20. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Α΄. Ναοδομία και αγιογραφία

Γ΄ γυμνασίουΓ΄ γυμνασίου

• Η εκκλησιαστική τέχνη σε κάθε εποχή

διαμορφώνει νέους τρόπους έκφρασης, επηρεασμένη από:

Τα δόγματα της Εκκλησίας Τα εκκλησιαστικά γεγονότα και Τον πολιτισμό των λαών που περιλαμβάνει

στους κόλπους της

• Κυριότερες μορφές εκκλησιαστικής τέχνης:

α) ναοδομία

• β) αγιογραφία

• γ) υμνολογία

Α. Ναοδομία1. Ρυθμοί

• Αρχικά οι χριστιανοί τελούσαν τη λατρεία στο σπίτι ενός πιστού

• Όταν αυξήθηκαν αρκούσε μια ευρύχωρη αίθουσα: ευκτήριος οίκος ή κυριακό ( οίκος αφιερωμένος στον Κύριο)

Ο αρχαιότερος χριστιανικός

ευκτήριος οίκος3ος αι. μ. Χ.

στη Δούρα ΕυρωπόΔούρα Ευρωπό

στη Συρία (κοντά στον

ποταμό Ευφράτη)Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Δούρα Ευρωπός στη Συρία: ο αρχαιότερος ευκτήριος οίκος που

βρέθηκε. 325μ.Χ.

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Η αρχαιότερ

η απεικόνιση

του Χριστού

(3ος αιώνας):

Η θεραπεία

του παραλυτικ

ού

Δούρα Ευρωπός

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Ο καλός Ποιμένας

Δούρα Ευρωπός

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Ο Χριστός και ο

Πέτρος περπατούν πάνω στο νερό/στη

λίμνη

Δούρα Ευρωπός

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Μια «πισίνα» που πιθανόν να χρησιμοποιούνταν ως βαπτιστήριο του ευκτήριου οίκου.

Δούρα Ευρωπός

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Στους διωγμούς χρησιμοποιούσαν τις δαιδαλώδεις στοές των υπόγειων κοιμητηρίων - κατακομβών

• Όταν τελείωσαν οι διωγμοί (4ο μ. Χ.αι) άρχισαν να κτίζουν μεγαλόπρεπους ναούς

στο ρυθμό της βασιλικής

• Η κάτοψή της είναι ορθογώνιο παραλληλόγραμμο, χωρισμένο εσωτερικά σε κλίτη, με παράλληλες στήλες από κίονες

• Υπάρχουν τρίκλιτες, πεντάκλιτες, πολύκλιτες βασιλικές

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Το όνομα και το σχέδιο

του ρυθμού αυτού τα πήραν οι χριστιανοί από ρωμαϊκά οικοδομήματα (αντίγραφα από τις Βασιλικές στοές των αρχαίων Ελλήνων) που χρησιμοποιούνταν ως αγορές και ως δικαστήρια

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Γνωστοί ναοί Βασιλικής : Η Βασιλική της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα

Της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Αγίου Απολλιναρίου στη Ραβέννα

Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Παράλληλα στους αρχιτέκτονες άρεσε να χτίζουν μικρούς στρογγυλούς ναούς με θόλο ή τρούλο, που χάριζαν πνευματική ανάταση στους πιστούς. Παράδειγμα: η Ροτόντα στη Θεσσαλονίκη

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Με την προσαρμογή του θόλου σε τετραγωνική βάση κτίστηκαν τετράγωνοι ή πολυγωνικοί ναοί, όπως ο οκταγωνικός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη, που λέγονται περίκεντροι ναοί (όλες οι πλευρές απέχουν ίση απόσταση από το κέντρο)

• Οι βυζαντινοί αναζητούσαν ένα ρυθμό πιο σύνθετο προσπάθησαν να ισορροπήσουν ένα θόλο πάνω στην ορθογώνια βάση της βασιλικής

• Δημιουργήθηκε η βασιλική με θόλο ή τρούλο ή, αλλιώς, τρουλαία βασιλική.

Δείτε το σχήμα Δείτε το σχήμα

Πεσσός (τετράγωνη κολόνα)

• Η βυζαντινή αρχιτεκτονική μπαίνει σε νέα φάση με το αριστούργημα της Αγίας Σοφίας στην ΚΠολη

Σφαιρικό τρίγωνοΠαρατηρήστε το

φως από τα παράθυρα!!!

• Στον ίδιο ρυθμό και ο ναός των Αγίων

Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη που λειτούργησε ως πρότυπο για τους αρχιτέκτονες του ναού του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Η καινοτομία του νέου ρυθμού βασίζεται στην επινόηση του σφαιρικού τριγώνου.

• Τα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα συναντώνται στην οροφή σχηματίζοντας μια στεφάνη

• Σ΄ αυτήν στηρίζεται ο θόλος

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Σφαιρικά τρίγωνα

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος • Στο ανατολικό άκρο

προστίθεται μια κόγχη (ιερό βήμα). Στο βάθος η κόγχη του ιερού βήματος

• Στο δυτικό άκρο ο

νάρθηκας ή πρόναος

ΙΕΡΟΒΗΜΑ

ΚΥΡΙΩΣ3 ΝΑΟΣ 2

1

ΠΡΟΝΑΟΣΉ ΝΑΡΘΗΚΑΣ

ΚΥΡΙΩΣΝΑΟΣ

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Στη συνέχεια εμφανίστηκε νέος ρυθμός:

Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο

Γνωστοί τέτοιοι ναοί: ο ναός της Θεοτόκου

στη μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας,

η Καπνικαρέα στην Αθήνα

• Στον εγγεγραμμένο σταυροειδή με τρούλο ναό, το τετράγωνο μέσα στο οποίο εγγράφεται ο σταυρός συμβολίζει τη γη.

• Ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό. • Τα δύο αυτά σχήματα συμβολίζουν το

κτιστό και το άκτιστο την ανθρώπινη και τη θεϊκή φύση του Χριστού

• Ο συμβολισμός αυτός απαιτεί και την ανάλογη αγιογραφία που να δίνει την αίσθηση ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα είναι μαζί μας και παρακαλούν το Θεό για τους πιστούς

Β. Αγιογραφία• Εικόνες υπήρχαν στην Εκκλησία από τα πρώτα

χρόνια της ίδρυσής της• Στις κατακόμβες γνωρίσαμε τις νωπογραφίες με

θέματα συμβολικά

Κι άλλα σύμβολα…

• Ύστερα από τον 4ο αι. μ.Χ. ζωγραφίζονται συγκεκριμένα ιερά πρόσωπα από τη Βίβλο σε: φορητές εικόνες

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Και σε τοιχογραφίες αλλά και σε ψηφιδωτά

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Οι εικόνες:

• εκφράζουν την πίστη στον Θεάνθρωπο Ιησού

• την τιμή με την οποία περιβάλει η Εκκλησία την Θεοτόκο και

• προβάλουν τους μάρτυρες ως πρότυπα για τους πιστούς

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Ο τεχνίτης ζωγράφιζε διαμορφώνοντας με τη φαντασία του τις μορφές ή αναζητούσε πρότυπα από τη φύση.

• Έτσι ζωγραφίζονταν οι εικόνες σε όλες τις χριστιανικές κοινότητες της Μεσογείου μέχρι την εικονομαχία

• Μετά τον 8ο αιώνα η αγιογραφική τέχνη στην Ανατολή αλλάζει και βασίζεται στην απόφαση της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου

14/04/23 Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος και εικόνες• Η εικόνα είναι η μορφή ενός προσώπου:

δείχνει ότι το πρόσωπο υπάρχει, είναι μοναδικό και αναγνωρίσιμο ανάμεσα σε άλλα ομοειδή. Η ζωγραφική τέχνη δε δημιουργεί μορφές αλλά αναπαράγει τις ήδη υπάρχουσες.

• Ο τεχνίτης μπορεί να διαλέξει μόνο το ζωγραφικό τρόπο με τον οποίο θα απεικονίσει τις μορφές του Χριστού, της Θεοτόκου και των αγίων.

• Όμως

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Η φωτογραφική ομοιότητα με το πρωτότυπο ΔΕΝ είναι το ζητούμενο στη βυζαντινή αγιογραφία. Ο τεχνίτης επιλέγει και επαναλαμβάνει ορισμένα βασικά μόνο χαρακτηριστικά (ζωγραφικό σύστημα ελληνιστικής ζωγραφικής που χαρακτηρίζεται από απουσία βάθους, ανάστροφη προοπτική)

• Επιδιώκουν να δείξουν ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα δεν υπάρχουν αυτόνομα αλλά αναφέρονται στον πιστό θεατή που είναι ο ίδιος το κέντρο του έργου τέχνης

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Οι εικόνες υπάρχουν στην Εκκλησία για να αναζητήσει ο πιστός προσωπική σχέση με τους αγίους και τελικά με το Θεό

• Στη βυζαντινή εικόνα ποτέ κανένα πρόσωπο δε έχει γυρισμένα τα νώτα του, πάντα κοιτάνε τους πιστούς

• Ο πιστός από όποια μεριά του ναού κι αν κοιτάξει την εικόνα νιώθει πως τον «βλέπει». Μ΄ αυτόν τον τρόπο πιστοί και εικόνες είναι «Εκκλησία» δηλαδή «σώμα Χριστού».

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Γ. Εικονογραφικός κύκλος

• Οι εικόνες ενός ναού χωρίζονται σε εικονογραφικές ομάδες- κύκλους, ανάλογα με τη σημασία, το θέμα και τη θέση τους στο ναό

• Όσες εικόνες βλέπουμε στην είσοδο, στον τρούλο και στην κόγχη του ιερού Βήματος ενός ναού αποτελούν ένα σύνολο με τρία μέρη.

1. Ο δογματικός κύκλος• Στο νάρθηκα ή πρόναο

μας υποδέχεται ο Χριστός κρατώντας Ευαγγέλιο ανοιχτό και μας ευλογεί

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Στον τρούλο κυριαρχεί ο Χριστός - Παντοκράτορας

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Τον Παντοκράτορα περιβάλλουν Προφήτες και Άγγελοι ή η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Οι τέσσερις Ευαγγελιστές εμφανίζονται στα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα που στηρίζουν το θόλο

• Στην κόγχη του Ιερού, που ενώνει την οροφή με το δάπεδο, εικονίζεται η ΘεοτόκοςΘεοτόκος, γιατί ένωσε τον ουρανό με τη γη.

• Λέγεται ΠλατυτέραΠλατυτέρα των ουρανών, γιατί αυτή κυοφόρησε τον άπειρο Θεό που και ο ουρανός ακόμη δεν μπορεί να χωρέσει

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

2.Ο λειτουργικός κύκλος2.Ο λειτουργικός κύκλος• Οι σκηνές του Ιερού

Βήματος• Η θέση τους είναι κάτω

από την Πλατυτέρα και περιλαμβάνουν την παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Πιο κάτω εμφανίζονται οι Ιεράρχες και οι Διάκονοι, όπως ο Στέφανος

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Στην Πρόθεση (αριστερό τμήμα του Ιερού όπου ετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα για τη Θεία

Ευχαριστία) εμφανίζεται ο Χριστός Πάσχων με τα σύμβολα του Πάθους (Σταυρός και Λόγχη)

• Στο Διακονικό (δεξιό μέρος του Ιερού, όπως το βλέπει ο πιστός που βρίσκεται μέσα στο ναό) εικονίζονται άγγελοι, προφήτες, παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη και από εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάσταση

3. Ο ιστορικός ή εορταστικός κύκλος3. Ο ιστορικός ή εορταστικός κύκλος• Βρίσκεται στις

τέσσερις καμάρες, στους πλάγιους τοίχους και στο νάρθηκα του σταυροειδούς βυζαντινού ναού. Τα θέματά του είναι 12 (Δωδεκάορτο)

• Ευαγγελισμός• Γέννηση

• Υπαπαντή • Βάπτιση • Μεταμόρφωση

• Βαϊοφόρος• Έγερση Λαζάρου• Σταύρωση

• Ανάσταση • Ανάληψη• Κοίμηση Θεοτόκου• Πεντηκοστή

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Εικόνες τέμπλων

• Δεξιά της Ωραίας Πύλης, εικονίζεται ο Χριστός, και δεξιότερα ο Ιωάννης ο Πρόδρομος.

• Αριστερά της Ωραίας Πύλης, εικονίζεται η Θεοτόκος και αριστερότερα ο Άγιος στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός.

• Πάνω από την Ωραία Πύλη, εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος και αριστερά και δεξιά, ανά έξι οι 12 Απόστολοι

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

• Παρότι η εικόνα έχει πολύ σημαντικό ρόλο

στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας, οι βυζαντινοί αγιογράφοι είναι συνήθως άγνωστοι

• Με σεμνότητα και ανωνυμία, με την ομορφιά της τέχνης τους δοξολογούν το μεγαλείο του αληθινού δημιουργού, του Θεού.

Οι βυζαντινοί ζωγραφιζαν στα χειρόγραφά τους μικρογραφίες

• Ο ΙΩΒ ΚΑΙ Η ΣΥΖΥΓΟΣ ΤΟΥ- 11Ος ΑΙΩΝΑΣ

Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Ευαγγελιστής Ιωάννης, 12ος αι.

Xειρόγραφο περγαμηνό φιλοτεχνημένο στα τέλη του 11ου αιώνα ή τα πρώτα χρόνια του 12ου αιώνα. Tο σημαντικότατο αυτό κειμήλιο φυλάσσεται στη Λαυρεντιανή         Βιβλιοθήκη, στην Ιταλία. Ανήκε στη Βιβλιοθήκη της οικογένειας των Μεδίκων.Eχει μέγεθος 205χ120 χιλιοστά, 424 σελίδες, και ανήκει στη «γενιά» της παλαιολόγειας παράδοσης, καθώς η πλούσια διακόσμησή του, το καθιστούν ένα από τα σπανιότατα χειρόγραφα, σε παγκόσμιο επίπεδο.  Πραγματικά, μέχρι σήμερα αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα, που διαθέτει τον μεγαλύτερο αριθμό μικρογραφιών απ’ όλα τα γνωστά Βυζαντινά χειρόγραφα των τεσσάρων Ευαγγελίων, με 290 πλήρεις πιστές μικρογραφίεςτων Ευαγγελικών επεισοδίων, μικρές αλλά εξαιρετικά ακριβείς, οι οποίες αναπαριστούν, περίπου, 780 διαφορετικές σκηνές της Ευαγγελικής διήγησης.

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Οι βυζαντινοί έκαναν έργα μικροτεχνίας και μικρογλυπτικής από μέταλλα, ξύλο, ελεφαντόδοντο

ΔΙΣΚΟΣ ΑΡΤΟΚΛΑΣΙΑΣ

ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΙΝΑ

Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟ ΕΠΙΧΡΥΣΟ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΙΝΑ

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

Χρυσομέταξος αρχιερατικός σάκκος, έργο Χριστόφορου Ζεφάρ 1745-53 

Σάκκος,, 17ος αι. Βουλγαρία

Καλλιρρόη Ακανθοπούλου

ΚΕΝΤΗΤΙΚΗΚΕΝΤΗΤΙΚΗ

Αθανασίου Ελένη, Θεολόγος

Θέμα για συζήτηση

•Γιατί μετά τον 9ο μ.Χ. αιώνα ο αγιογράφος δεν μπορεί να αλλάξει τις μορφές των ιερών προσώπων κατά την κρίση του;