι� μεν�ι � τρειςτ�π�θετ�ύνται εις καλάθια και μετα-�έρ�νται εις τ�ν ώρ�ν απ��ηράν-σεως, κείμεν�ν πάντ�τε εντ ς ή ειςένα των άκρων τ�υ αμπελών�ς... T�έδα��ς τ�υ ώρ�υ είναι απ ώμα,αλλά τ σ�ν καλά πατημέν�ν με επι-�άνειαν στιλπνήν την �π�ίαν δί-

δ�υν με μίγμα κ πρ�υ, � ει�ν αίμακαι άυρα σιτηρών. T� μίγμα απλώ-νεται και θερμαιν μεν�ν απ τας η-λιακάς ακτίνας λαμ�άνει μ�ρ�ήν�νδρ�ειδ�ύς μαστίης... τ�ύτ� ε-μπ�δί�ει πως τα ώματα αναμι-γνύωνται με τας στα�υλάς και υπ�-��ηθεί πως η στα�υλή απ��ηραί-νεται ενωρίτερ�ν... Aι στα�υλαί α-πλών�νται στ�ν ώρ�ν η μία παράτην άλλην. Eκεί τας α�ήν�υν νύκτακαι ημέραν, αλλά �ρ�ντί��υν να ταςαναστρέ��υν ανά εικ�σιτετράωρ�ν.H περιγρα��μενη επί�ριση με κ�-πρ� απαγ�ρεύτηκε διά ν�μ�υ τ�1922 και έκτ�τε επε$ετάθηκε η απ�-$ήρανση σε απλωμένα �αρτιά σταστέγαστρα στις λεγ�μενες σκιές ήσε κρεμαστ�ύς �ψυγιάδες.

O τρύγ�ςτης σ�υλτανίνας

Mια απ� τις πρώτες μαρτυρίες α-π�$ήρανσης στα�υλιών για παρα-γωγή κρασι�ύ στην Kρήτη μας πα-ρέ�ει έγγρα�� τ�υ 1301. H πρακτι-κή της α�υδάτωσης των στα�υλιώνθα πρέπει να ήταν �μ�ια με αυτήνπ�υ γνωρί#�με απ� την αρ�αι�τηταγια τ�ν λικερ�ύ�� ίν� passum, αλ-λά και κατά τ�υς νε�τερ�υς �ρ�-ν�υς για την παραγωγή των γλυκώνκρασιών της Xί�υ ή τ�υ �ισάντ� στηΣαντ�ρίνη. Oμως, �σ� κι αν η Kρήτηπαρήγαγε πάντα �ίν� πάσσ� ή στα-�ίδα (δευτέρας π�ι�τητας συγκρι-τικά με την κ�ρινθιακή), � γενικευ-μέν�ς τρύγ�ς τ�υ �ψυγιά υπήρ$ε

Eκτ ς απ τ�ν γνωστ τρύγ� τ�υ �θι-ν�πώρ�υ, τ�ν τρύγ� γιακρασί, υπάρ�εικαι η εκδ��ήτ�υ �ηρ�ύ, α�υδατωμέν�υτρύγ�υ. Eίναι � τρύγ�ς της στα�ίδας,τ�υ �ψυγιά. Σεπ�λλές μάλισταπερι��ές, κυρίως στα νη-σιά τ�υ Aιγαί�υ,μετά την μερικήαπ��ήρανσητων στα�υλιώνακ�λ�υθεί ησύνθλιψή τ�υςγια την παρα-γωγή εν ς ειδι-κ�ύ γλυκ�ύκρασι�ύ, πωςήταν πιθαν τα-τα �ι μαλ!α"ίες,�ι μ�νεμ!άσι�ι�ίν�ι, και ακ μησήμερα τ� !ισάντ� στη Σαντ�ρίνη(�ωτ. AνδρέαςΣμαράγδης απ τ� !ι!λί� «O Σαντ�ρίνηςτης Σαντ�ρί-νης», Eκδ. Iδρύ-ματ�ς ΦανήςMπ�υτάρη,Aθήνα 1994).

TTρρύύγγ��ςς ττ��υυ ��ψψυυγγιιάάκκααιι ττ��υυ κκρραασσιι��ύύ

TT �� σσ ττ αα �� ιι δδ ιι κκ «« ιι νν ττ εε ρρ μμ έέ δδ ιι �� »»

σσ ττ �� νν ππ αα ρρ αα δδ �� σσ ιι αα κκ ττ ρρ ύύ γγ �� ττ ηη ςς KK ρρ ήή ττ ηη ςς

H στιγμή της συγκ�μιδής. O τρυγητής κ !ει με τ� μα�αιράκιτ�υ τ� στα�ύλι για να τ� τ�π�θετή-σει στ� καλάθι (�ωτ. Iωάννης Bαλτής – Heinz Troll απ τ� !ι!λί� «O Σαντ�ρίνης της Σαντ�ρίνης, Eκδ. Iδρύματ�ς Φανής Mπ�υτάρη, Aθήνα 1994).

γι’ αυτήν μια υπ�θεση πρ�σ�ατη,δηλαδή μετά τ� 1920 με την εισα-γωγή και καλλιέργεια της σ�υλτανί-νας. Oλ�κληρες �ιν�παραγωγικέςπερι��ές �πως η Πεδιάδα και τ�Mαλε�ί#ι στρά�ηκαν σ�εδ�ν στημ�ν�καλλέργεια της σ�υλτανίναςκαι της στα�ίδας με �λέθριες συνέ-πειες, εκτ�ς π�λλών άλλων λ�γων,για τ�ν παραδ�σιακ� κρητικ� αμπε-λώνα. Kι ενώ στην Kρήτη � τρύγ�ςήταν ανέκαθεν μια γι�ρτή, μια δρα-στηρι�τητα και μια �ικ�ν�μικήπραγματικ�τητα σ�ετι#�μενη με τ�πατητήρι, � τρύγ�ς π�υ π�λλ�ί απ�μας γνωρίσαμε ήταν τ�υ �ψυγιά καιτ�υ Aυγ�ύστ�υ. Eνα ιντερμέδι�,π�υ ήδη έ�ει τελειώσει για να δώ-σει και πάλι πρωταγωνιστική θέση,αν αυτ� είναι ακ�μη ε�ικτ�, στ�ντρύγ� τ�υ κρασι�ύ, αλλά κυρίωςστ�ν τρύγ� τ�υ τ�υρισμ�ύ και τηςηλι�θεραπείας.

Hλι�θεραπεία ρωγών

Θυμάμαι τ�ν παπα-Γιώργη και τηνπαπαδιά με συγγενείς και �ίλ�υς νατρυγ�ύν τ� αμπελι την επ�μένη τ�υΔεκαπενταύγ�υστ�υ. Ψαθιά, μα-ντήλες, κ��ίνια και λαντ#άκια, η λά-ντ#α με την π�τάσα για τ� αλ�υσ�ύ-διασμα, τ� τσ�ύ$ιμ� στα �έρια απ�την π�τάσα, τ� γαϊδ�ύρι με τα κα-�άσια, � �ρυγανισμέν�ς �ψυγιάς,τ� άπλωμα των στα�υλιών και τ�μεσημέρι στην παράγκα. Kι έπειτα ηπρ��δ�ς... και �ι αντικαταστάσεις,αντί για λύγινα κ��ίνια και στα�ιδ�-�αρτ�, τ� πλαστικ�, αντί για τ� γαϊ-δ�ύρι, τ� αυτ�κίνητ�. Kι εγώ με τ�Mαν�λη να �λέπ�υμε στα�ύλια νααπλών�νται στ�ν �ψυγιά κάτω απ�τ�ν πυρακτωμέν� ήλι� τ�υ Aυγ�ύ-στ�υ και να αναλ�γι#�μαστε τα γυ-μνά κ�ρμιά, τις ρώγες π�υ $ερ�ψή-ν�νται στην παραλία εκατ� μέτραπι� κάτω στ�υς �ψυγιάδες των $ε-ν�δ��είων. Tραγ�ύδι τρυγητ�ύ,Beatles, Rolling Stones. Mια μέρα τατραν#ίστ�ρ μας �ρέθηκαν πεταμέναστη στέρνα, για τις μ�υσικές μας ε-πιλ�γές. Δια�ωνία: Πεντ�#άλης απ�μαγνητ��ων�. Mια άλλη ��ρά μά-θαμε �τι κάηκε η δημαρ�ία απ�τ�υς στα�ιδ�παραγωγ�ύς και ηστα�ίδα έγινε καπν�ς και �ιν�πνευ-μα. Kι έπειτα $ερι#ώθηκε � αμπελώ-νας με επιδ�τηση, με επιδ�τηση $α-να�υτεύθηκε ως κρασάμπελ� με α-μερικανικά υ�ρίδια και καμπερνέ.Tέλ�ς, έπεσε η παράγκα και κτίστη-καν �ίλες. Σήμερα � Mαν�λης ψά-�νει απέλπιδα τ� κ�τσυ�άλι, τ� πε-τρα�λάδι, τ�ν ρ�δίτη π�υ γνωρίσα-με στ�υς αμπελώνες των παππ�ύ-δων. Aνα#ητά και π�ικιλία θράψα γιανα πειραματισθεί τ�ν μαλ�α#ία και �γι�ς τ�υ με την κ�ρη τ�υ μας ρω-τ�ύν τι σημαίνει σ�υλτανίνα, �ψυ-γιάς, π�τάσα, τρύγ�ς.

Tης Eύης B�υτσινά

Mαγείρισσας–συγγρα�έως

ΘEPOΣ –τρύγς– π�λεμς έλεγανι παλιί αμπελυργί για να εκ-�ράσυν την εργώδη πρσπάθειαλ�κληρης της αγρτικής ικγέ-νειας· τ �εσήκωμά της για τν θε-ρισμ� και τν τρύγ, την ε�άντλη-ση των ρίων πυ θύμι�ε συνθήκεςμά!ης. Πράγματι, αυτές τις μέρες(ανάλγα με την περι!ή και τ υ-ψ�μετρ απ� 10 Σεπτεμ$ρίυ μέ-!ρι 15 Oκτω$ρίυ) δεν υπήρ!ε !ρ�-νς για ανάπαυση.

Kαι ι ίδιι ι καλλιεργητές και ε-πιστήμνες ινλ�γι συμ�ωνύν�τι τρύγς αρ!ί�ει με την πρε-τιμασία των εργαλείων και τελει-ώνει �ταν μύστς γίνει κρασί.Συμπληρώνω �τι, σύμ�ωνα με τηνπαράδση, υπάρ!υν και «πρε�ρ-τια». Eίναι η γιρτή της πρώτης με-τάληψης των στα�υλιών στις 6 Aυ-γύστυ, π�τε �λι ι αμπελυρ-γί γεμί�υν ένα καλάθι με τα πρώ-τα ώριμα στα�ύλια και τ πηγαί-νυν στην εκκλησία, �πυ δια$ά-�εται ευ!ή για την επιτυ!ία των α-μπελιών.

Oι αμπελυργί πυ !ρησιμπι-ύν $αρέλια, πατητήρι και λην�,καθώς και κ�ίνια για τ κυ$άλη-μα, �ρντί�υν απ� νωρίς, μέσαστ καλκαίρι πωσδήπτε, να κά-νυν έλεγ! μήπως κάτι !ρειά�εταιεπιδι�ρθωση για να απευθυνθύνστν ανάλγ τε!νίτη.

Oι πρτετιμασίες στα σύγ!ρναινπιεία είναι ευκλ�τερες, γιατίεκεί έ!υν δε�αμενές απ� αν�εί-δωτ υλικ� πυ δεν απρρ�ά καικαθαρί�εται πανεύκλα με νερ� καιδεν !ρησιμπιύν πια πατητήρι

αλλά εκθλιπτικά μη!ανήματα.Σ’ αυτήν τη �άση τ πι σημαντι-

κ� σημεί είναι έλεγ!ς για τηνωρίμανση των στρα�υλιών πυ ε-πι$άλλει την άμεση έναρ�η τυτρύγυ. Oι παλιί αμπελυργί τνέκαναν εμπειρικά, ε�ετά�ντας καιδκιμά�ντας τις ρώγες· ι επιστή-μνες ινπιί τώρα μετρύν τεπίπεδ περιεκτικ�τητας των δειγ-μάτων σε σάκ!αρα και δίνυν τσήμα έναρ�ης τη στιγμή πυ κρί-νυν κατάλληλη.

Oικ�γενειακς τρύγ�ς

Στν ικγενειακ� τρύγ συμμε-τέ!υν άντρες, γυναίκες και παιδιά,ακ�μα και ηλικιωμένι σε ελα�ρ�-τερες δυλειές. Συ!νά έρ!νται γιανα $ηθήσυν συγγενείς ή �ίλι α-π� κντινά !ωριά ή απ� την π�λη.Aν τα αμπέλια είναι πλλά, ι επι-πλέν ανάγκες σε !έρια καλύπτ-νται απ� εργάτες, ι πίι κατά κα-ν�να έρ!νται απ� άλλα μέρη πυδεν υπάρ!ει αμπελκαλλιέργεια.

Σήμερα η ανάγκη αυτή καλύπτε-ται συνήθως απ� αλλδαπύς εργά-τες ι πίι δεν εργά�νται επίση-μα και τ μερκάματ� τυς είναι κά-πως μικρ�τερ. Aμπελυργ�ς απ�τα Mεσ�γεια μύ λέει �τι επί είκσι!ρ�νια παίρνει τυς ίδιυς εργάτεςαπ� την Kαλαμπάκα, δεν τυς αλλά-�ει με τίπτα· ήδη έ!υν αρ!ίσει καιτα παιδιά τυς να έρ!νται. Tυς�ιλ�ενεί στ σπίτι τυ και αναλαμ-$άνει �λα τα έ�δά τυς. T μερ-κάματ� τυς είναι 10.000, ενώ έναςικνμικ�ς μετανάστης πληρώνε-ται 7–8.000.

H παλιά μέθδς για τν τρύγ(σ!εδ�ν μέ!ρι τ ’70) εί!ε δύ πα-

ράλληλες �άσεις: α) τ κ�ψιμ τωνστα�υλιών και την τπθέτηση στακ�ίνια πυ τ έκαναν κυρίως γυ-ναίκες και $) τ κυ$άλημα των κ-�ινιών ($άρυς 50–55 κιλά) μέ!ρι τκάρ ή τ υπ�ύγι ή τ αγρτικ�αυτκίνητ, δυλειά κυρίως αντρι-κή. O τρυγητής �ρτων�ταν στηνπλάτη τ κ�ίνι και πήγαινε πρςτ κάρ απ� συγκεκριμένη διαδρ-μή η πία σημαδευ�ταν απ� ανα-πδγυρισμένα κ�ίνια σε τακτέςαπστάσεις, �πυ κυ$αλητής α-κυμπύσε για μια στιγμή τ γεμά-τ κ�ίνι, για να �εκυραστεί, !ω-ρίς �μως να τ κατε$άσει π�τε θα!ρεια��ταν $ήθεια για να �ανα-�ρτώσει.

Σήμερα υπάρ!υν, ειδικά για τααμπέλια, τρακτέρ με σπαστύς ά�-νες, κινύμενες ρ�δες και ρυμυλ-κύμενη πλατ��ρμα, τα πία μπ-ρύν να μπυν μέσα στ αμπέλι καινα ακλυθύν τυς τρυγητές. Eτσικερδί�υν !ρ�ν και τν κ�π τηςμετα�ράς. O !ρ�νς στη μντέρνακαλλιέργεια είναι πλύ σημαντικ�ς,γιατί τα πτιστικά αμπέλια πυ καλ-λιεργύνται με !ημικά λιπάσματα,καθώς και ι μντέρνες πικιλίες έ-!υν α�εν�ς μεγαλύτερη απ�δση(1.000 κιλά τ στρέμμα, ίσως και πε-ρισσ�τερ) και α�ετέρυ πρέπει νατρυγηθύν μέσα σε δυ-τρεις μέ-ρες για να μην !αλάσυν. Tα παρα-δσιακά αμπέλια ήταν, κατά τ πλεί-στν, �ερικά και λιπαίννταν μ�νμε κπριά, εί!αν μικρ�τερη απ�δ-ση (300–500 κιλά/στρέμμα) αλλά έδι-

ναν υψηλ�$αθμα στα�ύλια και !ρ�-ν10–12 μέρες για τν τρύγ.

Στα σύγ!ρνα αμπέλια γίννταιμεγάλα συνεργεία τρυγητών απ� 10άτμα. Δε�ιά κι αριστερά τρυγύν–γυναίκες κυρίως– και τπθετύντα στα�ύλια σε πανέρια πυ !ω-ρύν μ�ν 10–15 κιλά και τα πίαγεμί�υν σε ελά!ιστ !ρ�ν. Oι ά-ντρες τυ «συνεργείυ» τα παίρ-νυν αμέσως και τα αδειά�υν στηνανατρεπ�μενη πλατ��ρμα πυ ακ-λυθεί κατά π�δας και σε ελά!ιστ!ρ�ν, τ πανεράκι είναι πίσω στντρυγητή.

Mια μέτρια τέτια πλατ��ρμα !ω-

Eικ νες τρύγ�υ στ�ν κάμπ� Bασιλι-κής Λευκάδας. Tέλη δεκαετίας 1970

(�ωτ.: Λίντα Παπαγαλάνη).

H νε�ελλH διαδ

ράει περίπυ 6 τ�νυς στα�ύλια·�εύγει μ�λις γεμίσει για να τα μετα-�έρει στ ινπιεί τυ Συνεταιρι-σμύ ή της ιδιωτικής εταιρείας, �-πυ ανατρέπεται και αδειά�ει με μιακίνηση �λ τ περιε!�μεν στην τε-ράστια μη!ανή πυ αναλαμ$άνει α-π� εκεί και πέρα τη δυλειά. Στιςσύγ!ρνες ινπιητικές μνάδεςπυ παράγυν κρασιά πι�τητας, ταστα�ύλια τπθετύνται σε τελάρακαι �!ι !ύμα για να μην πιέ�νται καιεκρέει μύστς πυ μπρεί να �ι-νίσει και να επηρεάσει την πι�τητατυ κρασιύ.

Tην ώρα πυ η πλατ��ρμα κάνειτη διαδρμή, την α�ιπιύν για να

�άνε ι εργάτες και να �εκυρα-στύν. O νικκύρης τυ αμπελιύείναι υπ!ρεωμένς να ε�ασ�αλί-σει δύ ή τρία γεύματα, ανάλγα μετη συμ�ωνία. Kαθώς ι τρυγητέςείναι στα αμπέλια δεν $ρίσκνταικντά σε μαγα�ιά για να πρμηθευ-τύν τρ��ιμα και επιπλέν δεν θέ-λυν να !άσυν !ρ�ν. T �αγητ�λιπ�ν έρ!εται έτιμ. T ένα γεύ-μα πρέπει να είναι πωσδήπτε μα-γειρεμέν και μάλιστα ένα «καλ��αγητ�» για τυς ανθρώπυς πυδυλεύυν σκληρά. Kρέας ή κτ�-πυλ με ρύ�ι, πατάτες, μακαρ�νιακαι μα�ί σαλάτα και τυρί είναι τ συ-νηθισμέν. Παλαι�τερα στα !ωριά

μαγείρευαν μπακαλιάρ, συνήθως.Tα άλλα δύ γεύματα μπρεί να εί-ναι πίτες ή τηγαν�ψωμα ή τα ανά-λγα συνδευτικά, τηγανίτες μεμέλι κ.λπ.

Για τις μικρ�τερες καλλιέργειεςδεν !ρησιμπιύνται τ�σ μεγάλαμη!ανήματα. Συνήθως τα στα�ύλιασυγκεντρώννται σε πλαστικέςκλύ$ες και μετα�έρνται στν!ώρ ινπίησης με αγρτικ� αυ-τκίνητ.

Eκθλιπτικ μη�άνημα

Eκεί πυ άλλτε υπήρ!ε τ πα-τητήρι και λην�ς, σήμερα υπάρ-

!ει μικρ� εκθλιπτικ� μη!άνημα καιδε�αμενές απ� αν�είδωτ υλικ�.Παλιά, άδεια�αν τα στα�ύλια στ�ύλιν πατητήρι στερεωμέν πάνωστν �ύλιν κάδ και ένας ή δύάνθρωπι τα πατύσαν με τα π�-δια. O μύστς κελάρυ�ε στν κά-δ απ� τα ανίγματα τυ πατητη-ριύ και απ� εκεί τν μετέ�ερανστα μεγάλα �ύλινα $αρέλια.

Tα εκθλιπτικά μη!ανήματα κατ’αρ!ήν α�ρύν και πετύν τα τσα-μπιά, είναι τ πρώτ στάδι πυ -νμά�εται απ$στρύ!ωση. Στησυνέ!εια ι ρώγες υ�ίστανται μιαπρώτη πίεση πυ δίνει τν εκλε-κτ�τερ μύστ, τν πρ�ρωγ.Eνα μέρς τυ στραγγί�εται αμέ-σως για να γίνει τ λευκ� κρασί.

H εκρή τυ !υμύ συνε!ί�εταικαι σε δεύτερ στάδι ανάμεσαστα πλαστικά πάντα «ράυλα» τηςμη!ανής, γιατί εδώ υπάρ!ει ένακρίσιμ σημεί: δεν πρέπει να σπά-συν τα κυκύτσια γιατί αυτά πε-

ληνική πραγματικ�τηταδικασία αλλά και τα ήθη και έθιμα τ�υ σημεριν�ύ τρύγ�υ

Συνέ�εια απ την 25η σελίδα

ριέ!υν έλαια και άλλες υσίεςπυ καταστρέ�υν την πι�τητατυ κρασιύ.

Mετά την έκθλιψη των ρωγών α-κλυθεί άλλ σημαντικ� στάδιπυ σ!ετί�εται με τ !ρώμα τυκρασιύ. O μύστς είναι ανακατε-μένς με τα τσίπυρα και, �σ πα-ραμένει έτσι, σκυραίνει τ !ρώματυ α�ύ ι !ρωστικές ύλες $ρί-σκνται στ �λύδι. Aνάλγα μετην πικιλία των στα�υλιών καιτην επιθυμία τυ ινπιύ, τα τσί-πυρα μένυν με τν μύστ απ�λίγες ώρες μέ!ρι λίγες μέρες καιμετά συρώννται, περνώνταςστις δε�αμενές μέσα απ� διάτρητ«τύμπαν». Στην παραδσιακήδιαδικασία τα τσέμ�υλα (τσίπυ-ρα) πιέ�νται σε ειδικ� πιεστήρικαι !υμ�ς τυς πρστίθεται στνπρώτ. Eπειδή !υμ�ς αυτ�ς πε-ριέ!ει αρκετά στι!εία απ� τ ε�ω-τερικ� τμήμα της ρώγας, είναι !α-μηλ�τερης πι�τητας και συ!νά α-�ιπιείται !ωριστά.

Στ παραδσιακ� ικγενειακ�επίπεδ, τα στάδια ελέγ!νται ε-μπειρικά και τ μ�ν, υσιαστικά,μέσν ελέγ!υ είναι τ «θερμ�με-τρ μέτρησης των $αθμών σακ!ά-ρυ στν μύστ και αργ�τεραστ κρασί. Στις επαγγελματικέςμνάδες και τα μεγάλα εργστά-σια, �λα τα στάδια ελέγ!νται ερ-γαστηριακά.

Eθιμα τ�υ τρύγ�υ

Σε μια !ώρα με μεγάλη αμπελ-ινική παράδση, �πως η δική μας,είναι �υσικ� να έ!υν αναπτυ!θείπλυάριθμα έθιμα γύρω απ� τντρύγ. Eνδεικτικά θα ανα�έρω μ�-ν τη συνήθεια να α�ήνυν ατρύ-γητη μια μικρή άκρη τυ αμπελιύ,ως πρσ�ρά και ευ!αριστία στιςθε�τητες της γης. T ίδι γίνεταικαι στν θερισμ�.

Eνδια�έρν παρυσιά�υν καιδιά�ρες μέθδι πυ ε�αρμ�-�υν για τη διατήρηση των στα�υ-λιών, τα πία $ρίσκνται στα α-γρτικά σπίτια μέ!ρι τν !ειμώνα.Aυτά γίννται συνήθως με τα επι-τραπέ�ια στα�ύλια αλλά και τυ α-μπελιύ αν μ�ν αυτά υπάρ!υν.

Στη Λευκάδα, ι νικκυραίιτων αμπελιών γέμι�αν καλάθια μεδιαλε!τά στα�ύλια, τα σκέπα�ανμε �ύλλα, !αλύσαν μια λιθιά καιτα έκρυ$αν μέσα, �ανά�τια!ναν τηλιθιά, τπθετώντας τις πέτρεςπάλι στη σειρά και τα στα�ύλια έ-μεναν κρυμμένα εκεί μέ!ρι τν!ειμώνα, σε μέρς πυ μ�ν εκεί-νι γνώρι�αν, διατηρημένα στ �υ-σικ� ψυγεί της �ύσης. Tις κρυψώ-νες αυτές τις έλεγαν !ωσάδες;

H συνήθεια αυτή καταγρά�εταιστη λαγρα�ική μελέτη τυ �ιλ-λ�γυ Παντα�ή Kεντμί!η «Tα Γε-ωργικά της Λευκάδας».

Aλλά και σε πρινίδι διατηρύ-σαν στα�ύλια και κρεμασμένα στυπ�γει τυλιγμένα με παλιά υ�ά-σματα ή !αρτί ε�ημερίδας δίπλαστα άλλα γλυκά πρϊ�ντα τυ μύ-στυ, πετιμέ�ια, συτ�ύκια, ρε-τσέλια, μυσταλευριές.

Oλη η �ικ�γένεια συμμετεί�ε παλι τεραστη διαδικασία τ�υ τρύγ�υ. Σήμερα πια τα πράγματα έ��υν αλλά�ει...(�ωτ.: K. Mεγαλ��ικ�ν -μ�ς, 1961 αρ�εί�N. Π�λίτη).

Δε�ιά πάνω: Mε �αρέςκαι τραγ�ύδια αλλά και

επίδει�η τ�υ καρπ�ύγι ρτα!αν τη δεκαετία

τ�υ ’60 τ�ν τρύγ� στα Mεσ γεια (�ωτ.:

Δημ. Γιάκ�γλ�υ αρ�εί� N. Π�λίτη). Δε�ιά: T� �αρμάκι

τ�υ �ερι!ωμ�ύ αντικατέ-στησε τα εύγευστα

κρασιά, ταν �ι πρ σ�υ-γες διώ�τηκαν απ

τις πατρίδες τ�υς (�ωτ.: Aρ�εί� Π�λιτιστι-

κ�ύ Συλλ γ�υ Nέας Mεσημ$ρίας).

Tρεις γενιέςγυναικών

συμμετέ��υν �ι μ ν�

στην κ�ύρα-ση, αλλά και

στις �αρέςτ�υ τρύγ�υ.

Tα στα�ύλια,απ τα κλήμα-

τα στα καλά-θια και απ

εκεί στα κ��ί-νια, για να με-

τα�ερθ�ύνστα πατητή-

ρια και να$γει � μ�ύ-στ�ς (�ωτ.:

Aνδρέας Σμα-ραγδής, απ

τ� $ι$λί� «O Σαντ�ρί-νης της Σα-ντ�ρίνης»,

Eκδ. Iδρύμα-τ�ς Φανής

Mπ�υτάρη,Aθήνα 1994).

Tης Aθηνάς Γεωργαντά

Aς �ιλι�ύμεσθε στα είλια / και ας τρυγάμε τα στα�ύλια.

ME TETOIEΣ τ�λμηρές πρ�τάσεις,δέκα �ρ�νια πριν απ� την Eπανά-σταση τ�υ ’21, εγκαινιά�εται στηνπ�ίησή μας � ύμν�ς στη γι�ρτή τ�υτρύγ�υ. Bρισκ�μαστε στα 1811, τ�-τε π�υ εκδ�θηκε στη Bιέννη μία μι-κρή συλλ�γή με ερωτικά και �ακ�ι-κά π�ιήματα. O δημι�υργ�ς τ�υς εί-ναι η σημαντικ�τερη μ�ρ�ή τηςπρ�επαναστατικής ελληνικής π�ίη-σης, � Aθανάσι�ς Xριστ�π�υλ�ς.E�έ�ων εκπρ�σωπ�ς της �αναριώ-τικης παιδείας και τ�υ νε�ελληνι-κ�ύ δια�ωτισμ�ύ, � Aνακρέων τηςνέας Eλλάδας, �πως �ν�μάστηκε,πρ�σ�ερε με τα π�ιήματα αυτά έναλαμπρ� εγκώμι� στη �αρά της �ωήςκαι των αισθήσεων. Στη συλλ�γήτ�υ υμν�ύσε απ�κλειστικά τηνA�ρ�δίτη και τ� Δι�νυσ�, συνε�ί��-ντας και ανανεών�ντας τη μακραί-ωνη παράδ�ση τ�υ ανακρε�ντι-σμ�ύ. Πρ�κειται για π�ίηση κ�μψή,με μ�ναδικά θέματα τ�ν έρωτα καιτ� κρασί, με �μ�λ�γημένα πρ�τυπατ�ν αρ�αί� Aνακρέ�ντα, ή μάλλ�ντα Aνακρε�ντεια της ύστερης αρ-�αι�τητας και των πρώτων �υ�αντι-νών αιώνων. Aυτά είναι τα δια�ρ�-νικά �αρακτηριστικά τ�υ κινήμα-τ�ς, π�υ γνώρισε διά��ρες επ��έςανα�ίωσης στις λ�γ�τε�νίες τηςEυρώπης. Γνώρισε δε ιδιαίτερη άν-θηση στ�ν αιώνα των Φώτων καιστα �ρ�νια αμέσως μετά τη ΓαλλικήEπανάσταση. Kατά τ�ν 18� και ώςτις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα, � ανα-κρε�ντισμ�ς εκ�ρά�ει τ� αισθησι�-κρατικ� και υλιστικ� ρεύμα τ�υ δια-�ωτισμ�ύ. Aδια��ρώντας για ηθι-κ�λ�γικές ή θε�λ�γικές απαγ�ρεύ-σεις, επιμένει στη δυνατ�τητα τηςεπίγειας ευδαιμ�νίας και εκδηλώ-νει αγάπη για τη �ωή. Xάρη σ’ αυτήτη μεγάλη παράδ�ση και στη μικρήσυλλ�γή τ�υ Xριστ�π�υλ�υ, η ελ-ληνική π�ίηση �ίωσε �ανά τη �αράτων αισθήσεων και την τ�λμη τωναπ�λαύσεων. Mα�ί �ανα�ρήκε, ύ-στερα απ� κεν� αιώνων, τη �αράτ�υ τρύγ�υ και της �ωής μέσα στ’αμπέλια.

Nέ�ς Aνακρέων–Bάκ��ς Tρυγητής

Πατώντας γερά στα αρ�αία καιστα �υ�αντινά γράμματα, και αγκα-λιά��ντας την ευρωπαϊκή παιδεία,� �ιν��ιλέστερ�ς των π�ιητών τηςνέας Eλλάδας καθιέρωσε σταγράμματά μας μια ισ�υρή π�ιητικήδιάθεση, π�υ διατρέ�ει �λ�κληρ�τ�ν 19� αιώνα. Mε τα ανακρε�ντειαπ�ιήματά τ�υ, π�υ πρέπει να τιμη-θ�ύν για π�λλές ακ�μη κατακτή-σεις, � Xριστ�π�υλ�ς δημι�ύργησεεπίσης την παράδ�ση τ�υ τρύγ�υστη νε�ελληνική π�ίηση. Kαι ενσω-μάτωσε σ’ αυτή τη νε�τερη παρά-δ�ση την παρακαταθήκη της αρ-�αι�τητας και της �υ�αντινής λ�-γ�τε�νίας.

Στην ιστ�ρία της ελληνικής π�ίη-σης, μεγάλ� μερίδι� τ�υ τρύγ�υ α-ναλ�γ�ύσε ανέκαθεν στην A�ρ�δί-

τη. Eτσι, σε Aνακρε�ντει� της Πα-λατινής Aνθ�λ�γίας, � τρύγ�ς τ�υαμπελι�ύ συγκρίνεται και συμπλέ-κεται με τ�ν ερωτικ� τρυγητ� α-γνής κ�ρης. Kαι � Θε�δωρ�ς Πρ�-δρ�μ�ς, τ�ν 12� αιώνα, ερμήνευεμε έναν στί�� τη συμπερι��ρά τ�υΔι�νυσ�υ: «έπαι�εν ώσπερ τα πρέ-π�ντα τω τρύγει». Mε αυτά, λ�ιπ�ν,τα αδια�ιλ�νίκητα ε��δια, ακ�λ�υ-θώντας τ�ν Aνακρέ�ντα της �ανα-ριώτικης λ�γι�σύνης, η νε�τερηπ�ίησή μας έμαθε και αυτή τ�υ τρύ-γ�υ τα παι�νίδια. Στ�υς τρύγ�υςτ�υ Xριστ�π�υλ�υ και τ�υ 19�υ αι-ώνα, � Δι�νυσ�ς �αριεντί�εταιδιαρκώς με την A�ρ�δίτη, και τ�πανηγύρι μέσα στ’ αμπέλια �δηγείσυνήθως σε ερωτική ιερ�τελεστία:

Kι εις τ’ αμπέλι μας κινώντας,κελαηδώντας, τραγ�υδώντας,ας �ιλι�ύμεσθε στα είλιακαι ας τρυγ�ύμε τα στα�ύλιαTην εικ�να τ�υ τρύγ�υ με τα ε-

ρωτικά συμ�ρα��μενα την υπ�στη-ρί��υν �ι πρ�σ�υείς �μ�ι�καταλη-�ίες τ�υ Xριστ�π�υλ�υ. Συνδέ�υνέντε�να την άμπελ� με τη διαδικα-σία τ�υ έρωτα: �είλια–στα�ύλια,μέλι–αμπέλι. Eτσι, μα�ί με τα παι-�νίδια Δι�νυσ�υ και A�ρ�δίτης, �Φαναριώτης π�ιητής θα επι�άλεικαι τ� παι�νίδι των �μ�ι�καταλη-�ιών στ�υς τρύγ�υς της νε�ελληνι-κής π�ίησης. Oι μεταγενέστερ�ι θαδημι�υργήσ�υν π�λλές νέες π�ικι-λίες: γέλια–αμπέλια, κλήματα–�ι-λήματα, κυνηγώ–τρυγώ. Oμ�ι�κα-ταλη�ίες, επι�ωνήσεις, υπ�ν��ύ-μενα, αισθησιακές εικ�νες συνερ-γά��νται στ� ε�ής αρμ�νικά, κάθε��ρά π�υ η π�ίησή μας θέλει ναγι�ρτάσει την τελετ�υργία τ�υτρύγ�υ. Στη γι�ρτή αυτή, τ� αντι-κείμεν� τ�υ τρύγ�υ εναλλάσσεταικαι ισ�δυναμεί με τ� αντικείμεν�τ�υ ερωτικ�ύ π�θ�υ. Tρυγητής εί-ναι και � εραστής, ενώ �ι λέ�εις«τρύγ�ς» και «τρυγώ» �ρησιμ�π�ι-�ύνται συ�νά για τ� λε�ιλ�γι� τ�υέρωτα.

H παράδ�σητ�υ Xριστ�π�υλ�υ

Tα �ακ�ικά π�ιήματα, �ι τρύγ�ικαι �ι �μ�ι�καταλη�ίες τ�υ Xριστ�-π�υλ�υ πρ�σ�εραν γ�νιμη έμπνευ-ση στην π�ίησή μας ως τ� τέλ�ςτ�υ 19�υ αιώνα. Eικ�νί��υν ένα �α-ρ�ύμεν� γλέντι, π�υ τ� συν�δεύειπάντ�τε η ανέμελη ευτυ�ία τ�υ έ-ρωτα. O τρύγ�ς, �πως και � �ίν�ς,αίρει τ�υς �ραγμ�ύς ανάμεσα στ�νάνθρωπ� και στη �ύση, καταργείτις απαγ�ρεύσεις. Πρ�καλεί, ακ�-μη, και επιτρέπει τη σκανδαλιστικήσυμπερι��ρά. Eίναι τα μεγάλα δώ-ρα τ�υ Δι�νυσ�υ στ�υς θνητ�ύς.

Tην ανακρε�ντεια παράδ�ση τ�υXριστ�π�υλ�υ πραγματώνει υπ�-δειγματικά στα �ρ�νια τ�υ ρ�μα-ντισμ�ύ ένα π�ίημα τ�υ A. P. Pα-γκα�ή, � «Tρύγ�ς». Hγετική �υσι�-

γνωμία των Aθηναίων Φαναριωτών,και δεδηλωμέν�ς θαυμαστής τ�υXριστ�π�υλ�υ, � Pαγκα�ής �εκινάτ� π�ίημα με τ� ερωτικ� κάλεσμαπρ�ς τις κ�πέλες τ�υ τρύγ�υ. Aκ�-λ�υθ�ύν �ι δι��ρ�ύμεν�ι διάλ�γ�ικαι τα καθιερωμένα παι�νίδια τωνσυντρ��ων στ�ν τρύγ�, έως �τ�υ,η καταληκτική στρ��ή δια�ωτί�ει,επιτέλ�υς, τις διαθέσεις τ�υ τρυ-γητή:

Πώς; Γελάτε; Hταν είλια,� ι κ�κκινα στα�ύλια;Oπως θέλετε. Eγώέτσ’ η�εύρω να τρυγώ.«Xείλια–στα�ύλια». H αρ�έτυπη

�μ�ι�καταλη�ία τ�υ Xριστ�π�υλ�υπραγματ�π�ιεί αλλεπάλληλες εμ-�ανίσεις στη διάρκεια τ�υ αιώνα.Θα την α�ι�π�ιήσει επίσης � Παλα-μάς: κι � Tρυγητής, π�υ λα�ταρεί,σα να είναι κ�ρης �είλια, / τα ρ�δ�-κ�κκινα στα�ύλια. O Tρυγητής εί-ναι � Δι�νυσ�ς, τρυγητής είναι και� εραστής. Eίναι επίσης, στ� λαϊκ�μην�λ�γι�, � μήνας τ�υ τρύγ�υ, �Σεπτέμ�ρι�ς. H νε�ελληνική π�ίη-ση επι�υλάσσει ιδιαίτερα αισθησια-κές εικ�νες για τ�ν μήνα και την ε-π��ή τ�υ τρύγ�υ. T� επι�ε�αιώνεικαι � Bι�υην�ς. O μεγάλ�ς μας διη-γηματ�γρά��ς εί�ε θητεύσει στη�αναριώτικη π�ίηση και εισέπνευ-σε �αθιά τ� «�ριστ�π�ύλει�ν μύ-ρ�ν» τ�υ αιώνα. Για να περιγράψειτ�ν τρύγ�, � Bι�υην�ς δημι�υργεί�ρ�υς ερωτικής σ�έσης ανάμεσα

στη γη και στ� �θιν�πωρ�. Eικ�νί-�ει τ� στήθ�ς της γης, π�υ ταυτί�ε-ται με τ�πί� αμπελώνα, και σ�εδιά-�ει μια σκηνή σωματικ�ύ τρύγ�υ, α-νατρέ��ντας στις ανακρε�ντειες �-μ�ι�καταλη�ίες και στην παρή�ηση: P�δί��υνε στ’ ωραί�ν της στήθ�ς, π�υ

σπαργά,�πωρικά και κλήματα.Kι εμ"αίν’ � Kυρ Φθιν�πωρ�ς μέσα

και τρυγάστα�ύλια με �ιλήματα, στ�ν λην� τα "άλλει.

T� στήθ�ς της γης συνάπτεται μετ� στήθ�ς της γυναίκας και � ��-τρυς τ�υ μαστ�ύ ταυτί�εται με τ�ν��τρυ της αμπέλ�υ. Eτσι και στ�Aσμα Aσμάτων: «μαστ�ί σ�υ ως ��-τρυες της αμπέλ�υ». Tην ισ�δυνα-μία υπ��άλλει και διευκ�λύνει η δι-πλ�σημη λέ�η «ρ�γα» ή «ράγα»(«ρω�», «ρα�»). Πρ�σ�ιλής στη νε-�ελληνική �ινική π�ίηση, δημι�υρ-γεί π�λλές αμ�ίσημες εικ�νες.

Eγκαταλείπ�νταςτ�ν παράδεισ�

Στ�ν λήγ�ντα 19� αιώνα, � �μαδι-κ�ς ηθ�γρα�ικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ςτων γραμμάτων μας απ�μάκρυνετην π�ίηση απ� τα πρ�τυπα τ�υ Xρι-στ�π�υλ�υ και τ�υ ανακρε�ντισμ�ύ.M�ν�ς � κ�σμ�π�λίτης Kα�ά�ης,αυτ�ς � �ψιμ�ς Φαναριώτης, θα συ-ντηρήσει την αγάπη για τ�ν άρ��ντα

Nε�ελληνική π�ίηση Eρωτας και κρασί, πηγές έμπνευσης δημι�υργών απ� την πρ�επ

�υλ�γρα�ία τ�υ Σπύρ�υ Bασιλεί�υμε θέμα τ�ν «Aύγ�υστ�».

(Nέα Eστία, τ�μ. 34, τ�. 389, 15 Aυγ�ύστ�υ 1943.

Eπανέκδ�ση, Hμερ�λ�γι� 1944).

π�ιητή της πρ�επαναστατικής Eλλά-δας. Στη λ�γ�τε�νία τ�υ ηθ�γρα�ι-κ�ύ κέντρ�υ, τ� κρασί και τ� αμπέλιεντάσσ�νται στην ειδυλλιακή �πτικήπ�υ καλλιέργησε η γενιά τ�υ 1880.Tώρα, � τρύγ�ς και η �ωή στ’ αμπέ-λια γίν�νται μέρ�ς της αγρ�τικήςσκην�γρα�ίας, για να απεικ�νίσ�υντην ευτυ�ία της παραδ�σιακής κ�ι-νωνίας με τα πανάρ�αια έθιμα. H νέαθεματική ήταν άγνωστη στ�ν ανα-κρε�ντει� παράδεισ� τ�υ Xριστ�-π�υλ�υ. T� σκηνικ� παραμένει πα-ραδείσι�, είναι �μως αγρ�τικ�, α-κ�ύγ�νται δε �ι ή��ι της υπαίθρ�υκαι τ�υ δημ�τικ�ύ τραγ�υδι�ύ. Mεσα�ήνεια απ�τυπών�νται αυτές �ιδιαθέσεις τ� 1889, σε στί��υς τ�υΠαλαμά. Tαυτ��ρ�να, με την ίδιαπ�ιητική γενιά, με τ�ν Παλαμά, τ�νΔρ�σίνη και τ�ν Π�λέμη, � τρύγ�ςαπέκτησε επίσης τ�ν ρ�λ� τ�υ συμ-��λ�υ. Eγινε μετα��ρά, για να δη-λώσει την ισ�υρή εμπειρία και συγκί-νηση.

O καθαρ�αιμ�ς ηθ�γρά��ς π�ιη-τής, � Kρυστάλλης, έ�ει α�ιερώσειστ�ν τρύγ� δύ� π�ιήματα. T� πρώτ�

και τρύγ�ςεπαναστατική επ��ή έως πρ�σ�ατα

«Bάκ��ς. Θε�ς τ�υ Eίν�υ, θε�ς των αρ�αίων», έργ� τ�υ Θε��ιλ�υ

(απ� τ� λεύκωμα «Θε��ιλ�ς, �ωγρα�ικ�ί πίνακες»,

εκδ. Δήμ�ς Mυτιλήνης – M�υσεί�Θε��ιλ�υ, 1986).

Συνέ�εια στην 30ή σελίδα

είναι τ� δημ�τικ��ανές «Tραγ�ύδιτ�υ Tρυγητ�ύ», στ� �π�ί� ενσωμα-τών�νται αυτ�ύσι�ι στί��ι τ�υ δημ�-τικ�ύ τραγ�υδι�ύ «Aμπέλι μ�υ πλα-τύ�υλλ�». Eδώ δεν καταγρά��νταιερωτικές μετα��ρές και ισ�δυνα-μίες. Στ� δεύτερ� π�ίημα, �μως, ε-πανέρ��νται �ι εικ�νες των ερωτι-κών τρύγων π�υ ταυτί��υν τ� σώματης αμπέλ�υ και της γυναίκας. O«Tρύγ�ς» τ�υ Kρυστάλλη δημ�σιεύ-τηκε τ� 1893, �λ�κληρών�ντας τιςπ�ιητικές επε�εργασίες τ�υ θέμα-τ�ς στ�ν 19� αιώνα. H περιήγησήμας δια�ε�αιώνει �τι σε �λα σ�εδ�ντα π�ιήματα τ�υ αιώνα, ακ�μη καιστην επικράτεια της ηθ�γρα�ίας, �ιδεσμ�ί τ�υ Δι�νυσ�υ με την A�ρ�-δίτη παρέμειναν παντ�δύναμ�ι. Oιτρύγ�ι της ελληνικής π�ίησης απ�την αρ�αι�τητα, τ�σ� στη λ�για �σ�και στη δημώδη παράδ�ση, επε�ερ-γά��νται και υπ�γραμμί��υν αυτή τησ�έση κυρίως. Kαι μέ�ρι πρ�σ�ατα,η σύγ�ρ�νη π�ίηση έ�ει συγκρατή-σει τ�ν αισθησιασμ� των εικ�νων.

Στ�ν αιώνα μας, � τρύγ�ς δεν α-π�τελεί θέμα πρ�σ�ιλές ή �ικεί�στ�υς π�ιητές. Yστερα απ� σταδι�-δρ�μία π�λλών δεκαετιών, η λ�γ�-τε�νική τ�υ εμ�έλεια θα περι�ριστείπλέ�ν σε λίγα αυτ�τελή π�ιήματα(Mωραϊτίνης, Xρηστ��ασίλης, Aνα-πλιώτης) και σε εικ�νιστικές ή συμ-��λικές ανα��ρές. Για τ� διάστημαπ�υ καλύπτει η σημερινή παρ�υσία-ση, ώς την �γδ�η δεκαετία τ�υ αιώ-να, η τελετή τ�υ τρύγ�υ απ�υσιά�ειαπ� τις μεί��νες εκδηλώσεις της ελ-ληνικής π�ίησης. M�λ�ν�τι διατη-ρείται επίμ�νη η έμπνευση τ�υ �ί-ν�υ και τ�υ Δι�νυσ�υ. H δι�νυσιαρ-�ία π�υ εισέ�αλε στα γράμματά μας,με τ� �εκίνημα τ�υ 20�ύ αιώνα, α-νταπ�κριν�ταν σε ιδε�λ�γικές και�ιλ�σ��ικές ανα�ητήσεις, ενώ κατάτη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ τ�ανθρώπιν� δράμα σκην�θετείταιστ�ν, υπ�γει� συνήθως, �ώρ� τηςτα�έρνας. H �αρ�ύμενη �ωή μέσαστ’ αμπέλια, πηγή και καθρέ�της αι-σι�δ��ίας για την πρ�γενέστερηπ�ίηση, έ�ει λησμ�νηθεί, για π�λ-λ�ύς λ�γ�υς. Ωστ�σ�, �ι αισθησια-κές σκηνές π�υ συνθέτει � Pίτσ�ςτ� 1964, στα Παι�νίδια τ’ �υραν�ύκαι τ�υ νερ�ύ, ανανεών�υν την πα-ράδ�ση τ�υ τρύγ�υ και των τρυγη-τών. Eνα άλλ� π�ίημα της συλλ�γήςεντάσσει στ� τ�πί� της μεταπ�λεμι-κής μας π�ίησης τις αγαπημένες �-μ�ι�καταλη�ίες τ�υ Xριστ�π�υλ�υκαι τ�υ 19�υ αιώνα. Συγκαλυμμένεςμετα�ύ δύ� στρ��ών, συνταιριά-��υν τ�υς πρώτ�υς και τ�υς τελευ-ταί�υς στί��υς κάθε στι��υργικήςεν�τητας. Aμπέλι–μέλι,στα�ύλι–�είλη. Tελικά, �ι α�ίες τ�υςδεν έπαψαν να συντρ��εύ�υν τηνελληνική π�ίηση ώς τις μέρες μας.

Mες στ’ αμπέλι, ίλιες δυ� μικρές γρ�θιές,τ� "αθύτ� μα"ί στα�ύλι.Eτσι τ� κρασί κι έτσι τ� μέλιγια να γίνει, θέλειπάλεμα κι �ργή, μαθές,να γλυκάν�υνε τα είλη.

Γιάννης Pίτσ�ς, Παι�νίδια τ’ �υραν�ύ και τ�υ νερ�ύ

«Γυναίκες στ�ν τρύγ�» τ�υ Aγήνωρα Aστεριάδη, 1966.

Λιν�λε�υμ 50x65 εκ. Eθνική Πινακ�θήκη (απ� τ� %ι%λί�

τ�υ X. Xρήστ�υ «H αγρ�τική �ωήστην τέ�νη», ATE, 1991).

O Xριστ�π�υλ�ς ως Nέ�ς Aνακρέων. Xαλκ�γρα�ία απ� την έκδ�ση των π�ιημάτων τ�υ στ� Παρίσι (1830).

Oι περιηγητές δεν έγραψαν για τρύγ�Aν και ανέ�εραν για τ� κρασί, αγν�ησαν τη διαδικασία παραγωγής τ�υ

Tης I�λης Bιγγ�π�ύλ�υ

Iστ�ρικ�ύ τ�υ E. I. E.

AΠO KAIPO ανα�ητ�ύμε, στη λει-τ�υργία της τα�ιδιωτικής �ιλ�λ�-γίας, την πληρ��ρική της εκμετάλ-λευση, αλλά και τη δημι�υργία μιαςκάπ�ιας ν��τρ�πίας. H ανακάλυ-ψη–απ�κάλυψη της Eλλάδας μέσα α-π� τα περιηγητικά κείμενα απ�τελείπια κ�ιν� τ�π�. Δεν πρέπει �υσικάνα παρα�λέψ�υμε �τι τις περισσ�τε-ρες ��ρές στα κείμενα αυτά παρα-τηρ�ύμε �τι �ι μαρτυρίες επαναλαμ-�άν�νται αυτ�ύσιες. Για τ�υς τα�ι-διώτες–συγγρα�είς υπερίσ#υε στηνσύντα�η τ�υ #ρ�νικ�ύ τ�υς η ανά-γκη να πρ�σαρμ�στ�ύν σε εκδ�τι-κ�ύς ανταγωνισμ�ύς και συρμ�ύς.Aνα�ητώντας την πληρ��ρία απ�αυτ�ψία ή αντιγρα�ή απ� λ�για ή ε-μπειρική πρ�γενέστερη καταγρα�ή,τα περιηγητικά έργα απ�καλύπτ�υνμια σπειρ�ειδή επαναληπτικ�τητατων δεδ�μένων, άλλ�τε σα�έστατααναγνωρίσιμη και άλλ�τε �#ι.

T� ενδια�έρ�ν των περιηγητώνγια τις αγρ�τικές εργασίες ή τις με-θ�δ�υς καλλιέργειας ή τις μεταπ�ιή-σεις δεν είναι αναμεν�μεν�. Oι λ�γ�ιπ�υ πρ�σείλκυσαν τ�υς Δυτικ�ευ-ρωπαί�υς πρ�ς την Aνατ�λή κατάτην περί�δ� των �ένων κυρίαρ#ωνστ�ν ελλαδικ� #ώρ�, κυρίως γιατ�υς πρώτ�υς αιώνες τ�υ τα�ιδιωτι-κ�ύ ρεύματ�ς, ήταν είτε πρ�σκυνη-τικ�ί είτε π�λιτικ�ί. Aργ�τερα, η επι-θυμία για καλύτερη γνωριμία τ�υ με-γαλεί�υ της αρ#αι�τητας –πρ�τυπ��ωής, μ�ρ�ωσης, «ήθ�υς»– και η α-να�ήτηση των ιδανικών αυτών μέσααπ� τα ερείπια θα απ�μακρύν�υν �-λ�κληρωτικά τα �λέμματα των τα�ι-διωτών απ� τις αγρ�τικές δραστη-ρι�τητες των Eλλήνων, αιώνες τώραεπαναλαμ�αν�μενες �πως η αμπε-λ�υργία.

Eτσι, τ�ν 16� αιώνα τ� επικεντρω-μέν� στ�ν μ�υσ�υλμανικ� κ�σμ� εν-δια�έρ�ν τ�υς, η ανάγκη να γνωρί-σ�υν τη δια��ρετικ�τητά τ�υ, τ�υς�δηγεί �υσικά στην ανα�ήτηση στ�ι-#είων για να μετατρέψ�υν τ�ν αρ#ι-κ� �� και την περιέργεια σε κατε-στημένη γνώση, τ�σ� για τη νέαθρησκεία π�υ εισ�άλλει στ�ν ευρω-παϊκ� #ώρ� �σ� και για την π�λιτική,στρατιωτική και �ργάνωση καθώςκαι τα ήθη και τις πρακτικές των «α-πίστων». Mε την παρασκευή τ�υκρασι�ύ δεν ασ#�λ�ύνταν �υσικά �ιM�υσ�υλμάν�ι. T�ν τρύγ� και τιςσυνακ�λ�υθες εργασίες αναλάμ�α-ναν �ι Eλληνες και �ι E�ραί�ι.

Σημαντικές πηγές

Δύ� σημαντικά περιηγητικά έργατης επ�#ής αυτής, ένα δημ�σιευμέ-ν� ήδη απ� τα μέσα τ�υ 16�υ αιώνακαι ένα σε #ειρ�γρα�η μ�ρ�ή έωςτις αρ#ές τ�υ 20�ύ αιώνα –π�υ ση-

μαίνει ανέπα�� απ� δι�ρθώσεις, λ�-γιες γνώσεις ή παρεμ�άσεις υπ�ταγ-μένες στ�ν εκδ�τικ� σειρμ� της ε-π�#ής– τα τα�ιδιωτικά #ρ�νικά τ�υPierre Belon και τ�υ HansDernschwam αντίστ�ι#α, είναι τα μ�-να στα �π�ία ανατρέ#�υμε για τιςπι� εμπεριστατωμένες πληρ��ρίεςσε θέματα αγρ�τικ�ύ �ί�υ. T� πρώ-τ�, πρ�ϊ�ν τα�ιδι�ύ τ�υ 1547–49στην Kρήτη, τη Λήμν�, τα νησιά τ�υανατ�λικ�ύ Aιγαί�υ και στη MικράAσία, απ�καλύπτει τ� ��υδερκές πα-ρατηρητικ� �λέμμα τ�υ Γάλλ�υ �υ-σι�δί�η Belon π�υ ανα�ητ�ύσε insitu γνώσεις για μια μεγαλ�πν�η με-τά�ραση τ�υ έργ�υ τ�υ Δι�σκ�υρί-δη. Στ� δεύτερ� ημερ�λ�γι�, τ�υ ει-δικ�ύ σε θέματα �ρυ#είων αλλά καιγενικ�τερα σε �ικ�ν�μικά και εμπ�-ρικά θέματα B�ημ�ύ Dernschwam,απ� τ� τα�ίδι τ�υ (1553–1555) στηνν�τια Bαλκανική και τη Mικρά Aσίαως ακ�λ�ύθ�υ πρεσ�είας στην Yψη-λή Πύλη, απ�τελεί α�ι�λ�γ�τατη πη-γή με τις εμπεριστατωμένες παρατη-ρήσεις τ�υ για τις �ικ�ν�μικές δρα-στηρι�τητες των πληθυσμών στα ε-δά�η της �θωμανικής αυτ�κρατ�-ρίας. T� κείμεν� εμπλ�υτί�εται μεσ#έδια και σκαρι�ήματα γεωργικώνεργαλείων. Oι καλλιέργειες, λ�ιπ�ν,και �ι δια��ρ�π�ιήσεις των αμπελώ-νων λ�γω συνθηκών, τα είδη και ηπαρασκευή κρασι�ύ, �ι τρ�π�ι απ�-θήκευσης και η εμ�έλεια κατανάλω-σης και ε�αγωγής τ�υς ανασύρ�νταικαι απ� τα δύ� αυτά κείμενα, #ωρίςνα περιγρά��νται π�τέ εικ�νες τ�υτρύγ�υ.

Kρασί... �ωρίς τρύγ�

H είσ�δ�ς τ�υ 18�υ αιώνα σημα-δεύεται απ� τα τα�ίδια και τ� έργ�τ�υ διάσημ�υ στα #ρ�νια τ�υ για-

τρ�ύ και ��ταν�λ�γ�υ Pitton deTournefort. Περιηγήθηκε τα 35 νησιάτ�υ Aρ#ιπελάγ�υς και �λη τη B. Mι-κρά Aσία, τ�ν Π�ντ�, έ�τασε έωςτην Tι�λίδα. Aκ�λ�υθώντας μια συ-γκεκριμένη μέθ�δ� περιγρα�ής τωνπ�λιτειών π�υ συναντά, �ι πληρ��-ρίες τ�υ α��ρ�ύν την τ�πι�γρα�ία,την �ικ�ν�μία, τη δι�ίκηση, την ε-θν�λ�γική σύνθεση, τα ήθη και τιςσυνήθειες τ�υ καθημεριν�ύ �ί�υ, α-π�δεικνύ�ντας �τι η αλήθεια τηςγνώσης πρ�σεγγί�εται με την έρευ-να, τη συστηματική μελέτη, την τα�ι-ν�μηση και τη γενίκευση. Πίσω απ�ένα δι�ρατικ� και ��υδερκές �λέμμαπ�υ δεν παραλείπει, επι��ρτισμέν�με αρ#αι�λ�γικές και �υσι�γνωστι-κές έρευνες, να καταγράψει ανεκτί-μητες πληρ��ρίες κυρίως για τ�νκαθημεριν� �ί� των πληθυσμών π�υσυνάντησε στ� μακρύ τα�ίδι τ�υ, α-ναρωτι�μαστε πώς μέσα απ� ένα τ�-σ� πλ�ύσι� και μεστ� κείμεν� απ�υ-σιά�ει μια τ�σ� σημαντική αγρ�τικήεργασία, απ�λυτα συνδεδεμένη αιώ-νες τώρα με την ελληνική ύπαιθρ�: �τρύγ�ς! Σ#�λίασε τ�ν �ίν� στα διά-��ρα νησιά π�υ επισκέ�τηκε, συνέ-κρινε τις π�ι�τητες, ανα�έρθηκεστις μετα��ρές, τις πωλήσεις και τιςπρ�τιμήσεις. Eπισκέ�τηκε απ� τηνάν�ι�η ώς τ� τέλ�ς τ�υ θέρ�υς τ�υ1700 τα Kυκλαδ�νήσια αλλά παρ’ �λααυτά τ� �λέμμα τ�υ δεν στάθηκε καιδεν κατέγραψε π�υθενά σκηνές ήδιαδικασία τρύγ�υ.

Aυτή λ�ιπ�ν η απ�υσία της περι-γρα�ής τ�υ τρύγ�υ απ� ένα τ�σ�δελεαστικ� και υπερά�θ�ν� για άλ-λα θέματα υλικ�–πάνω απ� 5.000 υ-π�λ�γί��νται �ι τίτλ�ι έργων των πε-ριηγητών για μια μακρά περί�δ� π�υπρ�ανα�έραμε– μας �δηγεί σε κά-π�ιες διαπιστώσεις. T� κρασί, απα-

ραίτητη πρ�μήθεια τα�ιδι�ύ, καθη-μερινή ανάγκη στις διατρ��ικές συ-νήθειες τα�ιδιωτών και αυτ�#θ�νων,σ#�λιά�εται, ενώ η π�ι�τητα τ�υ, �ιεισαγωγές ή ε�αγωγές τ�υ ανα�έ-ρ�νται π�λλές ��ρές αναλυτικά.

Oι αγρ�τικές εργασίες των Eλλή-νων καταμερισμένες επ�#ικώς δενέτυ#αν παρατήρησης, γιατί τα ενδια-�έρ�ντα των περιηγητών ήταν επι-κεντρωμένα είτε στ�ν ισλαμικ� κ�-σμ� είτε στ� αρ#αι�ελληνικ� παρελ-θ�ν τ�υ ευρύτερ�υ ελληνικ�ύ #ώ-ρ�υ. Tα μεταπ�ιημένα �μως γεωργι-κά πρ�ϊ�ντα, �πως τ� κρασί ή �ι στα-�ίδες, τα �π�ία ήταν άρρηκτα συν-δεδεμένα με την καθημεριν�τητάτ�υς και των �π�ίων η #ρήση δεν υ-πέκειτ� σε επ�#ικ�ύς περι�ρισμ�ύς,σ#�λιάστηκαν ικαν�π�ιητικά.

O τα�ιδιώτης–υπ�κείμεν� έρ#εταιαντιμέτωπ�ς με μιαν άλλη πραγματι-κ�τητα–αντικείμεν� απ� αυτή π�υγνωρί�ει. H πρ�σληψη αρ#ικά ευδιά-κριτη, αλλά η καταγρα�ή �#ι αυτ�-ν�ητη. Eίναι πι� εύκ�λ� να ακ�ύεικανείς παρά να �λέπει. Eτσι, η κατα-#ώρηση πληρ��ριών σ#ετικών μετ� κρασί ή τις στα�ίδες ήταν θέματαπ�υ αντλ�ύσαν εύκ�λα είτε απ� τιςσυ�ητήσεις είτε απ� πρ�σωπικέςτ�υς συναλλαγές. O τρύγ�ς �μωςπρ�ϋπ�θέτει ε�αρ#ής ειδικ� ενδια-�έρ�ν, περιέργεια, συστηματική καιπρ�γραμματισμένη αυτ�ψία, κατα-γρα�ή και κληρ�δ�τ�ύμεν� κείμεν�με απώτερ� ηθελημέν� ή αθέλητ�σκ�π�, �#ι απλώς τ�ν εντυπωσιασμ�τ�υ αναγνωστικ�ύ κ�ιν�ύ, αλλά καιτη �αθύτερη απ�κάλυψη τ�υ πρ�σω-πικ�ύ τ�υ π�λιτιστικ�ύ ��ρτί�υ.

H παράλι�ς Bιθυνία

και τα Πριγκηπ�ννησα

υπήρ�αν πάντ�τε τα

αγαπημένα θέρετρα

των Pωμιών και Aρμε-

νίων της Kωνσταντι-

ν�ύπ�λης. Tα πλ�ύσια

αμπέλια, �ι �αρές τ�υ

τρύγ�υ και της �ιν�-

π�σίας στις περι��ές

αυτές θα περιγρα-

��ύν μ�λις στις αρ�ές

τ�υ 19�υ αι. στ� ανα-

κρε�ντει� κλίμα π�υ

εγκαινιά�εται απ� τ�ν

Xριστ�π�υλ�. Aντίθε-

τα, �ι περιηγητές των

πρ�ηγ�υμένων �ρ�-

νων, αν και μας περι-

γρά��υν με γλα�υρ�-

τητα τα ειδυλλιακά

τ�πία και μιλ�ύν για

την άκρατη �ιν�π�σία

και τα θέλγητρα των

ε��ών, δεν θα μας

παραδώσ�υν π�τέ μια

περιγρα�ή τρύγ�υ.

«Eπτά Hμέρες»: Στ� α�ιέρωμα αυτ� κα-θ�ριστική υπήρ�ε η συμ��λή τ�υ κ. HλίαAναγνωστάκη. T�ν ευ�αριστ�ύμε.

Tρύγoς: Πανηγύρι της ζωής

Documents

Transcript of Tρύγoς: Πανηγύρι της ζωής

ΙΜΒΡΟΣ- Αγ. Άννης Πανηγύρι

162 Ποιμαντική της Καθημερινής Ζωής

1.2 Κύτταρο: η μονάδα της ζωής

Τα δάκρυα της ζωής

Οι 10 καλύτερες αξίες της ζωής - ΕΠΑ.Λ. Βελεστίνου

Mαθηματικά της Φύσης και της Ζωής · mαθηματικά Γ΄ Δημοτικού mαθηματικά της Φύσης και της Ζωής 10-0059mathimatikagdimotikou1_10

Aγάπη, το δώρο της ζωής...από τον Αντώνη Νταλιάνη

Βιζυηνός- Το μόνον της ζωής του Ταξείδιον

13. Ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής

Το Πανηγύρι Της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλιάκμονα Βοΐου Μέρος Δεύτερο

1.3 τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής

Πάτρα - το πιο γλυκό κομμάτι της ζωής μας

Η άσκηση σαν μεσο βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ανθρώπων

1.2 Kύτταρο η μονάδα της ζωής

Πρωταθλητής στο στίβο της ζωής

Το Κάστρο Της Ζωής - Αντικλείδι

ΝΕΡΟ: "Το Α και το Ω της ζωής"

Evolution - Η Εξέλιξη της Ζωής

Το πανηγύρι της ενορίας μας

E.I.E.Το φαινόμενο της ζωής