ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ

Όνομα : Αγνή Επώνυμο : Νικολάου Εξάμηνο : Ή Θέμα : Μαρία Κάλλας ( 1923 – 1977 ) Η ζωή και το έργο της Διδάσκων : κ. Αθ Χρήστου

Καλαμάτα 2008

2

Μαρία Κάλλας ( 1923 – 1977 )

Η ζωή και το έργο της

3

Περιεχόμενα Πρόλογος .......................................................................................... σ.6 Εισαγωγή .......................................................................................... σ.7-9

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Γέννηση και οικογένεια ( 1923 – 1937 )

Ρίζες ............................................................................................... σ.11-12 Μελιγαλάς ...................................................................................... σ.12-13 Αμερική – Νέος Κόσμος ! ............................................................. σ.13-15

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Τα πρώτα βήματα ( 1937 – 1945 )

Οι πρώτοι μήνες στην Αθήνα ......................................................... σ.17-18 Μαρία Τριβέλλα – Elvira de Hidalgo ............................................ σ.18-20 Πόλεμος , Κατοχή και οι πρώτες επιτυχίες .................................... σ.20-24 Η φυγή ............................................................................................ σ.25

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Η άνοδος και η πτώση ( 1945 – 1977 )

Η καριέρα στο εξωτερικό ...............................................................σ.27-29 Η πτώση ......................................................................................... σ.29-30 Η Μήδεια αναπαύεται ! .................................................................σ.30-31 Επίλογος ......................................................................................... σ.32 Πηγές και βιβλιογραφία............................................................. σ.33-34

4

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ταυτότητα .................................................................................... σ.36 Χρονoλογικός πίνακας με τους σημαντικότερους σταθμούς της Μαρίας Κάλλας .......................................................................................... σ.37-38 Φωτογραφικό υλικό....................................................................... σ.39-65

5

6

Πρόλογος Όταν μιλάμε για μια θεότητα της τέχνης και πιο συγκεκριμένα του μελοδράματος στο μυαλό μας έρχεται μόνο ένα όνομα · Μαρία Κάλλας . Θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι η Μαρία Κάλλας ανήκει στην πολύ σπάνια κατηγορία των καλλιτεχνών , όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν για το σινεμά και ο Πάμπλο Πικάσο για τη μοντέρνα ζωγραφική , που το όνομά τους μεταφράζει την ίδια την εποχή τους . Από πρωταγωνίστρια μιας εποχής μετατράπηκε σε ίνδαλμα όλων των εποχών ενώ η φήμη της επέζησε της επικαιρότητάς της . Μάλιστα τριάντα ένα ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατό της παραμένει η πρώτη σε πωλήσεις φωνή της όπερας ανά τον κόσμο . Πρόκειται για μια πρωταγωνίστρια της όπερας που έδωσε το φιλί της ζωής στο μελόδραμα όταν αυτό αργοπέθαινε. Χάρη στη Μαρία Κάλλας η όπερα ζωντάνεψε ξανά κι έγινε περισσότερο από ποτέ όχι πια απλώς μουσική αλλά και θέατρο. Ανακάλυψε αυτή πρώτη πως όπερα σημαίνει επίσης θέατρο . Κατάφερε με τις ερμηνείες της που ήταν όχι απλά ασυναγώνιστες αλλά και υπερβατικές να μονοπωλήσει το διεθνή τύπο και να περάσει στην οριστική αθανασία . Η χρυσή φωνή της ακούστηκε σε όλα τα λυρικά θέατρα του κόσμου όπως το Il teatro alla scala di Milano , το Metropolitan Opera of New York , το Covent Garden και το Lyric Theatre of Chicago και πολλά άλλα . Παρ’ όλο όμως που πρόκειται για μια γυναίκα που κατάφερε όσο καμία άλλη να διαχειριστεί το μύθο , δεν μπόρεσε ποτέ να διαχειριστεί την ευτυχία . Άλλωστε είναι γνωστή η αποτυχία της να αγαπηθεί σαν γυναίκα και η αδυναμία της να αποφύγει την εκμετάλλευση .

7

Εισαγωγή Η ανά χείρας μελέτη ξεκινάει από τη γέννηση της μεγάλης σοπράνο Μαρίας Κάλλας και φτάνει μέχρι και το θάνατό της στις 16 Σεπτεμβρίου του 1977 . Στις σελίδες λοιπόν που θα ακολουθήσουν θα κάνουμε ένα ταξίδι στη ζωή και την καριέρα της γυναίκας , της τραγουδίστριας , της προσωπικότητας , του παγκόσμιου αυτού μύθου . Στις 2 Δεκεμβρίου του 1923 στη Νέα Υόρκη γεννήθηκε η δεύτερη κόρη του ζεύγους του Γεώργιου Καλογεροπούλου και της Ευαγγελίας Καλογεροπούλου ( Δημητριάδη ) , η οποία στις 26 Φεβρουαρίου του 1926 , βαφτίστηκε στην ελληνορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Τριάδας από τον πατέρα Μεθόδιο Κουρκούλη . Της έδωσαν τα ονόματα Σοφία , Καικιλία , Άννα και Μαρία . Οι δικοί της όμως τη φώναζαν Μαριάννα ή Μαίρη1 . Πρόκειται λοιπόν για ένα κορίτσι που καταγόταν τόσο από την Ελλάδα ( ο Γιώργος Καλογερόπουλος ήταν από το Νιοχώρι της επαρχίας Ιθώμης της Μεσσηνίας και η Ευαγγελία Καλογεροπούλου από τη Στυλίδα της Φθιώτιδας ) , όσο και από τη Νέα Υόρκη . Από μια χώρα που πάντα γεννούσε περισσότερες μεγαλοφυίες από το μέσο όρο και από μια πόλη όπου τα πάντα ήταν δυνατό να συμβούν . Αυτό ίσως να δικαιολογεί και το γεγονός ότι όλα στη ζωή της ήταν των άκρων . Όλα γίνονταν πολύ γρήγορα και έντονα2 . Η ζωή στην Αμερική δεν ήταν πολύ εύκολη . Αντιθέτως έκρυβε πολλές δυσκολίες κυρίως οικονομικές που οδηγούσαν το ζευγάρι σε συχνούς καυγάδες . Απασχολημένοι με τα καθημερινά τους προβλήματα ο Γιώργος και η Ευαγγελία ( Λίτσα ) δεν μπόρεσαν να προσφέρουν στα παιδιά τους την παραμικρή τρυφερότητα . Μάλιστα το βαθύ αίσθημα της Μαρίας απέναντι στον αδύναμο πατέρα , σε συνδυασμό με την ανταγωνιστική και καταπιεστική φύση της μητέρας της , έμελλε να παίξει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της . Παρά όμως τα πολλά προβλήματα που υπήρχαν στο σπίτι της οικογένειας Καλογεροπούλου η Ευαγγελία ( Λίτσα ) αποφασίζει να διερευνήσει τις μουσικές ικανότητες των παιδιών της . Μόλις συνειδητοποίησε τα φωνητικά προσόντα της Μαρίας αποφάσισε να την κάνει παιδί – θαύμα όσο πιο γρήγορα μπορούσε , ικανοποιώντας με την προσπάθεια αυτή τα δικά της μουσικά απωθημένα και θεατρικά ένστικτα . Το 1937 λοιπόν η Ευαγγελία πήρε τη μεγάλη απόφαση να επιστρέψει στην Ελλάδα με τα παιδιά της . Μάλιστα για να απαλύνει τη συνείδησή της για την απόφαση που είχε πάρει , σκέφτηκε ότι στην Αθήνα θα έβρισκε και τις απαραίτητες διασυνδέσεις για να βοηθήσει τη μουσική εξέλιξη της Μαρίας3 . Έτσι το 1937 με το υπερωκεάνειο Στοκχόλμη η Ευαγγελία και η Μαρία επιστρέφουν στην Ελλάδα , αφήνοντας πίσω στην Νέα Υόρκη το σύζυγο και πατέρα Γιώργο Καλογερόπουλο . Η Τζάκυ , η μεγαλύτερη αδελφή της Μαρίας είχε ήδη πάει στην Ελλάδα λίγο νωρίτερα ως προπομπός της Λίτσας και της Μαρίας . Στην Ελλάδα το δεκατετράχρονο πια κορίτσι αφού αποφάσισε πως μόνη οδός για τη σωτηρία και τη μεταμόρφωσή της ήταν η αξιοποίηση της φωνής της , αφοσιώθηκε ψυχή τε και σώματι στην τέχνη της . Έτσι παρά την ηλικία της γράφεται στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών στο οποίο δίδασκε η λυρική σοπράνο Μαρία Τριβέλλα . Με τη Μαρία Τριβέλλα που δίδασκε τη μονωδία η Μαρία Κάλλας είχε την πρώτη και κρίσιμη επαφή της με τη μουσική και τον κόσμο της4 . Ένα χρόνο αργότερα όμως η Μαρία αλλάζει δασκάλα γιατί αισθάνεται ότι η

1 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , Η άγνωστη Κάλλας , Αθήνα 1998 , σ. 54 2 ) Ι .Τριανταφυλλίδης , Vincenzo Bellini – Norma , Αθήνα 2007 , σ. 12 3 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 105 4 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 123, 213

8

Μαρία Τριβέλλα δεν ήταν στο ύψος των φιλοδοξιών της5 . Πηγαίνει λοιπόν στο Ωδείο Αθηνών στο οποίο δίδασκε η Ισπανίδα σοπράνο Elvira de Hidalgo . H Elvira de Hidalgo εκτός από φωνητική ερμηνεία δίδασκε συγχρόνως και σκηνική παρουσία , δηλαδή μελοδραματική6 . Αυτό είναι κάτι που έκανε τη Μαρία Κάλλας να ξεχωρίσει λίγα χρόνια αργότερα από τις υπόλοιπες τραγουδίστριες της όπερας . Η Μαρία υιοθετώντας αυτό το στοιχείο μπόρεσε λίγα χρόνια αργότερα και μετά από σκληρή δουλειά να μεταφέρει στο μουσικό πλάνο τον πόνο του προσώπου που υποδύεται , τη νοσταλγική επιθυμία μιας χαμένης ευτυχίας , την αγωνιώδη αμφιβολία ανάμεσα στην ελπίδα και την απελπισία , ανάμεσα στην υπερηφάνεια και την ικεσία , ανάμεσα στην ειρωνεία και τη μεγαλοψυχία7 . Ενώ λοιπόν όλα έμοιαζαν να βελτιώνονται στη ζωή της η γερμανική κατοχή στην Αθήνα το 1941 έρχεται να ανατρέψει τα πάντα . Η πείνα , ο λοιμός και ο θάνατος πλημμυρίζουν την καθημερινότητα της άλλοτε ευημερούσας εργατικής πόλης . Η Μαρία όμως χάρη στη χρυσή φωνή της καταφέρνει να επιβιώσει αυτά τα δύσκολα χρόνια αν και λογοκρίνεται αργότερα γι’ αυτό . Τραγουδούσε σε εκδηλώσεις των Γερμανών και των Ιταλών πράγμα που της έδινε τη δυνατότητα να υπάρχει φαγητό στο σπίτι της τα δύσκολα χρόνια8 . Τα πράγματα όμως αλλάζουν και πάλι , αφού λίγο μετά την απελευθέρωση η Μαρία κυνηγώντας το όνειρό της κάνει τη μεγάλη ανατροπή και επιστρέφει στην Αμερική . Μη μπορώντας όμως να τραγουδήσει στη Metropolitan Opera , φεύγει από την Αμερική για να πάει στην πατρίδα της όπερας , την Ιταλία . Στην Ιταλία κατάφερε τελικά να κάνει το πρώτο μεγάλο βήμα προς την αναγνώριση και τη δόξα που τόσο επιθυμούσε . Τον Αύγουστο του 1947 στην Αρένα της Βερόνας θα τραγουδήσει την Τζοκόντα .Οι Ιταλοί ακούγοντάς την ενθουσιάστηκαν με το ταλέντο της . Ένας από αυτούς ήταν και ο Τζοβάνι Μπατίστα Μενεγκίνι ( Giovanni Battista Meneghini ) , Ιταλός βιομήχανος και λάτρης της όπερας που τον Απρίλιο του 1949 έγινε και ο σύζυγος της Μαρίας Κάλλας . Μετά την πρώτη της επιτυχία με την Τζοκόντα , η μία μετά την άλλη οι ιταλικές πόλεις , υποκλίνονται μπροστά στο ταλέντο της , ενώ η φήμη της δεν άργησε να ξεπεράσει τα σύνορα της Ιταλίας . Έτσι κατάφερε τελικά να πραγματοποιήσει το μεγαλύτερο όνειρό της , να εμφανισθεί δηλαδή στη Metropolitan Opera και να πρωταγωνιστήσει στα πιο σπουδαία έργα που γράφτηκαν ποτέ όπως : Μήδεια , Τόσκα , Αίντα , Νόρμα , Τραβιάτα9 . Το 1957 όμως είναι μια ακόμη χρονολογία που σημάδεψε τη ζωή της Κάλλας . Το Σεπτέμβριο του 1957 γνώρισε τον Αριστοτέλη Ωνάση . Τον άνθρωπο που ερωτεύτηκε και αγάπησε όσο κανέναν άλλο . Άλλωστε αυτό φάνηκε και από το γεγονός ότι η Μαρία για χάρη του Ωνάση διέλυσε το γάμο της με το Μενεγκίνι και σταμάτησε τις συναυλίες της μέχρι το 1962 για να μπορέσει να αφιερωθεί στη διεθνή κοσμική ζωή μαζί με τον Ωνάση10 . Αψηφούσε τότε τα πάντα με αυτοθυσία , προσφέροντας τον εαυτό της άνευ όρων , για να λυτρωθεί διά της αγάπης11 . Δυστυχώς όμως δεν μπόρεσε ούτε μέσω αυτής της σχέσης να λυτρωθεί , αφού ο Αριστοτέλης Ωνάσης προτίμησε για σύζυγό του την προεδρική χήρα Τζάκυ Κέννεντυ ( σύζυγος του δολοφονημένου προέδρου των ΗΠΑ Τζόν Φιτζέραλντ Κέννεντυ ) . Έτσι μένοντας και πάλι μόνη της αρχίζει να κάνει αυτό που ήξερε καλύτερα · να τραγουδά . Συνέχισε να δίνει ζωή σε διάφορες τραγικές ηρωίδες που πέθαιναν από αγάπη . Συνέχισε απεγνωσμένα να ψάχνει την

5 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 174 6 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 123 , 222 7 ) http: //www.grecia.cl 8 ) Ι . Τριανταφυλλίδης , Vincenzo Bellini – La Sonnambula , Αθήνα 2007 , σσ. 11 , 12 9 ) Κ . Πούλος , Μαρία Κάλλας , χτ. 2004 , σ. 9 – 14 10 ) « Σημερινή » , 16 Σεπτεμβρίου 2007 , αρ.φ. 312044 , σ. 1 – 2 11) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 820

9

τρυφερότητα και την αγάπη κάτι που ποτέ δεν ένιωσε. Προσπαθούσε να αγαπήσει και να αγαπηθεί , αλλά μάταια . Φαίνεται πως η μοίρα της ήταν ταυτισμένη με τη μοίρα των τραγικών ηρωίδων που υποδυόταν στα διάφορα θέατρα . Το χειρότερο όμως κτύπημα ήταν όταν άρχισαν να την προδίδουν και οι φωνητικές της χορδές , δέκα μόλις χρόνια μετά την ανοδική πορεία στην καριέρα της . Η Μαρία συχνά δυσκολευόταν να ολοκληρώσει μια παράσταση , αρρώσταινε συχνά και διέκοπτε παραστάσεις της12 . Έπειτα η σιωπή της ήταν πιο δυνατή και από την πιο ψηλή κορόνα της . Έτσι απομονωμένη στο σπίτι της στο Παρίσι και νιώθοντας πιο μόνη από ποτέ η Μαρία Κάλλας περίμενε το θάνατό της . Στις 16 Σεπτεμβρίου 1977 , ημέρα Παρασκευή η «Μήδεια » αναπαύεται · υπό αδιευκρίνιστες όμως συνθήκες . Πολλοί τότε γνωρίζοντας την άσχημη ψυχολογική κατάσταση της Μαρίας έσπευσαν να μιλήσουν για αυτοκτονία , άλλοι για δολοφονία ενώ κάποιοι αναφέρθηκαν σε φυσικά αίτια θανάτου . Ο πραγματικός λόγος θανάτου της , μένει ακόμα και σήμερα άγνωστος δημιουργώντας γύρω από το όνομά της ένα μυστήριο . Μάλιστα σύμφωνα με επιθυμία της ίδιας η τέφρα της σκορπίστηκε στο Αιγαίο . Αυτό όμως που εγώ κρατάω από αυτή την ιέρεια του θριάμβου και της οδύνης είναι αυτό που η ίδια είχε πει στον Georges Pretre ( δημοσιογράφο ) στο Παρίσι : « Δεν ήθελα αυτή τη σταδιοδρομία της star . Θα μου άρεσε να ήμουν η πρώτη τραγουδίστρια των Αθηνών και να είχα και μια οικογένεια ......... »13 .

12 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ. 20 13 ) Ν . Πετσάλης -Διομήδης , ό.π. , σ. 835

10

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Γέννηση και οικογένεια ( 1923 – 1937 )

11

Ρίζες

Ο Βασίλης Καλογερόπουλος ευκατάστατος κτηματίας από το Μελιγαλά και η γυναίκα του Φωτεινή ( παππούς και γιαγιά της Μαρίας Κάλλας από την οικογένεια του πατέρα της ) , είχαν τέσσερα παιδιά . Το Μήτσο , το Γιώργο , τον Τάσο και την Τασία . Στον Μήτσο ο πατέρας του ο Βασίλης του « έγραψε » το οικογενειακό σπίτι στο Νιοχώρι . Ο Γιώργος ( πατέρας της Μαρίας Κάλλας ) το 1902 τελειώνει το σχολείο στο Μελιγαλά και πάει στην Αθήνα για να σπουδάσει φαρμακευτική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών . Το 1915 ενώ βρισκόταν ακόμη στην Αθήνα συνάντησε την όμορφη Λίτσα Δημητριάδη , μελλοντική σύζυγό του , δέκα περίπου χρόνια μικρότερή του . Μάλιστα την κατέκτησε αμέσως με την ωραία και περιποιημένη εμφάνισή του και με την ωριμότητα που του προσέδιδαν η ηλικία και οι « προοπτικές » του φαρμακοποιού . Το τρίτο παιδί της οικογένειας , ο Τάσος , πέθανε δεκαοκτώ χρονών από φυματίωση . Τέλος , την Τασία την προίκισαν οι γονείς της όταν παντρεύτηκε 14 . Αυτή λοιπόν ήταν η οικογένεια Καλογεροπούλου . Από την άλλη , η οικογένεια Δημητριάδη δεν καταγόταν από τον Μελιγαλά όπως αυτή των Καλογεροπούλου , αλλά από το Φανάρι της Κωνσταντινούπολης . Ο Πέτρος – πρώτος Δημητριάδης την ύπαρξη του οποίου γνωρίζουμε γεννημένος περί το 1780 – κατοικούσε για λόγους άγνωστους στην Κωνσταντινούπολη με τη γυναίκα του . Ο ίδιος καταγόταν από την Κέα των Κυκλάδων , τη γνωστή και ως Τζιά , ενώ η σύζυγός του από τα Κύθηρα . Στις 28 Φεβρουαρίου 1813 γεννήθηκε ο γιος τους , ο Κωνσταντίνος . Λίγο όμως πριν το 1821 , μητέρα και γιος επιστρέφουν στην Τζιά . Ο Κωνσταντίνος μεγαλώνοντας λαμβάνει μέρος σε πολλές μάχες , όπως αυτή στο Μεσολόγγι και στη Ρούμελη ,ενώ μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους κατατάχθηκε στην πρώτη οργάνωση του τακτικού στρατού . Έπειτα το 1874 αποστρατεύθηκε με το βαθμό του συνταγματάρχη και έζησε τα τελευταία του χρόνια στη Στυλίδα . Εκεί γνώρισε και παντρεύτηκε τη Μαριγώ , κόρη του εύπορου τοπικού προύχοντα Δούκα Φίλωνος . Μαζί απέκτησαν πέντε παιδιά . Τρία αγόρια και δύο κορίτσια15 . Ο πρωτότοκος , ο Πέτρος , και ο δευτερότοκος γιος τους ο Δημήτρης , είχαν ακολουθήσει τα ίχνη του πατέρα τους στο στρατό . Ο τρίτος γιος , ο Δούκας , σπούδασε παιδίατρος ,.ενώ τα δυο κορίτσια η Ξένη και η Ελένη παντρεύτηκαν προύχοντες . Ένα από αυτά τα πέντε παιδιά και συγκεκριμένα ο πρωτότοκος γιος , ο Πέτρος , ήταν ο πατέρας της Ευαγγελίας , της μητέρας της Μαρίας Κάλλας . Ο Πέτρος Δημητριάδης , μεταξύ άλλων είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του την έφεση για τη μάθηση και την αγάπη για τη μουσική . Μάλιστα είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου και γνώριζε δύο ξένες γλώσσες · Γαλλικά και Ιταλικά . Ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τη δεκαπεντάχρονη Φρόσω Λούρου ( ο πατέρας της ήταν ο Ευθύμιος Λούρος , συνάδελφος του Πέτρου στο στρατό ) . Η Φρόσω όμως λέγανε ότι δεν αγάπησε ποτέ πραγματικά τον άντρα της , γιατί η καρδιά της χτυπούσε πάντα για ένα καβαλάρη , τον οποίο είχε δει να περνάει κάτω από το παράθυρό της16 . Αναγκάσθηκε , ωστόσο να παντρευτεί τον Πέτρο ( απειλούσε να την κλέψει και για να αποφευχθεί το σκάνδαλο τους πάντρεψαν ) και μάλιστα με γάμο τρανταχτό στην Αθήνα . Απέκτησαν μαζί έντεκα παιδιά , δύο από τα οποία ένα αγόρι και ένα κορίτσι , ο Θύμιος και η Μαριγώ πέθαναν νήπια . Ο πρώτος γιος τους ο Κώνστας γεννήθηκε το 1888. Αργότερα απέκτησαν την πρώτη τους κόρη , τη Σοφία ( 1891 – 1966 ) .

14 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 33 15 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 34 16 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 35

12

Ακολούθησαν η Ευαγγελία ( Λίτσα ) ( 1894 ή 1895 ) , η Αικατερίνη ( Κάκια ) ( 1897 – 1989 ) και η Καλλιόπη ( Πιπίτσα ) ( 1898 – 1981 ) . Στη συνέχεια απέκτησαν τον Δούκα ( 1902 – 1965 ) και τον Ευθύμιο ( 1905/6 – 1961 ) . Επόμενη ήταν η Αλτάνα ( 1906/8 – 1920/22 ) και τέλος ο Φίλων ( 1909 )17 . Το τρίτο παιδί στη σειρά , η Λίτσα , ήταν η μητέρα της Μαρίας Κάλλας . Η Λίτσα γεννήθηκε το 1894 ή το 1895 . Τη βάφτισαν Ελμίνα – Ευαγγελία , αλλά τη φώναζαν Λίτσα απαρχής . Μεταξύ άλλων οικογενειακών χαρακτηριστικών είχε κληρονομήσει και μια έφεση προς την υποκριτική και το θέατρο . Αν και η ίδια ήθελε να γίνει ηθοποιός , οι αυστηρές αρχές της οικογένειας της δεν θα της το επέτρεπαν . Ωστόσο , παρά την απαγόρευσή τους δεν μπόρεσαν ποτέ να σβήσουν μέσα της και την επιθυμία να εμφανιστεί στο κοινό , να « παίξει » , να αναδειχθεί και να χειροκροτηθεί . Αυτά τα υποσυνείδητα χαρακτηριστικά παρέμειναν ζωντανά μέσα της και επηρέασαν τόσο τη δική της ζωή όσο και τη ζωή των παιδιών της18 . Κάποια στιγμή ( άγνωστο πότε ακριβώς ) , Ο Πέτρος Δημητριάδης και η σύζυγός του Φρόσω μετοίκισαν στην Αθήνα . Έτσι δόθηκε η δυνατότητα στον Γιώργο Καλογερόπουλο να γνωρίσει τη Λίτσα , ένα ζωντανό και γεμάτο θέληση ξανθό εικοσάχρονο κορίτσι . Ο πατέρας της Λίτσας όμως φέρει αντίρρηση στο θέμα του γάμου της κόρης του Λίτσας με το Γιώργο . Παρ’ όλα αυτά τα δύο παιδιά παντρεύτηκαν19 .

Μελιγαλάς Το νιόπαντρο ζευγάρι ( Γιώργος και Λίτσα ) εγκαταστάθηκε στο Μελιγαλά της Μεσσηνίας . Ο Γιώργος όντας φαρμακοποιός αποφάσισε να ανοίξει το δικό του φαρμακείο . Έτσι σιγά – σιγά βρήκε το κατάλληλο ισόγειο σε κεντρικό δρόμο , έφερε τα βασικά φάρμακα από την Αθήνα και τα σύνεργα της δουλειάς του , ενώ παράλληλα άρχισε να φτιάχνει και δικά του φάρμακα , πράγμα που βοήθησε στο να αυξηθεί η πελατεία του . Στη συνέχεια νοίκιασε και το σπίτι που βρισκόταν πάνω από το φαρμακείο για την οικογένειά του . Ενώ λοιπόν η καθημερινότητα του ζευγαριού κυλούσε ομαλά η νέα και έγκυος Αθηναία βρέθηκε ξαφνικά σε ένα εντελώς ξένο επαρχιακό περιβάλλον , όπου γρήγορα αντιλήφθηκε πως ίσχυαν άλλες αρχές , άλλες συνήθειες και άλλος ρυθμός ζωής από αυτά που ήταν συνηθισμένη . Άρχισε λοιπόν πολύ νωρίς να συνειδητοποιεί πως ο άντρας της και αυτή δεν ταίριαζαν20 . Το ζευγάρι δεν ταίριαζε σε πολλά καίρια σημεία κυρίως ταξικά , γεγονός που πάντα άρεσε της Λίτσας να τονίζει : « Ο Γιώργος Καλογερόπουλος καταγόταν από λιγότερο καλή οικογένεια από τη δική μας » θα γράψει στις αναμνήσεις της. Αναμφισβήτητα η κοινωνική θέση της « στρατιωτικής » οικογένειας Δημητριάδη ήταν ανώτερη από εκείνη της « αγροτικής » οικογένειας Καλογεροπούλου21 . Εκτός όμως από την ταξική τους διαφορά αυτό που έμελλε να οξύνει τη σχέση τους ήταν η πλήρης ασυμφωνία χαρακτήρων . Η Λίτσα που ήταν πολύ νεότερη από τον σύζυγό της ήταν γεμάτη όνειρα και ζωή . Περιορισμένη όμως σε ένα επαρχιακό

17 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 37 18 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.38 19 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.39 20 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.40 21 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.41

13

περιβάλλον δεν ήξερε που να διοχετεύσει την ενεργητικότητά της 22 . Για το λόγο αυτό ξεσπούσε συνέχεια στο σύζυγο της και αργότερα στα παιδιά της . Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η καταπιεσμένη θεατρική της φιλοδοξία , η συμπλεγματική κοινωνική της έπαρση , καθώς και ο εριστικός και εκρηκτικός της χαρακτήρας ήταν τα μελλοντικά δυσάρεστα για τη ζωή της και για τη ζωή των παιδιών της23 . Από την άλλη ο σύζυγός της , ο Γιώργος ήταν ήρεμος , συγκρατημένος , χωρίς ιδιαίτερες φιλοδοξίες . Δεν είχε καμία καλλιτεχνική έφεση σε αντίθεση με τη σύζυγό του , γεγονός που χειροτέρευε τη σχέση μεταξύ τους 24 . Τα πράγματα όμως στη ζωή του ζευγαριού άρχισαν να αλλάζουν , όταν στις 4 Ιουνίου 1917 γεννήθηκε η πρωτότοκη κόρη τους η Υακίνθη ( Τζάκυ ) στην Αθήνα από το γιατρό και θείο της Λίτσας Κωνσταντίνο Λούρο . Τρία χρόνια αργότερα το 1920 , το ζευγάρι απέκτησε και ένα γιο , το Βασίλη . Μάλιστα η απόκτηση διαδόχου φάνηκε να μειώνει τις προστριβές μεταξύ του Γιώργου και της Λίτσας αφού άρχισαν να βλέπουν τη ζωή τους με κάποια προοπτική25 . Δυστυχώς όμως η ευτυχία στη σχέση του ζευγαριού δεν κράτησε για πολύ , αφού μόλις δύο χρόνια αργότερα , το 1922 ο Βασιλάκης ( όπως τον φώναζαν ) πέθανε από μηνιγγίτιδα και ως επακόλουθο οι καυγάδες του ζευγαριού όχι απλά ξανάρχισαν αλλά έγιναν χειρότεροι από κάθε άλλη φορά26 . Έτσι ο Γιώργος μη μπορώντας να αντέξει άλλο την ανυπόφορη ζωή του , αποφασίζει να μιμηθεί τον παιδικό του φίλο Λεωνίδα Λαντζούνη και να πάει κι αυτός στην Αμερική αναζητώντας κάτι καλύτερο για αυτόν και την οικογένειά του . Η Λίτσα βέβαια , στην αρχή αντέδρασε αλλά μη έχοντας άλλη επιλογή αποφάσισε να ακολουθήσει το σύζυγό της στην Αμερική . Άλλωστε τα επτά χρόνια που έζησε στον Μελιγαλά δεν ήταν και τα καλύτερα ! Έτσι τον Αύγουστο του 1923 η τριμελής μέχρι τότε οικογένεια ξεκίνησε για την Αμερική με το υπερωκεάνειο Κωνσταντινούπολη 27.

Αμερική – Νέος Κόσμος ! Στις 2 Αυγούστου 1923 το πλοίο Κωνσταντινούπολη άραζε στη Νέα Υόρκη . Την ίδια εκείνη μέρα , στο Σαν Φρανσίσκο ( San Francisco ) είχε απρόοπτα πεθάνει ο πενηντατετράχρονος ρεπουμπλικάνος Πρόεδρος των ΗΠΑ Warren Gamaliel Harding. Η Λίτσα που ήταν προληπτική θεώρησε την ατμόσφαιρα κακορίζικη και όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια , είχε δυστυχώς δίκιο . Στο λιμάνι τους υποδέχτηκε ο φίλος του Γιώργου , Λεωνίδας Λαντζούνης , ο οποίος τους βοήθησε να βρούνε σπίτι στην Αστόρια ( Astoria ) . Ο λόγος που προτίμησαν την Αστόρια ήταν γιατί εκεί έμεναν πάρα πολλοί Έλληνες μετανάστες και επειδή εκεί υπήρχαν πολλά ελληνικά καταστήματα . Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που η Αστόρια τότε λεγόταν και μικρή Αθήνα28 . Με τον καιρό ο Γιώργος κατάφερε να μάθει αγγλικά για να μπορεί να

22 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.42 23 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.41 24 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.42 25 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.43 26 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.44 27 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.45 – 48 28 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.49

14

εργάζεται . Η Λίτσα με τη σειρά της απόκτησε μερικές φίλες , ενώ παράλληλα έκανε τις πρώτες της γνωριμίες και η Υακίνθη , κυρίως με παιδιά Ελλήνων της Αστόρια . Μάλιστα την περίοδο αυτή η Υακίνθη απόκτησε και νέο όνομα , αφού είχε καταγραφεί από τους Αμερικανούς ως Jakynthi , και όλοι , ακόμα και οι γονείς της την φώναζαν από τότε Τζάκυ (Jackie). Αυτό όμως που κέντριζε την προσοχή της Λίτσας και της οικογένειάς της ήταν η προχωρημένη εγκυμοσύνη της Λίτσας . Η Λίτσα ήταν σε ενδιαφέρουσα προτού ακόμη το ζεύγος φύγει για την Αμερική . Μάλιστα η τόσο γρήγορη νέα εγκυμοσύνη της Λίτσας αποσκοπούσε στην αναπλήρωση του κενού που είχε αφήσει ο χαμός του μικρού Βασίλη . Στις 2 Δεκεμβρίου 1923 , ημέρα Κυριακή , η Λίτσα έφερε στον κόσμο το τρίτο της παιδί . Ένα κορίτσι υγιέστατο και ασυνήθιστα εύσωμο αφού ζύγιζε λίγο περισσότερο από πεντέμισι κιλά . Η Λίτσα όμως που δεν είχε διανοηθεί καν το ενδεχόμενο να αποκτήσει κορίτσι , δέχτηκε το νέο σαν κεραυνό εν αιθρία . Η ίδια η Λίτσα λέει : « Τέσσερις ημέρες αργότερα κοίταξα την κόρη μου για πρώτη φορά [ ...] ‘ Γιατί δεν μ’ αγαπάς μητέρα ’ , έμοιαζαν να μου λένε τα μάτια της . Τη σφιχταγκάλιασα και τη φίλησα και μετά από αυτό την αγάπησα »29 . Όσο αφορά το όνομα του κοριτσιού αυτού , σύμφωνα με το πιστοποιητικό γέννησής του ήταν Sophie Cecelia Kalos . Παρατηρούμε λοιπόν μια απλούστευση του επώνυμου Καλογεροπούλου σε Κalos και αργότερα σε Callas , εξαιτίας της δυσκολίας της προφοράς του μακρόσυρτου Καλογεροπούλου30 . Στις 26 Φεβρουαρίου 1926 έχοντας ήδη κλείσει τα δύο της χρόνια η δεύτερη κόρη του Γιώργου και της Λίτσας βαπτίσθηκε στην ορθόδοξη ελληνική Μητρόπολη της Αγίας Τριάδος από τον πατέρα Μεθόδιο Κουρκούλη . Το κορίτσι πήρε τέσσερα ονόματα Σοφία , Καικιλία , Άννα και Μαρία . Νονοί της ήταν οι δύο γιατροί Λαντζούνης και Καρούζος , ο τελευταίος μεταξύ των νέων οικογενειακών φίλων των Καλογερόπουλων 31 . Ενώ ο καιρός περνούσε η ασυμφωνία χαρακτήρων του ζεύγους βγήκε και πάλι στην επιφάνεια . Οι καυγάδες ήταν ένα καθημερινό φαινόμενο στην οικογένεια Καλογεροπούλου , ενώ τόσο ο Γιώργος όσο και η Λίτσα αδυνατούσαν να προσφέρουν την παραμικρή τρυφερότητα στα παιδιά τους . Μάλιστα η αδυναμία της Λίτσας να φερθεί με τρυφερότητα στα παιδιά της , προσέθετε ένταση που εκδηλωνόταν με συνεχή καταπίεση και απαίτηση τελειότητας και καθωσπρεπισμού , με την οποία βομβάρδιζε τα παιδιά της32 . Αυτό όμως που εξόργιζε τα παιδιά και ιδιαίτερα τη Μαρία ήταν ο σκληρός , περιφρονητικός και ταπεινωτικός τρόπος με τον οποίο φερόταν σχεδόν καθημερινά η Λίτσα στο Γιώργο33 . Σαν να μην έφταναν όλα αυτά , η οικονομική κρίση του 1929 με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης έρχεται να προσθέσει ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα στην οικογένεια . Ο Γιώργος αναγκάστηκε να κλείσει το φαρμακείο που είχε ανοίξει και η οικογένεια μετακομίζει συνεχώς από φτηνό σε φτηνότερο διαμέρισμα 34 . Μετά από όλα αυτά λοιπόν η Λίτσα κατάλαβε ότι τα όνειρά της για κοινωνική άνοδο και προσωπική προβολή δεν θα πραγματοποιούνταν . Παρά όμως τα πολλαπλά προβλήματα δεν το βάζει κάτω. Στερημένη από κάθε είδους κοινωνική και καλλιτεχνική τροφή , αποφασίζει να διερευνήσει τις μουσικές ικανότητες των παιδιών της . Για το λόγο αυτό αγόρασε ένα πιάνο και προσέλαβε τη Signorina Sandrina για

29 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.51 30 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.52 31 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης ,ό.π. , σ.54 32 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.62 33 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.58 34 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σσ. 68 , 69

15

μαθήματα . Αυτή ήταν που έμαθε νότες και το πρώτο σολφέζ στην οκτάχρονη τότε Μαρία35 . Έπειτα όταν η Λίτσα αντιλήφθηκε πως η μικρή της κόρη , Μαρία , ήταν προικισμένη με φωνή που ξεπερνούσε και τα όνειρα , αποφάσισε να την κάνει παιδί – θαύμα 36 . Η ίδια η Μαρία λέει : « Μόλις η μητέρα μου συνειδητοποίησε τα φωνητικά μου προσόντα , αποφάσισε να με κάνει παιδί – θαύμα όσο πιο γρήγορα μπορούσε . Και τα παιδιά – θαύμα δεν έχουν ποτέ μια γνήσια παιδική ηλικία . Δεν υπάρχει ένα παιχνίδι που να θυμάμαι ειδικά – μια κούκλα ή κάτι άλλο – αλλά θυμάμαι τα τραγούδια που έπρεπε να μελετήσω ξανά και ξανά , μέχρι σημείου εξάντλησης , για τις τελικές εξετάσεις της σχολικής χρονιάς »37 . Η Τζάκυ προσθέτει τα εξής : « Πρέπει να ήταν πολλές οι μακριές , βαρετές ημέρες που η Μαρία πέρασε με μόνο το πιάνο και τους δίσκους της όπερας για διασκέδαση »38 . Παρ’ όλα αυτά ενώ τα πρώτα ακούσματα όπερας είχαν γίνει κάτω από την πίεση της Λίτσας , η ίδια η Μαρία στην πορεία είχε αρχίσει να σκέπτεται το τραγούδι σοβαρά , ως ενδεχόμενη μελλοντική της σταδιοδρομία 39 . Το 1937 γίνονται ριζικές αλλαγές στην οικογένεια Καλογεροπούλου , έπειτα από απόφαση της Λίτσας να επιστρέψει στην Ελλάδα . Αφορμή για την επιστροφή της ήταν ότι στην Αθήνα θα έβρισκε τις απαραίτητες διασυνδέσεις για να βοηθήσει τη μουσική εξέλιξη της Μαρίας . Ενώ λοιπόν Η Τζάκυ είχε ήδη επιστρέψει στην Ελλάδα από το 1936 , η Λίτσα και η Μαρία εγκαταλείπουν την Αμερική και το Γιώργο το 1937 40 .

35 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.74 36 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.73 37 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.57 38 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.72 39 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.79 40 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.105 – 108

16

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Τα πρώτα βήματα ( 1937 – 1945 )

17

Οι πρώτοι μήνες στην Αθήνα Με τον ερχομό τους στην Ελλάδα οι « Αμερικανίδες » έμεναν για ένα περίπου μήνα στην οδό Ξανθίππης , στο σπίτι της γιαγιάς Φρόσως ( μητέρας της Λίτσας )41. Τα πράγματα κυλούσαν ομαλά ώσπου οι οικονομικές απαιτήσεις της Λίτσας από τη μητέρα της οδήγησαν τη σχέση τους σε ρήξη42 . Για το λόγο αυτό η Λίτσα και οι δύο τις κόρες εγκαταλείπουν το σπίτι της γιαγιάς Φρόσως και νοικιάζουν ένα διαμέρισμα στην οδό Πατησίων 61 . Η έλλειψη όμως χρημάτων και η απειλή μιας ταπεινωτικής έξωσης , συνέβαλαν αποφασιστικά στην παθολογική οικονομική ανασφάλεια την οποία η Μαρία θα διατηρήσει σε όλη της τη ζωή . Μάλιστα εξαιτίας αυτής της ανασφάλειας θα της προσδώσουν αργότερα την ετικέτα της τσιγκούνας43 . Λύση στο οικονομικό πρόβλημα των τριών αυτών γυναικών δόθηκε όταν μετά από πίεση της Λίτσας η Τζάκυ άρχισε να συναναστρέφεται με το Μιλτιάδη Εμπειρίκο, γιο του εφοπλιστή Γιώργου Εμπειρίκου44 . Βέβαια αυτό ήταν αντίθετο με τις ηθικές αρχές της Μαίρης πράγμα που την έφερνε αντιμέτωπη με τη μητέρα της . Η Λίτσα όμως δεν επενέβη μόνο στη ζωή της Τζάκυ αλλά και στη ζωή της Μαρίας . Ήθελε η κόρη της να αξιοποιήσει γρήγορα το φωνητικό της ταλέντο και να βγει « στο σανίδι » όσο γρηγορότερα γινόταν προκειμένου να καταστεί πηγή κάποιου απαραίτητου εισοδήματος45 . Για το λόγο αυτό η Λίτσα άρχισε γρήγορα να συλλέγει πληροφορίες για τα ωδεία και τους καθηγητές που δίδασκαν σε αυτά ώστε να βρει το καταλληλότερο για την κόρη της . Τα ωδεία όμως δεν δέχονταν μαθητές κάτω των δεκαέξι ετών . Έτσι η Λίτσα και η Τζάκυ πλαστογράφησαν την ηλικία της Μαρίας προκειμένου να εξασφαλίσουν την είσοδό της σε κάποιο από τα ωδεία46 . Η ίδια η Μαρία για αυτή τη στάση της μητέρας της λέει σε συνέντευξή της από τον J.M.Gregory στο περιοδικό The star Weekly στις 5 Σεπτεμβρίου 1959 τα εξής : « Η μητέρα μου ήταν που αποφάσισε πως θα γινόμουν τραγουδίστρια [ ... ] Πήρε τα πάντα από τη ζωή μου – τα χρόνια από 13 ως 18 [ ... ] έπρεπε να τραγουδώ και να φροντίζω την οικογένεια [ ... ] Νιώθω πως μου λήστεψαν τη νεότητα μου [ ... ] Καμία φορά σκέπτομαι πως θα έπρεπε να υπάρχουν νόμοι για την προστασία των ταλαντούχων παιδιών από τις μητέρες τους »47 . Ενώ όμως η Λίτσα έψαχνε να βρει το καταλληλότερο ωδείο για την κόρη της , η Μαρία εκδήλωνε μια βουλιμική τάση . Το βαθύτερο αίτιο της ανεξέλεγκτης υπερφαγίας της Μαρίας ήταν η αποκοπή από τον πατέρα της . Άρχισε να νιώθει υποσυνείδητα τύψεις για την εγκατάλειψή του στην μακρινή Αμερική . Αισθανόταν ότι τον είχε προδώσει όπως και η μητέρα της , προς την οποία θα αρχίσει να εκδηλώνει προοδευτικά όλο και επιθετικότερες τάσεις48 . Μάλιστα ένας από τους λόγους που η επιθετική συμπεριφορά της Μαρίας απέναντι στη μητέρα της εντάθηκε, ήταν το γεγονός ότι λίγο μετά την απομάκρυνση της από το Γιώργο , η Λίτσα είχε ήδη αρχίσει να αποκτά δική της ανεξάρτητη ζωή και να συναναστρέφεται ανοιχτά με άντρες μέσα στο σπίτι , μπροστά στην υπερευαίσθητη Μαρία49 .

41 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.119 42 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.148 43 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.154 44 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.155 45 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.121 46 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.123 47 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.188 48 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.120 49 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.162

18

Εκτός όμως από το πρόβλημα της βουλιμίας η Μαρία αντιμετώπιζε και ένα δεύτερο πρόβλημα . Την ανάπτυξη συμπλεγμάτων μειονεξίας . Υπεύθυνη και γι’ αυτό το πρόβλημα ήταν η μητέρα της αφού έδειχνε την προτίμησή της στην Τζάκυ μπροστά στα μάτια της Μαρίας . Μάλιστα σύμφωνα με την Ισμήνη Θηβαίου ( αδελφή της Χριστίνας Κατηφόρη που ήταν γειτόνισσα της Λίτσας ) , η μητέρα έσπρωξε τη μια της κόρη στον πλούσιο γαμπρό , ενώ παράλληλα διατηρούσε την άλλη άσχημη και κακοντυμένη για να μην την προσέξει κανείς και την εμποδίσει να εξελιχθεί σε μια πετυχημένη - και αποδοτική – μουσική μηχανή50 . Ακόμη δηλώσεις της ίδιας της Μαρίας που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Time το 1956 λένε : « Η αδελφή μου ήταν λεπτή , όμορφη και φιλική , και η μητέρα μου την προτιμούσε πάντα . Εγώ ήμουν το ασχημόπαπο , παχιά , αδέξια , κι όχι αγαπητή . Είναι [όμως ] σκληρό να κάνει κανείς ένα παιδί να αισθάνεται άσχημο και ανεπιθύμητο »51 . Η τραυματισμένη λοιπόν, βουλιμική , αμφιθυμική και αντιαισθητική τότε Μαρία δεν ήταν παρά η Μαρία Κάλλας εν τη γενέσει της . Και βέβαια , αφού αποφάσισε πως μόνη οδός για τη σωτηρία και τη μεταμόρφωσή της ήταν η αξιοποίηση της φωνής της , το δεκαπεντάχρονο τότε κορίτσι αφοσιώθηκε ψυχή τε και σώματι στην τέχνη της . Εγώ θα πετύχω ! Κάποτε ο κόσμος θα μιλήσει για μένα! επαναλάμβανε με αυξανόμενη πίστη και αυτοπεποίθηση52 .

Μαρία Τριβέλλα - Elvira de Hidalgo Όπως προαναφέρθηκε , η Λίτσα άρχισε να ψάχνει ένα ωδείο , για να μπορέσει η Μαρία να ξεκινήσει μαθήματα . Υπήρχαν δύο επιλογές . Το Ωδείο Αθηνών και το Εθνικό Ωδείο . Το Ωδείο Αθηνών είχε ιδρυθεί το 1871 . Διευθυντής του Ωδείου ήταν ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης . Μια από τις καθηγήτριες του Ωδείου ήταν και η Ισπανίδα σοπράνο Elvira de Hidalgo . Το Ωδείο όμως αυτό ήταν πολύ τυπικό στους κανόνες του , πράγμα που έκανε την είσοδο της Μαρίας σε αυτό - προς το παρόν - αδύνατη . Από την άλλη , το Εθνικό Ωδείο είχε ιδρυθεί το 1926 . Ιδρυτής και διευθυντής του Ωδείου ήταν ο Μανώλης Καλομοίρης . Μια από τις καθηγήτριες του Ωδείου ήταν η λυρική σοπράνο , Μαρία Τριβέλλα . Σε αντίθεση όμως με το Ωδείο Αθηνών το Εθνικό Ωδείο είχε πιο ελαστική νοοτροπία53 . Αυτός ήταν και ο λόγος που η Λίτσα το προτίμησε για τις μουσικές σπουδές της Μαρίας . Ήταν Κυριακή των Βαίων , 2 Απριλίου 1939 , όταν η Μαρία ερμήνευσε την Cavalleria Rusticana στο θέατρο Ολύμπια . Μάλιστα στο Ελεύθερον Βήμα εκείνης της ημέρας δημοσιευόταν και η πρώτη φωτογραφία της Μαρίας στον Τύπο54. Παρατηρούμε λοιπόν ότι με τη Μαρία Τριβέλλα , η Μαρία Καλογεροπούλου ( Κάλλας ) είχε την πρώτη και κρίσιμη επαφή της με τη μουσική και τον κόσμο της , όχι μόνο θεωρητικά και εξιδανικευμένα αλλά στη ρεαλιστική και συχνά σκληρή τους πραγματικότητα55 .

50 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.157 51 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.85 52 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.164 53 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.123 54 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.201 55 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.213

19

Ενώ όμως η Μαρία βρισκόταν στο Εθνικό Ωδείο , το Ωδείο Αθηνών αναδείχθηκε ως το κύριο μουσικό ίδρυμα της χώρας . Μάλιστα , η γενναιοδωρία πλουσίων δωρητών επέτρεψε παράλληλα και τη δημιουργία μόνιμης συμφωνικής ορχήστρας , της ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών56 . Αυτό όμως που τράβηξε το ενδιαφέρον της Λίτσας , ήταν το γεγονός ότι στις 18 Απριλίου του 1934 το Διοικητικό Συμβούλιο του Ωδείου Αθηνών διόρισε τη « διάσημο καλλιτέχνιδα του μελοδράματος » Elvira de Hidalgo , καθηγήτρια των Σχολών της Μονωδίας και της Μελοδραματικής 57 . Έτσι η Λίτσα που έψαχνε απεγνωσμένα να βρει το συντομότερο δρόμο που θα οδηγούσε την κόρη της Μαρία « στο σανίδι » , στράφηκε προς την de Hidalgo . Γνώριζε ότι αν η de Hidalgo άκουγε τη Μαρία και αναγνώριζε το ταλέντο της , ο δρόμος για το Ωδείο Αθηνών θα ήταν πια ανοικτός . Μετά λοιπόν από αρκετές προσπάθειες η Λίτσα κατάφερε να πείσει την de Hidalgo να ακούσει την κόρη της . Όταν τελικά η Elvira de Hidalgo άκουσε τη Μαρία ενθουσιάστηκε τόσο με τη φωνή της που ήθελε να την πάρει αμέσως κοντά της . Η Μαρία όμως είχε ήδη μπει στην τάξη Δεξιοτεχνίας της Τριβέλλα και σε ένα μόνο χρόνο θα μπορούσε να πάρει το δίπλωμά της και να αρχίσει μια οικονομικά αποδοτική σταδιοδρομία . Από την άλλη όμως πηγαίνοντας στην Elvira de Hidalgo και στο Ωδείο Αθηνών , ουσιαστικά θα ξανάρχιζε σπουδές από την αρχή . Η Μαρία λοιπόν και η μητέρα της είχαν το δίλημμα να επιλέξουν ή μια καλύτερη δασκάλα ή την ολοκλήρωση των σπουδών της και την αρχή μιας σταδιοδρομίας . Η Λίτσα τότε για να μη χάσει καμία από τις δύο ευκαιρίες , υποσχέθηκε στην de Hidalgo ότι μόλις η Μαρία πάρει το δίπλωμά της θα συνέχιζε μαζί της58 . Η de Hidalgo με τη σειρά της για να μη χάσει το ταλέντο που βρήκε και γνωρίζοντας τη δύσκολη οικονομική κατάσταση της Μαρίας , πρότεινε στον Κωστή Μπαστιά ( ιδρυτή της Λυρικής Σκηνής ) να προσλάβουν τη Μαρία ως χορωδό αλλά χωρίς η ίδια να κάνει τίποτα . Δεν θα τραγουδούσε , μόνο θα μελετούσε έχοντας παράλληλα ένα εξασφαλισμένο μισθό59 . Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε η Μαρία να ολοκληρώσει τις σπουδές της , ενώ παράλληλα θα παρακολουθούσε μαθήματα στην τάξη της Elvira de Hidalgo ανεπίσημα . Χωρίς δηλαδή να έχει εγγραφεί στο Ωδείο Αθηνών60 . Έτσι στις 20 Ιουνίου 1940 , η Μαρία υπέγραφε το πρώτο της επαγγελματικό συμβόλαιο με το Εθνικό ( Βασιλικό τότε ) Θέατρο εκπροσωπούμενο από το Γενικό Διευθυντή του Κωστή Μπαστιά . Σύμφωνα με αυτό η Μαριάννα Καλογεροπούλου προσλαμβανόταν ως χορωδός για ένα χρόνο , από την 1η Ιουλίου 1940 ως τις 30 Ιουνίου 1941 . Ο μισθός της ήταν 1.500 δραχμές ( 1.402 καθαρές ) το μήνα . Ακόμη σύμφωνα με το συμβόλαιό της απαγορευόταν η συμμετοχή της σε άλλο θίασο αλλά και σε οποιαδήποτε παράσταση « μη διδομένην υπό του θεάτρου »61 . Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η έλλειψη χώρου αλλά και χρημάτων για την ίδρυση της Λυρικής Σκηνής οδήγησε στην εγκαθίδρυση της λειτουργίας μιας Λυρικής Σκηνής παράλληλα προς τη σκηνή πρόζας του Εθνικού Θεάτρου . Η Λυρική Σκηνή δηλαδή , ξεκινούσε χωρίς αυτοτέλεια , υπό τη διοίκηση του διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου Κωστή Μπαστιά62 . Λίγο καιρό αργότερα η υπόσχεση που έδωσε η Λίτσα στην Elvira de Hidalgo πραγματοποιήθηκε . Η Μαρία μετά την ολοκλήρωση των σπουδών της αλλάζει τη Μαρία Τριβέλλα γιατί αισθάνθηκε ότι όσο και αν προσπαθούσε και της προσέφερε

56 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.220 57 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.222 58 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.187 59 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.291 – 292 60 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.187 61 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.283 62 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.285

20

την αγάπη της , η δασκάλα της , δεν ήταν στο ύψος των φιλοδοξιών της63 . Για το λόγο αυτό ακολουθεί πλέον μόνο την Elvira de Hidalgo . Αυτό όμως που έκανε την Elvira de Hidalgo να ξεχωρίσει από τις υπόλοιπες καθηγήτριες της Μονωδίας και της Μελοδραματικής και να κερδίσει την προτίμηση των μαθητών , ήταν ο τρόπος διδασκαλίας της . Δεν επρόκειτο για μια απλή μέθοδο αλλά για ένα ολόκληρο σύστημα κανόνων άσκησης της φωνής , μια « σχολή » δηλαδή , που αποτελούσε ιδιαίτερο τρόπο ερμηνείας , γνωστό ως bel- canto . To bel – canto είχε ήδη ανθίσει το 18ο αιώνα και ήταν ένας τρόπος « ποικιλμένου » τραγουδιού , βασισμένου αποκλειστικά στη μουσική έκφραση . Η de Hidalgo ήταν ένας από τους τελευταίους φορείς της μεγάλης παράδοσης και των διδαγμάτων αυτής της σχολής . Ορισμένοι από τους κύριους εκφραστές του bel – canto ήταν ο Bellini , o Donizetti , και ο Rossini64 . Η Μαρία λοιπόν παρακολουθώντας μαθήματα μαζί με την Elvira de Hidalgo έμαθε καλά την τέχνη του bel – canto . Αξίζει όμως να πούμε ότι η σχέση με τη δασκάλα της δεν περιοριζόταν μόνο στη μουσική , αφού η de Hidalgo είχε αναλάβει να προσφέρει στη Μαρία και κάποιο υποκατάστατο μόρφωσης . Εκτός όμως από αυτά η Ισπανίδα έγινε γρήγορα και εξομολογητής και σύμβουλος της μαθήτριάς της , πνευματικός γονέας της δηλαδή που αναπλήρωνε την ιδιότροπη μητέρα και τον απόντα πατέρα της65 . Το σπίτι της Elvira de Hidalgo και το Ωδείο Αθηνών ήταν πλέον τα μόνα υποκατάστατα ενός κόσμου , τον οποίο η Μαρία άρχισε να λατρεύει και να έχει ανάγκη . Το τραγούδι αλλά και ο κόσμος του μελοδράματος αποτέλεσαν για τη Μαρία – μοναδικό προς το παρόν – μέσο έκφρασης των πλούσιων και καταπιεσμένων συναισθημάτων της66 .

Πόλεμος , Κατοχή και οι πρώτες επιτυχίες Λίγο προτού οι Γερμανοί εισβάλουν στην Ελλάδα η Μαρία κατάφερε έπειτα από σκληρή δουλειά να έχει την πρώτη της επαγγελματική εμφάνιση . Είχε πάρει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Βεατρίκης στην όπερα « Βοκκάκιος » του Φράντς Φον Σουπέ67 . Η πρεμιέρα της παράστασης δόθηκε την Τρίτη 21 Ιανουαρίου 1941 και η παράσταση επαναλήφθηκε εβδομήντα μία φορές , ως τις 9 Μαρτίου 194168 . Η καταπληκτική όμως απόδοση της Μαρίας είχε προκαλέσει τη ζήλια των συναδέλφων της στη Λυρική Σκηνή . Έτσι το δεκαπεντάχρονο εκκολαπτόμενο αστέρι έγινε ξαφνικά αντικείμενο δίωξης από τις συναδέλφους της που έψαχναν απεγνωσμένα ένα τρόπο για να βάλουν τη Μαρία στην αφάνεια69 . Η πρόφαση που βρήκαν λοιπόν οι επικριτές της ήταν ότι , επειδή η Μαρία είχε μεγαλώσει στην Αμερική , είχε ένα ξενικό αξάν που δεν της επέτρεπε να τραγουδάει σωστά και να είναι κατανοητά αυτά

63 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.174 64 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.228 65 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.340 66 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.341 67 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.313 68 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.316 69 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.322

21

που έλεγε στους ακροατές . Έτσι οι συνάδελφοί της κατάφεραν με την πρόφαση αυτή να την απομακρύνουν για ένα διάστημα από τη σκηνή και το κοινό70 . Έπειτα όμως από μερικούς μήνες , τόσο η ζωή της Μαρίας όσο και η ζωή όλων των Ελλήνων θα άλλαζε ριζικά εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης που θα επικρατούσε . Ήταν Κυριακή 6 Απριλίου 1941 όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Ελλάδα . Τα καταστήματα τροφίμων , που άνοιξαν έκτακτα , άδειαζαν όλα μέσα σε λίγες ώρες . Παραμονές της εισόδου των Γερμανών στην Αθήνα η οικογένεια οργάνωσε τη φυγή της στην Αίγυπτο με τη βοήθεια του στρατευμένου τότε Μιλτιάδη Εμπειρίκου71 . Επειδή όμως οι Γερμανοί βομβάρδιζαν ακόμη και τα επιβατηγά πλοία, η Λίτσα αρνήθηκε να επιβιβαστεί για να φύγουν όλοι μαζί στην Αίγυπτο και έτσι η οικογένεια παρέμεινε στην Αθήνα72 . Οι τρεις όμως εβδομάδες που ακολούθησαν μεταξύ 6 Απριλίου και 27 Απριλίου όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα , ήταν πολεμικά οι δραματικότερες , ίσως για τους κατοίκους του λεκανοπεδίου Αττικής . Οι βομβαρδισμοί του Πειραιά αλλά και άλλων περιοχών ήταν συνεχείς και ανελέητοι . Οι Αθηναίοι πέρασαν ώρες ατελείωτες , μέρα νύχτα , στα καταφύγια73 . Στην αρχή όπως ήταν φυσικό τα πάντα παρέλυσαν . Μόνο λίγοι περίεργοι έβγαιναν έξω , σχεδόν όλα έκλεισαν και στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας κυκλοφορούσαν γερμανικές περίπολοι74 . Προοδευτικά , ωστόσο , η ζωή ξανάπαιρνε ένα ρυθμό φυσιολογικότερο και οι Αθηναίοι άρχισαν αναγκαστικά να προσαρμόζονται στις καινούργιες συνθήκες75 . Οι έρευνες που άρχισαν να γίνονται στα σπίτια των Ελλήνων από τους κατακτητές ήταν καθημερινό φαινόμενο . Μια τέτοια έρευνα από Ιταλούς στρατιώτες έγινε και στο σπίτι όπου έμενε η Μαρία . Η Μαρία βλέποντας τους κατακτητές στο σπίτι της προσπάθησε να τους αποσπάσει την προσοχή για να μην ερευνήσουν το σπίτι της . Έτσι έτρεξε και στρώθηκε στο πιάνο τραγουδώντας Tosca όσο καλύτερα γινόταν .Οι Ιταλοί , στάθηκαν τότε γύρω από το πιάνο , απολαμβάνοντας το απρόσμενο ρεσιτάλ της γνώριμης μουσικής που τους μετέφερε για λίγο στην πατρίδα τους . Την επόμενη μέρα επέστρεψαν πάλι και όπως έγραψε η Λίτσα στις αναμνήσεις της : « Στοίβαξαν καρβέλια ψωμί , ζαμπόν και μακαρόνια πάνω στο πιάνο , σαν να ήταν αναθήματα σε μια θεά , κι εκείνη τραγουδούσε πάλι γι’ αυτούς »76 . Η Elvira de Hidalgo το 1968 μιλώντας για την περίοδο αυτή λέει τα εξής : « [ Οι Ιταλοί στρατιωτικοί ] ήταν φανατικοί λάτρεις του τραγουδιού . Τις Κυριακές , αλλά συχνά και στη διάρκεια της εβδομάδας , οργάνωναν συναυλίες . Ερχόντουσαν, λοιπόν , να πάρουν τα κορίτσια από το Ωδείο και τις πηγαίνανε βόλτα για να τραγουδήσουν , ανταμείβοντάς τις με μακαρόνια , ψωμί , μαρμελάδα και άλλα τρόφιμα . Ανάμεσα στα κορίτσια αυτά ήταν και η Μαρία »77 . Η ουσία είναι πως οι καλλιτέχνες του μελοδράματος , όπως η Μαρία , έπρεπε εκείνα τα χρόνια : πρώτον , να ζήσουν , άρα και να τρέφονται , δεύτερον , να συνεχίσουν τη σταδιοδρομία τους , άρα και να τραγουδούν και τρίτον , να επιζήσουν , άρα και να συμμορφώνονται , θέλοντας και μη με τον κρατούντα εχθρό , σε ό,τι τουλάχιστον αφορούσε στο επάγγελμά τους78 . Έτσι αν και τα πατριωτικά αισθήματα ήταν άκαμπτα , το προσωπικό συμφέρον και οι ανάγκες

70 ) Ι . Τριανταφυλλίδης , Gaetano Donizetti – Lucia di Lammermoor , Αθήνα 2007 , σ.14 71 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.322 72 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.333 73 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.333 74 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.337 75 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.338 76 ) Ν. Πετσάλης - Διομήδης , ό.π. , σ.350 77 ) Ν. Πετσάλης - Διομήδης , ό.π. , σ.354 78 ) Ν. Πετσάλης - Διομήδης , ό.π. , σ.361

22

επικρατούσαν . Πάρα πολλοί Έλληνες μουσικοί και όλοι σχεδόν οι πρωταγωνιστές της Λυρικής Σκηνής έπαιξαν ή τραγούδησαν για τον εχθρό στη διάρκεια της Κατοχής79 . Μια από τις θετικές επιδράσεις που είχαν οι παραστάσεις αυτές για τη Μαρία ήταν ότι την « ανάγκασαν » να μάθει να μιλάει τα ελληνικά καλύτερα από κάθε άλλη φορά . Όσα έργα μελετούσε για τη Λυρική Σκηνή , τα μάθαινε υποχρεωτικά στα ελληνικά , αφού όλα τα έργα ερμηνεύονταν μεταφρασμένα για την προσέλκυση του ελληνικού κοινού . Για το λόγο αυτό η Μαρία αγωνιζόταν να μειώσει τον αμερικανικό τόνο της και να βελτιώσει την άρθρωσή της , ώσπου έφτασε στο σημείο να μιλάει τα ελληνικά σαν Ελληνίδα . Έτσι δεν θα μπορούσαν πλέον οι επικριτές της να την κατηγορήσουν για την προφορά της80 . Εξίσου σημαντικό είναι και το γεγονός ότι στη διάρκεια της Κατοχής η Μαρία κατάφερε να αναδείξει το ταλέντο της μέσω της παράστασης με τίτλο Tosca . Στις 20 Μαίου 1942 ο Νίκος Γιοκαρίνης ( Κατά τη διάρκεια της Κατοχής καθιερώθηκε ο θεσμός των κυβερνητικών επιτρόπων που ασκούσαν ανώτερη εποπτεία . Ένας από αυτούς ήταν και ο δημοσιογράφος Νίκος Γιοκαρίνης , ο οποίος έγινε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου , αντικαθιστώντας από τις 8 Μαίου 1941 , τον Κωστή Μπαστιά . ) ανακοίνωσε στο Διοικητικό Συμβούλιο του Θεάτρου ότι , κατόπιν « ειδικώς εκφρασθείσης επιθυμίας » των Αρχών Κατοχής , η Λυρική Σκηνή έπρεπε να λειτουργήσει και στη διάρκεια του καλοκαιριού81 . Μια από τις παραστάσεις λοιπόν που θα γίνονταν στη διάρκεια του καλοκαιριού ήταν και αυτή της Tosca . Στη Μαρία είχε δοθεί ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Floria Tosca . Στις 27 λοιπόν Αυγούστου 1942 είχε ανέβει η παράσταση της Tosca με πρωταγωνίστρια τη Μαρία82 . Εκείνο όμως για το οποίο θαυμάστηκε ιδιαίτερα η Μαρία , ήταν όχι τόσο η φωνή της όσο η έντονη προσωπικότητα την οποία εμφυσούσε στη Floria Tosca83 . Μάλιστα η Λίτσα η οποία παρακολούθησε την παράσταση , αναγνώρισε την εντυπωσιακή ηθοποιία της κόρης της , την οποία απέδιδε σε δύο επιρροές . Αφενός στα φιλμ που από μικρή της άρεσε της Μαρίας να βλέπει στον κινηματογράφο κι αφετέρου στην υποκριτική δεινότητα του πατέρα της , την οποία θεωρούσε πως η κόρη της είχε κληρονομήσει84. Η Tosca λοιπόν του καλοκαιριού του 1942 αποτέλεσε γεγονός και μάλιστα διττά. Πρώτα απ’ όλα για τη Λυρική Σκηνή και τον κόσμο του μελοδράματος στην Αθήνα , που απέκτησε ένα νέο αστέρι . « Δεν ήταν πετραδάκι αυτό που είχε πέσει στα λιμνάζοντα ύδατα , αλλά βράχος ολόκληρος ! » όπως εύστοχα επισημαίνει ο Νίκος Παπαχρήστος . Αφετέρου η Tosca εκείνη υπήρξε γεγονός καθοριστικό και για την ίδια τη Μαρία . Η επιτυχία της χάρισε ξαφνικά αυτοπεποίθηση και την όπλισε για την αντιμετώπιση των προσωπικών και οικογενειακών αλλά και των πρώτων επαγγελματικών προβλημάτων της85 . Καθώς όμως ο θαυμασμός του κοινού για τη Μαρία μετά την παράσταση της Tosca μεγάλωνε , μεγάλωνε παράλληλα και η πικρία και η ζήλια των συναδέλφων της , που γρήγορα συμπαρατάσσονται εναντίον αυτής της μικρής Καλογεροπούλου86. Πολλές όμως από τις προστριβές της Μαρίας οφείλονταν και στο ότι δεν είχε αποκτήσει καλούς τρόπους , ούτε λεπτότητα και ευελιξία για να αποφεύγει

79 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.360 80 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.361 81 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.415 82 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.432 83 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.437 84 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.438 85 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.443 86 ) N. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.454

23

κακοτοπιές και προκλήσεις , φαινόμενα καθημερινά βέβαια στη Λυρική Σκηνή87 . Μετά λοιπόν την Tosca και τις συνεχείς επιθέσεις των συναδέλφων της , η Μαρία θα πέσει ξανά σε ουσιαστική αφάνεια αφού ενάμιση χρόνο αργότερα θα καταφέρει και πάλι να εμφανιστεί σε πρωταγωνιστικό ρόλο στη Λυρική Σκηνή88 . Την ίδια αυτή περίοδο η Μαρία όχι μόνο παραμελούσε το μάθημα της Αρμονίας στο Ωδείο της αλλά δεν το παρακολουθούσε καθόλου . Άλλωστε η ίδια θεωρούσε ότι το μάθημα αυτό δεν είχε να της προσφέρει τίποτα . Για το λόγο αυτό λοιπόν αλλά και με τις προοπτικές που είχε ανοίξει γι’ αυτήν η επιτυχία της στην Tosca , αποφάσισε να εγκαταλείψει το Ωδείο και την επιδίωξη να πάρει δίπλωμα89 . Ωστόσο θα συνέχιζε να πηγαίνει περιστασιακά στο Ωδείο Αθηνών για να συναντά την Elvira de Hidalgo και να κάνει κάποιο ιδιωτικό πια μάθημα90 . Η επιτυχία όμως της Μαρίας δεν δημιουργούσε προβλήματα μόνο έξω από το σπίτι της αλλά και μέσα σε αυτό . Την περίοδο αυτή η σχέση των δύο αδελφών , της Μαρίας και της Τζάκυ , είχε ήδη εξελιχθεί σε μια σχέση αμοιβαίας αντιζηλίας , με διαφορετικά κίνητρα για την κάθε μια . Από τη μια η Τζάκυ ζήλευε τη Μαρία για το ταλέντο της , την επίδοσή της στο Ωδείο και τη δρομολόγηση μιας σταδιοδρομίας με λαμπρό μέλλον . Από την άλλη η Μαρία ζήλευε την Τζάκυ για την εμφάνιση και την ιδιωτική και αισθηματική της ζωή91 . Άλλωστε είναι γνωστό ότι η Μαρία ορκιζόταν ότι θα εγκατέλειπε τα πάντα , αν έβρισκε την αληθινή αγάπη ( υπόσχεση που τήρησε όταν γνώρισε τον Αριστοτέλη Ωνάση ) . Υπέφερε όχι τόσο από την έλλειψη ενός άνδρα στη ζωή της , όσο από την έλλειψη γονικής και μάλιστα πατρικής στοργής . Επεδίωκε να βρει τρυφερότητα σε κάποιον άνδρα , ο οποίος θα τόνωνε την αυτοπεποίθησή της και την εκτίμηση του εαυτού της ως γυναίκας92 . Για το λόγο αυτό , εκτός από αισθητά μεγαλύτεροι σε ηλικία , οι περισσότεροι άνδρες της ζωής της ήταν συγχρόνως κοινωνικά , οικονομικά ή καλλιτεχνικά καταξιωμένοι για να μπορούν να της παρέχουν το αίσθημα της ασφάλειας που αποζητούσε93 . Παρά όμως τις επιπτώσεις που είχε η επιτυχία της , η Μαρία συνέχιζε να κάνει αυτό που ήξερε καλύτερα · να τραγουδά . Στις 18 Οκτωβρίου 1943 ο Άγγελος Τερζάκης γραμματέας του Θεάτρου και του Διοικητικού Συμβουλίου , πρότεινε στο Διοικητικό Συμβούλιο να συμπεριληφθεί στο χειμερινό δραματολόγιο και η όπερα Tiefland – η αγαπημένη όπερα του Χίτλερ – πρόταση την οποία το Συμβούλιο ενέκρινε αμέσως94 . Ο τίτλος του έργου μεταφράστηκε στα ελληνικά « Στον Κάμπο » και χάριν συντακτικής απλούστευσης έγινε αμέσως γνωστό ως « Ο Κάμπος » . Συνθέτης του έργου αυτού ήταν ο Eugen D’ Albert . Στη Μαρία έγινε η ανάθεση του πρωταγωνιστικού ρόλου της Μάρθας ενώ τον τυραννικό γαιοκτήμονα Sebastiano θα ερμήνευε ο Βαγγέλης Μαγκλιβέρας . Ο τριανταπεντάχρονος βαρύτονος σε αντίθεση με τη Μαρία , ήταν ήδη μια σημαντική παρουσία στο χώρο του Μελοδράματος . Είχε τραγουδήσει στη Γαλλία και την Ιταλία και επιστρέφοντας στην Ελλάδα είχε εμφανιστεί δίπλα στην Elvira de Hidalgo . Στην πρεμιέρα του έργου που έγινε στις 22 Απριλίου 1944 η εικοσάχρονη τότε Μαρία απέδειξε για άλλη μια φορά το ταλέντο της95 . Απέδειξε ότι η φωνή της ήταν

87 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.457 88 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.455 89 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.487 90 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.488 91 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.445 92 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 329 93 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.771 94 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ. 519 95 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.555

24

το άθροισμα όλων των φωνών . Κατάφερε στις οκτώ παραστάσεις της όπερας του D’ Albert στα Ολύμπια ( από την 1 Απριλίου 1944 , τα Ολύμπια μετά από την κατάλληλη αναμόρφωση , χρησιμοποιούνταν ως μόνιμη έδρα των χειμερινών παραστάσεων της Λυρικής ) που διηύθυνε ο Λεωνίδας Ζώρας , να αφήσει τον κόσμο άφωνο με το παίξιμό της96 . Όπως αργότερα θα γράψει ο Rodolfo Galletti ( βιογράφος ) για τη μεγάλη πια Μαρία Κάλλας , η πρώιμη Μαρία της κατοχικής Αθήνας του 1944 « είχε την ικανότητα να προβάλλει στο κοινό , από τη στιγμή που έμπαινε στη σκηνή , την πιστή εικόνα της προσωπικότητας που ερμήνευε ... , ήταν η περπατησιά , η στάση , η έκφραση του προσώπου , η μεταμφίεση , ο τρόπος που φορούσε το κουστούμι »97 . Εκτός όμως από το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε το ταλέντο της , η όπερα αυτή έδωσε τη δυνατότητα στη Μαρία να ερωτευτεί . Η σχέση της Μαρίας με τον συμπρωταγωνιστή της Βαγγέλη Μαγκλιβέρα υπήρξε πιθανόν η σημαντικότερη από όλες τις ερωτικές σχέσεις της , ώσπου να συναντήσει τον μέλλοντα σύζυγό της , τρία περίπου χρόνια αργότερα στη Βερόνα . Η προετοιμασία του Κάμπου - έργου άγνωστου αλλά αποκαλυπτικά ελκυστικού – τους είχε προφέρει το ιδεώδες έδαφος για το ερωτικό τους πλησίασμα98 . Ενώ όμως η όπερα Tiefland τη βοήθησε στο να αναγνωριστεί το ταλέντο της , η όπερα Fidelio της προσέφερε την καταξίωση . Η όπερα αυτή ήταν έργο του Beethoven . Η Μαρία στην όπερα αυτή είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Leonore99 . Η πρεμιέρα της παράστασης έγινε τον Αύγουστο του 1944 , στο αμφιθέατρο του Ηρώδου Αττικού , σε μια άγρια ατμόσφαιρα των Αθηνών εκείνων των ημερών , που ο θάνατος καραδοκούσε περισσότερο από ποτέ100 . Μεταξύ 14 Αυγούστου και 10 Σεπτεμβρίου 1944 η Μαρία τραγούδησε σε έντεκα από τις δεκατέσσερις παραστάσεις του Fidelio , όλες στα ελληνικά , όπως άλλωστε και όλους τους ρόλους της στην Ελλάδα101 . Αυτό όμως που έκανε την επιτυχία της μεγαλύτερη είναι το γεγονός ότι παρά τη μυωπία της , κατάφερνε να ολοκληρώσει τις παραστάσεις της χωρίς λάθη . Σχεδόν « μαθηματικά » , η Μαρία μελετούσε την κάθε της κίνηση , κάθε απόσταση που έπρεπε να διανύσει επί σκηνής , τα ακριβή σημεία όπου ήταν τοποθετημένα τα αντικείμενα της σκηνογραφίας . Ακόμη για να μη χάνει τις ατάκες του μαέστρου , μάθαινε όλη την όπερα απ’ έξω , το μέρος του τενόρου , του βαρύτονου , του μπάσου , της χορωδίας , όλα102 . Παρά όμως την επιτυχία της στην Ελλάδα και την καταξίωσή της , η Μαρία αποφασίζει να τα εγκαταλείψει όλα και να γυρίσει στη Νέα Υόρκη . Έτσι μετά την απελευθέρωση και μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου του 1944 , η Μαρία εγκαταλείπει την Ελλάδα και επιστρέφει στην Αμερική κυνηγώντας το όνειρό της . Μια εμφάνιση στη Metropolitan Opera .

96 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.557 97 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.558 98 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.569 99 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.613 100 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.638 101 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.643 102 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.559

25

Η φυγή

Η απόφαση της Μαρίας να εγκαταλείψει την Ελλάδα μετά τον πόλεμο ήταν κυρίως η φυσιολογική απόρροια των ικανοτήτων και του ταλέντου της . Η απόφαση δηλαδή δεν πάρθηκε μια συγκεκριμένη μέρα αλλά ωρίμαζε από καιρό παράλληλα με το ταλέντο της . Τόσο οι δυνατότητες όσο και οι φιλοδοξίες της Μαρίας για το καλλιτεχνικό της μέλλον ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας για την αναχώρησή της . Γι’ αυτό το λόγο η Μαρία θα έφευγε από την Αθήνα , όπου – παρά τις φιλότιμες προσπάθειες και τις ικανότητες πολλών – ο πόλεμος είχε περιορίσει τις δυνατότητες για μια εξέλιξη ανάλογη με το μέγεθος του ταλέντου της103 . Πέρα όμως από τη φιλοδοξία της ίδιας υπήρχαν κι άλλοι λόγοι που η Μαρία ήθελε να φύγει από την Ελλάδα . Ένας από αυτούς ήταν οι κακές σχέσεις που είχε με τη μητέρα της . Η Μαρία έψαχνε να βρει ένα τρόπο για να απομακρυνθεί από τη Λίτσα , η οποία όλο αυτό τον καιρό που βρισκόταν στην Ελλάδα ζούσε παρασιτικά εις βάρος του Μιλτιάδη Εμπειρίκου . Ένας άλλος λόγος ήταν το εχθρικό περιβάλλον που αντιμετώπισε η Μαρία στην Εθνική Λυρική Σκηνή . Από τη μια η Εθνική Λυρική Σκηνή της έδινε τη δυνατότητα να εμφανίζεται περιοδικά ως πρωταγωνίστρια αλλά από την άλλη την καταδίκαζε σε μια αυστηρά τοπική αίγλη , και αυτή σε κλίμα προσωπικών προστριβών , διαμαρτυρίας , απεργιών και γενικής μιζέριας 104 . Γενικά λοιπόν η παραμονή της στην Ελλάδα ήταν ψυχικά επίπονη και φθοροποιός . Η επιλογή όμως της Μαρίας για τη Νέα Υόρκη δεν ήταν τυχαία . Η φυσιολογική οδός , την οποία από χρόνια καλλιεργούσε η de Hidago , ήταν να πάει η Μαρία στην Ιταλία , τη χώρα του μελοδράματος και του bel – canto που τόσο της ταίριαζε105 . Σε εκείνη τη φάση όμως της ζωής της Μαρίας , η πλάστιγγα μεταξύ μιας μοναχικής διαβίωσης με ανύπαρκτους οικονομικούς πόρους , σε ένα άγνωστο περιβάλλον , όπως το Μιλάνο , και της επιστροφής στη Νέα Υόρκη , με την εξασφαλισμένη κατοικία και την ηθική και πιθανόν υλική συμπαράσταση του αγαπημένου της πατέρα και του νονού της Λεωνίδα Λαντζούνη , έγερνε συντριπτικά προς τη δεύτερη επιλογή106 . Αυτό όμως , που έχει σημασία , είναι πως φεύγοντας από την Ελλάδα η Μαρία ήταν μια σχεδόν ολοκληρωμένη ιδιοφυής τραγουδίστρια και μουσικός , με πληθώρα εφοδίων και εμπειριών107 .

103 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.713 104 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.720 105 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.700 106 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.701 107 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.774

26

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Η άνοδος και η πτώση ( 1945 – 1977 )

27

Η καριέρα στο εξωτερικό Την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου 1945 , στη στήλη « Θεατρικά νέα » της εφημερίδας « Έθνος » είχε δημοσιευτεί η πιο κάτω είδηση : « Την Παρασκευή το πρωί αναχωρεί δι’ Αμερικήν η εκ των πρωταγωνιστών της Εθνικής Λυρικής Σκηνής δεσποινίς Μαρία Καλογεροπούλου » . Συγκεκριμένα στις 14 Σεπτεμβρίου του 1945 το υπερωκεάνιο Στοκχόλμη παίρνει τη Μαρία από τον Πειραιά στη Νέα Υόρκη108 . Μετά λοιπόν από οκτώ χρόνια η Μαρία είχε την ευκαιρία να δει και πάλι τον πατέρα της . Ο ενθουσιασμός της για αυτό , ήταν τόσο μεγάλος που άρχισε τότε να απομυθοποιεί τον πατέρα της . Ακόμη παρά το γεγονός ότι ο πατέρας της ήταν ουσιαστικά αδιάφορος προς τη σταδιοδρομία της , θα συνεχίσει να τον αγαπά γιατί δεν την καταπίεσε ούτε την έβλαψε ποτέ , σε αντίθεση με τη μητέρα της τη Λίτσα . Θα απομακρυνθεί και πάλι από κοντά του μόνο όταν αυτός θα παντρευτεί την Αλεξάνδρα Παπαγιάννη109 . Στη Νέα Υόρκη η Μαρία μένει περίπου για δύο χρόνια και προσπαθεί να πετύχει το στόχο της να εμφανιστεί στη σκηνή της Metropolitan Opera , χωρίς όμως να τα καταφέρει . Έτσι , αποφασίζει να κάνει αυτό που τη συμβούλεψε η δασκάλα της η Elvira de Hidalgo . Να ξεκινήσει τη διεθνή της καριέρα από την Ιταλία , την πατρίδα της όπερας . Για το λόγο αυτό , στις 13 Ιουνίου 1947 φεύγει από τη Νέα Υόρκη με το υπερωκεάνιο Ρωσία , για να πάει στη Νάπολη . Στόχος της τώρα ήταν η Βερόνα . Αυτό γιατί , όπως η Νέα Υόρκη είχε την Metropolitan Opera η Βερόνα είχε την ξακουστή Αρένα . Έτσι από τη Νάπολη παίρνει το τρένο και κατευθύνεται στη Βερόνα110 . Στη Βερόνα , ύστερα από αρκετές προσπάθειες , θα καταφέρει τελικά να κάνει το πρώτο μεγάλο βήμα προς την αναγνώριση και τη δόξα . Στις 2 Αυγούστου του 1947 αντικαθιστά τη διάσημη Ζίνκα Μιλάνοβα και διαβαίνει έτσι την πρώτη πόρτα που της ανοίγει η τύχη , στο ρόλο της Τζιοκόντα , στην όπερα του Ponchielli , υπό την καθοδήγηση του Τούλιο Σεραφίν. Αυτό ήταν το επίσημο ντεμπούτο της στην Ιταλία με το οποίο κατενθουσίασε τους Ιταλούς . Οι Ιταλοί ξαφνιάστηκαν με την τόσο πρωτόγνωρη Τζοκόντα . Αυτό γιατί η Τζοκόντα είναι μια γυναίκα ερωτευμένη και η Μαρία την ερμηνεύει με ένα πάθος που καθηλώνει111 . Βέβαια σε αυτό βοήθησε και το γεγονός ότι και η ίδια η Μαρία , την περίοδο αυτή ήταν ερωτευμένη . Συγκεκριμένα στις πρόβες που γίνονταν στην Αρένα της Βερόνα για την όπερα αυτή , η Μαρία γνώρισε ένα Ιταλό βιομήχανο λάτρη της όπερας , τον Giovanni Battista Meneghini , τον οποίο και ερωτεύτηκε112 . Μετά την επιτυχία της στην Αρένα ήρθε και η σειρά των άλλων μεγάλων θεάτρων της Ιταλίας . Η φωνή της Μαρίας ήταν πλέον ένας χείμαρρος ασυγκράτητος . Φλωρεντία και Βενετία , Ρώμη και Τορίνο , Ούντινε και Γένοβα , η μια μετά την άλλη οι ιταλικές πόλεις υποκλίνονται μπροστά στη μεγάλη ντίβα113 . Μάλιστα στη Φλωρεντία και συγκεκριμένα στις 30 Νοεμβρίου του 1948 , ερμηνεύει την όπερα που σημάδεψε όσο καμία άλλη την καριέρα της και που θα την ερμηνεύσει περισσότερες

108 ) Ι . Τριανταφυλλίδης , ό.π. , σ.6 109 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.785 110 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.9 111 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.14 112 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.11 113 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.14

28

φορές από οποιαδήποτε άλλη ( ενενήντα φορές σε οκτώ χώρες ) . Την Norma114. Έπειτα , για δέκα ολόκληρα χρόνια μεσουρανεί στην ξακουστή Σκάλα του Μιλάνου και όπως ήταν φυσικό η φήμη της δεν αργεί να ξεπεράσει τα σύνορα της Ιταλίας . Οι προσκλήσεις έρχονται βροχή . Την καλούν από τα μεγαλύτερα θέατρα του κόσμου κι αυτή ανταποκρίνεται με χαρά . Πηγαίνει στην Αργεντινή , στο Μεξικό , στην Αγγλία, στη Γαλλία και παντού η θεϊκή φωνή της προκαλεί ρίγη συγκίνησης και ενθουσιασμού . Δεν θα μπορούσε λοιπόν να μην εμφανιστεί και στη Metropolitan opera της Νέας Υόρκης . Σημαντικό όμως είναι και το γεγονός ότι όχι μόνο απλά πετυχαίνει να μπει στο μεγάλο ναό της όπερας αλλά πρωταγωνιστεί και στα πιο σπουδαία έργα που γράφτηκαν ποτέ : Μήδεια , Τόσκα , Αίντα , Νόρμα , Τραβιάτα115. Στο μεταξύ η Μαρία και ο Giovanni Battista Meneghini την άνοιξη του έτους 1949 παντρεύτηκαν , παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του γαμπρού και παρά την απουσία των γονιών της Μαρίας . Έτσι με τη βοήθεια πλέον του Meneghini , ως συζύγου αλλά και μάνατζερ , τα επόμενα δυο χρόνια η Μαρία Κάλλας προάγει την καριέρα της στην Ιταλία και στο εξωτερικό116 . Μια όμως εμφάνιση που έμελλε να αλλάξει τη ζωή της ήταν αυτή στην όπερα Garnier του Παρισιού , το 1958 . Η σημασία της εμφάνισης αυτής έγκειται στο γεγονός ότι ανάμεσα στις διασημότητες που έσπευσαν να θαυμάσουν τη Μαρία Κάλλας ήταν και ο Αριστοτέλης Ωνάσης . Τον επόμενο χρόνο και συγκεκριμένα τον Ιούλιο του 1959 η Κάλλας και ο σύζυγός της Giovanni Battista Meneghini , είχαν προσκληθεί από τον Ωνάση στη θαλαμηγό του « Χριστίνα » για μια κρουαζιέρα . Μέχρι όμως το τέλος της κρουαζιέρας ένας έρωτας γεννήθηκε και πέθανε ένας άλλος . Η Κάλλας ερωτεύτηκε τον Ωνάση και θέλησε να τερματίσει το γάμο της με τον Meneghini . Θέλοντας λοιπόν , να αφοσιωθεί πλήρως στον έρωτά της η Μαρία αποφάσισε να σταματήσει τις συναυλίες της μέχρι το 1962 και να αφιερωθεί στη διεθνή κοσμική ζωή μαζί με τον Αριστοτέλη Ωνάση117 . Αυτός ήταν και ένας τρόπος για να σώσουν τη σχέση τους ,γιατί προέρχονταν και οι δύο από δύο κόσμους ασυμβίβαστους . Έτσι αναγκαστικά θα έπρεπε ο ένας να θυσιαστεί για χάρη του άλλου118 . Η αρχική έλξη του Αριστοτέλη προς τη Μαρία οφειλόταν στην κυνική του επιδίωξη δημοσιότητας , στην αναζήτηση αποδοχής από τον κόσμο της Τέχνης , ο οποίος τον « σνόμπαρε » , καθώς και στην πρόκληση να κατακτήσει μια διάσημη γυναίκα εκ πρώτης όψεως απρόσιτη . Από την πλευρά της η Μαρία θαμπώθηκε από τη λάμψη της γοητευτικής προσωπικότητας του εκατομμυριούχου επιχειρηματία , από τη σθεναρή πολιορκία και την αρρενωπή έλξη του πολυμήχανου Σμυρνιού εραστή , ακόμη και από την ξαφνική συνειδητοποίηση πως δεν είχε γευθεί ως τότε παρά υποτυπώδεις ερωτικές απολαύσεις . Εκτός από τη φιλοδοξία και τον έρωτα η σχέση τους στηρίχθηκε πάνω από όλα στις κοινές εθνικές και κοινωνικές τους καταβολές . Η μεσοαστική ελληνικότητά τους ήταν αυτό που τους ένωνε περισσότερο119 . Για χάρη λοιπόν αυτού του μεγάλου έρωτά της η Μαρία προσπαθούσε μια δεκαετία να πάρει διαζύγιο από τον Giovanni Battista Meneghini. Όταν όμως τελικά το πήρε , ήταν πια αργά . Ο Ωνάσης είχε ήδη κατακτήσει το επόμενο διαφημιστικό του όργανο , την πρώην , πρώτη κυρία των ΗΠΑ Τζάκυ Κένεντι . Όταν η Μαρία

114 ) Ιάσωνας Τριανταφυλλίδης , Giuseppe Verdi – La Traviata , Αθήνα 2007 ,σ.10 115 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.14 116 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.18 117 ) « Σημερινή » , ό.π. , σ.2 118 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.819 119 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.817

29

έπαψε πια να του είναι χρήσιμη – όταν ξέφτισε η μπογιά της δημοσιότητας του δεσμού τους – στη θέση της Κάλλας ο Ωνάσης « προσέλαβε » την προεδρική χήρα120. Μπορεί λοιπόν η Μαρία να μην κατάφερε να είναι μαζί με τον Ωνάση αυτό όμως που σίγουρα κατάφερε όταν ήταν ακόμα μαζί ήταν να βρεθεί ακλόνητη και αδιαμφισβήτητη στην κορυφή όχι μόνο της μουσικής , αλλά και της οικονομικά κρατούσας κοινωνικής ιεραρχίας . Παρά λοιπόν την ταπείνωση που δέχτηκε από την στάση του Ωνάση απέναντί της , η Μαρία συνέχισε να ψάχνει τη λύτρωση μέσα από τις ερμηνείες της .

Η πτώση H Elvira de Hidalgo , παρατηρούσε την πορεία της Μαρίας προς τη δόξα με χαρά αλλά και με κάποια ανησυχία . Πρόσεξε , ότι η μαθήτριά της , ερμήνευε την ίδια χρονική περίοδο ρόλους εντελώς διαφορετικούς μεταξύ τους , τόσο από δραματουργικής όσο και από τεχνικής άποψης . Αντιλαμβανόμενη λοιπόν τις άσχημες συνέπειες που θα μπορούσε να έχει αυτό στη φωνή της Μαρίας ,τη συμβουλεύει να ξεκουράζεται , να φροντίζει τον εαυτό της και να προστατεύει αυτό το θεϊκό δώρο , το χάρισμα , που τόσο γενναιόδωρα της έδωσε η φύση121. Η Μαρία όμως αρνείται να ακούσει τις συμβουλές της δασκάλας της . Εξ ακολουθεί να ερμηνεύει με πάθος τους πιο δύσκολους ρόλους . Έτσι σιγά – σιγά άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα σημάδια της κάμψης . Η Μαρία συχνά δυσκολεύεται να ολοκληρώσει μια παράσταση . Αρρωσταίνει συχνά , άλλοτε καταρρέει λιπόθυμη μετά τα χειροκροτήματα ή – ακόμα χειρότερα – διακόπτει την παράσταση 122! Αυτό συνέβη στις 2 Ιανουαρίου του έτους 1958 στην όπερα της Ρώμης . όλα ήταν έτοιμα . Το κοινό είχε πάρει θέση στα βελούδινα καθίσματα . Ο πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας μπήκε στην αίθουσα και κατευθύνθηκε στην ειδική θέση για τα επίσημα πρόσωπα . Όλοι περίμεναν τη μεγάλη ντίβα να βγει στη σκηνή. Η Μαρία εμφανίζεται τελικά καθυστερημένη και άρρωστη . Ο ήχος που έβγαινε από το στόμα της δεν έμοιαζε με τη θεϊκή φωνή της Κάλλας . Αντιλαμβανόμενη και η ίδια τη σοβαρότητα της κατάστασής της , μετά την πρώτη πράξη της « Νόρμα », αρνείται να ξαναβγεί στην σκηνή και να ολοκληρώσει την παράσταση . Ο πρόεδρος αποχωρεί δυσαρεστημένος και το σκάνδαλο είναι γεγονός . Την επόμενη κιόλας μέρα οι εφημερίδες σπεύδουν να γράψουν ότι ο Βεζούβιος έσβησε123! Η Μαρία όμως δεν το βάζει κάτω . Συνεχίζει τις εμφανίσεις της στα μεγάλα θέατρα του κόσμου ερμηνεύοντας τους πιο απαιτητικούς ρόλους . Μάλιστα το 1960 όταν ακόμα ήταν με τον Αριστοτέλη Ωνάση ερμηνεύσει τη Μήδεια στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου , σε σκηνοθεσία του Αλέξη Μινωτή . Ήταν η πρώτη φορά που ο χώρος αυτός είχε δοθεί στο λυρικό τραγούδι , ενώ θα τολμούσα να πω, ότι ήταν και η πρώτη φορά που η Μαρία βρισκόταν στον καταλληλότερο χώρο για να ερμηνεύσει μια τραγωδία . Εκεί δηλαδή που παίχτηκαν οι μεγαλύτερες τραγωδίες από τον Αισχύλο , το Σοφοκλή και τον Ευρυπίδη .

120 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. ,σ.820 121 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.20 122 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.20 123 ) Κ . Πούλος , ό.π. , σ.20

30

Λίγο πριν το θάνατό της , σε συνέντευξη που έδωσε στον Peter Dragadze Gente σχετικά με το θέμα της φωνής της λέει τα εξής : « Δεν έχασα ποτέ τη φωνή μου , αλλά έχασα τη δύναμη του διαφράγματος [...] Ήταν το αποτέλεσμα μιας αποτυχημένης εγχείρισης σκωληκοειδίτιδας , που με κατέβαλε τόσο πολύ , ώστε προκάλεσε το αδυνάτισμα των μυών του υπογαστρίου και του διαφράγματος [...] Εξαιτίας αυτών των οργανικής φύσεως παθήσεων , έχασα το θάρρος και την τόλμη μου . Οι φωνητικές μου χορδές ήταν και παραμένουν πάντα σε άριστη κατάσταση , αλλά τα « ηχεία » μου δεν λειτουργούσαν καλά , παρότι πήγα σε όλους τους γιατρούς . Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να βιάσω τη φωνή μου , πράγμα που την έκανε να μπαλάρει ... »124 .

Η « Μήδεια » αναπαύεται Η ίδια η Μαρία είχε κάποτε πει σε μια από τις πολλές συνεντεύξεις της ότι « Δεν θα μπορούσα να ζήσω χωρίς τη μουσική και χωρίς τον έρωτα !.....»125 . Έτσι έχοντας χάσει από τη μια τον μεγαλύτερο έρωτα της ζωής της , τον Αριστοτέλη Ωνάση , και από την άλλη τη δυνατότητα να τραγουδάει , δεν ήθελε πια να ζει . Σύμφωνα μάλιστα και με τον Giseppe di Stefano ( συνεργάτης και φίλος της Μαρία Κάλλας ) , η Μαρία « δεν ήθελε να ζήσει άλλο , περίμενε το θάνατο » . Για να μπορέσει μάλιστα να αντέξει το διπλό αυτό κτύπημα της μοίρας έπαιρνε ηρεμιστικά και υπνωτικά χάπια126 . Ακόμη η ίδια επέλεξε να απομονωθεί στο σπίτι της στο Παρίσι και έπειτα η σιωπή της ήταν πιο δυνατή και από την πιο ψηλή κορώνα της . Καθώς ήταν απομονωμένη και ξεχασμένη από φίλους και γνωστούς είχε ομολογήσει στους ανθρώπους που βρίσκονταν κοντά της μέχρι τον θάνατό της ότι αισθανόταν πολύ μόνη127 . Την Παρασκευή 16 Σεπτεμβρίου 1977 , ο Θεός την απάλλαξε από την άσκοπη πια και φθοροποιό ύπαρξή της128 . Η κηδεία της έγινε στις 19 Σεπτεμβρίου , ημέρα Τρίτη . Η σορός της μεταφέρθηκε στην Ελληνορθόδοξη εκκλησία και από εκεί στο νεκροταφείο και στο κρεματόριο129 . Παρά την απαγόρευση της ορθόδοξης εκκλησίας , αποτεφρώθηκε μόλις τέσσερις μέρες μετά το θάνατό της ενώ η τέφρα της διασκορπίστηκε αργότερα στο αγαπημένο της Αιγαίο . Όλα αυτά έγιναν με πρωτοβουλία της Βάσως Δεβετζή ( μουσικός και φίλη της Μαρίας ) , που βεβαίωνε πως η Μαρία είχε εκφράσει αυτές τις επιθυμίες . Συγκεκριμένα στις 3 Ιουνίου 1979 ήταν η μέρα που ο Υπουργός Πολιτισμού Δημήτρης Νιάνιας άδειαζε την τεφροδόχο με σεβασμό στο Αιγαίο . Τότε πολλοί ήταν αυτοί που έσπευσαν να πουν ότι η Μαρία Κάλλας είχε θέσει τέρμα στη ζωή της130 . Ενδιαφέρον , βέβαια , είναι και ένα σημείωμα του καλοκαιριού του 1977 , που βρέθηκε μέσα σε ένα βιβλίο προσευχών στην κρεβατοκάμαρα που η Μαρία άφησε την τελευταία της πνοή , στο σπίτι της στο Παρίσι . Σε χαρτί του ξενοδοχείου Savoy του Λονδίνου - όπου είχε μείνει λίγες βδομάδες νωρίτερα – είχε γράψει με το χέρι της τα λόγια της περίφημης άριας που

124 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.612 125 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.423 126 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.828 127 ) Φ. Φίλιππα , Ιστορία , Μαρία Κάλλας για πάντα ... , τχ.4 ,σ.95 128 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.829 129 ) Φ. Φίλιππα , ό.π. , σ.96 130 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.827

31

προηγείται της αυτοκτονίας της Gioconda131 . Από την άλλη κάποιο πίστευαν ότι επρόκειτο για δολοφονία . Η βιαστική αποτέφρωσή της και η διασκόρπιση της τέφρας της στο Αιγαίο , ακόμη και η κλοπή της τεφροδόχου που μεσολάβησε ( η τεφροδόχος κλάπηκε και βρέθηκε πάλι κάπου στο Pere Lachaise ) , τους άφηνε να πιστεύουν αποσκοπούσε στην εξαφάνιση της δυνατότητας μεταγενέστερης βιολογικής ή χημικής έρευνας των αιτιών του θανάτου της132 . Όπως και να έχει , η Μαρία Κάλλας πέθανε όρθια όπως ταίριαζε σε μια ελληνίδα τραγική καλλιτέχνιδα , από καρδιακό έμφραγμα . Το πεπρωμένο της δεν θέλησε να τη δούμε να γερνάει , αλλά να τη διατηρήσουμε στη μνήμη μας σαν ένα ζωντανό άγαλμα αλησμόνητης ομορφιάς . Αξίζει ακόμη να πούμε ότι η περιουσία και τα πνευματικά δικαιώματα της Μαρίας τα οποία εκτιμήθηκαν τότε σε δώδεκα περίπου εκατομμύρια δολάρια μοιράστηκαν μεταξύ της μητέρας και της αδελφής της καθώς και του πρώην συζύγου της Giovanni Battista Meneghini133 .

131 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.828 132 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.827 133 ) Ν. Πετσάλης – Διομήδης , ό.π. , σ.830

32

Επίλογος Μετά λοιπόν από όλα αυτά αν κανείς μας ρωτούσε « Τί ήταν τελικά η Μαρία Κάλλας » νομίζω ότι η απάντηση είναι απλή . Ένα θαύμα . Μια τραγουδίστρια που κατάφερε όσο καμία άλλη να αγαπηθεί και παράλληλα να μισηθεί . Μια γυναίκα που ένιωθε την αγάπη των γύρω της μόνο όταν τραγουδούσε . Μια αγγελική φωνή. Μια γυναίκα που με πολύ κόπο και πόνο κατάφερε να στήσει τα θεμέλια του μύθου της και να αφήσει ως παρακαταθήκη μια πορεία πολύπτυχη και άκρως δημιουργική . Η ιστορική συμβολή της στο Μελόδραμα ήταν διττή . Από τη μια κατάφερε να ανανεώσει το ρεπερτόριο του Μελοδράματος και να αναβαθμίσει το δραματικό του σκέλος . Αυτό το πέτυχε με το να ανασύρει από τη λήθη έργα αξιόλογα αλλά και ξεχασμένα – κυρίως γιατί έλειπαν από καιρό οι φωνητικά και δραματικά κατάλληλες ερμηνεύτριές τους . Από την άλλη με τη Μαρία Κάλλας υπήρξε μια δραματικότερη προσέγγιση του Μελοδράματος . Αυτό γιατί η ίδια η Μαρία Κάλλας ενσάρκωνε τους εκάστοτε ρόλους της με πρωτόγνωρη θεατρική πειστικότητα χρησιμοποιώντας το μέλος . Αναδημιούργησε με τρόπο αξέχαστο και ίσως αμίμητο πρόσωπα όπως η Νόρμα , η Λουσία , η Μήδεια , η Αμίντα και πολλά άλλα . Παρά λοιπόν τα τριάντα ένα ολόκληρα χρόνια που έχει φύγει από τη ζωή , η γλυκιά μορφή της ζει μέσα στις ταινίες που απαθανάτισαν το έργο της ενώ η θεϊκή φωνή της , αποθησαυρισμένη μέσα σε δίσκους και ταινίες , εξακολουθεί να δονεί τα αέρινα κύματα του Αιγαίου .

33

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΠΗΓΕΣ α. Εφημερίδες « Κόσμος του Επενδυτή », 2 Δεκεμβρίου 2007 «Σημερινή » , 16 Σεπτεμβρίου 2007 « Ελευθεροτυπία » , 9 Μαρτίου 2008 β. Δικτυακοί τόποι 1) http://www.grecia.cl 2) http://www.mmb.org.gr 3) http://www.moncahiev.wordpress.com 4) http://www.naftemporiki.gr 5) http://www.elia.org.gr 6) http://www.voiceofgreece.gr γ. Περιοδικά (με ειδικά αφιερώματα ) Φ. Φιλίππα , Ιστορία , Μαρία Κάλλας για πάντα ... , Πάπυρος , τχ.471 δ. Κασετίνες 1) Vincenzo Bellini – Norma 2) Luigi Cherubini – Medea 3) Giacomo Puccini – Tosca 4) Gaetano Donizzetti – Lucia di Lammermoor 5) Vincenzo Bellini – La Sonnambula 6) Giuseppe Verdi – La Traviata

2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σ . Κακίσης , Για μένα , η Κάλλας , Αθήνα 1997

34

Α . Κωτίδης , Το μεταπολεμικό πρόσωπο της ελληνικής τέχνης . Η διεθνής παρουσία ελλήνων καλλιτεχνών , χ.τ 1999. Ν . Λελαί , Μαρία Κάλλας , Αθήνα , 1997 . Ν. Μπακουνάκης , Κάλλας – Μήδεια , Αθήνα 1995 . Δ . Μπουγδάνη Σουγιούλ , Μαρία Κάλλας , Αθήνα 2005 Β. Νικολαίδης , Μαρία Κάλλας :οι μεταμορφώσεις μιας τέχνης , Αθήνα 1995 Ν. Πετσάλης – Διομήδης , Η άγνωστη Κάλλας , Αθήνα 1998 . Μ. Πολύβιος , Μαρία Κάλλας: η ελληνική σταδιοδρομία της , Αθήνα 1983 . Κ. Πούλος , Μαρία Κάλλας , χ.τ. 2004 . Μ. Ράπτης , Επίτομη ιστορία του ελληνικού μελοδράματος και τις Εθνικής Λυρικής Σκηνής ,Αθήνα 1989 . Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , τ.16 ( 2000 )

35

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

36

Ταυτότητα

Όνομα : Καικιλία , Σοφία , Άννα , Μαρία Επώνυμο : Καλογεροπούλου ( Κάλλας ) Ημερομηνία Γέννησης : 2 Δεκεμβρίου 1923 Τόπος Γέννησης : Νέα Υόρκη Ιθαγένεια : Αμερικανική και Ελληνική Όνομα Πατέρα : Γιώργος Επώνυμο Πατέρα : Καλογεροπούλου Όνομα Μητέρας : Ελμίνα – Ευαγγελία Πατρικό Επώνυμο Μητέρας : Δημητριάδη

37

Χρονολογίες – Κλειδιά για τη ζωή και το έργο της Μαρίας Κάλλας

1923 – ( 2 Δεκεμβρίου ) :Γεννιέται στη Νέα Υόρκη η Μαρία Καλογεροπούλου ( Κάλλας ) , δεύτερη κόρη του Γιώργου Καλογεροπούλου και της Ευαγγελίας Καλογεροπούλου ( Δημητριάδη ) . 1937 – Οι γονείς της Μαρίας χωρίζουν και έτσι η Μαρία με τη μητέρα της επιστρέφουν στην Ελλάδα με το υπερωκεάνειο Σατουρνία και μένουν στην Αθήνα . 1938 – Γίνεται δεκτή στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών . 1941 – Ξεκινάει την επαγγελματική της καριέρα στην Εθνική Λυρική Σκηνή ερμηνεύοντας Βεατρίκη στην όπερα Boccacio του Franz von Suppe . 1942 – Κάνει την πρώτη της μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα , στο θέατρο Κλαυθμώνος με την Tosca Puccini . 1945 – Επιστρέφει στον πατέρα της στη Νέα Υόρκη . 1947 – ( 13 Ιουνίου ) : Η Μαρία φεύγει από τη Νέα Υόρκη και πάει στη Νάπολη . Την ίδια χρονιά γνωρίζεται με τον ιταλό βιομήχανο Τζοβάνι Μπατίστα Μενεγκίνι ενώ παράλληλα την ίδια χρονιά , στις 2 Αυγούστου αντικαθιστά τη διάσημη Ζίνκα Μιλάνοβα και διαβαίνει την πρώτη πόρτα που της ανοίγει η τύχη , στο ρόλο της Τζιοκόντα ( Gioconda ) στην όπερα του Ponchielli στην Αρένα της Βερόνας . 1949 – ( 21 Απριλίου ) : Παντρεύεται τον Τζοβάνι Μπατίστα Μενεγκίνι . 1950 – ( Απρίλιος ) : Πρώτη εμφάνιση στη Σκάλα του Μιλάνο με την Aida του Verdi . Ακολουθεί περιοδεία στο Μεξικό και στη συνέχεια συνεργασία με τον Ιταλό σκηνοθέτη Λουκίνο Βισκόντι . 1951 – Περιοδεία στο Μεξικό , στην Αργεντινή και στη Βραζιλία . 1956 – ( Οκτώβριος ) : Εμφανίζεται στη Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης ως Νόρμα . 1957 – ( Αύγουστος ) : Ρεσιτάλ στην Αθήνα , στο Ωδείο του Ηρώδου Αττικού . Την ίδια χρονιά γνωρίζει τον Έλληνα μεγιστάνα εφοπλιστή Αριστοτέλη Ωνάση . 1958 – ( 2 Ιανουαρίου ) : Διακόπτει την παράσταση της Νόρμα στη Ρώμη προξενώντας τεράστιο σκάνδαλο .

38

1958 – ( Δεκέμβριος ) : Ρεσιτάλ στην όπερα του Παρισιού . 1959 – Ο Αριστοτέλης Ωνάσης φιλοξενεί τη Μαρία Κάλλας στη θαλαμηγό του « Χριστίνα » . Αναπτύσσεται μεταξύ τους μια ερωτική σχέση που θα οδηγήσει στο διαζύγιο της με το Μενεγκίνι . 1960 – Ερμηνεύει τη Μήδεια στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου . 1962 – Τη χρονιά αυτή η Μαρία Κάλλας σταμάτησε τις συναυλίες της και αφιερώθηκε στη διεθνή κοσμική ζωή με τον Αριστοτέλη Ωνάση . 1963 – Ερμηνεύει τη Νόρμα στο Παρίσι , όπου και αποφασίζει να εγκατασταθεί μόνιμα . 1968 – Ο Ωνάσης παντρεύεται την Τζάκυ Κένεντι, χήρα του δολοφονημένου προέδρου των ΗΠΑ Τζον Φ. Κένεντι . 1969 – Ερμηνεύει τη Μήδεια στην ομώνυμη ταινία του Ιταλού σκηνοθέτη Πιέρ Πάολο Παζολίνι . 1973 – 74 – Η Μαρία Κάλλας πραγματοποιεί μια τουρνέ συναυλιών σε όλο τον κόσμο μαζί με τον Giuseppe di Stefano . 1975 – Ο Αριστοτέλης Ωνάσης πεθαίνει . 1977 – ( 16 Σεπτεμβρίου ) : Η Μαρία Κάλλας αφήνει την τελευταία της πνοή στο Παρίσι σε ηλικία 53 ετών . 1979 – Η τέφρα της διασκορπίζεται στο Αιγαίο .

39

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

40

Εικ.1 Η ταυτότητά της ως Μαρίας Μενεγκίνι Κάλλας .

41

Εικ . 2 Η Μαρία Κάλλας σε παιδική ηλικία με τους γονείς και την αδελφή της. Νέα Υόρκη 192 – 1925

Εικ . 3 Η Μαρία Κάλλας σε νεαρή ηλικία το 1938 .

42

Εικ.4 Η Μαρία Κάλλας με τη μητέρα και την αδελφή της ( Ιούνιος 1943) .

Εικ.5 Η μητέρα της Μαρίας Λίτσα Δημητριάδη Καλογεροπούλου .

43

Εικ.6 Η Μαρία Τριβέλλα . Δεξιά , στο ρόλο της Butterfly . Εικ.7 Η Elvira de Hidalgo . Εικ.8 Ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης.

44

Εικ.9 Το Εθνικό Ωδείο , όπως ήταν την εποχή που πήγαινε η Μαρία .

Εικ.10 Τα ανακαινισμένα Ολύμπια , μόνιμη έδρα της Εθνικής Λυρικής σκηνής .

45

Εικ.11 Κωστής Μπαστιάς .

Εικ.12 Η πρώτη δημοσίευση φωτογραφίας της Μαρίας Κάλλας , « Ελεύθερον Βήμα » , 2 Απριλίου 1939 .

46

Εικ.13 « Boccacio » , πρώτη πράξη , Παλλάς , Φεβρουάριος – Μάρτιος 1941 .

Εικ.14 Το πρώτο συμβόλαιο της

Μαρίας με τη Λυρική Σκηνή , 20 Ιουνίου 1940.

47

Εικ.15 Μαρία Κάλλας και Antonino Votto , Ηρώδειο 1957 .

48

Εικ.16 « Tosca » , Εθνική Λυρική Σκηνή , Αύγουστος 1942 .

Εικ.17 Μαρία Κάλλας και Tito Gobbi , Royal Opera House , Λονδίνο 1964 .

49

Εικ 18 Μαρία Κάλλας « Tosca» 1964 .

Εικ.19 Μαρία Κάλλας « Τosca » 1965 .

50

Εικ.20 Μαρία Κάλλας και Renato Gioni , « Tosca » , 1965 .

51

Εικ.21 Το πρόγραμμα της « Tosca » , Αύγουστος 1942 .

52

Εικ.22 Η Μαρία Κάλλας και ο Βαγγέλης Μαγκλιβέρας , στην όπερα «Tiefland » , Απρίλιος 1944 .

Εικ.23 Το πρώτο εξώφυλλο στο οποίο δημοσιεύτηκε φωτογραφία της Μαρίας « Το Ραδιόφωνον » , Μάιος 1944 .

53

Εικ.24 « Fidelio » , Ηρώδειο , Αύγουστος 1944 .

54

Εικ.25 Η Μαρία Κάλλας στο πλοίο για Θεσσαλονίκη , 1945 .

Εικ.26 H Μαρία Κάλλας με τον πατέρα της , Νέα Υόρκη 1946 .

55

Εικ.27 Η Μαρία Κάλλας με το σύζυγό της Battista Meneghini .

Εικ.28 H Μαρία Κάλλας με το σύζυγό της Battista Meneghini , Μιλάνο 1950 .

56

Εικ.29 Η Μαρία Κάλλας « Violetta » στην παράσταση « La Traviatta » .

57

Εικ.30 Μαρία Κάλλας « La Traviata » , La Scala , Μιλάνο 1955 – 56 .

58

Εικ.31 Η Μαρία Κάλλας « Violetta »με τον Ettore Bastianini « Germont » , La Scala , Μιλάνο 1955 – 56 .

59

Εικ.32 Η Μαρία Κάλλας « Violetta » με το Franco Zeffirelli , Ντάλας 1958 .

60

Εικ.33 Η Μαρία Κάλλας και ο Rolando Panerai , Teatro San Carlo , Νάπολη 1956 .

61

Εικ.34 « Μήδεια » 1959 .

62

Εικ.35 « Μήδεια » Επίδαυρος , Αύγουστος 1961 .

63

Εικ.36 « Μήδεια » , Επίδαυρος Αύγουστος 1961 – Giuseppe Modesti , Μαρία Κάλλας , Jon Vickers , Κική Μορφονιού .

Εικ.37 Η Κάλλας με τη δασκάλα της Elvira de Hidalgo στο Ηρώδειο , 1957 .

64

Εικ.38 Η Μαρία Κάλλας σε συνάντηση με παλιούς συναδέλφους και συνεργάτες , Αθήνα Αύγουστος 1957 .

65

Εικ.39 Η Μαρία Κάλλας με τον Αριστοτέλη Ωνάση .

Εικ.40 Η είδηση του θανάτου της .

66