Βίος: Κορυφαίος Έλληνας ζω-γράφος, γλύπτης και αρχιτέκτο-νας της ισπανικής αναγέννησης,ένας από τους πιο ανήσυχουςκαι αινιγµατικούς ζωγράφουςόλων των εποχών. Το επικρατέ-στερο είναι ότι γεννήθηκε στοΧάνδακα της Κρήτης, (σηµερινόΗράκλειο), στις 5 Νοεµβρίου1541, δευτερότοκος γιος του Γε-ωργίου Θεοτοκόπουλου, εφορια-κού υπαλλήλου. Το βαπτιστικό τουόνοµα ήταν Κυριάκος, αλλά ότανξενιτεύτηκε το Κυριάκος καθώςέµοιαζε µε το «Κύριος» µεταφρά-στηκε στα λατινικά Dominus καιστη συνέχεια Dominico (∆οµήνι-κος). Έτσι έµεινε γνωστός ως «∆ο-µήνικος ο Έλληνας», Ντοµένικο ελΓκρέκο ή και µόνο Ελ Γκρέκο.

Στην Κρήτη σπούδασε ζωγραφι-κή, κλασικά γράµµατα, αρχαία ελ-ληνικά και λατινικά και εξοικειώθη-κε από νωρίς µε έργα Ιταλών καλ-λιτεχνών που κοσµούσαν τις εκ-κλησίες της πόλης του. Ζωγράφιζεκυρίως φορητές εικόνες στο ύφοςτης µεταβυζαντινής Κρητικής σχο-λής. ∆άσκαλοί του ήταν ο Μιχαήλ∆αµασκηνός, ο Γεώργιος Κλόν-τζας και ο Θεοφάνης Στρελίτζα.Εκπαιδεύτηκε ως αγιογράφος καιαπό το 1563 εξασκούσε επίσηµατο επάγγελµα του ζωγράφου. Πα-ραµένει αµφιλεγόµενο σε ποιοδόγµα ανήκε η οικογένειά του, ηεπικρατέστερη όµως γνώµη είναιότι ήταν και παρέµεινε ορθόδοξος.

Σε ηλικία περίπου 19 ετών εγκα-τέλειψε την πατρίδα του και εγκα-ταστάθηκε στη Βενετία για να συ-νεχίσει τις σπουδές του στη ζω-γραφική. Εκτιµάται ότι έζησε στηΒενετία περίπου µέχρι το 1570 επι-χειρώντας να ακολουθήσει πρότυ-πα καλλιτεχνών που κυριαρχού-σαν στα καλλιτεχνικά δρώµενατης πόλης. Εργάστηκε ως ζωγρά-φος, όµως δεν έγινε δεκτός ωςµαθητευόµενος στα εργαστήριατων Τιτσιάνο και Τιντορέτο, οιοποίοι ήταν πολέµιοι της βυζαντι-νής τεχνοτροπίας. Τελικά ο διάση-µος Ιάκωβος ∆απόντε τον δέχτηκεµε στοργή ως µαθητή του. Κοντάτου µαθήτευσε 10 χρόνια διαµορ-φώνοντας οριστικά το ταλέντοτου. To 1570 βρέθηκε στη Ρώµηόπου και ήρθε αντιµέτωπος µε τονσκληρό ανταγωνισµό που επικρα-τούσε την εποχή εκείνη, την ίδιαστιγµή που δέσποζε η παρουσίατου Τιτσιάνο και εξακολουθούσενα ασκεί επίδραση το έργο του Μι-χαήλ Άγγελου. Η σχέση του Γκρέ-κο µε το έργο του τελευταίου πα-ραµένει αµφιλεγόµενη. Οι προσω-πογραφίες των Τιτσιάνο, ΜιχαήλΆγγελου, Κλόβιο και Ραφαήλ πουφιλοτέχνησε στο έργο «Η εκδίωξητων εµπόρων» έχουν ερµηνευτείως επιθυµία του Γκρέκο να τουςαποδώσει ένα φόρο τιµής, ανα-γνωρίζοντας έτσι την αξία τους.

Το 1577 καταγράφεται η πα-ρουσία του Θεοτοκόπουλου στηνΙσπανία. Αρχικά εγκαταστάθηκεστη Μαδρίτη και αργότερα στοΤολέδο, το τότε θρησκευτικό καιπολιτικό κέντρο της Ισπανίας. Συν-δέθηκε µε την Χερόνιµα ντε λαςΚουέβας και απέκτησαν ένα γιο,

τον Χόρχε Μανουέλ (Γεώργιος Εµ-µανουήλ). Στο Τολέδο δηµιούργη-σε ορισµένα από τα πιο γνωστάέργα της ώριµης περιόδου του καιγνώρισε την καθιέρωση. Το εργα-στήριο του γνώρισε µέγιστη ακµήκατά την περίοδο 1600-1607, ενώσυνεργάτης του υπήρξε από το1597 και ο γιος του.

Ο Θεοτοκόπουλος εκτός απόεξαιρετικός ζωγράφος, υπήρξε καιαρχιτέκτονας και γλύπτης. Σε πολ-λές περιπτώσεις σχεδίαζε τα εικο-νοστάσια των οποίων ανελάµβανετη διακόσµησή τους µε γλυπτά καιζωγραφικούς πίνακες. Η ζωή τουγνώρισε δραµατική κορύφωση κα-θώς αναµετρήθηκε µε την ΙερήΕξέταση. Πέθανε στις 7 Απριλίουτου 1614 στο Τολέδο. Ως την τε-λευταία του πνοή το όραµα τηςΚρήτης θα τον ακολουθεί. Η προ-σωπικότητα και το έργο του Θεο-τοκόπουλου ενέπνευσαν και επη-ρέασαν µεγάλους δηµιουργούςτου πνεύµατος και της τέχνης. ΟΠωλ Σεζάν, πρόδροµος του κυβι-σµού, υπήρξε ένας από τους πρώ-τους καλλιτέχνες που υιοθέτησεκοινά στοιχεία µε τον Θεοτοκό-πουλο. To έργο του Πάµπλο Πικά-σο χαρακτηρίζεται επίσης από αρ-κετές αναφορές στον Γκρέκο, τον«πατέρα του» στη ζωγραφική,όπως ο ίδιος τόνιζε. Για τους εξ-πρεσιονιστές, σηµείο επαφής µετον Γκρέκο αποτέλεσαν οι επιµή-κεις µορφές του, ενώ ο ΦραντςΜαρκ έγραψε για το «µεγαλείο αυ-τού τού µεγάλου δασκάλου». Επί-δραση από τον Γκρέκο δέχθηκεεπίσης ο Τζάκσον Πόλοκ, έναςαπό τους κυριότερους εκπροσώ-πους του αφηρηµένου εξπρεσιονι-σµού. Ο ποιητής Ράινερ ΜαρίαΡίλκε και ο Νίκος Καζαντζάκηςεξέφρασαν το θαυµασµό τους γιατο µεγαλείο του µεγάλου Κρητι-κού ζωγράφου µέσα από τα λογο-τεχνικά τους έργα. Όσο ζούσε, οΘεοτοκόπουλος απέκτησε πολλάχρήµατα, γεγονός που του επέ-τρεψε να ζει πολύ άνετα και να ενι-σχύει τους συµπατριώτες του Έλ-ληνες και άλλους άπορους και κα-τατρεγµένους από τη ζωή. Στηντέχνη του, υπήρξε πάντοτε φιλε-λεύθερος και σ' αυτό οφείλεταικαι η αποδέσµευση της ζωγραφι-κής του από τους κανόνες που τηςεπέβαλε η παράδοση. Η µεγάληµορφή του Θεοτοκόπουλου τιµά-

ται παγκοσµίως και ιδιαιτέρωςστην πατρίδα µας.

Έργο: Σύµφωνα µε την απο-γραφή του γιου του µετά το θάνα-το του Γκρέκο, αναφέρονταν 143ολοκληρωµένοι πίνακες, 45 γύψι-να ή πήλινα προπλάσµατα, 150σχέδια, 30 σχέδια για ρετάµπλ κα-θώς και 200 χαρακτικά έργα. Ταπιο χαρακτηριστικά έργα του Θε-οτοκόπουλου είναι: «Η Παρθέναµε το θείο βρέφος», «Η Αγία Οικο-γένεια και η Μαρία η Μαγδαληνή»,«Η Πεντηκοστή», η «Άσπιλη Σύλ-ληψη», «Η ταφή του Κοµη Οργ-κάθ», «Άποψη του Τολέδο». Τα έρ-γα του Ελ Γκρέκο εκτός από τηναπεικόνιση προσώπων και τό-πων, χαρακτηρίζονται από εσω-τερικότητα και πνευµατικότητα.Χρησιµοποιώντας την εναλλαγήτου φωτός και της σκιάς, ανάδει-ξε το εσωτερικό συναίσθηµα καιτην αγωνία του ανθρώπου. ∆ηµι-ούργησε ένα προσωπικό στυλέκφρασης και δηµιουργίας πουδεν εντάσσεται σε καµιά από τιςσχολές της εποχής. Στα έργα τουθα βρει κανείς στοιχεία της βυ-

ζαντινής παράδοσης αλλά καιαναγεννησιακά στοιχεία. Επίσης,µπορεί κάποιος να διακρίνει καιτην επίδραση από το µανιερισµό.Ένα κύριο χαρακτηριστικό τωνέργων του, είναι η τραγικότητατων προσώπων και των καταστά-σεων που απεικονίζει. Οι µορ-φές, κυρίως τα πρόσωπα τωναγίων έχουν υποστεί επιµήκυνση,είναι απαλλαγµένα από κάθε τιυλικό και φθαρτό φανερώνονταςέτσι την ανωτερότητα του πνεύµα-τος και την επικράτησή του µέσασ’ ένα µεταφυσικό πλαίσιο. Ο ∆ο-µήνικος Θεοτοκόπουλος απέδω-σε καλύτερα από όλους την αν-θρώπινη µεταφυσική αγωνία. Εί-

ναι ένας γίγαντας της παγκό-σµιας τέχνης, ο ζωγράφος πουέζησε ανάµεσα σε δύο εποχές,στον παλιό κόσµο της τέχνηςπου χάνεται και στον καινούργιοπου ερχόταν. Αλλά το σηµαντικό-τερο, ήταν ο προφήτης των µον-τέρνων καιρών. Κατά τη διάρκειατης ζωής του, το έργο του εκτιµή-θηκε και προωθήθηκε περισσότε-ρο από τους λόγιους, ουµανιστέςκαι διανοούµενους και λιγότεροαπό το καλλιτεχνικό κατεστηµένο.Αργότερα, αγνοήθηκε για µία πε-ρίοδο περίπου τετρακοσίων ετών.Τα έργα του ∆οµήνικου Θεοτοκό-πουλου περιέχουν κάτι το ασυνή-θιστο, κάτι που δεν είναι εύκολονα ερµηνευτεί. Η αισθητική στηνοποία στηρίζονται είναι ιδιόµορφη,οι προθέσεις του φαίνονται ανεξι-χνίαστες. Αλλά και ο ίδιος ο δηµι-ουργός τους περικλείει γύρω τουένα µυστήριο το οποίο αντιστέκε-ται στις εύκολες ερµηνείες.

Ο Φραντσίσκο Πατσέκο έγραφετο 1649: «Ήταν ένας µεγάλος φι-λόσοφος, εύστοχος στις παρατη-ρήσεις του και είχε γράψει για τη

ζωγραφική, τη γλυπτική και τηναρχιτεκτονική». Οι πραγµατείεςτου για τη φιλοσοφία, τη θεολο-γία, τη λειτουργική, την αγιολογία,τη λογοτεχνία και την ιστορίαέχουν χαθεί. Ωστόσο το ενδιαφέ-ρον του ∆οµήνικου Θεοτοκόπου-λου για όλα αυτά φαίνεται τόσοστον κατάλογο των έργων της βι-βλιοθήκης του, όσο και στις συνα-ναστροφές του µε φιλοσοφικούςκύκλους στην Ισπανία. Οι φιλοσο-φικές και θρησκευτικές του αντι-λήψεις αντανακλώνται στα έργατου τα γεµάτα µε βαθιά εσωτερι-κότητα και έντονο συµβολισµό.

Το έργο που άφησε ο ∆οµήνικοςΘεοτοκόπουλος στη θετή του πα-

τρίδα την Ισπανία εκτιµάται κυρίωςστο πλαίσιο της δυτικής ζωγραφι-κής, ενώ συνήθως παραγνωρίζεταιη πρώτη περίοδος της δηµιουργίαςτου. Ωστόσο ο Θεοτοκόπουλος µεεπιµονή συντήρησετις ελληνικές του ρί-ζες, όπως άλλωστεαποδεικνύει και ηελληνική υπογραφήτου στα έργα του.Στα έργα που ζωγρά-φισε στην Κρήτη κυ-ριαρχεί η βυζαντινήπαράδοση. Αυτό πουτον ενδιαφέρει είναι ηαπόδοση της πνευ-µατικότητας τωνµορφών. Απουσιά-ζουν η τρίτη διάστα-ση και η προοπτική,στοιχεία της τεχνο-τροπίας της Αναγέν-νησης, που θα υιοθε-τήσει αργότερα, ότανθα βρεθεί στη Βενε-τία. Είναι γνωστές οιεξα9λωµένες, πέρααπό το συνηθισµέ-νο, µορφές του, ηπνευµατικότητα πουπεριέχουν στην έκ-φραση. Σε όλο τοθρησκευτικό έργοτου ∆οµήνικου Θεο-τοκόπουλου µπο-ρούµε να διακρίνου-µε το διαχωρισµότου υλικού από τονουράνιο κόσµο, αλ-λά και την προσπά-θειά του να ενώσεισταδιακά, µέσα απότο χρώµα και τοφως, το γήινο µε τουπερβατικό. Ταυπερφυσικά µεγέθητου Χριστού, τηςΠαναγίας και τωνΑγγέλων σε σχέσηµε τα άλλα πρόσωπα που υπάρ-χουν στους πίνακές του, δείχνουντην ουράνια ιεραρχία, κάτι που υπο-στήριξε ο Άγιος ∆ιονύσιος ο Αρεο-παγίτης, βιβλία του οποίου βρέθη-καν στη βιβλιοθήκη του Θεοτοκό-πουλου. Από τα πιο πολυζωγραφι-σµένα βιβλικά θέµατά του είναι ηΠαναγία σε διάφορες στιγµές τηςζωής της. Η εκφραστικότητα και η

τραγικότητά της είναι χαρακτηρι-στική. Επίσης, η µορφή του Ιησούόπως απεικονίζεται στα έργα τουΓκρέκο είναι συγκλονιστική. Εµφα-νίζεται σαν τραγική µορφή, γεµάτηπόνο.

Στους πίνακές του, πολλές φορέςβλέπουµε µια παραµόρφωση στοχρώµα και τη φόρµα, έντονη επιµή-κυνση των µορφών, µε κεφάλια πο-λύ µικρά σε σχέση µε το σώµα, έτσιπου στο τέλος οι µορφές να φαίνον-ται σαν να είναι σε µια διάχυτη κα-τάσταση. Όταν ενώνονται µε το έν-τονο φως, µοιάζουν µε φλόγες.

Αυτή η έντονη απεικόνιση τουφωτός, παραπέµπει στη πνευµατικήφώτιση, όπως ο ίδιος αναφέρει γιατον πίνακά του «Άποψη και Χάρτηςτου Τολέδο». Γενικά, ο τελετουργι-κός χαρακτήρας των παραστάσε-ών του, η έννοια της ιεραρχίας, τοµεταφυσικό φως, η εξα!λωση τωνµορφών, η συµβολική χρήση τωνχρωµάτων, η ανύψωση προς τοπνευµατικό στοιχείο, συνθέτουντο συνολικό έργο του µεγάλου

Κρητικού ζωγράφου. Μετά το θά-νατό του κάποιοι τον χαρακτήρισαντρελό και δυσνόητο. Ο ∆οµήνικοςΘεοτοκόπουλος όµως υπήρξε πα-ράδειγµα θρησκευόµενου ανθρώ-που και µεγάλου καλλιτέχνη πουκατόρθωσε να αποδώσει την µόνι-µη πάλη της ψυχής για την αλήθειακαι τη σωτηρία. στους θαυµάσιουςπίνακές του.

1111∆ΕΥΤΕΡΑ 31 ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012 ΠΟΡΤΡΕΤΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:Ρίτσα K. ΚρούπηΚαθηγήτρια Αγγλικών (Μ.Α),µεταφράστριαark.kroupi@gmail.com

∆οµήνικος Θεοτοκόπουλος:Ο αθάνατος τιτάνας του πνεύµατος και της τέχνης!

∆οµήνικοςΘεοτοκόπουλος

Ελ Γκρέκο - El Greco1541- 1614

Ο “Ευαγγελισµός”

H Πέµπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως

«Η Τέχνη δεν διδάσκεται»«Η Τέχνη δεν διδάσκεται»

Μαρτυρίες:• Τα λόγια που ξεστοµίζει µε τόλµη ο νεαρός Γκρέκο, όταν µιλάει

για τους κολοσσούς της ευρωπαBκής τέχνης, µοιάζουν µε αυθάδεια:«…θα παλέψω, στη Φραγκιά πού πάω, µε τους πιο τρανούς, για ναζορίσω την ψυχή µου ή να χαθεί ή να νικήσει. Θα δείς. Θα δεις. Καιπρώτα πρώτα θα τα βάλω, µην τροµάξεις, µε τον Μιχαήλ Άγγελο. Εί-δα προχτές ένα µικρό αντίγραφο της ∆ευτέρας Παρουσίας πού ζω-γράφισε στη Ρώµη. ∆ε µου αρέσει… Όχι, δε µου αρέσει. Ανασταίνειτη σάρκα, γεµίζει πάλι ο κόσµος κορµιά, δεν τα θέλω!».

• «Γι’ αυτό ο Θεοτοκόπουλος έπεσε ανάµεσα στα κράτη εκείνα(της ∆ύσης) όπως ο Προµηθέας που πήγε το φως σ’ εκείνους πουζούσανε στο σκοτάδι… Ο Γραικός Θεοτοκόπουλος πήγε στους Ευ-ρωπαίους την αληθινή ζωγραφική, όπως ο Βησαρίωνας και οι άλ-λοι πήγανε στην Ιταλία τη σοφία και την ποίηση, κληρονοµιά τηςΑνατολής» (Φώτης Κόντογλου, 1938).

• «Γύριζα όλη µέρα στα στενά δροµάκια του Τολέδου…Τι τρο-µάρα, τι χαρά να περπατάς και να νιώθεις µια µεγάλη ψυχή να κα-ταχτυπάει τα φτερά της από πάνω σου!» Ν. Καζαντζάκης, «Αναφο-ρά στο Γκρέκο».

• Σύµφωνα µε την παράδοση, µία από τις αγαπηµένες µαντινάδεςτου Θεοτοκόπουλου ήταν: «Εγώ 'µαι τσ' αστραπής παιδί και της βρο-χής αγγόνι Σα θέλω αστράφτω και βροντώ, σα θέλω ρίχνω χιόνι»