ΡΟΔΟΣ 2.400 ΧΡΟΝΙΑ

Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΗΨΗ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ (1523)

ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Ρόδος, 24-29 Οκτωβρίου 1993

Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Α

ΤΟΜΟΣ Β

ΑΝΑΤΥΠΟ

Σχέδ. Β. Γενικό σχέδιο της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου: οχύρωση - ιπποδάμειος ιστός (σχέδ. Κ. Μανοΰσου-Ντέλλα).

1. Παλάτι μεγάλου μαγίοτρου. 2. Οχύρωση πύλης D'Amboise. 3. Παρεκκλήσιο Αγίου Δημητρίου του

Piossasco. 4. Φρούριο Αγίου Νικολάου. 5. Μώλος και πύργος του Naillac. 6. Ναός Αφροδίτης. 7. Πύλη Ταρσανά. 8. Θαλασσινή πύλη. 9. Παναγία του Κάστρου.

10. Αγιος Ιωάννης του Κολλάκιου. 11. Βυζαντινός πύργος της Guardia. Μουσουλ­

μανικός πύργος του Ρολογιού.

12. Μοναστηριακό συγκρότημα Αγίου Γεωργίου. 13. Προμαχώνας Αγίου Γεωργίου. 14. Άγιοι Απόστολοι. 15. Ανασκαφή οδού Αγησάνδρου. 16. Αρχάγγελος Μιχαήλ - παλαιοχριστιανική

βασιλική. 17. Άγιος Σπυρίδωνας. 18. Άγιος Αυγουστίνος (;). 19. Άγιος Φανούριος. 20. Άγιοι Θεόδωροι. 21. Αγία Τριάδα. 22. Παναγία του Μπούργκου. 23. Ξενώνας Αγίας Αικατερίνης.

24. Πύλη του Μώλου (Αγίας Αικατερίνης). 25. Μώλος και πύργος των Μύλων. 26. Προμαχώνας Del Carretto. 27. Προμαχώνας Αγίου Ιωάννη. 28. Βυζαντινή οχύρωση του μπούργκου. 29. Προμαχώνας Αγίου Αθανασίου. 30. Μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική. 31. «Πτολεμαίον» Γυμνάσιο ελληνιστικής πόλης. 32. Θε'ση εκκλησίας Αγίου Αντωνίου. 33. Αρχαία νεώρια - ρωμαϊκό τετράπυλο. 34. Το ιπποτικό νοσοκομείο του 15ου αιώνα. 35. Το ιπποτικό νοσοκομείο του Μου αιώνα.

Νέες έρευνες στην οχύρωση της μεσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου

Άννα Μαρία Κάσδαγλη Κατερίνα Μανοΰσου-Ντέλλα

Η μεσαιωνική οχύρωση της Ρόδου απεικονίζει την εξέλιξη της οχυρωματικής που ήταν συνέπεια σημαντικών αλλαγών στην πολιορκητική τέχνη. Το βασικό στοιχείο στις αλλαγές αυτές ήταν η συ­νεχώς διευρυνόμενη χρήση της πυρίτιδας και των πυροβόλων όπλων. Η επίδραση των κανονιών έγινε καθοριστική από τα μέσα του 15ου αιώνα, ενώ η χρήση της πυρίτιδας έκανε ιδιαίτερα αποτε­λεσματική την υπονόμευση των οχυρών, όπου το έδαφος το επέτρεπε. Τα επόμενα εκατό χρόνια έδωσαν νέα μορφή στις οχυρώσεις, καθώς ανέδειξαν σε βασικό αμυντικό στοιχείο τον προμαχώνα θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τείχη και πύργους1 (Σχέδ. Β).

Η οχύρωση της Ρόδου ανήκει στο πρώτο μισό της περιόδου αυτής, όπου οι πειραματισμοί πα­ρουσίασαν τη μεγαλύτερη ποικιλία. Η προσαρμογή της οχύρωσης στις νέες απαιτήσεις έγινε βαθ­μιαία και με περιορισμένα οικονομικά μέσα, κάτω από σχεδόν μόνιμη απειλή εχθρικής επίθεσης. Για το λόγο αυτό τα μέρη των τειχών που δεν κινδύνευαν άμεσα διατήρησαν την καθαρά μεσαιωνι­κή μορφή τους. Αμιγώς μεσαιωνικούς τομείς αποτελούν τα βόρεια και τα θαλασσινά τείχη που τα προστάτευαν τέσσερα ισχυρότατα σημεία: οι μώλοι των Μύλων και του Naillac, το φρούριο του Αγί­ου Νικολάου και το σύμπλεγμα του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου. Η αποτελεσματικότητα των μεγάλων πυροβόλων που είχαν εγκαταστήσει εκεί οι Ιππότες αποδείχθηκε κατά την τουρκική πο­λιορκία του 1480, όπου κλειδί της άμυνας στάθηκε το φρούριο του Αγίου Νικολάου. Σαράντα δύο χρόνια αργότερα οι Τούρκοι είχαν καταλάβει το λάθος τους και επικέντρωσαν το βάρος της επίθε­σης τους στα νότια και στα δυτικά τμήματα της οχύρωσης, όπου ήταν δυνατή αφ' ενός μεν η εγκα­τάσταση μεγάλων πυροβόλων από τους πολιορκητές σε ευνοϊκή θέση, αφ' ετέρου δε η συστηματική υπονόμευση της οχύρωσης. Παρ' όλα αυτά, η πτώση της πόλης το 1522 ήταν αναπόφευκτη, επειδή σώθηκε το μπαρούτι των αμυνομένων. Αυτό και μόνο το γεγονός τοποθετεί την πολεμική τεχνική που εφάρμοσαν και οι δύο πλευρές στους νεότερους χρόνους.

Για να φτάσει η οχύρωση την αποτελεσματικότητα που παρουσίαζε το 1522 είχαν προηγηθεί πά­νω από εξήντα χρόνια διαδοχικών μετατροπών, που με διάφορα μέσα προσπάθησαν να πετύχουν τρία πράγματα: αλληλοκάλυψη των αμυντικών στοιχείων, στερεότητα και ενίσχυση του αμυντικού πυρός. Οι καινοτομίες σεβάστηκαν, όσο ήταν δυνατόν, τις προτεραιότητες παλαιότερων εποχών, λόγου χάρη τη δυνατότητα απομόνωσης προωθημένων στοιχείων, τη διοχέτευση της επίθεσης σε παγίδες και τον περιορισμό, αλλά και την ενίσχυση των εισόδων στην πόλη.

Μέχρι το 1450 περίπου την οχύρωση αποτελούσαν τα τείχη, πλευρικά ενισχυμένα σε τακτά δια­στήματα από τετράπλευρους2 πύργους, που δεν ακουμπούσαν σε αυτά και ήταν ανοιχτοί στο πίσω

1 Ο προμαχώνας του 16ου αιώνα ήταν κατεξοχήν μια προωθημένη πλατφόρμα για κανόνια μεγάλου βεληνεκούς, που κρατούσαν τον εχθρό και το πυροβολικό του σε απόσταση από τη γραμμή της άμυνας αποκλειστικά με τη δύ­ναμη του πυρός τους.

2 Τετράπλευροι στο κείμενο χαρακτηρίζονται και οι πύργοι που ήταν ανοιχτοί στο πίσω μέρος, δηλαδή είχαν κά­τοψη σε σχήμα Π.

μέρος. Η βάση τους προστατευόταν από προτείχισμα, ενισχυμε'νο και αυτό σε ορισμένα σημεία από πυργίσκους. Υπήρχαν τουλάχιστον επτά πύλες, από τις οποίες δυο ασφαλώς άνοιγαν προς το λιμά­νι, η είσοδος του οποίου προστατευόταν από τον ψηλό πύργο του Naillac, ενώ τα χερσαία τείχη από στεγνή τάφρο.

Αν και έχουμε αρκετά στοιχεία που αποδεικνύουν την εξέλιξη της οχυρωματικής γραμμής κατά την περίοδο που εξουσίαζε το Τάγμα ο μεγάλος μάγιστρος Fluvian (1421-1437), φαίνεται ότι η αι­γυπτιακή πολιορκία το 1444 αποτέλεσε πρόσθετο κίνητρο για την ενίσχυση των τειχών από το με­γάλο μάγιστρο Lastic (1437-1454). Χτίστηκαν οι πρώτοι κυλινδρικοί πύργοι, οι μεγάλοι μάγιστροι Milly (1454-1461) και Zacosta (1461-1467) καταπιάστηκαν με τη συστηματική ενίσχυση των πύργων και των χερσαίων πυλών, ενώ ο Orsini (1467-1476) φρόντισε την τάφρο και τα παραμελημένα έως τότε θαλασσινά τείχη. Ο διάδοχος του Pierre d'Aubusson (1476-1503) είχε ίσως τη σημαντικότερη συμβολή από οποιονδήποτε άλλο στην εξέλιξη της οχύρωσης. Την εποχή του η τουρκική απειλή κο­ρυφώθηκε με τη μεγάλη πολιορκία του 1480. Την επόμενη εικοσαετία ο Aubusson μείωσε τις χερ­σαίες πύλες σε τέσσερις, τις οποίες ενίσχυσε, έχτισε ογκώδη οχυρά μπροστά από τους πιο ευάλω­τους τομείς των τειχών και διεύρυνε την τάφρο. Η γιγάντια κλίμακα των έργων αυτών κάλυψε αρ­κετά παλαιότερα οχυρωματικά έργα. Τα τελευταία είκοσι χρόνια της παραμονής τους στη Ρόδο οι Ιωαννίτες σφράγισαν μία ακόμα χερσαία πύλη και ασχολήθηκαν με την ενίσχυση της δυτικής πλευ­ράς του παλατιού (πύλη Amboise).

Διάφοροι λόγοι (δυσκολίες στον ανεφοδιασμό των προμαχώνων την ώρα της μάχης, ανάγκη ενί­σχυσης του αμυντικού πυρός κτλ.) υποχρέωσαν το μεγάλο μάγιστρο Carretto (1513-1521) να πολ­λαπλασιάσει το πάχος του τείχους προσθέτοντας εσωτερικά αναχώματα και ισχυρούς αναλημματι-κούς τοίχους. Έτσι, το κυρίως τείχος μεταμορφώθηκε σε μια συνεχή πλατφόρμα για κανόνια που, προφυλαγμένα από ισχυρό προπέτασμα (parapet) 3, μπορούσαν να αναχαιτίσουν τις μαζικές επιθέ­σεις του εχθρού στα νότια και τα νοτιοδυτικά τείχη. Κατά την πολιορκία του 1522 έμεναν ανοιχτές προς την πλευρά της ξηράς τρεις το πολύ πύλες: αυτή του Amboise, που δέχτηκε σχετικά μειωμένη πίεση από τους Τούρκους, του Αγίου Αθανασίου - ίσως4 - , και του Αγίου Ιωάννη στα νότια τείχη, που βρέθηκε πολλές φορές στην καρδιά της μάχης και θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.

Η πολιορκία του 1522 προκάλεσε αρκετές ζημιές στα τείχη, κυρίως στα μέτωπα των οχυρώσεων και σε αδύνατα σημεία, όπως επάλξεις και προτειχίσματα. Οι Τούρκοι μετά την κατάληψη της πό­λης πρέπει να έκαναν αρκετές επισκευές5, αλλά δεν φαίνεται να πρόσθεσαν νέα αμυντικά στοιχεία. Έτσι η οχύρωση της ύστερης ιπποτοκρατίας μας είναι γνώριμη. Όμως οι αδροί όγκοι που απαρτί­ζουν το αμυντικό σύστημα των αρχών του 16ου αιώνα φέρουν τα σημάδια από τις ποικίλες μετα­τροπές που υπέστησαν μέχρι να φτάσουν στην οριστική μορφή τους. Αν τους εξετάσουμε προσε­κτικά είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε διάφορες φάσεις της οχύρωσης. Από την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Orsini και μετά η εξέλιξη παρουσιάζει λίγα κενά, αλλά όσο γυρίζουμε χρονικά προς τα πίσω τα προβλήματα συσσωρεύονται.

Η πύλη του Αγίου Ιωάννη 6 ανοίγεται στο κέντρο των νότιων τειχών της Ρόδου και έβγαζε σε δη­μοσιά που κατευθυνόταν προς το χωριό Κοσκινού (Πίν. 129α). Οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη φρό­ντισαν με επιμέλεια για την οχύρωση σε αυτό το σημείο και οι διαδοχικές τους επεμβάσεις έχουν αφήσει ένα παλίμψηστο από ίχνη ενσωματωμένα στους μεγάλους οχυρούς όγκους των αρχών του

3 Η λέξη προπέτασμα στο κείμενο χρησιμοποιείται για όλα τα είδη προφύλαξης του περιδρόμου της οχύρωσης και των δωμάτων των οχυρωματικών έργων, είτε πρόκειται για επάλξεις με θωράκια, πολεμίστρες και τοξοθυρίδες είτε για ισχυρό «στηθαίο» εφοδιασμένο με κανονιοθυρίδες διαφόρων τύπων.

4 Βλ. Α. Gabriel, La cité de Rhodes, II: Topographie, Architecture militaire, Paris 1921, σ. 46 και σημ. 3. 5 Βλ. E. Rossi, Assedio e conquista di Rodi nel 1522 (secondo le relationi edite ed inedite dei turchi), Roma 1927, σ. 42. 6 Είναι επίσης γνωστή ως πύλη των Κοσκινού, Κόκκινη Πόρτα ή Κιζίλ Καπού.

Εικ. 1. Γενικές κατόψεις προμαχώνα - σχηματική αποκατάσταση οικοδομικών φάσεων. Α. Περίοδος μεγάλων μα-γίστρων Α. Fluvian και J. de Lastic (1421-1444). Β. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων J. de Lastic, J. de Milly και P.R. Zacosta (1444-1467). Γ. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων G.B. degli Orsini, P. d'Aubusson, F. del Carretto, P. Villiers de l'Isle-Adam και τουρκοκρατίας (1467-1912).

16ου αιώνα. Έτσι ο προμαχώνας του Αγίου Ιωάννη είναι ένα σύμπλεγμα ιδιαίτερα πολύπλοκο αλ­λά και γοητευτικό, ίσως το χαρακτηριστικότερο κομβικό σημείο για την αναγνώριση των μεταβατι­κών οχυρωματικών μορφών και το ισχυρότερο σημείο της αμυντικής γραμμής του 1522. Η θέση αυ­τή, ανάμεσα στους τομείς της Προβηγκίας και της Αγγλίας, συγκεντρώνει και τα σοβαρότερα προ­βλήματα συντήρησης μνημειακού συνόλου7 (Εικ. 1). Ο κίνδυνος κατολισθήσεων και καταρρεύσεων απαιτεί άμεση αντιμετώπιση με σωστικά μέτρα και οριστικές επεμβάσεις αποκατάστασης.

Η κρίσιμη κατάσταση και τα ετοιμόρροπα μέρη του νοτιοανατολικού τμήματος της οχύρωσης της πύλης του Αγίου Ιωάννη επέβαλαν την ιστορική και αρχιτεκτονική έρευνα του συγκροτήματος επειδή χρειάζονταν επειγόντως επισκευή (Εικ. 2· Πίν. 129β). Εξετάστηκαν οι αιτίες και το μέγεθος των φθο­ρών και ήρθαν στο φως στοιχεία για την εξέλιξη του οχυρωματικού συμπλέγματος της πύλης που κά­νουν να φαίνονται απλοϊκές οι παλαιότερες θεωρίες πάνω σε αυτό το θέμα8. Για να ερμηνευθούν τα νέα στοιχεία χρειάστηκε να εξεταστεί με μεγαλύτερη προσοχή το σύνολο των κτισμάτων που περιβάλ­λουν την πύλη και εντοπίστηκαν και άλλες ιδιορρυθμίες που χρειάζονται σοβαρή μελέτη (Πίν. 130α).

Η παλαιότερη οικοδομική φάση που μπορεί να χρονολογηθεί ακριβώς με την ύπαρξη θυρεού στα τείχη ανάγεται στην εποχή του ισπανού μεγάλου μαγίστρου Anton Fluvian (1421-1437) (Εικ. ΙΑ). Ο θυρεός του, μαζί με το ανάγλυφο του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, δεσπόζει στη νότια όψη του τετράπλευρου πύργου στην καρδιά του αμυντικού συστήματος (Εικ. 3 - Πίν. 129α). Η κατασκευή του πρώιμου αυτού πύργου της ροδιακής ιπποτικής οχύρωσης αποτέλεσε μέρος του οικοδομικού προγράμματος του Fluvian, που ανέλαβε την επέκταση της χερσαίας οχύρωσης στα δυτικά και νό­τια της πόλης της Ρόδου. Όπως όλοι οι τετράπλευροι πύργοι που ορθώνονται σε σχεδόν κανονικά

7 Το δύσκολο αυτό έργο έχει αναλάβει η 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου σε συνεργασία με το Γραφείο της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου, που λειτουργεί στα πλαίσια της προγραμματικής σύμβασης μεταξύ ΥΠΠΟ-ΤΑΠ-Δήμου Ρόδου.

8 Π.χ. Gabriel, ό.π., σ. 50-52 και σχέδ. 23.

Εικ. 2. Γενικές όψεις προμαχώνα από Α. - σχηματική αποκατάσταση οικοδομικών φάσεων. Α. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων Α. Fluvian και J. de Lastic (1421-1444). Β. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων J. de Lastic, J. de Milly και P.R. Zacosta (1444-1467). Γ. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων G.B. degli Orsini, P. dAubusson, F. del Carretto, P. Villiers de l'lsle-Adam και τουρκοκρατίας (1467-1912).

διαστήματα κατά μήκος της χερσαίας οχυρωματικής γραμμής, αρχικά ήταν ανοιχτός στο πίσω μέ­ρος και σε απόσταση από το κυρίως τείχος. Ήδη όμως την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Jean de Lastic (1437-1454) κλείστηκε από τοίχο εφοδιασμένο με πύλη που έφερε το οικόσημό του και ασφαλιζόταν με καταρράκτη (Εικ. 4). Στη νότια όψη του πύργου υπάρχει μεγάλη οξυκόρυφη γοτ­θική θύρα. Ο Albert Gabriel αναφέρει ότι κάποια στιγμή στο ισόγειο του πύργου στεγάστηκε πα­ρεκκλήσι που αργότερα καταργήθηκε, όταν έγινε συμπαγής η βάση του πύργου 9 . Το πιθανότερο πάντως είναι ότι πρόκειται για την αρχική διάταξη πύλης εισόδου στην πόλη, της οποίας ενίσχυση

9 Ό .π . , σ. 50.

Εικ. 3. Κάτοψη κεντρικού πύργου Fluvian - διάταξη πρώιμης πύλης.

ήταν η προσθήκη της πύλης του Lastic βορειότερα. Ο τετράπλευρος πύργος στα δυτικά του πύργου του Αγίου Ιωάννη φέρει το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρου Lastic (Εικ. 1), όπως και το κυρίως τείχος ανάμεσα στους δύο πύργους. Το προτείχισμα που προστατεύει τη βάση του τείχους αρχικά διακοπτόταν, γύριζε προς τα βόρεια και υπάρχουν ενδείξεις ότι συνέχιζε κάτω από την ευθεία του τείχους του Lastic (Εικ. ΙΑ - Πίν. 130β).

Η εσωτερική πύλη που και σήμερα οδηγεί στην πόλη από την οδό Αρχιεπισκόπου Ευθυμίου φέ­ρει το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρου Jacques de Milly (1454-1461) (Εικ. ΙΒ-Γ' Πίν. 131α), όπως και το κυρίως τείχος στα ανατολικά της μέχρι τον επόμενο πύργο, που προβάλλει τριγωνικά και φέ­ρει και αυτός το οικόσημο του Milly. Στην ίδια περίοδο αποδίδεται και η οικοδόμηση της κλίμακας που οδηγούσε από την πόλη στον περίδρομο του τείχους στα ανατολικά της πύλης. Το προτείχισμα που αντιστοιχεί στο τμήμα αυτό του τείχους έφερε θυρεό του Lastic στο τμήμα του που σήμερα έχει καταρρεύσει. Το οικόσημο, του οποίου η μαρμάρινη βάση βρέθηκε κατά τον καθαρισμό της τάφρου στη βάση του προτειχίσματος, διακρίνεται σε παλαιές φωτογραφίες του Ιταλικού Φωτογραφικού Αρχείου και αναφέρεται από τον Gabriel1 0. Είναι λογικό πάντως κατά τη χάραξη της οχυρωματικής γραμμής η ολοκλήρωση του προτειχίσματος να προηγείται χρονικά της ολοκλήρωσης του κυρίως τείχους (courtine).

Συνεχίζοντας την περιγραφή των οχυρωματικών κατασκευών στην εξελικτική τους πορεία πρέ­πει ιδιαίτερα να σταθούμε στον πρώιμο πεντάγωνο προμαχώνα που κάλυψε σε μια πρώτη φάση τον

1(1 Ό .π . , σ. 99, αριθ. 69.

κεντρικό πΰργο και την είσοδο στην πόλη. Πρόκειται μάλλον για ένα ενισχυμένο προτείχισμα με την πρό­βλεψη θέσεων πυροβολικού σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο (Εικ. 1Β). Ο προμαχώνας αυτός είναι έργο του μεγά­λου μαγίστρου Ramon Zacosta (1461-1467), του οποί­ου ο θυρεός υπάρχει πάνω από την πΰλη που ανοίγεται στη δυτική πλευρά του. Η προσθήκη του προμαχώνα του Zacosta αποτελεί διάταξη τυπική για την ενίσχυση πύργων με πύλες στην οχύρωση της Ρόδου· συναντάται επίσης στο εσωτερικό των προμαχώνων του Αγίου Γε­ωργίου και του Αγίου Αθανασίου και οδήγησε στην τροποποίηση της πορείας εισόδου στην πόλη.

Ο «λαιμός» που ενώνει τον πύργο του Fluvian με τα τείχη, μέσω ενός πυροβολείου σε δύο επίπεδα (Εικ. 1Γ και 5), χτίστηκε την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Orsini (1467-1476)11. Την ίδια περίοδο κατασκευάστη­κε και το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη που βρίσκεται κάτω από την κλίμακα στα ανατολικά της πύλης του Milly και ολοκληρώθηκε η κατασκευή του αντικρή-μνου της τάφρου της πρώτης φάσης.

Μετά την πολιορκία του 1480, επί μεγάλου μαγί­στρου Pierre d'Aubusson (1476-1503), έχουμε την ολο­κληρωτική μετασκευή του οχυρώματος με την προσθή­κη ενός ογκώδους εξωτερικού προμαχώνα για πυρο­βολικό και τη μετατροπή του παλαιού οχυρώματος που

βρίσκεται στα ανατολικά του πύργου (Εικ. 1Γ και 2Γ) σε πλατφόρμα για πυροβολικό (Πίν. 131γ). Κατά την περίοδο αυτή, ταυτόχρονα με την εκβάθυνση της τάφρου από τον Aubusson, προστέθη­καν στη βάση του παλαιού συγκροτήματος δύο οχυρώματα (barbacanes) για τον έλεγχο του πυθμέ­να της τάφρου με την εγκατάσταση πυροβόλων και στη στάθμη αυτή (Εικ. 2Γ).

Οι κανονιοθυρίδες του προμαχώνα του Aubusson — και το φυλάκιο στα δυτικά της νέας πύλης, η προσθήκη του εσωτερικού αναχώματος (terre-plein) στο κυρίως τείχος ανατολικά του πύργου του Fluvian, η κατασκευή των κανονιοθυρίδων που κατέλαβαν όλο το πλάτος του αρχικού τείχους και η ολοκλήρωση της κατασκευής του αντικρήμνου της νέας «εξωτερικής» τάφρου προς την πόλη πρέπει να αποδοθούν στην εποχή του μεγάλου μαγίστρου Fabrizio del Carretto 1 2 (Εικ. 1Γ και 2Γ).

Διακρίνονται λοιπόν με την πρώτη ματιά οκτώ διαδοχικά στάδια στη διαμόρφωση της οχύρωσης σε διάστημα 80 περίπου ετών. Οι παλαιότερες φάσεις είναι και οι πιο αινιγματικές. Η πύλη του Lastic στο πίσω μέρος του πύργου του Fluvian οδηγεί σε μεταγενέστερο χαμηλό καμαροσκέπαστο διάδρομο, πάνω από τον οποίο είναι χτισμένο το διώροφο πυροβολείο του Orsini. Ευρύχωρο γοτ­θικό άνοιγμα, πιθανότατα της εποχής του Zacosta1 3, που αρχικά πρέπει να οδηγούσε στο πίσω μέ­ρος του πύργου του Fluvian, λειτούργησε ως πρόσβαση στο πυροβολείο από το προτείχισμα στα δυ­τικά (Εικ. 1Β· Πίν. 131β). Το ίδιο άνοιγμα εξυπηρέτησε αργότερα και την επικοινωνία με τον κα-

Εικ. 4. Τομή κεντρικού πύργου Fluvian - όψη πρώιμης πύλης J. de Lastic.

" Ο θυρεός του Orsini, που τώρα έχει χαθεί, διακρίνεται σε παλαιές φωτογραφίες και καταγράφεται από τον Gabriel, ό.π., σ. 99, αριθ. 59.

1 2 Οι Gabriel και Gerola αναφέρουν ότι ο Basilio della Scuola καθοδήγησε εκεί επισκευές το 1520. Πρβλ. G. Gerola, L'opera di Basilio della Scuola per le fortificazioni di Rodi, AttiVen LXXIV (1914-15), σ. 1162 κ.ε.

1 3 Αν κρίνουμε από την τυπολογία, με αμεσότερο παράλληλο την είσοδο του φρουρίου του Αγίου Νικολάου.

Εικ. 5. Κάτοψη κεντρικού πύργου Fluvian - πυροβολείου Orsini.

μαροσκέπαστο διάδρομο που βρίσκεται κάτω από το πυροβολείο, με την προσθήκη στενής θΰρας μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του αρχικού γοτθικού τόξου. Αφού έγινε συμπαγής η βάση του πύργου του Fluvian, μια κλίμακα προορισμένη για την άνοδο στο πυροβολείο προστέθηκε στον κλειστό χώ­ρο μπροστά από την πύλη του Lastic (Εικ. 5).

Η πύλη του Lastic που είναι ενσωματωμένη στο πίσω μέρος του πύργου του Fluvian πρέπει να είναι η «porte bolevert» που συναντάμε σε έγγραφο του 1465, βρισκόταν «αρκετά κοντά στην πύλη των Κοσκινού»1 4 και ανήκε στον τομέα της γλώσσας της Ισπανίας με πρόσβαση προφανώς από το προτείχισμα στα δυτικά μέσα από το άνοιγμα του Zacosta. Είναι άγνωστο πού οδηγούσε αυτή η πύ­λη: ίσως κατευθείαν στην πόλη ή, το πιο πιθανό, αν κρίνουμε από το όνομα, σε κάποιο προμαχώνα ανάλογο με εκείνον που έχτισε ο Jean de Lastic για να προστατέψει τη δυτική πλευρά του παλατιού (Εικ. 3 και 4).

Η συστηματική διερεύνηση 1 5 και αποτύπωση των οχυρωματικών κατασκευών αποκάλυψε ότι το προτείχισμα που συνεχίζει ανατολικά του πύργου του Fluvian και αποδίδεται στον Lastic είναι με­ταγενέστερο από το νοτιοανατολικό οχύρωμα που γωνιάζει και κατευθύνεται προς τα βόρεια. Η αρχή του προτειχίσματος του Lastic ακουμπάει στην ανατολική παρειά του οχυρώματος του Fluvian πάνω σε πλαίσιο που περικλείει δύο θυρεούς τους οποίους και καλύπτει (Εικ. 1Β και 2Β). Από τους

1 4 Πρβλ. Gabriel, O.K., σ. 52 και 144 για τη μεταγραφή του εγγράφου. 1 5 Εδώ πρε'πει να μνημονευθεί η συμβολή του συνεργείου των τεχνιτών ανασκαφε'ων της 4ης ΕΒΑ Σ. Παλαιολό­

γου, Α. Ρούλιου, Γ. Βογιατζή και Σ. Κουφού υπό την επίβλεψη του συναδε'λφου Κ. Θαρρενού.

θυρεούς σήμερα σώζεται μόνον ο αριστερός, με το σταυρό του Τάγματος των Ιωαννιτών και δεξιά του υπάρχει — δυστυχώς κενή — η θέση του μαγιστρικοΰ οικοσήμου. Πάντως ο χαμένος θυρεός, αν κρίνουμε από το σχήμα και την τεχνική λάξευσης αυτού που σώζεται αλλά και από τη χρονολόγηση του μεταγενέστερου προτειχίσματος, πρέπει να ανήκε στο μεγάλο μάγιστρο Fluvian"'. Στο εξής το παλαιό οχύρωμα θα αναφέρεται στο κείμενο ως οχύρωμα του Fluvian.

Η περίεργη θέση του πλαισίου με τους θυρεούς σημαίνει ότι το ανατολικό «μέτωπο» του οχυρώ-ματος που έχτισε ο Fluvian ήταν αρχικά πολύ πλατύτερο (Εικ. ΙΑ και 2Α). Αυτό αποδεικνύεται και από τη συνέχιση της θεμελίωσης του στα βόρεια προς το εσωτερικό της πόλης κάτω από το προτεί­χισμα και το τείχος των Lastic - Milly. Το οχύρωμα του Fluvian στην αρχή είχε μόνον επάλξεις. Όμως αργότερα στην πίσω πλευρά του προστέθηκε μια θολωτή στοά που εφοδιάστηκε με κανονιοθυρίδες οι οποίες βλέπουν ανατολικά. Η τραχύτητα στην εσωτερική παρειά του προπετάσματος, στο κάτω διάζωμα του, είναι χαρακτηριστική και αποδεικνύει ότι κατά το αρχικό κτίσιμο του οχυρώματος δεν υπήρχε εκτεθειμένη εσωτερική παρειά σε αυτό το επίπεδο. Η ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό του οχυρώματος έφερε επίσης στο φως την απόληξη στενής τάφρου παλαιότερης από την πύλη του Milly, αφού το αντίκρημνό της συνεχίζεται κάτω από το τείχος προς τα βόρεια. Υπάρχει περίπτωση η τάφρος να αποτελούσε τμήμα του σύνθετου αμυντικού συνόλου του «προμαχώνα» που αντιστοι­χούσε στην «porte bolevert» και να παροπλίστηκε όταν χτίστηκε το νεότερο τείχος και η πύλη του Milly17 (Πίν. 131γ). Την πιθανότητα αυτή ενισχύουν και τα ακόλουθα στοιχεία, που τεκμηριώνουν τη μετατροπή της αρχικής οχυρωματικής γραμμής στο οχυρωματικό σύμπλεγμα που εξετάζουμε:

1. Η θέση του πύργου του Fluvian είναι περίεργη, ξεφεύγοντας προς τα νότια και ανατολικά από την πορεία του τείχους, σε σημείο μάλιστα που να απορεί κανείς πώς γινόταν αρχικά η επικοινωνία μεταξύ του δώματος του πύργου και του περιδρόμου. Έ ν α μεγάλο ημικυκλικό φουρούσι που σώζε­ται ενσωματωμένο στο μεταγενέστερο τόξο που υπερπηδά το κενό προφανώς ήταν η βάση πυργί­σκου εισόδου από το τείχος μέσω κινητής γέφυρας (Εικ. 2Α· Πίν. 132α).

2. Ιδιόρρυθμη τοποθέτηση παρατηρούμε και στον επόμενο προς τα δυτικά τετράπλευρο πύργο που φέρει οικόσημο του Lastic. Ο πύργος αυτός ξεφεύγει νότια και δυτικά από το ίδιο τμήμα του τείχους που σχηματίζει στο σημείο αυτό μια περίεργη γωνία (Εικ. ΙΑ). Δυστυχώς, οι μετατροπές του Carretto δεν επιτρέπουν τη μελέτη παλαιότερων φάσεων πίσω από τον πύργο αυτό. Το ανατο­λικό τμήμα του προτειχίσματος μεταξύ των πύργων του Lastic και του Fluvian ήταν το παλαιότερο. Αρχικά, το δυτικό του άκρο έστριβε βόρεια και διαπιστώθηκε ότι περνούσε κάτω από το τείχος του Lastic προς το εσωτερικό της πόλης. Αυτό συνέβαινε στο ύψος της γωνίας του βυζαντινού τείχους της «κάτω πόλης» κοντά στη διασταύρωση των οδών Πυθαγόρα και Ομήρου (Σχέδ. Β).

Το προτείχισμα μεταξύ του πύργου του Fluvian και του πύργου του Lastic είναι σε ψηλότερο επίπε­δο από τη συνέχεια του προς τα δυτικά και τα ανατολικά. Το υπερυψωμένο προτείχισμα χωρίζεται από τα χαμηλότερα επόμενα τμήματα και από τις δύο πλευρές με τοίχο εφοδιασμένο με θύρα που οδηγεί στο χαμηλότερο επίπεδο μέσω μικρής κλίμακας18. Υπάρχει δηλαδή ένα τμήμα τείχους σε προβολή, κα­λυπτόμενο στις δύο άκρες από δύο πύργους σε προβολή, με προτείχισμα επίσης αυτόνομο (Εικ. 1Β).

3. Από την προσεκτική παρατήρηση και λεπτομερή αποτύπωση των κατασκευών πίσω από τον πύργο του Fluvian προκύπτει ότι το κυρίως τείχος αρχικά γωνίαζε και στρεφόταν προς τα βόρεια στην προέκταση της δυτικής πλευράς του πύργου, ακολουθώντας πορεία παράλληλη με αυτή της ανατολικής όψης του οχυρώματος του Fluvian προς το εσωτερικό της πόλης (Εικ. ΙΑ και 2Α).

1 6 Οι θυρεοί του Fluvian είναι επιπεδόγλυφοι και αναλογικά πλατύτεροι από τους μεταγενέστερους. 1 7 Η πύλη του Milly ασφαλιζόταν με καταρράκτη και δεν διαθέτει εσοχή για την υποδοχή σανιδώματος κινητής

γέφυρας, άρα για να λειτουργήσει η πύλη η τάφρος επιχώθηκε. 1 8 Το θύρωμα με την καταχύστρα έχει καταρρεύσει και την κλίμακα 1,40 μ. βορειότερα από το θυρεό του Fluvian απο­

τελούν προφανώς προσαρμογές στη διευθέτηση του προτειχίσματος, όταν προστέθηκε το προτείχισμα στα ανατολικά.

Σε ευθεία με την αλλαγή πορείας του κυρίως τείχους, με'σα σε μια αυλή στη δυτική πλευρά του δρόμου εισόδου στην πόλη, εντοπίστηκε υπόλειμμα ισχυρού τοίχου με κατεύθυνση Β.-Ν., πάχ. του­λάχιστον 2 μ., πάνω στο οποίο θεμελιώνεται μεταγενέστερο κτίριο. Εδώ προφανώς έχουμε τη συ­νέχεια του αρχικού τείχους προς Β. Εξάλλου, πρόσφατη ανασκαφική τομή αποκάλυψε το προτείχι­σμα που αντιστοιχούσε στο κυρίως τείχος: αποδείχθηκε ότι τμήμα της λιθοδομής του σώζεται εν­σωματωμένο στις όψεις των κτιρίων στη δυτική πλευρά του δρόμου που οδηγεί στο εσωτερικό της πόλης (Εικ. ΙΑ). Το σκαρπωτό μέρος του προτειχίσματος αυτού αρχίζει ακριβώς κάτω από το ση­μερινό οδόστρωμα1 9 (Πίν. 132β).

4. Το μεταγενέστερο τμήμα του κυρίως τείχους στα δυτικά της πύλης του Milly γωνιάζει και στρέφεται νότια για να έρθει σε επαφή με την παρειά του παλαιότερου τείχους. Μεγάλο ημικυκλι­κό πέτρινο τόξο γεφυρώνει το κενό και καταλήγει στον πύργο του Fluvian (Εικ. 5· Πίν. 132α). Το τόξο αυτό παρουσιάζει εμφανείς αναλογίες με το τόξο που καταλήγει στον πυργίσκο ανόδου στον πύργο του Naillac, συνδέοντας τον με το τείχος του Fluvian. Το τόξο που εν μέρει κλείνεται από τη γωνία του παλαιού τείχους ήταν αρχικά ορατό σε αυτό το σημείο πριν από την προσθήκη του πυ­ροβολείου του Orsini (Εικ. 1Β και 2Β).

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που ακριβώς σε αυτό το σημείο της επαφής δύο σημαντικών οικοδομι­κών φάσεων της οχύρωσης έχουμε ενσωματωμένη στη γωνία του νεότερου τείχους, δυτικά της πύ­λης και σε σημείο περίοπτο τότε, δίπλα στην πύλη του Milly, εκτενή δίγλωσση επιγραφή στα ιταλι­κά και τα ελληνικά. Η επιγραφή μνημονεύει την ανοικοδόμηση «όλου του νέου τείχους» της Ρόδου «πρωτομαστορεύοντος Μανουήλ Κούντη» στις 20 Αυγούστου 1457, επί μεγάλου μαγίστρου Milly20.

5. Η κλίμακα από την οποία ανεβαίνει κανείς στον περίδρομο από το εσωτερικό της πόλης, πι­θανότατα χτισμένη και αυτή από τον Milly, έρχεται λοξά προς το τείχος και έχει υποστεί μετατρο­πές (Εικ. 6 και 7). Αρχικά δεν ακουμπούσε στο τείχος γιατί πίσω του υπήρχε ένας στενός περιμε­τρικός δρόμος που επέτρεπε τον έλεγχο της εσωτερικής του παρειάς, κανόνας διαδεδομένος στην οχυρωματική για λόγους ασφαλείας 2 1. Σε αυτή την περίοδο μια κινητή γέφυρα επέτρεπε την πρό­σβαση από την κλίμακα στον περίδρομο. Η κλίμακα στηριζόταν σε δύο καμάρες, μία χαμηλή στα βόρεια και μία ψηλότερη προς τη μεριά του τείχους 2 2 (Εικ. 7Α).

Το πλάτος της ψηλότερης καμάρας καταλαμβάνει το μακρύ, καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη. Πάνω από το θόλο του παρεκκλησίου περίσσεψε χώρος για τμήμα του ορόφου ιπ­ποτικού κτιρίου. Αφού ο Orsini έκλεισε την πρόσοψη της καμάρας με τοίχο, δημιουργώντας πρό­σθετο εσωτερικό χώρο, το μικρό παράθυρο μετατράπηκε σε θύρα επικοινωνίας. Η αρχική κινητή γέφυρα αντικαταστάθηκε από λίθινη καμάρα που καθιστούσε πιο στέρεη την κλίμακα, επιτρέπο­ντας ταυτόχρονα την κυκλοφορία στο δρομάκι που περνούσε από κάτω (Εικ. 6 και 7Β). Η ίδια η κλίμακα μετασκευάστηκε και έγινε λιγότερο απότομη με την προσθήκη νέων βαθμίδων. Αν κρί-

1 9 Η ύπαρξη τάφρου σε αυτό τα σημείο, στη θε'ση που καταλαμβάνει ο σημερινός δρόμος, είναι πιθανή και ενισχύε­ται από τα αποτελέσματα της ανασκαφικής έρευνας στο οχύρωμα του Fluvian, όπου βρέθηκε η πιθανή συνέχεια της.

2 0 Το κείμενο της επιγραφής έχει ως εξής: +mαη[ο]Ιί • cu[n]ti • p[ro]tomaistro • muradur e stato • / p[ro]tomai-stfroj • de tuta • la muralia • nova • de rodo • p[er] la quali cosa de licencia • de lo Reverendo • in Christo ρ [at] re • signo[r] • Mo[nj • signofr] • fra • IJacobo • de • Mil[lji • Maistfro] de lo Hospital- de Sani • Jo[an] • de Jh[e]r[usajl[e]m • la fato • far • questo • sento • Γ an m° UH" Ivij • a • xx • de aoust:/ +ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΟΥ ΚΑΙ ΑΝΙΚΟΔ ΟΜΗ/ΘΕΙ TO ΠΑΡΟΝ ΤΗΧΑΙΟΝ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ • ΠΡΟ/TOMACTOPEBONTOC ΚΑΜΟΥΜΑΝΟ[Υ]ΗΛ ΚΟΥΝΤ[Η]. Πρβλ. Ga­briel, ό.π., σ. 98.

2 1 Υπολείμματα του περιμετρικού δρομίσκου παρατηρούνται και δυτικότερα, στην εσωτερική πλευρά του τμήμα­τος του τείχους του Lastic που παρέμεινε ανέπαφο από μεταγενέστερες επεμβάσεις, επειδή προστατευόταν από τον ογκώδη προμαχώνα του Aubusson.

2 2 Αυτή η μορφή, χωρίς τις μεταγενέστερες μετατροπές, σώζεται στην κλίμακα που ανεβαίνει στο τείχος πίσω από τον προμαχώνα του Αγίου Γεωργίου.

νουμε από το οικόσημο που βρίσκεται ενσωματωμένο στον τοίχο που έκλεισε στα δυτικά το ψηλό­τερο τόξο της κλίμακας, ο μεγάλος μάγιστρος Orsini πρέπει να ήταν υπεύθυνος για την ενσωμάτω­ση του παρεκκλησίου κάτω από την κλίμακα και για τη μετατροπή της στη φάση αυτή.

Την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Amboise (1503-1512), στα νοτιοδυτικά της κλίμακας χτίστηκε προσθήκη που στηριζόταν σε καμάρες και πιθανότατα προοριζόταν για φυλάκιο (Εικ. 6). Η τελευ­ταία επέμβαση στην περιοχή αυτή του οχυρωματικού συμπλέγματος του προμαχώνα έγινε στα 1513-21, όταν ο Carretto αύξησε το πάχος του τείχους. Το ανατολικό τμήμα του θόλου του παρεκκλησίου ενισχύθηκε για να αντέξει το βάρος της επίχωσης (terre-plein) που το κάλυψε και αχρηστεύτηκαν το περιμετρικό δρομάκι πίσω από το τείχος του Milly και ο όροφος του ιπποτικού κτιρίου. Διατηρήθη­κε μόνο το μικρό μπροστινό δωμάτιο με τα υπολείμματα μικρού ιπποτικού παραθύρου κάτω από τη μεγάλη καμάρα.

Πέρα από αυτές τις διαπιστώσεις είναι δυνατόν να γίνουν μόνον υποθέσεις, και μάλιστα αρκε­τά τολμηρές. Η επιστημονική μεθοδολογία όμως επιτρέπει σε κρίσιμα σημεία της έρευνας τη δια­τύπωση θεωριών που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως έναυσμα για παραπέρα μελέτη.

Οι έρευνες των τελευταίων χρόνων απέδωσαν και αποδίδουν πολλά στοιχεία για τη βυζαντινή τειχισμένη πόλη 2 3 (Σχέδ. Β). Ξέρουμε ότι, όταν την κατέλαβαν οι ιππότες το 1309 μετά από σκληρή

Εικ. 6. Κάτοψη κλίμακας ανόδου στον περίδρομο και παρεκκλήσιο Αγίου Ιωάννη.

2 3 Βλ. Η. Κόλλιας, The City of Rhodes and the Palace of the Grand Master, Αθήνα 1988 και ο ίδιος, Οι Ιππότες της Ρόδου, το παλάτι και η πόλη, Αθήνα 1991.

Εικ. 7. Κΰρια όψη κλίμακας ανόδου στον περίδρομο και παρεκκλήσιο Αγίου Ιωάννη. Α. Περίοδος μεγάλων μαγί­στρων J. de Lastic, J. de Milly και P.R. Zacosta (1444-1467). Β. Περίοδος μεγάλων μαγίστρων G.B. degli Orsini, P. d'Aubusson, F. del Carretto, P. Villiers de l'lsle-Adam και τουρκοκρατίας (1467-1912).

πολιορκία, ήταν χωρισμένη σε τρία τμήματα: την ακρόπολη (σημ. παλάτι του μεγάλου μαγίστρου), το κάστρο (Κολλάκιο) και την κάτω πόλη (burgus). Ανάμεσα στο κάστρο και την κάτω πόλη η οχύ­ρωση ήταν πλήρης, με προτείχισμα και τάφρο, ενώ μία κεντρική πύλη ανοιγόταν στον άξονα της αρ­χαίας κύριας οδού Ρ31 2 4 . Προτείχισμα και τάφρος σώζονται και στη δυτική και βόρεια πλευρά της βυζαντινής περιμέτρου μέχρι το Μαντράκι. Στην ανατολική πλευρά η οχύρωση της κάτω πόλης ανη­φόριζε προς Ν. μέχρι ένα φυσικό ύψωμα και εκεί έστριβε δυτικά. Δεν σώζονται λείψανα της στα νότια και τα δυτικά μέχρι το Κολλάκιο, αλλά είναι λογικό να υποθέσουμε ότι σχετίζεται με τη χά­ραξη των οδών Ομήρου και Ιπποδάμου, που αντιστοιχούν σε αρχαίους άξονες. Δυστυχώς, δεν ξέ­ρουμε τη θέση των εξωτερικών πυλών του βυζαντινού οικισμού. Όμως η διατήρηση συγκεκριμένων αρχαίων οδικών αξόνων και προσβάσεων στην πόλη αποτελεί ένδειξη ότι πρέπει να υπήρχαν πύ­λες στο πάνω 2 5 και το κάτω άκρο της σημερινής οδού Σωκράτους και ίσως στη νότια άκρη της οδού Αγίου Φανουρίου, στον άξονα της αρχαίας οδού Ρ31. Παράλληλες μετατοπίσεις των δύο πρώτων

2 4 Για τη σημασία της μεγάλης αρχαίας οδού Ρ31, βλ. Μ. Filimonos, Έ ν α νε'ο γυμνάσιο στη Ρόδο και η μαρτυρία του Διόδωρου, XX, 100, 3-4, AntCl 85 (1989), σ. 143, σημ. 33.

2 5 Το 1347 τεκμηριώνεται από έγγραφο της 8ης Νοεμβρίου ότι η ιδιοκτησία του Γεωργίου Κωστόπουλου «ήταν δίπλα σε πύλη του τείχους του μπούργκου που οδηγούσε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Καππαδόκη», η

από τις πύλες αυτές πρέπει να αποτελούν η πύλη του Αγίου Γεωργίου, που σφραγίστηκε στην τε­λευταία φάση της ιπποτικής οχύρωσης, και η Θαλασσινή πύλη. Η μετάβαση από τη βυζαντινή στην ιπποτική διευθέτηση των πυλών έχει άμεση σχέση με την επέκταση της οχύρωσης κατά την ιπποτο-κρατία. Τα νέα ιπποτικά τείχη προέκυψαν από παράλληλη μετατόπιση της βυζαντινής οχυρωματι­κής γραμμής και εδράζονται και αυτά στα όρια αρχαίων δρόμων.

Το βυζαντινό τείχος της κάτω πόλης, πάχ. 2,14 μ., χτισμένο με δόμους μεγάλου ύψους και αρχαίο οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση, είναι αδύνατον να παροπλίστηκε πριν αντικατασταθεί από άλ­λη οχυρωματική γραμμή. Με δεδομένη λοιπόν τη θέση της βυζαντινής οχύρωσης, που οι ιππότες πρέπει να παρέλαβαν σε καλή κατάσταση, και εφόσον μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ενδείξεις για άλλη χερσαία οχύρωση, επισημαίνουμε τα εξής:

Τα πρώτα χρόνια της ιπποτοκρατίας υπάρχει πρόβλημα στον προσδιορισμό των τειχισμένων ή μη τμημάτων της πόλης εκτός του Κολλάκιου. Το πιθανότερο είναι ότι έγιναν διαδοχικές επεκτά­σεις της τειχισμένης πόλης, ώστε να συμπεριληφθούν τελικά και τα αρχικά αναφερόμενα ως «προ­άστια» («suburbia»). Στα κείμενα του 14ον αιώνα 2 6 χρησιμοποιούνται οι όροι «civitas», «burgum», «suburbia», «extra suburbia» κτλ., έτσι ώστε να μην φαίνονται ταυτόσημοι, ενώ είναι τεκμηριωμένη από γραπτές πηγές η αβεβαιότητα σχετικά με τη συνολική έκταση που θα κατελάμβανε τελικά η πό­λη μέχρι και το 1422-142327.

Ο παλαιότερος θυρεός μεγάλου μαγίστρου στα τείχη συναντάται στη λεγόμενη «πύλη της Κα-στελλανίας», σε προέκταση της ανατολικής απόληξης του τείχους του Κολλάκιου προς το λιμάνι και ανήκει στο μεγάλο μάγιστρο Elion de Villeneuve, που πέθανε το 1346. Είναι σαφές λοιπόν ότι την ίδια χρονική στιγμή που τεκμηριώνεται η χρήση της βυζαντινής οχύρωσης στη δυτική πλευρά της πόλης, αλλά και η ύπαρξη εκκλησίας και προαστίου έξω από τα τείχη, διαπιστώνεται προσπάθεια επέκτασης του τειχισμένου τμήματος ανατολικότερα σε βάρος του λιμανιού.

Όπως προκύπτει και από τις μέχρι σήμερα μελέτες28, αλλά κυρίως από τη σειρά εμφάνισης των θυρεών των μεγάλων μαγίστρων της πρώτης οικοδομικής περιόδου των οχυρώσεων μέχρι το μεγάλο μάγιστρο Philibert de Naillac (1396-1421), κύρια φροντίδα του Τάγματος κατά τον πρώτο αιώνα της κυριαρχίας του στη Ρόδο ήταν η βελτίωση της βυζαντινής οχύρωσης του «μεγάλου — εμπορικού — λιμένος», καθώς και η επέκταση2 9του τειχισμένου τμήματος (μπούργκου) στα ανατολικά. Είναι λοι­πόν προφανές ότι η προϋπάρχουσα βυζαντινή οχύρωση της «κάτω πόλης» προς αυτή την πλευρά γρήγορα καταργήθηκε. Έτσι εξασφαλίστηκε πολύτιμος χώρος, συνέχεια της βυζαντινής ευρυχω­ρίας — «αγοράς»30— στα ανατολικά για την οργάνωση των δημόσιων λειτουργιών της πόλης. Κατά το 14ο αιώνα σημαντικά δημόσια κτίρια οικοδομήθηκαν κατά μήκος του άξονα της «μεγάλης κοινής

οποία προφανώς ταυτίζεται με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, γνωστή και ως Khourmaly Medresse της τουρκο­κρατίας. Βλ. Α. Luttrell, Rhodes Town: 1306-1350 (στον παρόντα τόμο, σ. 309 κ.ε.).

2 6 Ό . π . 2 7 Σε ε'γγραφο που προε'ρχεται από τα Αρχεία της Μάλτας και παρουσιάζεται από τον Ζ. Τσιρπανλή, Ανέκδοτα

έγγραφα για τη Ρόδο και τις Νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιωαννιτών Ιπποτών (1421-1453), Ρόδος 1995, σ. 232 αναφε'ρεται ότι «ο μ.μ. P. de Naillac είχε εκδώσει διαταγή οι Εβραίοι της πόλης της Ρόδου να εκκενώσουν την Επά­νω Οβριακή και να πάνε να μείνουν στην Κάτω. Έτσ ι έμεινε έρημη η Επάνω συνοικία... Έπειτα , τα σκουπίδια ... που ρίχνονταν εκεί, όταν άρχιζαν οι βροχές, παρασέρνονταν στο λιμάνι που ... καταντούσε απλησίαστο στα πλοία... Ο μ.μ. Α. Fluvian ... με την παρούσα απόφαση του καλεί τους Εβραίους να επιστρέψουν εκεί που ήταν και πρώτα, να ξαναφτιάξουν τα σπίτια τους...».

2 8 Βλ. Gabriel, ό.π. (υποσημ. 4), σ. 107-111. 2 9 Είναι χαρακτηριστικό ότι σε σύντομη βιογραφία του μεγάλου μαγίστρου Dieudonne de Gozon (1346-56), που

συντάχθηκε προφανώς μεταξύ 1353-1355, αναφέρεται ότι «στην εποχή του κατασκευάστηκε ο μώλος και κλείστηκε προς τη θάλασσα το μπούργκο της Ρόδου». Βλ. Luttrell, ό.π.

3 0 Ο χώρος της «αγοράς» πρέπει να εκτεινόταν έξω από το ενδιάμεσο τείχος του κάστρου και την κεντρική πύ­λη προς Ν.

πλατείας» («magna et communis platea»), που κατε'ληγε διά της «πύλης του μώλου» στο εμπορικό λι­μάνι, όπως η γοτθική Παναγιά του Μπούργκου 3 1 και ο ξενώνας της Αγίας Αικατερίνης32.

Ο μεγάλος μάγιστρος Anton Fluvian (1421-1437) άρχισε την οργανωμένη επέκταση της οχύρω­σης στο νότιο και το δυτικό μέρος της πόλης που αντιμετώπιζε το μεγαλύτερο κίνδυνο της επίθεσης από την ξηρά, καταργώντας την παλαιά βυζαντινή οχυρωματική γραμμή. Η νέα οχύρωση προκύπτει από δυναμικό σχεδιασμό με κανονικότητα για μεγάλα τμήματα της πόλης 3 3 και περιλαμβάνει τείχος ενισχυμένο κατά κανονικά διαστήματα με ψηλούς τετράπλευρους πύργους, προτείχισμα - σε πρώ­τη φάση δεν ήταν συνεχές - και τάφρο, πλάτους ανάλογου με της βυζαντινής.

Φαίνεται ότι η αιγυπτιακή πολιορκία του 1444 ήταν το έναυσμα για την ενίσχυση των τειχών αλ­λά και την επέκταση τους ανατολικότερα από το μεγάλο μάγιστρο Jean de Lastic (1437-1454)34. Στην εποχή του ολοκληρώθηκε και βελτιώθηκε ο σχεδιασμός της νέας οχύρωσης με σημαντικές καινοτομίες στην οχυρωματική τεχνική και έγιναν βελτιώσεις και προσθήκες στα ήδη υπάρχοντα τμήματα. Η δραστηριότητα επικεντρώθηκε:

1. Στην ολοκλήρωση της οχύρωσης της βορειοδυτικής γωνίας της πόλης και ειδικότερα της σύν­δεσης της με τις οχυρώσεις της βυζαντινής ακρόπολης και του προγενέστερου προμαχώνα στα βό­ρεια του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου.

2. Στην ολοκλήρωση και ενίσχυση της οχύρωσης της νοτιοανατολικής πλευράς της πόλης και ιδι­αίτερα της Επάνω Οβριακής, που πιθανόν να μην ήταν επαρκώς οχυρωμένη. Πρέπει εδώ να ση­μειωθεί ότι το οχυρωματικό σύμπλεγμα της πύλης του Αγίου Ιωάννη που εξετάσαμε αποτελεί το ακραίο προς τα ανατολικά σημείο της οχύρωσης της εποχής του Fluvian. Σε μια ενδιάμεση φάση της εξέλιξης των οχυρώσεων στην περιοχή αυτή πρέπει να αποτέλεσε γωνιακό κόμβο, σε παράλληλη προβολή της ενίσχυσης της νοτιοανατολικής γωνίας της βυζαντινής οχύρωσης της κάτω πόλης. Το ανάγλυφο του εδάφους, που σχημάτιζε ύψωμα στο σημείο αυτό 3 5, έκανε για στρατηγικούς λόγους απαραίτητη τη μεταφορά του οχυρού σημείου από τη γωνία της βυζαντινής πόλης προς ΝΑ. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η θέση του πύργου του Fluvian και η περίεργη απόκλιση της γραμμής του τεί-χους-προτειχίσματος στα δυτικά του (Σχέδ. Β). Ο πρώιμος προμαχώνας πρέπει να δημιουργήθηκε ως αντίποδας της ενισχυμένης βορειοδυτικής γωνίας του κάστρου, σε ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο ση­μείο της οχύρωσης λόγω της μεγάλης απόστασης του νότιου τείχους από το Κολλάκιο.

Κατάλοιπα του «προμαχώνα», του οποίου η οικοδόμηση ανάγεται σε απροσδιόριστη ακόμη χρονική στιγμή, είναι ο πύργος με το θυρεό του μεγάλου μαγίστρου Fluvian με το οχύρωμά του στα ανατολικά και τα υπολείμματα παλαιών κατασκευών τείχους και προτειχίσματος. Οι κατασκευές αυτές με κατεύθυνση Β.-Ν. εισχωρούν στον πολεοδομικό ιστό, κάτω από τα μεταγενέστερα οχυρω-

3 1 Αναφέρεται σε έγγραφα του β' μισού του 14ου αιώνα και το μέγεθος της, όπως και η διατήρηση μεγάλου κή­που γύρω της, αποτελούν ενδείξεις ότι οικοδομήθηκε σε χώρο ανοικτό, έξω από τον πολεοδομικό ιστό της μέχρι τό­τε οχυρωμένης πόλης.

3 2 Πρώτη οικοδομική φάση, εποχή ναυάρχου Domenico d'Allemagna και μεγάλου μαγίστρου Heredia (τέλη 14ου αι.). Στο έγγραφα που αναφέρεται στην ίδρυση του ξενώνα (Αρχεία Μάλτας, Lib. bull. an. 1392, f. 129v) περι­γράφεται η θέση του κτιρίου «στο μπούργκο στης Ρόδου, κοντά στα τείχη και στην πύλη που οδηγεί στον μώλο». Η περιγραφή αυτή ταιριάζει με τη σημερινή ένταξη του κτιρίου σε σχέση με τα θαλασσινά τείχη και την «πύλη της Αγίας Αικατερίνης», όπως για πρώτη φορά αναφέρεται στο διάταγμα του 1465 η πύλη που οδηγεί στο μώλο.

3 3 Ουσιαστικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η εκμετάλλευση από τους ιππότες των ορίων δύο μεγάλων αρχαίων δρόμων για την έδραση του νέου τείχους. Πρόκειται για τις πλατείες οδούς Ρ39 (Β.-Ν.) και Ρ15 (Α.-Δ.) του αρχαίου ρυμο­τομικού σχεδίου.

3 4 Βλ. Τσιρπανλής, ό.π. (υποσημ. 27), ο. 616, αριθ. εγγρ. 251. Το έγγραφο με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1452 πα­ρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την ολοκλήρωση της οχύρωσης του λιμανιού της Ρόδου με την κατασκευή του πύργου του μώλου από το μεγάλο μάγιστρο J. de Lastic, καθώς και την ενίσχυση της οχύρωσης της Επάνω Οβριακής μετά την οριστική απόφαση να περιληφθεί στην πόλη των ιπποτών, όπως προαναφέρθηκε.

3 5 Δεύτερο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης, μετά το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου.

ματικά έργα της περιοχής. Από την πΰλη του Αγίου Ιωάννη μέχρι την Οβριακή συνοικία στο λιμάνι τα παλαιότερα οικόσημα που σώζονται στα τείχη ανήκουν στο μεγάλο μάγιστρο Lastic.

Ιπποτικό έγγραφο, που αποδίδεται στο τέλος της μαγιστρείας του Fluvian και αναφέρεται στην κατασκευή του πύργου της Ιταλίας3 6, χρονολογεί την έναρξη έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην περιοχή του σημερινού τείχους της Οβριακής γύρω στο 1437. Αυτό δεν αποκλείει την πιθανό­τητα ύπαρξης παλαιότερης οχυρωματικής γραμμής, πράγμα που ενισχύεται και από τη διατήρηση λειψάνων παλαιότερων λιθοδομών στη βάση του τείχους του Lastic3 7. Οι κατασκευές αυτές, που εί­ναι εμφανείς στο προτείχισμα βορειοανατολικά του πύργου της Ιταλίας, γωνιάζουν και κατευθύνο­νται προς Β. αλλά δεν έχουν ακόμα διερευνηθεί (Σχέδ. Β). Το νέο χερσαίο τείχος χρειάστηκε αρ­κετά χρόνια για να χτιστεί και ο Lastic πέθανε το 1454 πριν το τελειώσει. Το ολοκλήρωσε ο διάδο­χος του Jacques de Milly το 1457 και στο σημείο που ήρθε και έδεσε με το παλαιό στη ρίζα του πύρ­γου του Fluvian, δυτικά της νέας πύλης του Αγίου Ιωάννη, τοποθετήθηκε η μαρμάρινη πλάκα του πρωτομάστορα Κούντη.

Η προσθήκη του νεότερου τμήματος του τείχους των Lastic - Milly στα ανατολικά του προμαχώ­να του Αγίου Ιωάννη πρέπει να προέκυψε από μετατόπιση παλαιότερης οχυρωματικής γραμμής προς Ν. Η παλαιά οχύρωση πιθανότατα συνδεόταν με τον παλαιό προμαχώνα, ακολουθούσε τη χά­ραξη της οδού Αρχιεπισκόπου Ευθυμίου και προεκτεινόταν ανατολικά, μέχρι τον επόμενο — αρ­χικά τετράγωνο — πύργο (Σχέδ. Β). Οι τροποποιήσεις και επεκτάσεις των οχυρώσεων του τμήμα­τος της πόλης ανατολικά του προμαχώνα του Αγίου Ιωάννη σχετίζονται με την κατάργηση της πα­λαιάς πύλης της Ακαντιάς, την οποία αντικατέστησε η πύλη του προμαχώνα της γλώσσας της Ιτα­λίας την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Lastic3 8.

Στο μέλλον θα πρέπει να αναζητήσουμε την αρχική θέση της πύλης της Ακαντιάς και λείψανα του παλαιού προμαχώνα των Fluvian - Lastic κάτω από το έδαφος ή μέσα στα μεταγενέστερα κτί­ρια αυτού του τμήματος της παλιάς πόλης. Η έρευνα θα πρέπει να περιλάβει παράλληλη μελέτη της διευθέτησης των πυλών της βυζαντινής πόλης, άλλων τμημάτων της οχύρωσης που παρουσιάζουν αναλογίες με την οχύρωση της πύλης του Αγίου Ιωάννη και των ιπποτικών εγγράφων που σώζονται στα αρχεία της Μάλτας και της Ρώμης και περιέχουν πολύτιμα τοπογραφικά στοιχεία.

3 6 Εθνική Βιβλιοθήκη Μάλτας, Biblioteca, Ms 728 f. 11 με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1445. Την πληροφορία οφεί­λουμε στο μελετητή των Αρχείων της Μάλτας δρ. Anthony Luttrell.

3 7 Αντίθετα από τη με'χρι τώρα επικρατούσα άποψη ότι πρόκειται για λείψανα του ελληνιστικού τείχους, πιστεύου­με ότι πρόκειται για λείψανο προγενέστερου ιπποτικού τείχους στη βάση της σημερινής οχυρωματικής γραμμής.

3 8 Βλ. Τσιρπανλής, ό.π. (υποσημ. 27), σ. 659, αριθ. εγγρ. 281. Το έγγραφο, με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1452, αναφέρεται στην παραχώρηση από το Τάγμα αστικού, οικοδομήσιμου χώρου προς τον εβραίο γιατρό Σαμουήλ ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του προς το Νοσοκομείο. Ο χώρος περιγράφεται ως «πλατεία εκεί που άλλοτε (πριν) ήταν η πόρτα και ο πύργος της Ακαντιάς στην έξοδο από το βούργο της πόλης προς τα προάστια, όλο το μέρος με τις σκάλες από τις οποίες ανέβαινε κανείς πάνω στα κάστρα ... πάντα στη συνοικία της Ακαντιάς, χωρίς όμως να συ­μπεριλαμβάνεται ο εσωτερικός δρόμος που περιτρέχει το τείχος, όπως συμβαίνει και στο υπόλοιπο μέρος της πόλης που τελευταία περιτειχίστηκε. Και πάλι από τη γωνία του σπιτιού του Εβραίου μαστρο-Μωυσή Βιτάλη ως τη γωνία του τείχους, κατευθείαν μέσα από εκεί που ήταν οι σκάλες».

α) Το σύμπλεγμα της πύλης του Αγίου Ιωάννη από Ν. (αεροφωτογραφία), β) Ανατολικά οχυρώματα της πύλης του Αγίου Ιωάννη στα πρόθυρα κατάρρευσης. Αποψη από Α.

α) Αποψη του συμπλέγματος της πύλης του Αγίου Ιωάννη από Α. Λήψη εποχής ιταλοκρατίας. β) Προτείχισμα και τείχος Lastic, δυτικά της πύλης του Αγίου Ιιυάννη. Σε πρώτο πλάνο λείψανο της παλαιότερης πορείας του

προτειχίσματος, που διακόπτεται από το κυρίως τείχος.

α) Πύλη Milly. Αριστερά, πάνω από τον εγκάρσιο τοίχο, διακρίνεται το άνω με'ρος της επιγραφής που μνημονεύει τον Μ. Κούντη. β) Σύνδεση πύργου Fluvian με το κυρίως τείχος, από Δ. Το διπλό θύρωμα οδηγεί, άνω, στο

πυροβολείο του Orsini και, κάτω, στο αρχικό πέρασμα προς το εσωτερικό της πόλης, γ) Εσωτερικό οχυρώματος Fluvian, από το κυρίως τείχος. Σε πρώτο πλάνο αριστερά εσωτερική παρειά του ανατολικού μετώπου του '

οχυρώματος, με ευδιάκριτη την αδρή λιθοδομή κάτω από τις επάλξεις.

α) Ανω τμήμα πύργου Fluvian, πίσω όψη. Διακρίνονται διαδοχικές φάσεις πρόσβασης από το κυρίως τείχος. Σε πρώτο πλάνο το άνω τμήμα του πυροβολείου του Orsini. Αριστερά διακρίνεται μέρος του πλαισίου που

υποδεχόταν το θυρεό του μεγάλου μαγίστρου. β) Αποκάλυψη σκαρπιυτής βάσης του προτειχίσματος του Fluvian στο εσωτερικό της πόλης πίσω από την πΰλη του Αγίου Ιωάννη.