To.fainomeno.toy.Thermokipiou.pier.Samuel

ΠΙΕΡ ΣΑΜΟΥΕΛ

ΤΟΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

ΤΟΥΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΕναλλακτικέςΕκδόσεις Οικολογική Σκέψη 7

Πιερ Σαμουέλ Το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Πιερ Σαμουέλ

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

Μετάφραση:Λήδα Βλάχου, Γιώργος Καραμπελιάς

Επιμέλεια:Γιώργος Καραμπελιάς

Εναλλακτικές Εκδόσεις Οικολογική Σκέψη 7

© Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1992Τίτλος πρωτοτύπου: L’ effet de sene, Editions Entente, 1990 Μετάφραση: Λήδα Βλάχου, Γιώργος Καραμπελιάς Επιμέλεια: Γιώργος Καραμπελιάς Διορθώσεις: Σπόρος Κακουριώτης Επιστημονικά Επίβλεψη: Περικλής Παπανδρέου Φωτοστοιχειοθεσία &Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: Εναλλακτικές Εκδόσεις, Θεμιστοκλέους 37, τηλ.: 36.26.319 Μακέτα εξωφύλλου: Δημήτρης Δημόπουλος Αναπαραγωγή φιλμς: Αλφάβητο, Καλλιδρομίου 30, τηλ.: 64.50.552Εκτύπωση: Χριστοδούλου: Μαυρομιχάλη 134, τηλ.: 64.45.629

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο «Κομμούνα» Θεμιστοκλέους 37, Αθήνα, τηλ. 36.02.644 Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο «Πράξη» Αρμενοηοϋλου 24, Θεσ/νίκη, τηλ. 031-20.23.49 Βιβλιοπωλείο «Αιγαίον»,Έκτορος40, Λευκωσία, ιηλ. 003572-43.32.97

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος της έκδοσης............................ 7Εισαγωγή .....................................................9I. Μερικά επιστημονικά δεδομένα ......... 17

1. Κλίμα: τα μαθήματα του παρελθόντος......... 172. Κλίμα: τι μπορεί να συμβεί;........................ 203. Γιατί πρέπει να δράσουμε άμεσα ...............33

Παράρτημα: Δυναμικά συμβολής στο φαινάμενοτου θερμοκηπίου...................39 II..Τα προληπτικά μέτρα .........................51

1. Οι χλωροφθοράνθρακες (CFC’s) ...............522. Το όζον της τροπόσφαιρας........................ 603. Το υποξείδιο του αζώτου............................614. Το μεθάνιο .............................................. 625. Γενική επισκόπηση, εξαιρουμένου του C02 . .696. Διοξείδιο του άνθρακα και βιόσφαιρα ....... 727. Η βιομηχανική απορρόφηση του C02 ........ 878. Διοξείδιο του άνθρακα και ενέργεια........... 899. Άλλες πηγές ενέργειας............................102

10. Ο έλεγχος της ενέργειας..........................12611. Η δημογραφία .......................................143III. Η προσαρμογή................................ 147

1. Η κλιμαιολογική έρευνα.......................... 1472. Οι περιοχές των πλημμυρών.................... 1493. Η αγροδασική προετοιμασία.................... 150

IV. Ποιες πολιτικές; .............................. 1531. Τα μέσα.................................................. 1542. Η εκτίμηση του κόστους ..........................1663. Η μεταφορά τεχνολογίας στις χώρες

του Νότου και της Ανατολικής Ευρώπης .. .1704. Κάποια προγράμματα

ή επίσημες προτάσεις................................1745. Μερικά ερευνητικά προγράμματα.............1796. Οι διεθνείς συναντήσεις ..........................1827. Επιφυλάξεις και αντιπαραθέσεις...............1858. Η δράση των οργανώσεων...................... 190

V. Συμπεράσματα.................................. 193

Πρόλογος της έκδοσης

«Το φαινόμενο του θερμοκηπίου» του Πιερ Σαμουέλ εκδίδεται τη στιγμή που οι επιπτώσεις του συνειδητοποιούνται ως η σημαντικότερη απειλή για την οικολογική ισορροπία του πλανήτη μας. Αυτή η συνειδητοποίηση υλοποιείται πλέον και με τη μορφή μιας παγκόσμιας συνδιάσκεψης κορυφής, της συνδιάσκεψης του Ριο ντε Τζανέιρο, η οποία στοχεύει ακριβώς στη λήψη μέτρων για την αντιμετώπισή του (3-14 Ιουνίου 1992).

Ο Πιερ Σαμουέλ είναι ευρύτατα γνωστός στο ελληνικό κοινό από τα βιβλία του που έχουν κυκλοφορήσει, όπως η «Οικολογία: Χαλάρωση ή δαιμονικός κύκλος», το πρώτο οικολογικό βιβλίο που εκδόθηκε στην Ελλάδα το...1973, (πρώτη έκδοση Βέργος, επανέκδοση Νεφέλη) και το «Ο ικολογικό Μανιφέστο» (πρώτη έκδοση Ανδρομέδα, 1979, δεύτερη έκδοση Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1990).

Ο συγγραφέας, που μαζί με τον Ρενέ Ντυμόν ανήκει στην «ιστορική γενιά» των πρωτεργατών του πράσινου κινήματος, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1921 και είναι διδάκτορας μαθηματικών του Πανεπιστημίου του Παρισιού και διδάκτορας φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Πρίνστον των ΗΠΑ. Είναι επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Ορσαί στο Παρίσι.

Συμμετείχε σε όλες τις πολιτικές και εκλογικές μάχες του πράσινου κινήματος, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1970, και είναι επιστημονικός διευθυντής των «Φίλων της Γης».

8 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ TOY ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

Έχει γράψει και πολυάριθμα επιστημονικά συγγράμματα άλγεβρας και αλγεβρικής γεωμετρίας.

Το βιβλίο του είναι μια προσπάθεια σφαιρικής και σχεδόν εξαντλητικής μελέτης του φαινομένου του θερμοκηπίου, τόσο από την άποψη των αιτίων του όσο και των πολιτικών που προτείνονται.

Εναλλακτικές Εκδόσεις Ιούνιος 1992

Εισαγωγή

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα ατμοσφαιρικό φαινόμενο και η αρχή που το διέπει μας είναι γνωστή. Μια πρώτη αναφορά σ’ αυτό κάνει ο Ζ. Φουριέ στα 1810, ενώ έναν αιώνα αργότερα ο Σ. Αρένιους μας δίνει μία μάλλον πλήρη περιγραφή του. Ορισμένα αέρια που βρίσκονται στην ατμόσφαιρα επιτρέπουν το πέρασμα της ηλιακής ακτινοβολίας, αλλά παράλληλα ξαναστέλνουν στο έδαφος ένα μέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας που αντανακλάται στην επιφάνεια της Γης. Χωρίς αυτό το φαινόμενο η μέση θερμοκρασία του πλανήτη θα ήταν κατά 35 ° C χαμηλότερη: -20°C αντί +15°C και η ύπαρξη ζωής, με τη μορφή που τη γνωρίζουμε, θα ήταν αδύνατη.

Τα αέρια αυτά, γνωστά ως «αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου», λειτουργούν επομένως όπως τα τζάμια ενός θερμοκηπίου. Τα κυριότερα από αυτά είναι τα εξής πέντε:

- Το διοξείδιο του άνθρακα, C02, που παράγεται με τις καύσεις καθώς και από την αναπνοή και την αποσύνθεση της έμβιας ύλης.

- Οι χλωροφθοράνθρακες, CFC’s, που προκύπτουν αποκλειστικά από την ανθρώπινη δραστηριότητα και χρησιμοποιούνται για τα αεροζόλ, τα μονωτικά, τα διαλυτικά, τα ψυκτικά· ευθύνονται επίσης για τη σταδιακή καταστροφή της προστατευτικής ζώνης του όζοντος της στρατόσφαιρας.

- Το μεθάνιο, CH4, που προέρχεται από τα έλη, τους ορυζώνες, την κοπριά, την εντερική ζύμωση ορισμένων ζώων, τα σκουπίδια.


- To υποξείδιο του αζώτου, Ν2Ο, που παράγειαι από ορισμένες καύσεις και από τη δράση ίων βακτηρίων του εδάφους στα αζωτοΰχα λιπάσματα.

- Το όζον, Ο3, των κατώτερων ατμοσφαιρικών στρωμάτων, που είναι παράγωγο των ρύπων των αυτοκινήτων.

Η συμμετοχή αυτών των αερίων στο φαινόμενο του θερμοκηπίου υπολογίζεται σήμερα σε:

Διοξείδιο του άνθρακα 48%Χλωροφθοράνθρακες 18%Μεθάνιο 17%Υποξείδιο του αζώτου 6%Όζον και άλλα αέρια 11%

Τα ποσοστά αυτά δεν είναι ανάλογα προς τις ποσότητες στις οποίες απαντώνται στην ατμόσφαιρα τα αέρια αυτά: ένα μόριο μεθανίου, για παράδειγμα, έχει 28 φορές μεγαλύτερη συμμετοχή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου από ένα μόριο διοξειδίου του άνθρακα. Ο κίνδυνος για τον πλανήτη δεν προκύπτει από το φαινόμενο του θερμοκηπίου καθ’ εαυτό, αλλά από την πιθανή ενίσχυσή του. Πράγματι, συγκεκριμένες μετρήσεις έδειξαν ότι η συγκέντρωση των αερίων που προκαλουν το φαινόμενο έχει αυξηθεί σαφώς από τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης: κατά 30% για το διοξείδιο του άνθρακα και σχεδόν 100% για το μεθάνιο- όσον αφορά στους χλωροφθοράνθρακες, αυτοί πρωτοδημιουργούνιαι μόλις γύρω στο 1930 και εκλύονται σε σημαντικές ποσότητες μόλις τα τελευταία 25 χρόνια. Τέλος, η εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μαζική χρήση ορυκτών καυσίμων -κάρβουνο, φωταέριο, πετρέλαιο- και στην αποψίλωση των τροπικών δασών.

Διαθέτουμε κάποια δεδομένα ώστε να προσεγγίσουμε έστω το ζήτημα της προέλευσης -φυσικής ή ανθρώπινης-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11

αυτών των αερίων και των διαδικασιών μέσω των οποίων εξαφανίζονται από την ατμόσφαιρα (των α π α γ ω γ ώ ν ) \

Μπορούμε να συμπερόνουμε ότι αν η ανθρώπινη δραστηριότητα συνεχιζόταν χωρίς τη λήψη κάποιων προφυλάξεων, η ισχύς του φαινομένου του θερμοκηπίου θα διπλασιαζόταν μέσα σε λιγότερα από 50 χρόνια. Και αυτό θα ήταν το αποτέλεσμα μιας αδιατάρακτης πορείας προς την «οικονομική ανάπτυξη».

Στο σημείο αυτό το λόγο έχει η κλιματολογία και πιο συγκεκριμένα τα μοντέλα ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας, όπως έχουν επισημανθεί εδώ και μια δεκαετία. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που προκύπτουν βάσει αυτών των μοντέλων, ο διπλασιασμός της ισχύος του φαινομένου του θερμοκηπίου θα ανέβαζε τη μέση θερμοκρασία της υδρο-

1 Βλ. Κεφάλαιο I - Παράρτημα.


γείου κατά 1,5° έως 6° C, μια υπερθέρμανση χωρίς προηγούμενο εδώ και 125,000 χρόνια.

Υπάρχουν, όπως είναι φυσικό, κάποιες αβεβαιότητες. Θεωρείται ότι η υπερθέρμανση θα είναι εντονότερη στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη από ό,τι σπς περιοχές γύρω από τον Ισημερινό, αλλά οι περιφερειακές προβλέψεις είναι ακόμη αρκειά αποσπασματικές. Η υπερθέρμανση θα αυξήσει την εξάτμιση και κατ’ επέκταση τις νεφώσεις, αλλά παραμένει άγνωστο αν οι νεφώσεις αυτές θα αυξηθούν στα ανώτερα ατμοσφαιρικά επίπεδα —όπου θα συνέβαλλαν σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου- ή στα χαμηλότερα -πράγμα που θα ανέστελλε τη διαδικασία της υπερθέρμανσης. Προ- βλέπονται σημαντικές ανακατατάξεις στο χάρτη των βροχοπτώσεων και των χιονοπτώσεων, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το ποιες ζώνες θα καταστούν πιο ξηρές και ποιες θα παρουσιάσουν μεγαλύτερη υγρασία. Γνωρίζουμε, τέλος, ότι στα βάθη των ωκεανών οι αντιδράσεις θα είναι πιο αργές και ότι η θερμική τους αδράνεια θα μπορούσε να καθυστερήσει κατά 20 τουλάχιστον χρόνια την εμφάνιση σαφών και μετρήσιμων ενδείξεων της υπερθέρμανσης.

Στο πρώτο κεφάλαιο θα δούμε ποιες θα μπορούσαν να είναι οι έμμεσες συνέπειες της ενίσχυσης του φαινομένου του θερμοκηπίου: μετατόπιση των καλλιεργήσιμων και δα- σόφυτων ζωνών της Γης, άνοδος της στάθμης των θαλασσών (κατά 40 έως και 150 εκατοστόμετρα), διατάραξη του κύκλου βροχοπτώσεων και χιονοπτώσεων, πολλαπλασιασμός των ακραίων κλιματολογικών φαινομένων, μετακινήσεις πληθυσμών, λιμοί, επιδημίες.

Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος άθελά του, μέσω κυρίως της βιομηχανικής και αγροτο-6ιομηχανικής του δραστηριότητας, πειραματίζεται επικίνδυνα πάνω στο σύνολο του πλανήτη. Αυτό μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει σε μια βαθιά μεταβολή των όρων για την ύπαρξη της ζωής στη Γη, και

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

μάλιστα με ρυθμό -μερικών δεκαετιών- ασύγκριτα ταχύτερο από αυτόν των πολύ πιο αργών φυσικών κλιματικών μεταβολών. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι σήμερα (1990) το υπ’ αριθμόν ένα οικολογικό πρόβλημα. Παρά τις όποιες αβεβαιότητες, γνωρίζουμε αρκετά ώστε να δράσουμε αμέσως.

Οι ανησυχίες για την ενίσχυση του φαινομένου του θερμοκηπίου δεν είναι μόδα. Ο Σ. Αρένιους είχε ήδη προβλέψει ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα θα οδηγούσε σε υπερθέρμανση του κλίματος. Οι οικολόγοι προειδοποιούσαν γι’ αυτό από τη δεκαετία του ’70. Ένα φυλλάδιο του αμερικανικού "Council of Environmental Quality", που χρονολογείται από το 1981 και φέρει τον τίτλο Global energy futures and the carbon dioxide problem, περιλαμβάνει δεδομένα που συγγενεύουν αρκετά με αυτά που συναντάμε στη σύγχρονη φιλολογία γύρω από το θέμα. Δεδομένου όμως ότι την εποχή εκείνη τα κλιματικά μοντέλα και λιγότερα ήσαν και λιγότερο επεξεργασμένα, τεκμηριωμένα και πειστικά απ’ ό,τι σήμερα, το όλο εγχείρημα ήταν μια τολμηρή γενίκευση και έτσι δόθηκε προτεραιότητα σε άλλα σοβαρά προβλήματα, όπως αυτό της πυρηνικής ενέργειας και της «όξινης βροχής». Η τελευταία ήταν άλλωστε γνωστή ήδη από το 1972, αν όχι και από παλιότερα, αλλά χρειάστηκε να διαπιστωθούν οι καταστροφές που είχε αρχίσει να προκαλεί στα δάση και στα μνημεία της Κεντρικής Ευρώπης για να ακολουθήσουν οι μεγάλες οικολογικές κινητοποιήσεις. Θα ήταν μάλιστα ενδιαφέρον να αναλύσει κανείς βαθύτερα τους λόγους που οδήγησαν σ’ αυτές.

Το πρώτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου περιγράφει κατ’ αρχήν τις πλέον πιθανές συνέπειες του διπλασιασμού της ισχύος του. φαινομένου του θερμοκηπίου, εκθέτει τους λόγους που καθιστούν επιτακτική την άμεση αντιμετώπισή


του και παρουσιάζει, υπό μορφήν παραρτήματος, τα αριθμητικά δεδομένα που αφορούν στη δυνατότητα συμβολής των αερίων σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου, στις πηγές και στους απαγωγους τους.

Σ’ αυτή τη 6άση, το δεύτερο κεφάλαιο περιγράφει λεπτομερώς ένα πλήθος προληπτικών μέτρων που θα έ- πρεπε να ληφθούν για να αποφευχθεί αυτός ο διπλασιασμός και εκπμά την αποτελεσματικότητα του καθενός. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι κανένα μεμονωμένο μέτρο δεν θα ήταν αρκετό και ότι για την αντιμετώπιση του προβλήματος θα πρέπει να κινηθούμε σε όλα τα επίπεδα. Θα φανεί άλλωστε καθαρά ότι τα περισσότερα από αυτά τα προληπτικά μέτρα είναι χρήσιμα για ιην αντιμετώπιση και άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων. Ως εκ τούτου, πέρα από τις όποιες αβεβαιότητες για τη σχέση τους με το συγκεκριμένο φαινόμενο, η λήψη τους δεν θα μπορούσε παρά να αποβεί θετική.

'Ο,τι και να κάνουμε όμως, ένας κάποιος βαθμός υπερθέρμανσης είναι αναπόφευκτος. Θα πρέπει, επομένως, να προσαρμοστούμε σ ’ αυτή την πραγματικότητα και να λάβουμε μέτρα προσαρμογής, όπως αυτά που περιγράφονται στο τρίτο κεφάλαιο.

Δεν αρκεί όμως να περιγράφουμε διάφορες επιδιώξεις. Πρέπει να αναλύσουμε τα μέσα με τα οποία αυτές θα επιτευχθούν να προσδιορίσουμε τους στόχους· τις προδιαγραφές αποδοτικότητας (πρωτίστως ενεργειακής) για τα προϊόντα ευρείας κατανάλωσης· τα εμπορικά σήματα, τα τέλη, τα φορολογικά κίνητρα· την επιχορήγηση εκείνων που παραιτούνται από το δικαίωμα έκλυσης αερίων. Αυτά τα μέτρα πρέπει να εφαρμοστούν σε παγκόσμια κλίμακα, πράγμα που θέτει επί τάπητος το πρόβλημα των σχέσεων Βορρά - Νότου και Δύσης - Ανατολής. Έχουν καταρτιστεί παγκόσμια προγράμματα έρευνας, ενώ διεθνείς διασκέψεις πραγματοποιούνται με επιταχυνόμενο ρυθμό. Καλές προθέσεις έχουν εκφραστεί πολλές φορές και σε ανώτατο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

επίπεδο, αλλά δεν έχουν ακόμη αποτυπωθεί σε συγκεκριμένες αποφάσεις. Σιο τέταρτο κεφάλαιο {«Ποιες πολιτικές;») θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε το γιατί και να αποκαλύψουμε τους δισταγμούς και τις αντιπαλότητες που βρίσκονται πίσω από μια τέτοια στάση.

I.

Μερικά επιστημονικά δεδομένα

21. Κλίμα: τα μαθιίματα του παρελθόντος

Οι θερμοκρασίες καταγράφονται μόλις από τα τέλη του 17ου αιώνα, αλλά μια σειρά από άλλες μεθόδους μάς επιτρέπει να ανατρέξουμε πολύ πιο πίσω. Για τις σχετικά πρόσφατες περιόδους βασιζόμαστε σε τεκμήρια που ανα- φέρονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες οι οποίες επηρεάζονται από το κλίμα (ημερομηνίες τρύγων, πίνακες κίνησης στα κανάλια, που υποδεικνύουν αν είναι παγωμένα κ.λπ.) ή, πιο λεπτομερειακά και συγκεκριμένα, σε γράμματα, χάρτες, περιγραφές των παγετώνων ή ταξιδιωτικές αφηγήσεις3. Έχει αποδειχθεί με βεβαιότητα ότι κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων η Γη (τουλάχιστον η Ευρώπη και οι περιοχές του Βόρειου Ατλαντικού) πέρασε από:

2 Για περισσότερες Λεπτομέρειες, βλεπε J.- C. Duplessy, Les legons du passe (Τα μαθήματα του παρελθόντος). Συνδιάσκεψη του Lassay, "Pollution, atmosphere et climat" («Μόλυνση, ατμόσφαιρα και κλίμα»), Larousse, συλλογή Essentiels, 1989” .

3 Ε. Le Roy Ladurie, L ' histoire du climat depuis V an mil (Η ιστορία ίου κλίματος από το 1000 μ.Χ.), Ρΐοη, 1967.


Μια «κλιματικά ιδανική περίοδο», περίπου μεταξύ 950 μ.Χ. και 1350 μ.Χ., που, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση γαιών οι οποίες μέχρι τότε παρέμεναν ακαλλιέργητες και με την πρόοδο την οποία σημείωσε η γεωργία υπό την ώθηση των μοναστικών ταγμάτων, οδήγησε σε μια αύξηση της αγροτικής παραγωγής τέτοια, που με τη σειρά της επέτρεψε την ανάπτυξη των πόλεων και την κατασκευή καθεδρικών ναών, πύργων και εκκλησιών. Την ίδια εποχή οι θαλασσοπόροι Βίκινγκς εγκαθίστανται όχι μόνο στην Ισλανδία αλλά και στις, αφιλόξενες σήμερα, ακτές της Γροιλανδίας και φτάνουν ως τις ακτές της Βόρειας Αμερικής (ο Λάιφ Έρικσον και κατόπιν ο Θόρφιν Καρλσέφνι αποβιβάζονται γύρω στα 1003 και 1020 αντίστοιχα στη «Βίνλανι», που θα πρέπει να ήταν η Νέα Γη ή το Ακρωτήριο Κοντ της Μασσαχουσέτης). Η μέση θερμοκρασία εκείνη την εποχή προσέγγιζε αυτή των πιο θερμών χρόνων του 20ού αιώνα.

Μια «μικρή παγετώδη εποχή» που, μετά από κάποιες παλινδρομήσεις μεταξύ 1350 και 1550, σταθεροποιείται γύρω στο 1550 και διαρκεί περίπου ως το 1890. Χαρακτηρίζεται από τους μεγάλους λιμούς της Βασιλείας του Λουδοβίκου XIV (που υποχωρούν το 18ο αιώνα με τη βελτίωση των καλλιεργητικών μεθόδων) και από την επέκταση των ορεινών παγετώνων. Η μέση θερμοκρασία ήταν κατά 0,5° έως 0,7°C χαμηλότερη από τη σημερινή.

Γία τις παλαιότερες περιόδους, για τις οποίες δεν διαθέτουμε ανθρώπινες μαρτυρίες, η παλαιοκλιματολογία χρησιμοποιεί μια σειρά από συγκλίνουσες μεθόδους: ανάλυση των ζωικών απολιθωμάτων στις θαλάσσιες προσχώσεις, μεταβολές στη σύνθεση των ισοτόπων του οξυγόνου του θαλασσινού νερού, μελέτη της γύρης στις χερσαίες προσχώσεις, ανάλυση τμημάτων πάγου των πολικών περιοχών. Οι μέθοδοι αυτές οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα τελευταία 2 εκατομμύρια χρόνια ο πλανήτης έχει διέλθει 20 παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περιόδους, με ρυθμό

ΜΕΡΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 19

ο οποίος κυμαίνεται γύρω σια 100.000 χρόνια. Υπήρξαν επίσης και ενδιάμεσες διακυμάνσεις -περίοδοι μεταξύ 23.000 και 41.000 χρόνων. Οι αριθμοί αυτοί, που συγγενεύουν χαρακτηριστικά με την περιοδικότητα των μεταβολών της τροχιάς της Γης γύρω από τον ήλιο, υποδεικνύουν ότι, όταν πρόκειται για μακρά χρονικά διαστήματα, οι κλιματικές διαφοροποιήσεις οφείλονται σε αστρονομικά αίτια. Οι διαφοροποιήσεις αυτές όμως δεν μπορούν να μεταφραστούν σε θερμοκρασιακές μεταβολές μεγαλύτερες του 1° και δεν εξηγούν παρά μόνο εν μέρει τα φαινόμενα που διαπιστώνονται.

Η πιο πρόσφατη παγετώδης εποχή, για παράδειγμα, που έληξε πριν 12.000 χρόνια περίπου, κάλυψε το βόρειο τμήμα της Ευρώπης και της Αμερικής με στρώμα πάγου 2 έως 3 χιλιομέτρων. Η στάθμη της θάλασσας ήταν κατά 100 ως 150 μέτρα χαμηλότερη απ’ ό,τι σήμερα, ενώ η μέση θερμοκρασία του αέρα δεν ήταν παρά μόνο 3 με 4 βαθμούς χαμηλότερη από τη σημερινή (2° C χαμηλότερη για τους ωκεανούς, με μεγάλες διακυμάνσεις γύρω από αυτό το μέσο όρο). Ακολούθησε η «μεσοπαγετώδης περίοδος», με εναλλαγές ανάμεσα σε ιδανικές κλιματικές συνθήκες και σε «μικρές παγετώδεις εποχές», περίοδο την οποία διανύουμε ακόμη, εδώ και αρκετές χιλιετίες. Η πιο θερμή της εποχή εντοπίζεται γύρω στα 6.000 χρόνια πριν, όταν η θερμοκρασία ήταν κατά 1,5° υψηλότερη από το σημερινό μέσο όρο.

Για να εντοπίσουμε ακόμη θερμότερες περιόδους, κατά +2° ως +2,5°C, πρέπει να ανατρέξουμε 125.000 χρόνια πριν, στην εποχή του Εέμ - Σανγκαμόν, κατά την οποία η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν στα 5 με 7 μέτρα υψηλότερα απ’ ό,τι σπς μέρες μας. Η αναζήτηση ακόμη πιο θερμών εποχών, κατά 3° έως και 4°C, μας οδηγεί στην πλειόκαινο γεωλογική περίοδο, δηλαδή 3 έως 5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Σε κάθε περίπτωση, οι θερμοκρασιακές


διακυμάνσεις είναι σαφώς μεγαλύτερες από εκείνες που προκύπτουν ως αποτέλεσμα αστρονομικών φαινομένων.

Τέλος, η ανάλυση των φυσαλίδων διοξειδίου του άνθρακα που περιέχονται σε δείγματα πολικού πάγου απο- κάλυψε μια σαφέστατη παραλληλία ανάμεσα στην καμπύλη των θερμοκρασιών και σ’ αυτήν της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα, για τα τελευταία 160.000 χρόνια. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το αέριο αυτό επιτείνει τις διακυμάνσεις που οφείλονται σε αστρονομικά αίτια και που από μόνες τους δεν εξηγούν την ιστορία του κλίματος στο σύνολό της.

2. Κλίμα: τι μπορεί να συμβεί;

Υπερθέρμανση τον πλανήτη. Η ατμόσφαιρα, με τις σχέσεις που τη συνδέουν με τους ωκεανούς, το έδαφος και τη βιομάζα, αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα. Μολαταύτα, με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών και μέσω διαφόρων μαθηματικών μοντέλων που αναφέρονται στη φυσικοχημική της σύσταση, καταβάλλονται προσπάθειες ώστε να προβλεφθείτο μέλλον. Τα μοντέλα αυτά λαμβάνουν υπόψη τα δεδομένα για τις πηγές και τους απαγωγούς των αερίων που προκαλούντο φαινόμενο του θερμοκηπίου και κυρίως για το διοξείδιο του άνθρακα. Ξεκινούν, γενικά, από την υπόθεση του διπλασιασμού της δυνατότητας συμβολής σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου των αερίων που απαντώνται στην ατμόσφαιρα και ιδιαίτερα ενός σχεδόν διπλασιασμού του διοξειδίου του άνθρακα, το οποίο θα αυξανόταν από 340 ppm (μέρη ανά εκατομμύριο), που είναι η σημερινή τιμή, σε 600 ppm (στην αρχή της βιομηχανικής εποχής η τιμή του ανερχόταν στα 280 ppm). Αν η σημερινή τάση δεν ανασχεθεί, ένας τέτοιος διπλασιασμός θα επέλθει αναπόφευκτα μέσα σε διάστημα μικρότερο των 50 χρόνων. Και -όπως προκύπτει από όλα τα μοντέλα- το αποτέλεσμα θα ήταν η υπερθέρμανση του κλίματος.


Γίνεται προσπάθεια ώστε τα τελειότερα από αυτά τα μοντέλα να λαμβάνουν υπόψη τους τις αναδράσεις που ενδέχεται να προκληθούν. Από τις πρώτες που θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς είναι:

- Μια αρνητική ανάδραση: η αύξηση του ποσοστού C02 θα ευνοούσε τη λειτουργία της φωτοσύνθεσης, που θα απορροφούσε περισσότερο διοξείδιο. Άλλοι όμως πα- ράγονιες που προσδιορίζουν τη φωτοσύνθεση (εδάφη, υγρασία, ανεπάρκεια αζώτου, φωσφόρου ή ποτάσσιου) θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αντίστροφα, ως αποτέλεσμα της υπερθέρμανσης και των συνεπειών της.

- Μια ακόμη αρνητική ανάδραση: αν υπάρχει περισσότερο C02 στην ατμόσφαιρα, τότε και μεγαλύτερο ποσοστό του θα διαλύεται στις θάλασσες. Καθ’ ότι, όμως, το αέριο αυτό διαλύεται ευκολότερα σε χαμηλές θερμοκρασίες, η υπερθέρμανση θα μείωνε την αποτελεσματικότητα αυτού του απαγωγού.

- Κάποιες θετικές αναδράσεις είναι αδιαμφισβήτητες. Η άνοδος της θερμοκρασίας θα ευνοούσε την αποσύνθεση περίπου 1.600 δισεκατομμυρίων τόνων άνθρακα που περιέχονται στο έδαφος (χούμος, τύρφη κ,λπ.· βλ. Παράρτημα) και άρα θα αύξανε την έκλυση C02. Το ίδιο φαινόμενο θα σημειωνόταν και για το μεθάνιο (από τα έλη, την τύρφη, τα σκουπίδια και την τούνδρα που θα ξεπάγωνε μερικώς).

- Μια άλλη θετική ανάδραση προκύπτει από την εξάτμιση των νερών των ωκεανών: καθώς αυτή αυξάνεται με την άνοδο της θερμοκρασίας των υδάτων, στα ανώτερα στρώματα δημιουργούνται σύννεφα που επιτείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Το ενδεχόμενο αυτό λαμβάνεται υπόψη σε κάποια μαθηματικά μοντέλα, αν και ίσως όχι επαρκώς, αφού δύο ερευνητές από το Σικάγο, οι Α. Ράβαλ και Β. Ραμανάθαν, επισήμαναν πρόσφατα ότι η συμβολή του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη όταν η θερμοκρασία επιφανείας των


υδάτων ξεπερνάει τους 27°C, πράγμα ούνηθες για τους Τροπικούς (New Scientist, 6 Ιανουαρίου 1990, σελ. 31).

Τα μαθηματικά μοντέλα είναι αυιά ίου "National Center for Atmospheric Research" του Μπούλντερ (NCAR) των Ηνωμένων Πολιτειών, του "Goddard Institute for Space Studies" του Πανεπιστημίου του Πρίνστον κ.λπ. Μολονότι πρόσφατα τελειοποιήθηκαν πλήρως, τα μοντέλα αυτά δίνουν πορίσματα για τη μέση θερμοκρασία της επιφάνειας του πλανήτη:

- Άνοδος κατά 1,5° ως 4,5°C, σύμφωνα με την "Carbon Dioxide Assessment Committee" του "Natural Resources Council" της Ουάσινγκτον (1983).

- Ανοδος κατά 3° ως 5,5°C, σύμφωνα με το μοντέλο του NCAR του Μπούλνιερ4.

- Μια έκθεση του Ντ. Α. Λάσχοφ στο Κογκρέσο των ΗΠΑ (1989), λαμβάνοντας υπόψη ένα πλήθος γεωφυσικών αναδράσεων (αύξηση των υδρατμών και των νεφώσεων, μείωση της λευκαύγειας [αλμπέντο], θερμική αδράνεια των ωκεανών), φτάνει να προβλέπει άνοδο της τάξης των 6,3° έως 8°C. Αλλά η συνεκιίμηση και άλλων αναδράσεων θα μείωνε κάπως το ύψος αυτών των υπολογισμών.

Παρατηρείται μια σύγκλιση απόψεων μεταξύ των επιστημόνων σχετικά με την τάξη μεγέθους των εκτιμήσεων που αφορούν στο σύνολο του πλανήτη, γιατί:

- Αν λάβουμε υπόψη μας τα περιθώρια αμφιβολιών που ενέχουν, τα διάφορα μοντέλα καταλήγουν σε πορίσματα που συγκλίνουν.

- Εισάγοντας σιις παραμέτρους τους στοιχεία για τη συγκέντρωση και την έκλυση των αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου τα οποία έχουν καταγρα-

4 Ντίκινσον - Τσιτσερόνε, Future global warming to m trace gases, Nature, i. 319, σ ελ 109-114, 1986.


φεί σιο παρελθόν, τα μαθηματικά αυτά μοντέλα καταλήγουν σε μέσες θερμοκρασίες που προσεγγίζουν αρκετά εκείνες που είχαν πράγματι σημειωθεί την αντίστοιχη περίοδο.

Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς αν η προ6λεπόμε- νη υπερθέρμανση θα επιταθεί ή θα αναχαιτιστεί από τη φυσική εξέλιξη του κλίματος. Θα συνεχιστεί η σημερινή «κλιματικά ιδανική περίοδος» ή θα μπούμε σε μια νέα «μικρή παγετώδη εποχή»(Ι.1); Γεγονός είναι ότι δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε μια τέτοια ερώτηση. Στη δεύτερη περίπτωση όμως -που είναι και αυτή που ευνοεί περισσότερο τη σταθερότητα- η φυσική ψύχρανση του κλίματος δεν θα ξεπερνούσε την τάξη του 0,7°C. Αφαιρώντας την τιμή αυτή από τις τιμές μιας μέσης διακύμανσης, όπως προκύπτει από τους πιο μετριοπαθείς των παραπάνω υπολογισμών -άνοδος κατά 2,5°έως 4,5°C- καταλήγουμε σε αναθέρμανση που θα κυμαίνεται μεταξύ 1,8° και 3,8°C. Οι τιμές αυτές δε, θα ήταν τουλάχιστον κατά 1°C υψηλότερες στην περίπτωση που θα συνεχιζόταν η «κλιματικά ιδανική περίοδος».

Σε κάθε περίπτωση πάντως, τόσο υψηλές θερμοκρασίες θα έχουν να σημειωθούν από την εποχή του Εέμ- Σανγκαμόν (+2° έως +2,5°C, πριν από 125.000 χρόνια) ή ακόμη και από την πλειόκαινο (+3° έως +4°C, πριν από 3 με 5 εκατομμύρια χρόνια). Επιπλέον δε, αυτιί η θερμοκρασιακιί άνοδος θα προκληθεί μέσα σε μερικές δεκαετίες, τη στιγμή που ανάλογης τάξης φυσικές αυξομειώσεις χρειάστηκαν χιλιετίες για να συντελεστουν.

Έγκυροι παρατηρητές, κυρίως στην Αγγλία, σημειώνουν ότι 7 στους 10 χειμώνες σιη δεκαετία 1981-1990 ήταν ιδιαίτερα ήπιοι στην Ευρώπη, πράγμα που τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αύξηση της ισχύος του φαινομένου του θερμοκηπίου έχει αρχίσει να γίνεται αισθητή. Ένα δελτίο


τύπου του βρετανικού "Meteorological Office", με ημερομηνία 12 Ιανουαρίου 1990, επισημαίνει ότι τα 6 στα 10 πιο θερμά χρόνια από το 1850 εντοπίζονται στη δεκαετία του ’80 και ότι η μέση θερμοκρασία επιφανείας του πλανήτη ανήλθε κατά 0,25° C τα τελευταία 20 χρόνια. Γεγονός είναι ότι, σύμφωνα με τους υπολογισμούς που προκύπτουν από τα διάφορα μοντέλα, η αύξηση που σημείωσαν τα ποσοστά του διοξειδίου του άνθρακα και του μεθανίου θα έπρεπε να έχει προκαλέσει μια πιο ευδιάκριτη υπερθέρμανση, αλλά είναι πιθανό η θερμική αδράνεια των ωκεανών να καθυσιέρησε την εξέλιξη του φαινομένου. Προσπαθώντας να ελαχιστοποιήσουν τις συνέπειες και να μας καθησυχάσουν, πολλοί Γάλλοι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι οι ήπιοι αυτοί χειμώνες και οι γενικά θερμές χρονιές παραμένουν μέσα στα όρια των κλιματικών διακυμάνσεων, όπως αυτές προκύπτουν στατισπκά και ότι στο παρελθόν έχουν σημειωθεί ακόμα ηπιότεροι χειμώνες· τα επιχειρήματά τους όμως δεν είναι πειστικά. Πόσο μάλλον όταν στη διετία 1989-1990 βλέπουμε να αυξάνονται αφύσικα τα ατυχήματα που σχετίζονται με κλιματολογικές συνθήκες όπως καύσωνες, ξηρασίες, θύελλες, θερμοκρασιακές αναστροφές... Το ρεύμα Ελ Νίνιο, που βρίσκεται στον Ειρηνικό στην περιοχή του Ισημερινού, αναστράφηκε τρεις φορές μέσα στην προηγούμενη δεκαετία. Ίσως ο μέσος πολίτης, και κυρίως ο αγρότης, να μην απέχει πολύ από την αλήθεια όταν λέει ότι «έχουμε αρχίσει να ανατρέπουμε τις κλιματολογικές συνθήκες».

Περιφερειακές θερμοκρασίες. Η θερμοκρασιακή πρόβλεψη είναι πιο δύσκολη για τις μεγάλες γεωγραφικές περιφέρειες του πλανήτη. Εκτιμήσεις αρκετά ακριβείς θα απαιτούσαν πιο εξειδικευμένα μαθηματικά μοντέλα και πολυπληθέστερα μετεωρολογικά δεδομένα (οι μετεωρολογικοί σταθμοί μπορεί να είναι πολυάριθμοι σπς πλούσιες χώρες αλλά είναι μάλλον ευάριθμοι σπς υπόλοιπες, καθώς


και στους ωκεανούς). Γι’ αυτό και γίνονται συντονισμένες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση υπό την επίβλεψη ενός οργανισμού που ιδρύθηκε πρόσφατα από το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (ΠΗΕΠ, αγγλικά UNEP) και τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό (ΠΜΟ) και ονομάζεται Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Εξέλιξη5 (ΔΟΚΕ ή IPPC, στα αγγλικά, “Intergovernmental Panel on Climate Change” · παρατηρούμε ότι η αγγλική λέξη “change” μεταφράζεται ως «εξέλιξη», τυπικό παράδειγμα της τάσης που χαρακτηρίζει την επίσημη γαλλική γραμμή, να χρησιμοποιεί λέξεις ουδέτερες και καθησυχαστικές).

Οι μέχρι τώρα έρευνες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η υπερθέρμανση θα είναι πιο έντονη στους πόλους (άνοδος 4° έως 10°C, κυρίως για το χειμώνα) απ’ ό,τι στον Ισημερινό (+2°). Στα μέσα γεωγραφικά πλάτη, όπως αυτό της Ευρώπης, θα είναι της τάξης των 2° έως 4°C το καλοκαίρι, αλλά θα κυμαίνεται μεταξύ 4° και 10°C το χειμώνα, πράγμα που θα αμβλύνει τη διαφορά μεταξύ των εποχών.

Βροχο-χιονοπτώσεις. Η αυξημένη εξάτμιση θα επιφέρει, συνολικά, αύξηση της κατακράτησης νερού υπό μορφήν ατμών στην ατμόσφαιρα και της πυκνότητας των νεφών και κατ’ επέκταση επιτάχυνση του ρυθμού των βροχοπτώσεων και των χιονοπτώσεων. Η αύξηση αυτή θα ήταν όμως πιο έντονη στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη (+18% σε ορισμένες βόρειες περιοχές του Καναδά)· στην Ανταρκτική οι χιονοπτώσεις θα πύκνωναν αισθητά και εκτός από το μάλλον απίθανο ενδεχόμενο της τήξης (βλέπε παρακάτω) όλο αυτό το χιόνι θα «αποθηκευόταν» με τη μορφή πάγων και θα ετίθετο εκτός κύκλου.

5 Πρόκειται για μετάφραση της γαλλικής ονομασίας του οργανισμού (σ.τ.μ.)


Είναι πιθανό τα μεσόγεια των ηπείρων, στα μέσα γεωγραφικά πλάτη, να καταστούν πιο ξηρά. Στις παραθαλάσσιες περιοχές, όπως αυτές της ηπειρωτικής Ευρώπης, οι μεν χειμωνιάτικες και ανοιξιάτικες βροχές θα πύκνωναν ενώ τα καλοκαίρια θα γίνονταν πιο ξηρά.

Για τις περιοχές γύρω από τον Ισημερινό τα μοντέλα προβλέπουν επίταση των βροχοπτώσεων και των μουσώνων που πλήττουν τη Νότιο Ασία. Φαίνεται, όμως, πως δεν λαμβάνουν όσο θα ’πρεπε υπόψη τους την εξέλιξη της βλάστησης: έτσι, η αποψίλωση που έχει ξεκινήσει στην Αμαζονία (και που, όπως γνωρίζουμε, αυξάνει την έκλυση CO2) θα μπορούσε να προκαλέσει μείωση των βροχοπτώσεων κατά 20%6.

Όπου δεν θα παρατηρηθεί αξιοσημείωτη άνοδος του επιπέδου των βροχοπτώσεων, η αυξημένη εξάτμιση θα καταστήσει τα εδάφη ξηρότερα. Προβλέπονται επίσης μεταβολές στη ροή των θαλασσίων ρευμάτων και πολλαπλασιασμός των καταστροφικών κλιματικών φαινομένων: καταιγίδων, τυφώνων, πλημμυρών, χιονοστιβάδων.

Η στάθμη των θαλασσών. Οι δύο μεγάλες «δεξαμενές» του πλανήτη, που περιέχουν πάνω από το 1% της συνολικής μάζας του νερού, είναι:

- οι ωκεανοί, που καλύπτουν το 97,2% αυτού του ποσοστού, με περιεκτικότητα 1.320 εκατομμύρια κυβ.χλμ. και

- οι πολικοί πάγοι, που αντιστοιχούν στο 2,5%, με μάζα ίση προς 32,5 εκατομμύρια κυβ.χλμ.

Η προβλεπόμενη υπερθέρμανση θα προκαλέσει άνοδο της στάθμης των θαλασσών κατά 40 έως και 150 εκατοστά. Δύο λόγοι συγκλίνουν σ’ αυτό:

6 Βλέπε το άρθρο ίων Λιν - Βαρβ\οφ και Ρ.Ε. Νπ'κινσον στο Nature, r. 342, 23 ΝοεμΒρίου 1989.


- Ο κυριότερος είναι η διαστολή των υδάτων που θα επιφέρει η υπερθέρμανση.

- Ο δεύτερος είναι η τήξη των ηπειρωτικών πάγων του νότιου άκρου της Γροιλανδίας και ορισμένων περιφερειακών ζωνών της Ανταρκτικής και, συμπληρωματικά, η τήξη των πάγων των βουνών στις εύκρατες ζώνες (που όμως η μάζα τους είναι μάλλον αμελητέα).

Αντίθετα απ’ ό,τι διαβάζουμε κατά καιρούς, η άνοδος της στάθμης των θαλασσών δεν θα προκληθεί από:

- Την τήξη των παγόβουνων της Αρκτικής. Όπως προκύπτει από την αρχή του Αρχιμήδους, η μάζα του νερού που εκτοπίζεται από ένα παγόβουνο είναι ίση με τη μάζα του πάγου που το εκτοπίζει. Μπορεί εύκολα να το διαπιστώσει κανείς βάζοντας ένα παγάκι σε ένα ποτήρι νερό. Η τήξη του δεν μεταβάλλει τη στάθμη του νερού στο ποτήρι.

- Την τήξη των πάγων της κεντρικής Γροιλανδίας και κυρίως της Ανταρκτικής (που περιλαμβάνει τις μεγαλύτερες ποσότητες πάγων στον πλανήτη). Στην πραγματικότητα, το κρύο είναι τόσο δριμύ (-30° έως -80°C) που ακόμη και μία θερμοκρασιακή άνοδος της τάξης των 10° δεν θα ανέβαζε το θερμόμετρο στους 0°C. Γεγονός παραμένει ότι η παράταση της υπερθέρμανσης για περισσότερους αιώνες θα διατάρασσετην ισορροπία της δυτικής Ανταρκτικής, της οποίας η τήξη θα ανέβαζε κατά 5 μέτρα τη στάθμη των θαλασσών. Στην εντελώς απίθανη περίπτωση της τήξης ίου συνόλου της Ανταρκτικής, η στάθμη των θαλασσών θα ανέβαινε κατά 65 έως 70 μέτρα.

Αλλά και αυτή ακόμα η κατά 40 έως 150 εκατοστά άνοδος θα είχε βαρύτατες συνέπειες. Τεράστιες εκτάσεις θα χάνονταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας: το Μπαγκλαντές, τα δέλτα του Νείλου και του Μεκόνγκ- οι κόλποι στις εκβολές του 'Ελ6α, του Γαρούνα, του Λίγηρα και του Τάμεση· το νησί Καμάργκ στις εκβολές του Ροδανού, η Λουιζιάνα, η Βανδέα· οι Μαλδίβες και άλλα νησιά των Νοτίων Θαλασσών και φυσικά η Ολλανδία κ.λπ. Ελ


λείψει με'σων για την κατασκευή προστατευτικών έργων (φραγμάτων και υδροφρακτικών μηχανισμών όπως στην Ολλανδία), ο Τρίτος κόσμος θα βρεθεί σιη χειρότερη θέση: το κόστος τέτοιων έργων για το αγγλικό τμήμα της East Anglia (ανάλογο της γαλλικής Βανδέας) υπολογίζεται στα 70 δισεκατομμύρια γαλλικά φράγκα. Καθώς οι περιοχές αυτές που βρίσκονται κοντά στο επίπεδο της θαλάσσιας επιφάνειας είναι συχνά εύφορες και πυκνοκατοικημένες, οι απώλειες στην παραγωγή τροφίμων θα ήσαν πολύ εκτεταμένες ενώ ανάλογη έκταση θα λάμβαναν και οι πληθυ- σμιακές μετακινήσεις. Οι «οικολογικοί πρόσφυγες», από μια σειρά άλλες αιτίες, αριθμούν ήδη εκατοντάδες χιλιάδες7 και η κατάστασή τους είναι δραματική. Με την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης το πρόβλημα θα αποκτούσε διαφορετικές διαστάσεις και μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς τις συγκρούσεις και τις επιδημίες που θα συνεπαγόταν. Ανάμεσα σπς συνέπειές του θα ήταν επίσης: η εξαφάνιση των πλούσιων παράκτιων περιοχών, μια αυξημένη ευπάθεια σπς θύελλες (που, όπως αναμένεται, θα αυξηθούν αισθητά), η επέκταση της διάβρωσης των εδαφών, η διατάραξη της ισορροπίας διοχέτευσης και καθαρισμού των υδάτωυ, η εισχώρηση αλμυρού νερού στους υδροφόρους ορίζοντες του γλυκού. Πολλά έργα υποδομής (λιμάνια, αεροδρόμια, γέφυρες) και βιομηχανικές εγκαταστάσεις (χημικά εργοστάσια, διυλιστήρια, μεταλλουργίες, σταθμοί θερμοηλεκτρικής και πυρηνικής ενέργειας) που βρίσκονται στις παράκτιες ζώνες, αν δεν προστατευτούν ή δεν μεταφερθούν -κάτι που θα απαιτούσε τεράστια έργα- θα αχρηστεύονταν πλήρως.

7 Βλέπε την έκθεση του Πασκάλ Τουρμπ στη σύνοδο των Φίλων της Γης στις 6-7 Οκτωβρίου 1989, που εκδόθηκε από τους Φίλους της Γης.


Βλάστηση. Η Βλάστηση και η διαθεσιμότητα προϊόντων που προέρχονται από αυτήν (τροφές, ξυλεία κ.λπ.) θα επηρεαστούν, εκτός από την κάλυψη πολυάριθμων παράκτιων ζωνών από τη θάλασσα, και από μια σειρά άλλους παράγοντες, όπως:

- Την αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα, που κατ’ αρχήν ευνοεί τη φωτοσύνθεση

-Τ η μετάθεση των ζωνών βλάστησης και καλλιέργειας προς τα ανώτερα γεωγραφικά πλάτη

- Τη μεταβολή του καθεστώτος των Βροχοπτώσεων και χιονοπτώσεων.

Πειράματα σε ελεγχόμενες ατμοσφαιρικές συνθήκες έδειξαν ότι, όσον αφορά στη φωτοσύνθεση, ο διπλασιασμός του ποσοστού του CO2 αυξάνει κατά 10% έως 50% την ανάπτυξη των λεγάμενων φυτών «τύπου C3» (σιτάρι, κριθάρι, σόγια, ρύζι, βρώμη)· δεν παρατηρείται όμως ανάλογη αύξηση και στα φυτά «τύπου C4» (καλαμπόκι, ζαχαροκάλαμο, κεχρί, σόργο) για τα οποία δεν ξεπερνάει το 10%, ενώ και για τις δύο κατηγορίες έχουμε μείωση της περιεκτικότητας σε πρωτεΐνες. Πρέπει επίσης να λαμβάνουμε υπόψη τον ανταγωνιστικό χαρακτήρα της συνύπαρξης των καλλιεργειών τύπου C4 με τα ζιζάνια, που είναι ως επί το πλείστον τύπου C3. Πέρα όμως από αυτά τα θεωρητικά δεδομένα, στην πράξη θα εμφανιστούν και άλλοι αρνητικοί για τη φωτοσύνθεση παράγοντες (η κατάσταση του εδάφους, η παρουσία αζώτου, φωσφόρου, ποτάσ- σιου...), αυξημένη ζέστη και μεταβολή στις βροχοπτώσεις και τις χιονοπτώσεις.

Η υπερθέρμανση θα μεταθέσει τις ζώνες όπου το κλίμα είναι κατάλληλο γι’ αυτή ή εκείνη τη βλάστηση κατά αρκετές εκατοντάδες χιλιόμετρα προς τα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη (το Βορρά για την Ευρώπη). Σε πλανητικό επίπε


δο, η κατανομή των εδαφών ανάλογα με to είδος της βλάστησης θα μπορούσε να μετα8ληθεί ως εξής:

Σημερινήκατανομή

Κατανομή μετά από διπλασιασμό της ισχύος του φαινομένου

τον θερμοκηπίου

Δάση 58,4% 47,4%

Λιβάδια,καλλιέργειες 17,7% 28,9%

Έρημοι 20,6% 23,8%

Τούνδρες 3,3% 0,0%

Αντίστοιχα θα μεταβαλλόταν και η κατανομή των διαφόρων τύπων δασικών εκτάσεων: αύξηση των τροπικών δασών, επέκταση των δασών φυλλοΒόλων που απαντώνται στα εύκρατα κλίματα, εξαφάνιση οχεδόν των κωνοφόρων του βορείου ημισφαιρίου (στα Βόρεια του Καναδά, της ΕΣΣΔ και της Σκανδιναβίας).

Αυτά όμως ισχύουν ceteris paribus, δίχως να λαμβάνο- νται υπόψη ούτε ο ρυθμός ίων Βροχοπτώσεων και χιονοπτώσεων, ούτε η ποιότητα των εδαφών, ούτε η ταχύτητα με την οποία η κάθε τύπου βλάστηση θα «μετακινηθεί» εκεί όπου το κλίμα και το έδαφος θα την ευνοούν περισσότερο.

Σε ό,τι αφορά σιις βροχοπτώσεις, οι περιοχές που θα υποφέρουν είναι αυτές όπου επικρατούν συνθήκες αρκετά κονπνες με αυτές των ερήμων, όπως το Σαχέλ, η κεντρική σοβιετική Ασία ή τα ηπειρωτικά του αμερικανικού Middle West (οι «μεγάλες πεδιάδες»). Ο Καναδάς, παρ’ όλο που θα ευνοηθεί από την «πορεία προς Βορράν» της Βλάστησης, φοβάται μια κατά 35% μείωση της απόδοσης των


σιτοκαλλιεργειών ίου. Η μείωση των βροχοπτώσεων θα μπορούσε να περιορίσει την επέκταση των τροπικών δασών.

Τέλος, η μετάθεση των κλιματικών ζωνών που είναι κατάλληλες για κάθε τύπο βλάστησης θα πραγματοποιηθεί

^με τον ταχύτατο ρυθμό μερικών δεκαετιών -πολύ πιο γρήγορα από τις ανά μερικούς αιώνες παλινδρομήσεις ανάμεσα σε «ιδανικές κλιματικά περιόδους» και σε «μικρές παγετώδεις εποχές». Η μετακίνηση των καλλιεργειών δεν θα αποτελέσει ιδιαίτερο πρόβλημα εκεί όπου οι αγρότες έχουν και τα μέσα και την υποστήριξη των κυβερνήσεών τους και των οργανισμών αγρονομικών ερευνών: με τη βοήθεια ενός καλού μεταφορικού δικτύου θα μετακινηθούν με τους σπόρους και τα αγροτικά τους μηχανήματα προς τα βόρεια· θα τους είναι όμως, κατά πάσα πιθανότητα, οδυνηρό να εγκαταλείψουν τα παραδοσιακά χωριά τους για να εγκατασταθούν σε οικισμούς που θα είναι πιθανότατα «συστηματοποιημένοι» (κατά την έκφραση του Νικο- λάε Τσαουσέσκου!). Οι φτωχοί αγρότες του Νότου θα έχουν να αντιμετωπίσουν πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες και θα ακολουθήσουν την αξιοθρήνητη μοίρα των «οικολογικών προσφύγων», χωρίς να είναι τεχνικά εφικτή η μεταφορά των καλλιεργειών τους.

Τα δάση, από την άλλη πλευρά, δεν θα μετακινηθούν μόνα τους (εκτός, ίσως, από το δάσος του Μπέρναμ, στη Σκωτία, που ιστορείται στον «Μάκβεθ»!): ο ρυθμός με τον οποίο θα μεταβληθούν οι συνθήκες θα είναι πολύ γρήγορος για να επιτρέψει κάτι τέτοιο. Θα πρέπει να δημιουργη- θούν φυτώρια και τα νέα δέντρα να μεταφυτευθούν σε εκτάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων. Το κόστος θα είναι πάρα πολύ υψηλό. Ακόμη όμως κι αν το αντέξουν η Δυτική Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική, για τον υπόλοιπο κόσμο θα είναι μάλλον απρόσιτο.


Εκτός, Λοιπόν, από την περίπτωση που πραγματοποιηθεί μια ουσιαστική προσπάθεια αναδιανομής, σε παγκόσμια κλίμακα, η απόσταση μεταξύ πλουσίων και φτωχών θα μεγαλώσει ακόμη περισσότερο. Ακριβώς όπως θα συμ- βεί και με την άνοδο της στάθμης των θαλασσών.

Από τις κλιματικές αλλαγές εκτιμάται επίσης ότι θα προκόψουν:

- πολλαπλασιασμός των παρασίτων στις καλλιέργειεςκαι

- μείωση της γενετικής ποικιλότητας, που θα οφείλεται στην αδυναμία μετανάστευσης κάποιων ειδών των οποίων η επιβίωση εξαρτάται ήδη από πολύ λεπτές ισορροπίες. Τα ζωικά είδη που ζουν στα υγρά κλίματα, στα βουνά και στα μικρά πεδινά δάση, είναι αυτά που θα πληγούν περισσότερο.

Αντίθετα, θετική αναμένεται να είναι η επίδραση στα θαλάσσια οικοσυστήματα και προβλέπεται αύξηση της απόδοσης της αλιείας.

Άλλες οικονομικές, κοινωνικές και ανθρώπινες συνέπειες. Έχουμε ήδη περιγράφει μερικές από τις πιο σημαντικές συνέπειες της υπερθέρμανσης:

- Πολλαπλασιασμός των «οικολογικών προσφύγων», που θα αριθμούν δεκάδες εκατομμύρια, πράγμα που θα

προκαλέσει με τη σειρά του λιμούς, βιαιοπραγίες και επι

δημίες.- Συνολική μείωση της αγροτικής παραγωγής, που

εμφανίζεται ήδη όλο και πιο ελλειμματική, εξ αιτίας της ερημοποίησης και της δημογραφικής έκρηξης στο Νότο.

- Αχρήσιευση πολυάριθμων παράκτιων βιομηχανιών και έργων υποδομής.

Σ’ αυτές μπορούμε ακόμη να προσθέσουμε:


- Τον πολλαπλασιασμό των παρασίτων και tn μετάδοση τροπικών ασθενειών (όπως, για παράδειγμα, η μαλάρια) σε ευρύτερες περιοχές.

- Τους καλοκαιρινούς καύσωνες, στους οποίους δύσκολα αντεπεξέρχονται άτομα που δεν τους έχουν συνηθίσει.

- Τις αυξημένες ανάγκες κλιματισμού, σε αντίθεση με τη μείωση των αναγκών για θέρμανση.

-Τη διατάραξη του υδραυλικού συστήματος (άρδευσης και ηλεκτροδότησης) εξ αιτίας των μεταβολών στο χάρτη και το ρυθμό των βροχοπτώσεων. Έτσι, κάποια υδραυλικά έργα θα αποδειχθούν υπέρογκα ενώ κάποια άλλα ανεπαρκή.

- Τέλος, σ’ ένα επίπεδο λιγότερο τραγικό, αυτό του τουρισμού, οι ταξιδιωτικοί πράκτορες -που έχουν επενδύσει πάρα πολλά στις «μαρίνες» και σια χιονοδρομικά κέ- ντρα- θα δουν τις μαρίνες τους να βυθίζονται και τις πίστες ίου σκι χωρίς χιόνι. Γ ία να μην αναφερθούμε σε κάποιους παραδείσους τροπικού τουρισμού, όπως οι ΜαλδίΒες, το σύμπλεγμα της Πολυνησίας και η κοιλάδα του Νείλου (με τα καταπληκτικά αρχαία μνημεία της), που θα χαθούν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

3. Γιατί πρέπει να δράσουμε άμεσα

Παραπάνω είδαμε γιατί θα μπορούσε να αποβεί καταστροφική μια σαφής ενίσχυση του φαινομένου του θερμοκηπίου, αν μάλιστα ήταν τόσο γρήγορη όσο πολλά από τα δεδομένα μάς οδηγούν να συμπεράνουμε. Πολλοί οικο- λόγοι θεωρούν σήμερα το φαινόμενο του θερμοκηπίου ίο υπ’ αριθμόν ένα οικολογικό πρόβλημα. Όπως, πάνω-κά- τω, υποστήριζαν οι μετεωρολόγοι Ρέβελ και Σβες ήδη από το 1957, προχωρούμε σ’ έναν ευρείας κλίμακας γεωφυσικό πειραματισμό πάνω σ’ ένα πολυσύνθετο σύστημα, του οποίου η συμπεριφορά δεν είναι επαρκώς προβλέψιμη και


από to οποίο εξαρτάται η επιβίωσή μας· πρόκειται για μια εξαιρετικά επικίνδυνη συμπεριφορά.

Βέβαια, γεγονός είναι ότι, όπως είδαμε άλλωστε, υπάρχουν ακόμη αβεβαιότητες ως προς την έκταση, την κατανομή, το ρυθμό και τις συνέπειες της ενίσχυσης του φαινομένου του θερμοκηπίου. Μήπως αυτός είναι λόγος για να περιμένουμε τη διάλυση κάθε αβεβαιότητας από την πλευρά των επιστημόνων, πριν λάβουμε τα μέτρα μας; Η απάντηση είναι αρνητική και τούτο τόσο για λόγους περισσότερο «τεχνικής» φύσης όσο και για λόγους μάλλον «πολιτικής» υφής.

Τα «τεχνικά» επιχειρήματα που συνηγορούν στην ανάληψη άμεσης δράσης είναι, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

- Τα αέρια που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου βρίσκονται ήδη απελευθερωμένα στην ατμόσφαιρα εδώ και πολλά χρόνια και επομένως αποτελούν ένα είδος «ωρολογιακής βόμβας».

- Είναι πάρα πολύ πιθανό ότι η θερμική αδράνεια των ωκεανών καθυστερεί την υπερθέρμανση και άρα θα είναι πολύ αργά για να αναβράσουμε όταν οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις θα αποδεικνύουν πια πέρα από κάθε αμφιβολία μια σαφή υπερθέρμανση ή μια ανάλογη μεταβολή στο χάρτη και το ρυθμό των βροχοπτώσεων. Δεν μπορούμε επομένως ούτε κατ’ ελάχιστο να επαφιόμασιε σ’ αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν "early warning system".

- Τα μέτρα που απαπούνται θα είναι τόσο πιο οδυνηρά όσο περισσότερο καθυστερήσουμε στη λήψη τους και προσπαθήσουμε, την τελευταία στιγμή, να αναπληρώσουμε το χαμένο χρόνο.

- Τέλος, το να επιδιώξουμε ακριβείς προβλέψεις σε περιφερειακό επίπεδο (1.2) προϋποθέτει ταυτόχρονα πολύ εξειδικευμένα μαθηματικά μοντέλα, ένα σαφώς πυκνότερο από το σημερινό δίκτυο μετεωρολογικών παρατηρήσεων,


που θα έχει μια διάρκεια λειτουργίας ικανή ώστε να μας παράσχει σταθερές βάσεις και μέσα υπολογισμού ανώτερα αυτών που διαθέτουμε σήμερα. Για μια τέτοια διαδικασία μπορεί να χρειαστούν δέκα, ακόμα και είκοσι χρόνια.

'Αλλα επιχειρήματα άπτονται μάλλον της ηθικής, του καθήκοντος μας απέναντι στις μελλοντικές γενιές. Κατ’ αρχάς γνωρίζουμε ότι η επιβεβαίωση ακόμη και των μετριοπαθέστερων εκτιμήσεων θα έχει σημαντικές συνέπειες (1.2). Ή , όπως έλεγε και ο Μπρις Λαλόνι στη Σύνοδο του Lassay8, «μπορεί να μην είμαστε απόλυτα βέβαιοι αλλά διαθέτουμε “μια δέσμη από σοβαρές και συγκλίνουσες ενδείξεις” . Και ένα συμβούλιο ενόρκων δεν χρειάζεται περισσότερα -ούτε και λιγότερα- για να στείλει έναν άνθρωπο στη φυλακή για πολλά πολλά χρόνια». Η ταχεία ενεργοποίησή μας στην κατεύθυνση της πρόληψης μπορεί ακόμη να παρομοιαστεί με ένα «ασφαλιστήριο συμβόλαιο που συνάπτουμε για το μέλλον μας», σύμφωνα με τη διατύπωση της τελικής διακήρυξης της Διεθνούς Διάσκεψης του Καΐρου, στις 21 Δεκεμβρίου 1989.

Ορισμένοι εγείρουντο ...«πανταχού παρόν καιτα πάντα πληρούν» επιχείρημα των «αναλύσεων κόστους - οφέλους», που θεωρούν ότι πρέπει να προηγηθούν της λήψης των όποιων μέτρων. Με τη διαφορά ότι για τη συγκέντρωση όλων των δεδομένων που απαιτεί κάτι τέτοιο θα χρειαζόμασταν 20 χρόνια, αν όχι και περισσότερα, και κατά πάσα πιθανότητα η πληθώρα των μη κατηγοριοποιήσιμων ποσοτικά παραγόντων θα καθιστούσε μάταιη μια τέτοιου τύπου ανάλυση. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να επιση- μάνει ότι η απαίτηση «αναλύσεων κόστους - οφέλους» προβάλλεται από κύκλους υπεύθυνους για τον υπερεξο- πλισμό μας με σταθμούς πυρηνικής ενέργειας ή με χιονο

8 Με θέμα Pollution, atmosphere et dimat (Μόλυνση, ατμόσφαιρα και κλίμα), 4 Μαρτίου 1989.


δρομικά κέντρα ri για την καθυστέρηση της αναδιάρθρωσης της μεταλλουργίας μας. Οι κύκλοι αυτοί δεν εμφανίζονται το ίδιο εχθρικοί απέναντι στις στρατιωτικές δαπάνες, που δεν εντάσσονται σε μια λογική «κόστους - οφέλους» αλλά αντιμετωπίζονται ως «ασφαλιστήριο συμβόλαιο». Με τη διαφορά ότι η προφύλαξη από τις κλιματικές μεταβολές είναι ουσιωδέστερη για την ασφάλεια όλων απ’ ό,τι οι δαπάνες για εξοπλισμούς.

Θα πρέπει επίσης να έχουμε μια ρεαλιστική και θετική στάση απέναντι στην επιστήμη. Είναι αναμφίβολα ουσιώδες να παράσχουμε στους μετεωρολόγους και τους επιστήμονες άλλων σχετικών κλάδων τα απαιτούμενα μέσα ώστε να περιοριστεί κάθε αβεβαιότητα και να μελετηθεί καλύτερα το φαινόμενο του θερμοκηπίου και οι συνέπειες του: έτσι θα προσδιοριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια ο προσανατολισμός των μέτρων που πρέπει να ληφθούν. Αντίθετα, εκείνοι που υποστηρίζουν ότι πρέπει να κατατοπιστούμε ακόμη περισσότερο πριν αντιδράσουμε είτε αγνοούν τα όσα είναι ήδη γνωστά είτε νομίζουν (κάνουν πως νομίζουν;) ότι η επιστήμη μπορεί να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις σε τόσο πολύπλοκα προβλήματα όσο αυτό που μας απασχολεί. Πρόκειται για μια ολοκληρωτική, παρωπι- δική και επιστημονικίσπκη αντίληψη για την επιστήμη, που στην πραγματικότητα είναι μια εξελικτική διαδικασία συσσώρευσης και οργάνωσης γνώσεων, όπου συχνά η συντε- λούμενη πρόοδος αποκαλύπτει καινούργια προβλήματα. Έτσι, ένας επιστήμονας, μιλώντας υπό αυτή του την ιδιότητα, δεν μπορεί, επί του παρόντος, να βάλει το χέρι του στη φωτιά υποστηρίζοντας ότι το νησί του Σηκουάνα θα χαθεί κάτω από την επιφάνεια των νερών όπως η πόλη της Υς (ούτε και ότι δεν θα συμβεί κάτι τέτοιο) ή ότι το καλοκαίρι η συνήθης θερμοκρασία του Παρισιού θα κυμαίνεται γύρω στους 35 ° C (ούτε, αντίστοιχα, ότι δεν θα ξεπερνάει τους 27°). Υπάρχουν όμως ισχυρές ενδείξεις κι αυτό θα πρέπει να πείσει εκείνους που συμμετέχουν στη διαμόρ


φωση των πολιτικών αποφάσεων -από τον απλό πολίτη μέχρι τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή- να μην διστάζουν άλλο να πάρουν αποφάσεις και να πάψουν να οχυρώνονται πίσω από τις αβεβαιότητες των ειδικών.

Τέλος, ένα άλλο ισχυρό επιχείρημα υπέρ της άμεσης δράσης είναι ότι πολλά οπό τα μέτρα για τον περιορισμό των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι χρήσιμα και για την αντιμετώπιση άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων. Μερικά από αυτά, χωρίς να επιμείνουμε στις λεπτομέρειες που αναφέρονται στα επόμενα κεφάλαια, είναι τα ακόλουθα:

- Η εξοικονόμηση ενέργειας, που συμβάλλει στη συντριπτική μείωση του διοξειδίου του άνθρακα, μειώνει δραστικά και άλλες κλασικές ρυπογόνες ουσίες, όπως τα οξείδια του θείου και του αζώτου.

- Ο περιορισμός των οδικών μετακινήσεων, που είναι οι κατ’ εξοχήν υπεύθυνες για την εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα σιη Γαλλία, θα μείωνε και την ατμοσφαιρική ρύπανση, τα ατυχήματα, τα μποτιλιαρίσματα. Πώς όμως να ξεπεραστεί η έντονη προσκόλληση πολλών Γάλλων στο αυτοκίνητό τους, αν δεν ενημερωθούν επαρκώς για τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου;

- Η αξιοποίηση του μεθανίου που εκλύεται από την κοπριά και τα σκουπίδια καθιστά ευκολότερη την αντιμετώπιση αυτών των εστιών ρύπανσης με την παράλληλη προώθηση ενός καυσίμου που δεν εκλύει μεγάλη ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα.

- Ο περιορισμός της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων όχι μόνο μειώνει την εκπομπή υποξειδίου του αζώτου αλλά περιορίζει και την απαράδεκτη μόλυνση των νερών από νιτρικά άλατα.


- Η ταχεία κατάργηση των CFC’s είναι θετική τόσο για τη ζώνη του όζοντος όσο και για τον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου.

- Με τις δενδροφυτεύσεις απορροφάται διοξείδιο του άνθρακα, συγκροτούνται τα εδάφη, καταπολεμάται η διάβρωση και ρυθμίζεται ο κύκλος του νερού.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από τη λήψη τέτοιου είδους μέτρων.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Δυναμικά συμβολής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου

Η ατμόσφαιρα περιέχει, πάνω-κάτω, ένα πέμπτο οξυγόνου, τέσσερα πέμπτα αζώτου και κάποια μικρά ποσοστά πολλών άλλων αερίων. Κάποια από αυτά προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, απορροφώντας την υπέρυθρη ακτινοβολία και επανεκπέμποντας μέρος της προς το έδαφος. Τα αέρια αυτά αποκαλουνται αέριο που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου (ή αέρια του θερμοκηπίου). Το κυριότερο από αυτά είναι το διοξείδιο του άνθρακα, CO2, και ακολουθουν το μεθάνιο, CH4, το υπο- ξείδιο του αζώτου, Ν2Ο, το όζον, Ο3, και οι χλωροφθοράν- θρακες, CFC’s. Η απορροφητική τους ικανότητα είναι αποτέλεσμα των χαρακτηριστικών του φάσματος απορρο- φητικότητάς τους, που με τη σειρά του οφείλεται στη δομή των μορίων τους· οι γνώσεις μας πάνω σ’ αυτό είναι υπεραρκετές ώστε να ξεκινάμε από μια σταθερή βάση. Αυτή η ανά μόριο απορροφητική ικανότητα κάθε αερίου ονομάζεται δυναμικό συμβολής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και συνήθως υπολογίζεται σε σύγκριση με αυτό τουC02.

Στη συνέχεια αναγράφεται η συγκέντρωση διαφόρων αερίων στα χαμηλότερα ατμοσφαιρικά στρώματα (εκφρασμένη σε όγκο και μέρη ανά εκατομμύριο, ppm, ή ανά


δισεκατομμύριο, ppb) και ίο δυναμικό συμβολής τους στο φαινόμενο ίου θερμοκηπίου (εκφρασμένο σε μέσους όρους, όπως προκύπτουν από ία δεδομένα διαφόρων συγγραφέων) .

Συγκέντρωση με βάση ίου όγκο

(σια χαμηλότερα ατμοσφαιρικά

σιρώμαια)

Δυναμικό συμβολής σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου (σε

σχέση με αυτό ίουC02)

co2 346 ppm 1ch4 1,7 ppm 28

n 20 0,31 ppm 200

03 0,3ppm* 2000

CFC-11 0,2 ppb 16000

CFC-12 0,32 ppb 18000

* Κυρίως κονία στις πόλεις.

Το υψηλό δυναμικό συμβολής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου εξισορροπείται εν μέρει από χαμηλή συγκέντρωση και άρα δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η συνολική συμμετοχή αυτών των αερίων στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι της ίδιας τάξης μεγέθους. Δεδομένα σαν τα παραπάνω, μάλιστα, μας επιτρέπουν να υπολογίσουμε τη συμβολή τους στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, που για το 1988 ήταν:

C02: 48%, CH4: 17%, Ν20: 6%CFC’s: 18%, Ο3 και άλλα αέρια: 11%

Αν η τάση που χαρακτηρίζει σήμερα την ανθρώπινη δραστηριότητα συνεχιστεί αναλλοίωτη, η ισχύς του φαινομένου του θερμοκηπίου θα διπλασιαστεί μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Για την εκτίμηση αυτή λαμβάνεται υπόψη ο


χρόνος παραμονής στην ατμόσφαιρα καθενός από αυτά τα αέρια, δηλαδή η μέση χρονική διάρκεια που απαιτείται για τη διάλυσή τους που είναι:

CO2: 100 χρόνια, CH4: 7 ως 10 χρόνια,Ν2Ο: 170 χρόνια, Ο3 : το πολύ τρεις μέρες, CFC-11: 65 χρόνια, CFC-12: 110 χρόνια.

Ο διπλασιασμός αυτός θα συνοδεύεται και από μια διαφοροποίηση στην κατανομή:

C02: 37%, CH4: 12%, Ν2Ο: 9%,CFC’s: 22%, Ο3 και άλλα αέρια: 20%.

Τα ποσοστά αυτά μπορούν να σχηματοποιηθούν στα ακόλουθα διαγράμματα (όπου η επιφάνεια του κύκλου που αντιστοιχεί σιο 2040 είναι διπλάσια αυτού που αντιστοιχεί συο 1988):

Συμμετοχή των διαφόρων αερίων στο φαινόμενο του θερμοκηπίου.

2040


Παρά τις αβεβαιότητες, στις οποίες θα επανέλθουμε, οι ειδικοί των ατμοσφαιρικών μελετών συμφωνουν στην εκτίμηση ότι ένας διπλασιασμός της ισχύος του φαινομένου του θερμοκηπίου θα προκαλούσε, άμεσα ή έμμεσα:

- άνοδο της μέσης θερμοκρασίας της επιφάνειας του πλανήτη που θα κυμαίνεται μεταξύ 1,5° και 6 °C

-άνοδο της στάθμης των θαλασσών που θα κυμαίνεται μεταξύ 40 και 150 εκ.

—μετάθεση των καλλιεργήσιμων και δασικών ζωνών προς τα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη

- βαθιές ανακατατάξεις στο χάρτη και το ρυθμό των βροχο-χιονοπτώσεων.

Η διατάραξη αυτών των συστημάτων θα έχει, ταχύτατα, βαθιές κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες και επιπτώσεις στην υγεία, από τις οποίες δεν θα ξεφύγει κανένας πάνω στη Γη. Να προσθέσουμε εδώ ότι έχει ήδη καταγρα- φείμια αξιοσημείωτη αύξηση στα αέρια που προκαλούντο φαινόμενο του θερμοκηπίου από την αυγή της βιομηχανικής εποχής(1800) μέχρι το 1988:

- από 280 σε 360 ppm για το διοξείδιο του άνθρακα- από 0,8 σε 1,7 ppm για το μεθάνιο- από 0,28 σε 0,31 ppm για το υποξείδιο του αζώτου- όσο δε για τους χλωροφθοράνθρακες, δεν υπήρχαν

καν στα 1800.

Ο ρόλος ορισμένων άλλων αερίων

Το διοξείδιο του αζώτου, ΝΟ2, και οι υδρογονάνθρακες -που εκλύονται από τις καύσεις και κυρίως την οδική κυκλοφορία- ενώνονται για να μετατρέψουν, με τη βοήθεια της ηλιακής υπεριώδους ακτινοβολίας, τα μόρια του οξυγόνου, Ο2, σε μόρια όζοντος, Ο3, πράγμα που οξύνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Το μονοξείδιο του άνθρακα, CO -που εκλύεται από τους κακορυθμισμένους καυστήρες και τα αυτοκίνητα-


ενεργοποιεί ιη ρίζα υδροξυλίου, ΟΗ, προκειμένου να οξειδωθεί (σε διοξείδιο του άνθρακα). Αυτό εμποδίζει ιη ρίζα να οξειδώσει το μεθάνιο και να δράσει ως καταλύιης για ιη διάλυση του όζοντος. Έτσι, το αποτέλεσμα είναι τριπλά αρνητικό: CO2, CHt και Ο3.

Η δράση των υδρατμών και των σταγονιδίων του νερού είναι λιγότερο σαφής. Τα σύννεφα των χαμηλότερων στρωμάτων αντανακλούν το ηλιακό φως μειώνοντας δραστικά την υπερθέρμανση. Αντίθετα, τα σύννεφα των ανω- τέρων στρωμάτων επιτρέπουν τη διέλευση της ακτινοβολίας, όπως αυτή εκπέμπεται από τον ήλιο αλλά εμποδίζουν την αντίστροφη πορεία της όταν αντανακλάται από τη Γη, ενισχύοντας το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Τα παραπάνω αφορούν κυρίως στο χαμηλότερο στρώμα της ατμόσφαιρας, τη λεγάμενη τροπόσφαιρα. Πρέπει όμως να ξέρουμε u συμβαίνει και στη στρατόσφαιρα. Εκεί, για παράδειγμα, η απίσχνανση της ζώνης του όζοντος από τους CFC’s, επιτρέπει σπς υπεριώδεις ακτίνες να φτάσουν στην τροπόσφαιρα (χαμηλό υψόμετρο) και να αυξήσουν το σχηματισμό όζοντος από τους διάφορους ρύπους.

Πηγές και απαγωγοί των αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου

Απαγωγός μιας ουσίας καλείται η διαδικασία που την εξαφανίζει από το χώρο στον οποίο βρίσκεται, είτε φυσικά, μεταφέροντάς την αλλού, είιε χημικά (ή βιοχημικά), μετα- σχηματίζοντάς την σε κάτι άλλο.

Χλωροφθοράνθρακες (CFC’s). Πρόκειται για την α- πλούσιερη περίπτωση. Τα αέρια αυτά, που εφευρέθηκαν γύρω στα 1930, είναι αποκλειστικά ανθρώπινης προέλευσης. Μέσα στο 1988 εκλύθηκαν περίπου 800.000 τόνοι. Ο


παρακάτω πίνακας αποκαλύπτει σε τι έκταση χρησιμοποιή- θηκαν οι δύο κυριότεροι τύποι.

CFC-11 CFC-12

Σύνολο τόνων που εκλύθηκαν το 1988

330.000 ιόν. 440.000 τόν.

Αεροζόλ 31% 32%

Ψυκτικά 8% 49%

Αφρώδη πλαστικά 55% 12%

Διαλυτικά και άλλα 6% 6%

Πρόκειται για ενώσεις μεγάλης σταθερότητας. Μετά από 65 έως 110 χρόνια ανεβαίνουν στη στρατόσφαιρα, όπου μετασχηματίζονται σε άλλες χλωριούχες ενώσεις (CIO, 0C10...) που καταστρέφουν την προστατευτική ζώνη του όζοντος. Σήμερα, περίπου 200.000 τόνοι CFC-11 και CFC-12 υφίσιανται ετησίως αυτό το μετασχηματισμό.

'Οζον της τροπόσφαιρας. Το αέριο αυτό σχηματίζεται κυρίως από διάφορους ρύπους (διοξείδιο του αζώτου, Ν θ 2, και υδρογονάνθρακες) υπό την επίδραση της θερμότητας και της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας. Είναι ένα από τα συστατικά του φωτοχημικού νέφους (smog). Ισχυρός οξειδωτής, προσβάλλει τη βλάστηση και τους βρόγχους και μετατρέπει τα οξείδια του θείου και του αζώτου σε θειικό και νιτρικό οξύ. Αέριο των πόλεων και των αρτηριών μεγάλης κυκλοφορίας, το όζον που παραμένει στην τροπόσφαιρα μετασχηματίζεται σε οξυγόνο κατά τη διάρκεια της νύχτας, χάρη στις οξειδώσεις και κυρίως τη μετατροπή του μονοξειδίου του αζώτου, NO (απαγοογός του όζοντος), σε διοξείδιο. Έτσι έχουμε ΝΟ+Ο3 απ’ όπου προκύπτει ΝΟ2+Ο 2. Λίγο μεγαλύτερης διάρκειας -έως 3 ημερών- είναι αυτό που μεταφέρεται στην εξοχή και τα γειτονικά βουνά από τους «ανέμους του όζοντος»: εκεί, οι ρυπογόνες


ουσίες που θα μπορούσε να οξειδώσει, όπως το NO, είναι πιο σπάνιες.

Υποξείδιο του αζώτου (Ν20). Το αέριο αυτό, που εκ- πέμπεται με ρυθμό 20,6 εκατομμυρίων τόνων ετησίως, προέρχεται κατά τα δύο τρίτα του από φυσικές αιτίες, ενώ κατά το ένα τρίτο είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας (της «ανθρωπογενους», κατά την ορολογία). Οι εκπομπές του αυξάνονται κατά 0,3% το χρόνο.

Ετήσια εκπομπή (σε εκατομμύρια

τόνους Ν)%

Φυσικές πηγές

Ακαλλιέργητα εδάφη 6,5 50%Ωκεανοί, κόλποι εκβολών 2,0 15%

Ανθριοπογενείς πηγές

Καύσεις 1,5 12%

Καλλιεργημένα εδάφη 1,5 12%

Λιπάσματα 0,8 6%Καύση της βιομάζας 0,7 5%

(Το σύνολο των 13 εκατομμυρίων τόνων αζώτου αντιστοιχεί σε 20,6 εκατομμύρια τόνους υποξειδίου.)

Ο απαγωγός του Ν2Ο είναι η φωτόλυσή του στη στρατόσφαιρα. Για να φτάσει ως εκεί χρειάζεται 5 με 8 χρόνια. Η μέση διάρκεια της φωτόλυσης είναι 170 χρόνια και διασπά 15,2 εκατομμύρια τόνους υποξειδίου το χρόνο. Έτσι, κάθε χρόνο, επισωρεύονται στην ατμόσφαιρα 5,4 εκατομμύρια τόνοι.


Μεθάνιο (CH4). Όπωςιο προηγούμενο αέριο, έτσι και αυτό προέρχεται τόσο από φυσικές (40%) όσο και από ανθρωπογενείς πηγές (60%). Οι ετήσιες εκπομπές του περιέχονται στον παρακάτω πίνακα, εκφρασμένες σε εκατομμύρια τόνους περιεχόμενου άνθρακα.

Φυσικές πηγές

Έλη και υγρές ζώνες 82 εκ.τόν. 22%

Τερμίτες και άλλα ένιομα 19 εκ.τόν. 5%

Ωκεανοί 8 εκ.τόν. 2%

Πεπτικές ζυμώσεις (αγρίων ζώων) 4 εκ.τόν. 1%

Λίμνες 3 εκ.τόν. 0,7%

Τούνδρες 2 εκ.τόν. 0,5%

Άλλες (φυσικές) πηγές 30 εκ.τόν. 8%

Ανθρωπογενείς πηγές μεθανίου

Πεπτικές ζυμώσεις (ζώων της κτηνοτροφίας) 56 εκ.τόν. 15%

Καύση βιομάζας 52 εκ.τόν. 14%

Ορυζώνες 52 εκ.τόν. 14,9%

Σκουπίδια 37 εκ.ιόν. 10%

Απώλειες φυσικού αερίου 37 εκ.τόν. 10%

Από τις φυσικές πηγές προκύπτει ένα σύνολο 148 εκατ. τόνων άνθρακα και από τις ανθρωπογενείς 235 εκατ. τόνων. Τελικό σύνολο: 383 εκατ. τόνοι.

Οι απαγωγοί έχουν μικρότερη επίδραση, πράγμα που εξηγεί την αυξανόμενη συγκέντρωση μεθανίου:

Αντίδραση με τη ρίζα ΟΗ(στην τροπόσφαιρα) 262 εκ.τόν. (C)


Μεταφορά και αναδράσειςστη στρατόσφαιρα 37 εκ.τόν.Απορρόφηση από τα βακτήριατου εδάφους_____________________________ 8 εκ.τόν.Σύνολο 307 εκ.τόν. (C)

Διοξείδιο τον άνθρακα (CO2). Ο άνθρακας αποτελεί περίπου το 4% της γήινης μάζας αλλά το μεγαλύτερο μέρος του περικλείεται σε βράχους. Εμάς μας ενδιαφέρει το 0,04% που κυκλοφορεί ανάμεσα στην ατμόσφαιρα, τους ωκεανούς και τη βιομάζα, διαγράφοντας αυτό που αποκα- λούμε κύκλο του άνθρακα. Ο άνθρακας εισάγεται και εκλύεται από τη βιομάζα με τις (αντίστροφες) αντιδράσεις της φωτοσύνθεσης και της αναπνοής (καθώς και με τις καύσεις και την αποσύνθεση) που, εντελώς σχηματικά, συμβολίζονται ως εξής:

φωτοσύνθεσηC02, Η2Ο _______________ ̂ 02και άλλες ενώσεις _̂_________________ και οργανικές ενώσεις

αναπνοή

Γενικά, η φωτοσύνθεση λαμβάνει χώρα τη μέρα και η αναπνοή τη νύχτα.

Τα επιφανειακά αποθέματα άνθρακα, εκφρασμένα σε εκατομμύρια τόνους, είναι πάνω-κάτω τα ακόλουθα (για να βρούμε τη μάζα του CO2 πολλαπλασιάζουμε με το 44/12 = 3,67):

Τροπόσφαιρα 630*

Στρατόσφαιρα 110*

Βιομάζα (κυρίως δέντρα) 540

Χούμος, ποάνθρακες κ.λπ. 1600

Ωκεανοί (μέχρι 75 μ. βάθος) 650

* Σημ. Σύνολο ατμόσφαιρας 740


Ο κύκλος του άνθρακα συνίσταται ακριβώς σπς ανταλλαγές που συντελούνται μεταξύ των παραπάνω αποθεμάτων και οι οποίες πραγματοποιούνται με ταχύτητα: κάθε άτομο άνθρακα δεν παραμένει για περισσότερα από 30 χρόνια σε καθένα από αυτά τα αποθέματα και οι ετήσιες ανταλλαγές είναι της τάξης των 170 δισεκατομμυρίων τόνων.

Όπως προαναφέραμε, οι μεγαλύτερες ποσότητες άνθρακα βρίσκονται σε αποθέματα μεγάλου βάθους, που εκφρασμένα σε δισεκατομμύρια τόνους είναι:

Ορυκτά καύσιμα 5.000 ως 10.000

Ωκεάνια βάθη 3.800

Προσχώσεις και βράχοι 100.000.000 (περίπου)

Πραγματοποιούνται φυσικές ανταλλαγές και ανάμεσα στα επιφανειακά και τα αποθέματα Βάθους, αλλά ακολουθούν ένα βραδύτατο ρυθμό εκατομμυρίων ετών. Σ’ αυτή τη χρονική κλίμακα τα βάθη των ωκεανών είναι αυτά που ρυθμίζουν τον κύκλο του άνθρακα.

Γία το διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας η συνεισφορά πηγών και απαγωγών εκπμάται από πολλούς συγγραφείς (εκφρασμένη σε δισεκατομμύρια περιεχόμενου άνθρακα) σε:

Πηγές

Ωκεανοί (αναπνοή της βιομάζας, διαλυμένα απόβλητα CO2)

104

Βιομάζα της ξηράς (αναπνοή, αποσύνθεση) 59

(1) Ορυκτά καύσιμα (καύση) 5

(2) Αποψιλώσεις, εκχερσώσεις, τσιμεντοποίηση 2

. . . . . . . . . ....


Απαγωγοί

Ωκεανοί (φωτοσύνθεση, διάλυση) 107Φωτοσύνθεση της βιομάζας του εδάφους 60

Συνολικά, από τις πηγές προκύπτουν 170 και από τους απαγωγούς απορροφώνται 167, με αποτέλεσμα περίπου 3 δισεκατομμύρια τόνοι διοξειδίου του άνθρακα να συσσωρεύονται κάθε χρόνο στην ατμόσφαιρα.

Οι εκτιμήσεις για τις πηγές ανθρώπινης προέλευσης (1) και (2) -6λέπε παραπάνω- επιδέχονται περαιτέρω εξέταση και η σημασία τους μπορεί να έχει υποτιμηθεί Παρά τις αρκετά ακριβείς στατιστικές γύρω από τις ποσότητες καυσίμων που διακινούνται από το εμπόριο, τα 5 δισεκατομμύρια τόνων άνθρακα που προκύπτουν από τα ορυκτά καύσιμα (1) θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι 6 (ή ακόμη και 7) αν ληφθούν υπόψη τα καύσιμα που δεν διακινούνται μέσω του εμπορίου (όπως αυτά της Κίνας, για παράδειγμα). Σύμφωνα με τον Φρανσουά Ραμάντ, από την πηγή (2), που οφείλεται σε μεταβολές στη χρήση των εδαφών, είναι πιθανότερο να προέρχονται όχι 2, αλλά 4 δισεκατομμύρια τόνοι.

Η συνεισφορά αυτών των πηγών αυξάνει ταχύτατα: 1 δισεκατομμύριο το 1920 για τα ορυκτά καύσιμα, 1,8 το 1952, πάνω από 5,3 σήμερα. Η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα αυξάνει κατά 1% κάθε χρόνο. Για ίο 1986, η κατανομή των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από ορυκτά καύσιμα (1) είχε ως εξής:

Ηνωμένες Πολπείες 23%

ΕΣΣΔ 19%

ΕΟΚ 14%

Κίνα 10%

Ινδία 3%


Βραζιλία 1%

Υπόλοιπος κόσμος 31%

Αργότερα θα δούμε ποιες είναι για τις κυριότερες χώρες οι εκπομπές διοξειδίου ίου άνθρακα ανά κάτοικο και ανά μονάδα ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ).

II

Τα προληπτικά μέτρα

Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν από τον Μπερτ Μπό- λιν, πρόεδρο της ΔΟΚΕ (Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Εξέλιξη) στην αναφορά του προς τη διυπουργική Διάσκεψη ίου Νόορντβικ (Ολλανδία, 6 Νοεμβρίου 1989) δίνουν μια ικανοποιητική εικόνα της έκτασης του προβλήματος.

Σε καθέναν από τους 5,2 δισεκατομμύρια κατοίκους του πλανήτη αντιστοιχεί, από τη χρήση ορυκτών καυσίμων, εκπομπή άνθρακα (που περιέχεται στο CO2) ίση προς 1,1 τόνο ετησίως. Η ποσότητα αυτή κυμαίνεται ανάμεσα σε 5 τόνους για τις πιο σπάταλες βιομηχανικές χώρες και 0,1 τόνο για την Ινδία και αυξάνεται κατά 3% ετησίως μετά την πτώση της τιμής του πετρελαίου, το 1984. Για να σταθεροποιήσουμε τη συγκέντρωση C02 στην ατμόσφαιρα θα έπρεπε, λαμβάνοντας υπόψη τη σχεδόν αναπόφευκτη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (που προβλέπεται να φθάσειτα 8 δισεκατομμύρια το 2030), να μειώσουμε αυτό το μέσο όρο από 1,1 τόνους/έτος σε 0,5 τόνους/έτος. Ένας τέτοιος στόχος είναι μάλλον αδύνατο να επιτευχθεί, τη στιγμή μάλιστα που πολλές από τις χώρες του Νότου δεν διαθέτουν ακόμη την απαιτούμενη για την ανάπτυξή τους ενέργεια. Αν, πάλι, δεν παρεμβαίναμε, οι εκπομπές C02 θα τριπλασιάζονταν μέχρι το 2040. Μια τέτοια όμως εξέλιξη


είναι ανεπίτρεπτη και γι’ αυτό θα πρέπει να προσανατολιστούμε προς μια ενδιάμεση λύση.

Καθώς όμως, όπως διευκρινίζει ο Μπερτ Μπόλιν, θα χρειαστούν από 30 ως 50 χρόνια μέχρις ότου τα περισσότερα από τα προληπτικά μέτρα εφαρμοστούν και αποδώσουν σύμφωνα με τις θεωρητικές τους δυνατότητες, θα πρέπει να πραγματοποιηθούν Βαθιές αλλαγές στο ενεργειακό σύστημα, αναδασώσεις, μείωση της εκπομπής ρύπων ή αλλαγές στις γεωργικές και κτηνοτροφικές μεθόδους. Κι όπως προαναφέραμε, αυτός είναι ένας σοΒαρός λόγος για να δράσουμε άμεσα.

Παρά τη σημαντική συμμετοχή που παρουσιάζει σήμερα στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (48%), το CO2 δεν είναι παρά ένα από τα αέρια που το προκαλούν. Θα ξεκινήσουμε αυτό το κεφάλαιο με τις μεθόδους μείωσης των άλλων αερίων, θα συνεχίσουμε με αυτές για τη μείωση του C02 -εκτός από εκείνες που άπτονται της ενεργειακής πολιτικής- και θα κλείσουμε με το πιο κρίσιμο ζήτημα, αυτό του ενεργειακού συστήματος.

1. Οι χλωροψθοράνθρακες (CFC’s)

Πρόκειται για τον τομέα που παρουσιάζει τις λιγότερες δυσκολίες καθώς είναι βιομηχανικά περιορισμένος, ενώ έχουν ήδη ληφθεί αποφάσεις και μέτρα για το σκοπό αυτό. Από την άποψη της δυνατότητας συμβολής των CFC’s στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (16.000 έως 18.000 φορές μεγαλύτερη απ’ αυτήν του CO2) , βλέπουμε ότι η κατάργησή τους από το 2000 θα κατέβαζε τις εκτιμήσεις για την παγκόσμια υπερθέρμανση κατά το διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό του 25%!

Υπενθυμίζουμε τις κυριότερες χρήσεις τους σε παγκόσμιο επίπεδο: αεροζόλ 32%, διογκωμένα πλαστικά 31%, ψυκτικά 31%, διαλυτικά 6%.

ΤΑ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ 53

Αποφάσεις που έχουν ήδη ληφθεί. Οι αποφάσεις αυτές υπαγορεύτηκαν κατ’ αρχήν από την ανάγκη προστασίας της ζώνης του όζοντος της στρατόσφαιρας. Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (17 Σεπτεμβρίου 1987} προέβλεπε μια κατά 50% μείωση των CFC’s στις ανεπτυγμένες χώρες, επιτρέποντας μια μικρή αύξηση στις υπόλοιπες, τέτοια ώστε η μείωση σε παγκόσμιο επίπεδο θα έφθανε το 40%. Έκτο- τε, με την τελειοποίηση των υποκατάστατων, τη διεύρυνση της «τρύπας του όζοντος» πάνω από την Ανταρκτική, την επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου και την πίεση των οργανώσεων, πολλές χώρες και ομάδες κρατών αποφάσισαν να θέσουν ακόμα υψηλότερους στόχους:

- ΕΟΚ: -50% το 1992, -85% to 1996, -100% από τις 31 Δεκεμβρίου 1997 (πρόταση που κατατέθηκε από την Επιτροπή στο Συμβούλιο Υπουργών, στις 17 Ιανουαρίου 1990).

- Αυστραλία: το ίδιο- Σκανδιναβικές χώρες: -50% το 1993, -100% το 2000.-ΗΠΑ, Καναδάς: -50% στα 1994-1995, -85% το 1998,

-100% το 2000.- Ιαπωνία: σχεδόν πλήρης κατάργηση το 2000.- ΕΣΣΔ: -50% το 1995, σχεδόν πλήρης κατάργηση το

2000.

Στη Γαλλία, μια συμφωνία που υπογράφτηκε τον Ιανουάριο του 1989 ανάμεσα στον υπουργό Περιβάλλοντος και τις βιομηχανίες οδήγησε, το 1991, στην κατά 90% μείωση των CFC’s στα αεροζόλ καθώς και στη λήψη μιας σειράς μέτρων ανακύκλωσης. Στα αεροζόλ χωρίς CFC’s αναγράφεται πλέον σε μια ετικέτα: «Προστατεύει τη ζώνη του όζοντος».

Άλλα επιβλαβή αέρια. Όσα αναφέραμε αφορούν μόνο στους 5 CFC’s για τους οποίους προβλέπονται ρυθμίσεις από το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (11,12,113,114,115). Μεταξύ των άλλων αερίων που καταστρέφουν τη ζώνη του


όζοντος ή συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου περιλαμβάνονται:

Οι βρωμιόΰχοι υδρογονάνθρακες (1211, 1301, 2402) που χρησιμοποιούνται στις πυροσβεστικές φιάλες. Είναι 2 έως 11 φορές επιβλαβέστεροι για τη ζώνη του όζοντος από τον CFC-11, ενώ το δυναμικό συμβολής τους στο φαινόμενο του θερμοκηπίου δεν απέχει πολύ (85%) από αυτό του CFC-12. Οι εκπομπές καθενός απ’ αυτούς είναι της τάξης των 10.000 τόνων το χρόνο. Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ προέβλεπε το πάγωμα της παραγωγής τους στα σημερινά επίπεδα. Οι χώρες της ΕΟΚ, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, οι Σκανδιναβικές χώρες, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Ελβετία προβλέπουν τον περιορισμό τους στις «αναγκαίες» χρήσεις τους (που μόλις αγγίζουν το 5% του συνόλου) για το 2000 ή το 2005. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μάλιστα, προτείνει το πάγωμα της παραγωγής τους από το 1992 και μείωση της χρήσης τους κατά 50% από το 1996 και κατά 100% από τις 31 Δεκεμβρίου 1999. Η Ιαπωνία και η Σοβιετική Ένωση δεν φαίνονται ακόμη έτοιμες για ένα τόσο μεγάλο βήμα.

Ο τετραχλωράνθρακας χρησιμοποιείται για την παραγωγή GFC’s (αλλά όχι και για την παραγωγή των υποκα- ιάστατών τους), για ορισμένα βερνίκια και για τον ψεκασμό των δημητριακών. Είναι εξ ίσου επιβλαβής με τον CFC-11 για τη ζώνη του όζοντος, ενώ σημαντικό είναι και το δυναμικό συμβολής του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (το μισό αυτού του CFC-12). Οι εκπομπές του είναι της ίδιας τάξης -ένα εκατομμύριο τόνοι το χρόνο- με τις συνολικές εκπομπές των CFC’s, πράγμα που μεταφράζεται σε ένα ανάλογης βαρύτητας πρόβλημα. Ούτε όμως οι κυβερνήσεις ούτε οι βιομήχανοι προβάλλουν αντιρρήσεις στην κατάργηση της χρήσης του μέχρι το 2000 ή το 2005. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για παράδειγμα, προτείνει κατά

B % μείωσή του για ίο 1992 και καιά 100% από τις 31 &εκεμ6ρί°υ 1997.

- Περισσότερες αντιρρήσεις εκφράζονται από την πλευρά των βιομηχάνων για την κατάργηση του μεθυλο- χλωροφορμίου, που χρησιμοποιείται ως διαλυπκό. Το δυναμικό συμβολής του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και η επίδρασή του στη ζώνη του όζοντος εκτιμάιαι ότι ξεπερνούν κατά 10% τις αντίστοιχες των CFC’s. Πρέπει να αγωνιστούμε για την όσο το δυνατόν πληρέστερη εξάλειψή ίου, καθώς το ύψος των ετήσιων εκπομπών φτάνει τους 500.000 τόνους (το 50% των εκπομπών CFC’s). Από την πλευρά της, η βιομηχανία δηλώνει ότι δεν μπορεί να τις μειώσει παρά μόνο κατά 23%, αλλά το UNEP βρήκε εναλλακτικές λύσεις για το 90% των χρήσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εμφανίζεται πιο άτολμη σιο θέμα αυτό απ’ ό,τι στα προηγούμενα, προτείνοντας το πάγωμα της παραγωγής μεθυλο-χλωροφορμίου για το 1992, την κατά 20% μείωσή του για το 1998 και κατά 40% για το 2000, πρόταση που κρίνεται ανεπαρκής.

Τα υποκατάστατα. Ένας από τους τρόπους περιορισμού της χρήσης των CFC’s και των συγγενικών τους προϊόντων είναι η αντικατάστασή τους από άλλα αέρια, πολύ λιγότερο επικίνδυνα για το όζον και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα πιο συνηθισμένα υποκατάστατα: αμμωνία για τα ψυκτικά μηχανήματα, υδρογονάνθρακες, άζωτο ή και διοξείδιο του άνθρακα για τα αεροζόλ (για το τελευταίο δεν υπάρχει φόβος να δράσει αρνητικά, καθώς το δυναμικό συμβολής του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι τουλάχιστον δέκα χιλιάδες φορές μικρότερο από αυτό των CFC’s, ενώ οι εν λόγω ποσότητες είναι ελάχιστες σε σχέση με τα δισεκατομμύρια τόνων C02 που εκπέμπονται από άλλες πηγές). Μολαταύτα, η βιομηχανία εμφανίζεται διατακτική, εξ αιτίας του ότι

M g jg gAHrrriKA ΜΕΤΡΑ______________________________55


οι υδρογονάνθρακες παρουσιάζουν μικρότερη αποτελε- σματικότητα και επιπλέον είναι εύφλεκτοι.

Έτσι, προσανατολίζεται σε μια άλλη κατηγορία υποκατάστατων συγγενικών προς τους CFC’s (γνωστών ως HCFC’s, HFC’s ή HFA’s) που, επειδή περιέχουν άτομα υδρογόνου, διαλύονται ευκολότερα. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται στοιχεία για την επίδραση αυτών των υποκατάστατων στη ζώνη του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου σε σχέση με την αντίστοιχη των παραδοσιακών CFC’s:

Ζώνη του όζονιος (% σε σχέση με

CFC-11)

Φαινόμενο ίου θερμοκηπίου (% σε σχέση με

CFC-12)

HCFC 22(HFA της Atochem)

5% 7% ή 35%

HCFC 123 1% <10%

HCFC 124 4% <10%

HCFC 125 καμιά (;) <20%

HCFC 132b 4% 2%

HFC134a (Dupont, ICI)

1% 7% ή 25%

HCFC 141b 3% <10%

HCFC 142b 3% <10%

HFC152a <1% <10%

Τα στοιχεία αυτά έχουν προκύψει κυρίως από θεωρητικούς υπολογισμούς και όσα αφορούν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου χρειάζονται ακόμη πολλή επεξεργασία μέχρι να θεωρηθούν τελειωτικά.


Εκτός όμως από την ελαχιστοποίησα αυτής της αβεβαιότητας, πρέπει να επιλύσουμε δύο ακόμη προβλήματα που αφορούν:

- Στην τοξικότητα των υποκατάστατων, που όμως είναι a priori μικρή, παρά το γεγονός ότι ο HCFC-22 προκάλεσε παραμορφώσεις στα μάτια των αρουραίων.

- Στη φύση των ενώσεων που προκύπτουν από την ταχεία διάλυσή τους στην ατμόσφαιρα- ανάμεσά τους ενδέχεται να συγκαταλέγεται και το υδροχλωρικό οξύ.

Πάντως, τα υποκατάστατα αυτά εκπμώνται ως λιγότερο επικίνδυνα από τους συνηθισμένους CFC’s και μπορούμε να αποδεχθούμε τη χρήση τους ως ένα μεταβατικό στάδιο, εφ’ όσον ληφθούν μέτρα περιορισμού των εκπομπών τους τέτοια ώστε η συνολική τους επίδραση στη ζώνη του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου να είναι χαμηλότερη του 3% ή 5% της σημερινής επίδρασης των συνηθισμένων CFC’s.

Ορισμένοι αντιτείνουν το γεγονός ότι η παραγωγή των υποκατάστατων, στο αρχικό στάδιο τουλάχιστον, είναι δύο με τρεις φορές ακριβότερη αυτής των συνηθισμένων CFC’s. Αυτό όμως δεν αποτελεί σοβαρό πρόβλημα, στο βαθμό που το κόστος των CFC’s δεν περιλαμβάνεται παρά κατά ένα ελάχιστο ποσοστό στην τιμή των ευρείας κατανα- λώσεως προϊόντων (αεροζόλ, διογκωμένα πλαστικά, ψυγεία) και κυρίως είναι πέρα για πέρα μέσα στο πλαίσιο της ηθικής το να πληρώνει ο καταναλωτής για την προστασία του περιβάλλοντός του.

Γεγονός είναι πάντως ότι το ζήτημα του κόστους είναι σημαντικό για χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία που τώρα αρχίζουν να παράγουν CFC’s και να τους χρησιμοποιούν για μη επουσιώδεις, όπως ελπίζουμε, χρήσεις (όπως ψύξη). Οι χώρες αυτής της κατηγορίας καθυστερούν να επικυρώσουν το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ. Η εισάγω-


γή υποκατάστατων δεν αποτελεί το σοβαρότερο πρόβλημα, δεδομένης της ελάχιστης συμμετοχής τους στη διαμόρφωση της τιμής του τελικού προϊόντος. Πολύ πιο προβληματική θα ήταν η προσαρμογή τους στα ήδη υπάρχοντα μηχανήματα. Και μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι βιομηχανίες του Βορρά επιδιώκουν να πουλήσουν στις χώρες του Νότου μηχανήματα (ψυγεία κ.λπ.) «διαλογής», που δεν είναι προσαρμοσμένα να λειτουργούν με υποκατάστατα. Τελευταίο και κυριότερο, πώς είναι δυνατόν οι χώρες του Νότου που εγκαινιάζουν ή προετοιμάζονται να αρχίσουν την παραγωγή CFC’s, να αναπροσανατολιστούν στην παραγωγή υποκατάστατων, τη στιγμή που οι φόρμουλες και οι μέθοδοι για κάτι τέτοιο ανήκουν σπς μεγάλες χημικές βιομηχανίες του Βορρά (Dupont de Nemours, Atochem, Imperial Chemical Industries - ICI, Hoechst...); Θα έπρεπε να παρασχεθεί, μέσω του UNEP για παράδειγμα, διεθνής βοήθεια, με σκοπό την απόκτηση των δικαιωμάτων και τον εκσυγχρονισμό των εργοστασίων, σε εκείνες τις χώρες του Νότου που θα αναλάμβαναν ιην υποχρέωση να επικυρώσουν το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ και να το ξεπεράσουν.

Άλλα αναγκαία μέτρα. Στο βαθμό που τα υποκατάστατα τύπου HCFC’s δεν είναι -κατά πάσα πιθανότητα- εντελώς ακίνδυνα, η αντικατάσταση των CFC’s από αυτά είναι από μόνη της ανεπαρκής.

Δύο ακόμη μέτρα είναι στις άμεσες δυνατότητες των καταναλωτών:

- Να αποφεύγουν τις φιάλες υπό πίεση όταν -στις πλείστες των περιπτώσεων- τα προϊόντα υγιεινής και καθαρισμού που αγοράζουν υπάρχουν σε άλλες συσκευα- σίες (σωληνάρια, μπουκάλια, ψεκαστές). Στις ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει εναλλακτική λύση, να επιλέγουν τις υπό πίεση φιάλες που φέρουν την ετικέτα «Προστατεύει το όζον».


- Να προτιμούν πάντα τα υδατοδιαλυτά χρώματα. Και πιο εύκολα δουλεύονται και το αποτέλεσμα είναι εξ ίσου ωραίο. Δεν χρειάζονται διαλυτικά τύπου CFC’s και δεν παράγουν κατά την εξάτμιση ρυπογόνους υδρογονάνθρακες.

Μια σειρά άλλων μέτρων ανήκει στη δικαιοδοσία των βιομηχανιών και των κρατικών αρχών:

- Κατακράτηση των CFC’s και των υποκατάστατων όπου αυτά χρησιμοποιούνται σε κλειστά κυκλώματα (ψυκτικά) ή σε περιορισμένους χώρους (κατασκευή διογκωμένων πλαστικών, βιομηχανικά διαλυτικά) ώστε να ανακυκλωθούν ή να καταστραφούν.

- Μείωση των διαρροών.- Προώθηση οικονομικότερων μηχανημάτων, που να

απαιτούν λιγότερο αέριο.- Αντικατάσταση των πλαστικών από CFC’s (πολυστε-

ρίνη, πολυουρεθάνιο) που χρησιμοποιούνται στη συ- σκευασία και τη θερμομόνωση, από χαρτόνι (όπως κάνουν τα Me Donald’s στις συσκευασίες τροφίμων), υαλοβάμβακα, ορυκτό μαλλί ή κυτταρίνη.

Ο συνδυασμός αυτών των μέτρων θα επιτρέψει την ικανοποίηση των αιτημάτων των οικολόγων για:

- Κατάργηση των CFC’s πριν το 1995.- Μετριασμένη χρήση των υποκατάστατων, υπό την

προϋπόθεση ότι θα περιοριστούν στο 3% με 5% των σημερινών οι επιπτώσεις των εκπομπών στη ζώνη του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Και, εν πάση περιπτώσει, τα μέτρα αυτά θα μας επιτρέψουν να επιτύχουμε τους στόχους που έχουν θέσει κάποιες από τις πιο προωθημένες χώρες, όπως εκείνες της ΕΟΚ (βλέπε παραπάνω).


2. To όζον της τροπόσφαιρας

Το όζον της τροπόσφαιρας (χαμηλό υψόμετρο) σχηματίζεται από το οξυγόνο, μέσω των ηλεκτρικών σπινθήρων και κυρίως από τα λεγάμενα «πρωτογενή» ρυπογόνα, οξείδια του αζώτου και υδρογονάνθρακες, υπό την επίδραση της θερμότητας και της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας. Οι εκπομπές είναι ιδιαίτερα αυξημένες, κυρίως το καλοκαίρι και κοντά στις μεγάλες, ζεστές πόλεις. Εκτός από τη συμμετοχή του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου -με ποσοστό τουλάχιστον 10%- αποτελεί, μαζί με άλλα αέρια, όπως το PAN (νιτρικό υπεροξείδιο του αζώτου) -που σχηματίζεται υπό τις αυτές συνθήκες- ισχυρό οξειδωτικό που προσβάλλει τις αναπνευστικές οδούς και τα φυτά και ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για το μαρασμό των δασών και την οξινοποίηση, καθώς μετατρέπει τα οξείδια του θείου και του αζώτου σε θεπκό και νιτρικό οξύ αντίστοιχα.

Μείωση του όζοντος μπορεί να προέλθει κυρίως από περιορισμό των πρωτογενών ρυπαντών, οξειδίων του αζώτου και υδρογονανθράκων. Καθώς αυτά εκπέμπονται ταυ- τοχρόνως και σε συνεχώς αυξανόμενες ποσότητες από τα αυτοκίνητα, οι προσπάθειες που γίνονται για προώθηση των «καθαρών» αυτοκινήτων (και σιγά σιγά και των ηλεκτρικών) και των «καθαρών ντήζελ» από τη μια, και για τον περιορισμό της οδικής κυκλοφορίας από την άλλη, αποκτούν μια νέα σημασία. Η πιο αποτελεσματική, σήμερα, τεχνική απορρύπανσης, οι καταλύτες, μειώνουν και τις εκπομπές μονοξειδίου του άνθρακα, CO, που συμβάλλει εμμέσως στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (κεφάλαιο I, Παράρτημα).

Πρέπει να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα των μεμονωμένων πηγών των οξειδίων του αζώτου και των υδρογονανθράκων:

- Για τα οξείδια του αζώτου πρέπει να παρέμβουμε σπς εστίες καύσης (γεωμετρία των καυστήρων, ανακύκλωση


των καυσαερίων, κλιμακωτή καύση, ρευστοποιημένες κλίνες..·)9· Η ευρωπαϊκή οδηγία για τις μεγάλες εγκαταστάσεις καύσεως καθορίζει κάποια όρια εκπομπών, τα οποία όμως θα πρέπει να γίνουν πιο αυστηρά.

- Όσον αφορά στους υδρογονάνθρακες, η εξάτμισή τους μπορεί να μειωθεί αισθητά στα διυλιστήρια, σε ορισμένες βιομηχανίες και στα βενζινάδικα, ενώ η προτίμηση για υδατοδιαλυτά χρώματα (II. 1) θα αποβεί εξ ίσου χρήσιμη.

Τέλος, η θερινή ώρα αυξάνει μέχρι και 10%, σύμφωνα με μια μελέτη, το σχηματισμό όζοντος, καθώς μεταθέτει τις ώρες της κυκλοφοριακής αιχμής και άρα τις ώρες ρυπογό- νων εκπομπών, προς τις θερμότερες και πιο ηλιόλουστες της ημέρας. Θα ήταν λοιπόν ευκταίαΝ^ κατάργηση της θερινής ώρας, τη στιγμή μάλιστα που είναι και μέτρο μηδενικού κόστους και άμεσης εφαρμογής. Η εξοικονόμηση ενέργειας από το φωτισμό χάρη στη θερινή ώρα θα μπορούσε να εξανεμισθεί και με το παραπάνω από άλλες μορφές ενεργειακής κατανάλωσης (από την αύξηση της θέρμανσης και της κατανάλωσης υδρογονούχων καυσίμων τα ψυχρότερα πρωινά από τα τέλη Μαρτίου ως τα μέσα Μαΐου και με την παρότρυνση σε βραδινούς αυιοκινητιστι- κούς περιπάτους).

3. Το υποξείδιο του αζώτου

Το αέριο αυτό, που συμβάλλει κατά 6% στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, είναι μόνο κατά το ένα τρίτο του ανθρώπινης προέλευσης (κεφάλαιο I, Παράρτημα). Οι μέθοδοι που περιγράφονται στην παράγραφο 2 θα μείωναν αισθητά τις εκπομπές του, καθώς κατά τις καύσεις εκλύεται

9 Βλέπε La Baleine, αρ. 70, “Le mal des forets et la pollution de Γ air” (Η φθορά των δασών και η μόλυνση του αέρα), έκδοση των Φίλων της Γης


ταυτόχρονα με τα άλλα οξείδια του αζώτου. Και μολονότι οι μέθοδοι αυτές αφορούν το 12% των εκπομπών του υποξειδίου (0,72% της συνολικής συμβολής στο φαινόμενο του θερμοκηπίου), είναι αναμφισβήτητης αηοτελεσμα- τικότητας.

Η μείωση ίων πηγών αγροτικής υφής (χημικές αντιδράσεις στα καλλιεργημένα εδάφη, συμβολή των αζωτούχων λιπασμάτων και των καύσεων της βιομάζας), που αντιστοιχούν στο 23% του συνόλου, είναι πιο αμφίβολη και οι ποικίλες μέθοδοι που προτείνονται μόνο μερικώς μπορούν να αποδώσουν:

- Μείωση της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων (που επιπλέον οδηγούν σε αυξημένη περιεκτικότητα νιτρικών στο πόσιμο νερό) και ανάπτυξη μεθόδων για την άμεση απορρόφηση του αζώτου του αέρα από τα φυτά, στην ανάγκη ακόμη και με γενετικές παρεμβάσεις.

- Επιλογή αζωτούχων λιπασμάτων που να παράγουν τις ελάχιστες δυνατές ποσότητες υποξειδίου.

- Αποφυγή της μαζικής έκλυσης ουρίας που προκύπτει, για παράδειγμα, από την επίστρωση των χωραφιών με κοπριά (που θα ήταν προτιμότερο να μετατρέπεται σε μεθάνιο· βλέπε παράγραφο 4).

- Αποφυγή του βαθιού οργώματος (που απελευθερώνει παράλληλα και αποθηκευμένο στο χούμο άνθρακα, υπό τη μορφή διοξειδίου του άνθρακα).

- Αντικατάσταση της καύσης των αγροτικών αποβλήτων από τη μετατροπή τους σε μεθάνιο.

4. Το μεθάνιο

Σε σχέση με το φαινόμενο του θερμοκηπίου, το μεθάνιο εμφανίζει δύο ανταγωνιστικές ιδιότητες:

1) Μεγάλο δυναμικό συμβολής σ’ αυτό, που ανέρχεται


0 ΐο 28πλάσιο εκείνου ίου διοξειδίου του άνθρακα (ορισμένοι συγγραφείςΙΟ υπολογίζουν στο 2 0 πλάσιο).

2) Τη μικρότερη έκλυση διοξειδίου του άνθρακα από όλα τα καύσιμα. Γία την παροχή μιας δεδομένης ποσότητας ενέργειας, το φυσικό αέριο -του οποίου το μεθάνιο είναι to βασικότερο συστατικό- εκλύει 48% λιγότερο C02 από ίο κάρβουνο (το πετρέλαιο εκλύει 38%'ηιγότερο, ο λιγνίτης 15% περισσότερο, ενώ τα καύσιμα που προκύπτουν από το σχιστόλιθο ή την ασφαλτούχο άμμο μέχρι και 50% περισσότερο). Το φαινόμενο αυτό ερμηνεύεται από το χημικό τύπο του CH4: από την καύση του φυσικού αερίου παράγονται ένα μόριο διοξειδίου του άνθρακα (CO2) και δύο μόρια νερού (Η2Ο) υπό μορφήν ατμού. Επιπλέον, το φυσικό αέριο είναι καύσιμο που βρίσκει πολλές εφαρμογές και είναι ελάχιστα ρυπογόνο.

Προκειμένου λοιπόν να περιοριστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου πρέπει να ακολουθήσουμε δύο παράλληλες τακτικές:

1) Να μειώσουμε τις μη ελεγχόμενες πηγές μεθανίου.2) Να ανακτήσουμε τις μεγαλύτερες δυνατές ποσότητες

μεθανίου και να τις χρησιμοποιήσουμε ως καύσιμο. Κυρίως όμως, όσον αφορά στο φυσικό αέριο, που δεν θα εκλυόταν στην ατμόσφαιρα αν παρέμενε στο έδαφος, θα πρέπει να μεριμνήσουμε ώστε να αποφευχθούν οι απώλειες μεθανίου: σύμφωνα με έναν πρόχειρο υπολογισμό στη βάση των παραπάνω στοιχείων, για απώλειες της τάξης του 3,5% και πάνω (3,5= 100/28) η καύση του μεθανίου συμβάλλει περισσότερο στο φαινόμενο του θερμοκηπίου απ’ ό,τι αυτή του κάρβουνου (για το πετρέλαιο το αντίστοιχο σημείο εντοπίζεται στο 1% ή, πιθανόν, στο 1,5%, λαμβα- νομένων υπόψη των εξατμίσεων).

Το μεθάνιο παράγεται κυρίως από αναερόβιες ζυμώσεις. Το 60% των συνολικών εκπομπών του προκύπτει από


πηγές οφειλόμενες στην ανθρώπινη δραστηριότητα (κεφάλαιο I, Παράρτημα) και τις οποίες εξετάζουμε αναλυτικά παρακάτω:

Γαστρική ζύμωση των εκτρεφόμενων ζώων (15% της συνολικά εκλυόμενης ποσότητας). Είναι ιδιαίτερα έντονη στα μηρυκασπκά που εκτρέφονται από τον άνθρωπο. Μια αγελάδα που κατεβάζει 12 λίιρα γάλα ημερησίως, καθώς έχει 5 στομάχια, εκλύει μέχρι και 200 λίτρα μεθανίου με τα περιττώματα, τα αέρια και το ρέψιμό της. Οι εκλυόμενες ποσότητες εξαρτώνται από την ποσότητα της τροφής των ζώων: στη Δυτική Ευρώπη σε κάθε ζώο αντιστοιχούν 55 κιλά ετησίως, ενώ για τον Τρίτο κόσμο η αντίστοιχη ποσότητα είναι 35 κιλά. Οι εκλύσεις αυξάνονται επιπλέον από τη χρήση ορμονών για την ανάπτυξη των ζώων, η οποία και θα έπρεπε να απαγορευθεί.

Δεν τίθεται βέβαια θέμα μείωσης της παραγωγής κρέατος και γάλακτος για τον Τρίτο κόσμο, που δοκιμάζεται από τον υποσιτισμό και τη δημογραφική έκρηξη. Είναι όμως ιδιαίτερα επιθυμητή η μείωση της ποσότητας κρέατος και γαλακτοκομικών που περιλαμβάνεται σιη διατροφή μας ως κατοίκων του ανεπτυγμένου κόσμου, των οποίων η κατανάλωση κρέατος είναι έξι φορές υψηλότερη από αυτήν των κατοίκων του Τρίτου κόσμου (78 κιλά, έναντι 14 κιλών)· μ’ αυτό τον τρόπο άλλωστε θα μειώνονταν και οι καρδιαγγεια- κές παθήσεις.

Από την άλλη πλευρά, τα αρνιά, οι χοίροι και τα πουλερικά παράγουν λιγότερο μεθάνιο ανά κιλό κρέατος από τα βοοειδή· τα γουρούνια πραγματοποιούν ελάχιστη έκλυση μεθανίου και καταναλώνουν, ανά κιλό κρέατος, 3 φορές λιγότερες ποσότητες γεωργικών προϊόντων από τα Βοοειδή. Θα ήταν επομένως χρήσιμη μια διαφοροποιημένη φορολογική αντιμετώπιση και η άρση κάποιων θρησκευτικών απαγορεύσεων. Θα έπρεπε επίσης να επιχειρή


σουμε κάποιες μεταβολές στη διατροφή των ζώων και στις ποικιλίες των εκτρεφομένων Βοοειδών.

Προκειμένου για την ανάκτηση, μάλλον δεν θα ήταν δόκιμο να τοποθετήσουμε σωλήνες (ή κάποιας μορφής

«καταλύτες» ίσως) στα οπίσθια των Βοδιών! Στο Βαθμό όμως που τα ζώα εκτρέφονται σε κλειστούς στάβλους, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την πιθανότητα τοποθέτησης απορροφητικών αγωγών που θα απολήγουν σ’ ένα σύστημα αποχωρισμού του μεθανίου. Πιο άμεσα εφικτή είναι η επεξεργασία των περιττωμάτων και της κοπριάς, όπου συνεχίζεται η ζύμωση του μεθανίου· αυτά θα έπρεπε να τοποθετούνται -σε συστηματική βάση- σε κάδους Βιο- ζυμώσεως από τους οποίους παράγεται μεθάνιο, που μπορεί να ανακτηθεί, καθώς και εξαιρετικής ποιότητας φυσικό λίπασμα. Στη Γαλλία κάτι τέτοιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με προσαρμογή στην κτηνοτροφία της μεθόδου VALORG Α, που εφαρμόζεται ήδη για τα οικιακά απορρίμματα. Προκειμένου να εξασφαλίσουμε αγορές για το παραπάνω λίπασμα θα πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα, να μειώσουμε την παραγωγή χημικών λιπασμάτων.

Ορυζώνες (14% της συνολικά εκλυόμενης ποσότητας). Κανείς φυσικά δεν υποστηρίζει την κατάργηση της παραγωγής ρυζιού! Καθώς όμως το μεθάνιο παράγεται αποκλειστικά στις υδρόφιλες καλλιέργειες (δέλτα κ.λπ.), θα απο- δεικνυόταν ιδιαίτερα χρήσιμη η ανάπτυξη ποικιλιών ρυζιού προσαρμοσμένων σε συνθήκες ξηρής καλλιέργειας. Δεν πρέπει, τέλος, να επιτρέπουμε τη μη ελεγχόμενη αναερό- βια ζύμωση των καταλοίπων, θάΒοντάς τα στο χώμα, αλλά να τα χρησιμοποιούμε ως πρώτη ύλη ή να τα επεξεργαζόμαστε σε κάδους βιοζυμώσεως.

Καύση βιομάζας (14% της συνολικά εκλυόμενης ποσότητας). Όπως αναφέραμε ήδη στην παράγραφο 3, η ζύμωση για την παραγωγή μεθανίου σε κάδους βιοζυμώσεως


είναι σαφώς προτιμότερη. Προϋποθέτει όμως επενδύσεις, κυρίως για την αποθήκευση του βιοαερίου. Είναι επομένως αναγκαίο να παρασχεθούν φορολογικά κίνητρα στο Βορρά και κονδύλια για την προώθηση αυτού του τύπου ανάπτυξης στο Νότο.

Απορρίμματα (10% της συνολικά εκλυόμενης ποσότητας). Τα οικιακά απορρίμματα παράγουν μεθάνιο μέσω της αναερόΒιας ζύμωσης των οργανικών απορριμμάτων καθώς και των χαρτιών και των χαρτονιών, σε ποσότητα περίπου 200 κυβικών μέτρων ανά τόνο σκουπιδιών. Στην περίπτωση των ελεγχόμενων χωματερών (όπου οδηγείται το 35% των οικιακών απορριμμάτων της Γαλλίας), τα σκουπίδια έχουν προηγουμένως συμπιεστεί ή κονιορτοποιηθεί και εν συνεχεία καλύπτονται με ένα στρώμα χώματος το οποίο και φυτεύεται («τοπισγραφική διευθέτηση», κατά τη διοικητική ορολογία). Η επίστρωση όμως αυτή είναι διαπερατή από το μεθάνιο και αν προσπαθούσαμε να τη «μονώσουμε» (με στρώματα αργίλου ή φύλλα πλαστικής ύλης) είναι πολύ πιθανό το μεθάνιο να διέρρεε απλώς λίγο πιο μακριά. Σε ορισμένες χωματερές (π.χ. στο Μοντομπάρ, στην Αρνουβίλ, στο Βιλπαριζί της περιοχής του Παρισιού) το μεθάνιο ανακτάται με αγωγούς και είτε αποθηκεύεται ως καύσιμο (πράγμα που αποτελεί και την ιδανικότερη λύση, εφ’ όσον το αέριο βρίσκεται σε αφθονία) είτε καίγεται, κάτι οπωσδήποτε λιγότερο επιβλαβές.

Στις αγροτικές περιοχές όμως (που στη Γαλλία αντιστοιχούν σε ένα 10%), και κυρίως στις χώρες του Νότου, μεγάλες ποσότητες απορριμμάτων καταλήγουν στους σκουπιδότοπους όπου και αφήνονται να σωρεύονται. Η όλη κατάσταση είναι άσχημη , αηδιαστική και ανθυγιεινή. Καθώς όμως ο αέρας διαπερνά τα μη συμπιεσμένα αυτά σκουπίδια, έχουμε ως αποτέλεσμα λιγότερη αναερόβια ζύμωση και άρα λιγότερο μεθάνιο απ’ όσο παράγεται στις ελεγχόμενες χωματερές.

Υπάρχουν αρκετοί Λόγοι για τους οποίους θα ήταν ευκταίο να πάψουμε να τροφοδοτούμε αυτούς τους όγκους απορριμμάτων, αλλά στο μέτρο που αυτοί θα συνεχίζουν να περιέχουν υλικά που υφίστανται ζύμωση θα εξακολουθούν να εκλύουν μεθάνιο, που, στην καλύτερη περίπτωση, μόνο μερικώς θα μπορεί να ανακτηθεί ή να χρησιμοποιηθεί ως καύσιμο.

Η σπάνις ελεύθερων εκτάσεων στις περιασπκές περιοχές, σε συνδυασμό με την ευνόητη αντίδραση των περίοικων, είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους στη Δυτική Ευρώπη έχουν αρχίσει να εγκαταλείπονται σταδιακά οι σκουπιδότοποι και οι χωματερές. Στη Γαλλία μεγάλη εξάπλωση γνωρίζει η πρακτική της αποτέφρωσης (καλύπτει το 40% των απορριμμάτων). Από αυτήν εκλύεται διοξείδιο του άνθρακα (που είναι 28 φορές λιγότερο επιβλαβές από το μεθάνιο), πράγμα αποδεκτό από ενεργειακής πλευράς, εφ’ όσον η παραγόμενη θερμότητα διοχετεύεται σε κυκλώματα θέρμανσης ή στην παραγωγή ηλεκτρισμού. Παράλληλα όμως, από την καύση πλαστικών, τα οποία περιέχο- νιαι σια απορρίμματα σε διαρκώς αυξανόμενες ποσότητες, εκλύονται από τους αποτεφρωτές επικίνδυνα αέρια (υδροχλωρικό οξύ, διοξίνες, φουράνιο...). Η ευρωπαϊκή οδηγία 89/369 της 8ης Ιουνίου 1989 καθορίζει μάλλον αυστηρά όρια εκπομπής για τους καινούργιους αποτεφρωτές, ενώ με την οδηγία 89/429 της 21ης Ιουνίου 1989 η ΕΟΚ θέτει αντίστοιχα όρια για τους ήδη υπάρχοντες, που θα πρέπει να εκσυγχρονιστούν μέχρι το 1996· το αυξημένο κόστος που απαιτείται για κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει αποδεκτό στο βαθμό που θα συμμετέχουν σ’ αυτό όσοι επιβάλλουν τα πλαστικά στους καταναλωτές χρησιμοποιώντας τα σπς συ- σκευασίες των προϊόντων τους.

Οι «καθαρές» βιομηχανίες αποτέφρωσης θα ήσαν επομένως θεμιτές αν δεν παρουσίαζαν το έμμεσο μειονέκτημα να περιορίζουν την επιλεκτική συλλογή και διαλογή απορ

ΤΑ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ______________________________ 67


ριμμάτων. Βέβαια ευνοούνται από ιη διαλογή που προηγείται, ώστε μη καύσιμα υλικά, όπως το γυαλί και το μέταλλο, να οδηγηθούν στην ανακύκλωση. Προκειμένου όμως τα εργοστάσια αυτά να λειτουργήσουν χωρίς τη συμβολή ορυκτών καυσίμων χρειάζονται υλικά που να καίγονται εύκολα, όπως τα χαρτόνια και τα πλαστικά, που έτσι δεν ανακυκλώνονται. Είναι επομένως προτιμότερες οι μονάδες παραγωγής μεθανίου που μετά τη διαλογή των υαλικών και των μετάλλων, αλλά πιθανόν και των χαρτο- νιών και των πλαστικών, επεξεργάζονται κυρίως τα οργανικά απορρίμματα και τα μη ανακυκλούμενα χαρτόνια· τα πλαστικά, καθώς δεν υφίστανται αναερόβια ζύμωση, διαχωρίζονται από το παραγόμενο λιπανπκό μίγμα και αποτεφρώνονται σε μικρούς και πολύ υψηλής θερμοκρασίας φούρνους, πράγμα που αποκλείει το σχηματισμό διοξινών και φουρανίου. Το παραγόμενο μεθάνιο μπορεί να πουληθεί σε φιάλες ή να διοχειευθεί σε δίκτυα παροχής αερίου (της GDF στη Γαλλία). Το λίπασμα από την άλλη, επειδή είναι πολύ καλής ποιότητας, αντικαθιστά με σημαντικά πλεονεκτήματα τα χημικά λιπάσματα.

Αυτή η πολλά υποσχόμενη διαδικασία παραγωγής μεθανίου έχει δρομολογηθεί στη Γαλλία από την εταιρεία VALORGA. Μετά τη δημιουργία μιας πειραματικής μονάδας μικρής εμβέλειας στη Λα Μπουίς, στα περίχωρα της Γκρενόμπλ, εγκαινίασε στην Αμιένη μια μονάδα βιομηχανικών διαστάσεων που, μετά από κάποιες πρώτες δυσκολίες, αναγνωρίστηκε επίσημα το Φλεβάρη του 1990. Σήμερα έχει έναν αρκετά μακρύ κατάλογο παραγγελιών, στις οποίες θα μπορέσει να ανταποκριθεί μόλις φτάσει στη μέγιστη βιομηχανική της απόδοση.

Απώλειες σε φυσικό αέριο (καλύπτουν το 10% της συνολικά εκλυόμενης ποσότητας). Πραγματοποιούνται σε όλα τα στάδια της παραγωγής: εξόρυξη, διύλιση, διοχέτευ-


on σε δίκτυα, παροχή. Στις καλύτερες περιπτώσεις περιορίζονται στο 1% με 2% της συνολικής παραγωγής, ενώ άλλες είναι κατά πολύ υψηλότερες, όπως συμβαίνει στη Ρωσία. Οι απώλειες αυτές μπορούν να περιοριστούν με προσεκτική συντήρηση και με τη χρησιμοποίηση ανθεκτικών υλικών για τη στεγανοποίηση.

Απώλειες παρατηρούνται επίσης στην αποθήκευση φυσικού αερίου σε υπόγειους θύλακες πλεγμένης ή ενισχυ- μένης στεγανότητας η οποία όμως, επειδή δεν είναι τέλεια, μπορεί να επιτρέψει απώλειες έως και 10%: από οικονομικής απόψεως, οι απώλειες αυτές αντισταθμίζονται από το χαμηλότερο κόστος τούτης της αποθηκευτικής μεθόδου. Το εκλυόμενο αέριο, που διαχέεται στα γειτονικά πετρώματα, είναι αβλαβές, στο μέτρο που παραμένει στο έδαφος, από το οποίο όμως κάποτε θα διαφύγει. Ας ελπίσουμε ότι μέχρι τότε ένα μέρος του θα έχει αποσυντεθεί ως αποτέλεσμα χημικών διεργασιών.

5. Γενική επισκόπηση, εξαιρούμενου του

διοξειδίου του άνθρακα

Μια σειρά αερίων λοιπόν, πέρα από το διοξείδιο του άνθρακα, συμβάλλουν σήμερα κατά το ήμισυ περίπου (52%) στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Θα παρουσιάσουμε κάποιες εκτιμήσεις για τα ποσοστά μείωσης που μπορούν να επιτευχθούν στη βάση των μέτρων που ήδη αναφέραμε. Η εφαρμογή των μέτρων αυτών θα μπορούσε να γίνει αρκετά σύντομα (10-15 χρόνια) στο βιομηχανικό τομέα (CFC’s, απορρύπανση, απώλειες σε φυσικό αέριο...) αλλά θα απαιτούσε πολύ περισσότερο χρόνο για τις δραστηριότητες που άπτονται της γεωργίας ή της καθημερινής ζωής. Τοποθετούμαστε επομένως σ’ ένα χρονικό ορίζοντα μεταξύ του 2020 και του 2030.


Έχουμε πραγματοποιήσει τις ακόλουθες υποθέσεις.- Οι φυσικοί πόροι παραμένουν σταθεροί, χωρίς να

συνυπολογίζονται οι εκχερσώσεις (που τους μειώνουν) ούτε και μια κάποια θερμοκρασιακή άνοδος. Επίσης δεν λαμβάνεται υπόψη κάποια ενδεχόμενη βελτίωση στην αντιμετώπιση των τερμιτών.

- Οι ανθρωπογενείς πηγές αντιμετωπίζονται με τις καλύτερες διαθέσιμες τεχνικές, που αναπτύσσονται στην κατάλληλη κλίμακα.

- Η ενδεχόμενη συμβολή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου των υποκατάστατων των CFC’s και άλλων παρεμφερών αερίων περιορίζει τους υπολογισμούς σ ’ ένα ποσοστό μείωσης της τάξης του 90%, ενώ υπάρχει δυνατότητα και για μείωση κατά 100%.

- Οι βιομηχανικές πηγές του όζοντος και του υποξει- δίου του αζώτου διατηρούν σταθερή τη συνολική τους ισχύ στις χώρες του Βορρά (αν και θα έπρεπε να προβλέψουμε μια σταδιακή μείωση των αναγκών τους σε καύσιμα) και είναι κατά το 60% με 70% περίπου καθαρής τεχνολογίας, ακόμα και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης: το πρόσφατο ενδιαφέρον τους για το περιβάλλον, η βοήθεια που τους παρέχει η Δύση (με το αζημίωτο πάντα) και το περιθώριο των 30 έως 40 χρόνων για την επίτευξη ενός τέτοιου ποσοστού καθιστούν πιθανή μια τέτοια υπόθεση. Προκει- μένου όμως να συνυπολογιστεί και η βιομηχανική ανάπτυξη του Νότου -ακόμη κι αν αυτή χρησιμοποιεί τις πλέον καθαρές τεχνολογίες- ο συντελεστής της παγκόσμιας απορρύπανσης περιορίστηκε στο 50%.

- Παρά την αναπόφευκτη γήρανση των αγωγών και των άλλων εγκαταστάσεων θα ήταν δυνατή μια κατά 50% μείωση ίων απωλειών φυσικού αερίου. Η ανάπτυξη της παραγωγής μεθανίου και της χρήσης φυσικού αερίου κατεβάζουν το συντελεστή στο 30%.

- Χαμηλότεροι συντελεστές μείωσης αποδόθηκαν στις αγροτικές πηγές και στα απορρίμματα, εξ αιτίας της μεγά-

^ης αδράνειας που παρουσιάζουν αυτοί οι τομείς και παρά ιην υπόθεση ότι θα αναπτυχθεί θεαματικά η ελεγχόμενη παραγωγή μεθανίου. Για τους ορυζώνες έγινε δεκτό ότι η βελτίωση των καλλιεργητικών μεθόδων αντισταθμίζεται από τη σαφώς επιθυμητή επέκτασή τους.


Στον παρακάτω πίνακα η σημερινή συμβολή των μη ανθρακουχων αερίων στο φαινόμενο του θερμοκηπίου αντιπροσωπεύεται από τον αριθμό 100 (βλέπε κεφάλαιο I, Παράρτημα, για την κατανομή ανά αέριο και πηγή).

Αέριο και πηγή

Συμβολή σιο φαινόμενο

ίου θερμοκηπίου

(1990)

Συντελεστήςμείωσης

Συμβολή σιο φαινόμενο

του θερμοκηπίου (2020-2030)

CFC’s 35 90% 3,5

Ό ζον της τροπόσφαιρας 21 50% 10,5

Υποξείδιο του αζώτου (11 συνολικά)

Φυσικές πηγές 7,15 - 7,15

Καύσεις 1,32 50% 0,66

Καλλιεργούμενα εδάφη 1,32 20% 1,06

Λιπάσματα 0,66 30% 0,46

Καύσηβιομάζας 0,55 30% 0,38

Μεθάνιο (33 συνολικά)

Φυσικές πηγές 12,2 - 12,2

Κτηνοτροφία 5 30% 3,5

Ορυζώνες 4,6 μηδενικός 4,6


Καΰσηβιομάζας

4,6 30% 3,22

Απορρίμματα 3,3 40% 1,98

Απώλειεςφυσικούαερίου

3,3 30% 2,31

Σύνολο 100,0 51,52

Είναι προφανές ότι ένας αριθμός έχει βαρύνουσα σημασία. Ας δεχθούμε λοιπόν, ότι μπορούμε να μειώσουμε κατά το ήμισυ τη συμβολή των μη ανθρακούχων αερίων οτο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αυτό αντιπροσωπεύει ήδη χο ένα τέταρτο ίου συνόλου. Η μείωση αυτή θα οφειλόταν στο μεγαλύτερο ποσοστό της στη μείωση των CFC’s. Στο "Energy policy in the greenhouse" (IPSE-BEE, Σεπτέμβριος 1989) η Φλορεντίν Κράουζε και οι συνεργάτες της δείχνουν ότι είναι εφικτή και ακόμη μεγαλύτερη μείωση.

6. Διοξείδιο του άνθρακα και βιόσφαιρα

Ο άνθρακας της οργανικής ύλης βρίσκεται στα φυτά (540 δισ. τόνοι, κυρίως στα δέντρα) και στο χούμο (σε διπλάσια τουλάχιστον ποσότητα).

Ζώνες καΜιεργειών, αγρών και χερσοτόπων. Διατηρούν ως επί το πλείστον μια ισορροπία μεταξύ φωτοσύνθεσης και αναπνοής - αποσύνθεσης - καύσης, στο βαθμό που είτε σπέρνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα είτε συντελείται φυσική αναβλάστηση της χλωρίδας. Πρέπει να μεριμνήσουμε για τον περιορισμό της μη ελεγχόμενης μεθανιοπαραγωγού ζύμωσης της βιομάζας που λαμβάνει χώρα σ’ αυτές (Βλέπε κεφάλαιο 11.4). Στις εν λόγω ζώνες


ο άνθρακας παρουσιάζει πολύ πιο αυξημένη συγκέντρωση αιο χούμο απ’ ό,τι στη Βιομάζα. Η διάβρωση και η εξασθένιση των εδαφών προκαλούν απελευθέρωση διοξειδίου του άνθρακα και πρέπει επομένως να αποτραπούν, πράγμα για το οποίο ενδείκνυνται οι ορθές γεωργικές τεχνικές. Η τσιμεντοποίηση -ούτως ή άλλως επι6λα6ής για μια σειρά άλλους λόγους- συμβάλλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου μέσω της αποσύνθεσης του χούμου ή, ακόμα χειρότερα, της μη ελεγχόμενης μεθανιοπαραγωγού ζύμωσής του. Επιβάλλεται, επομένως, δραστικός περιορισμός της τσιμεντοποίησης. Για παράδειγμα, η σιδηροδρομική σύνδεση έρχεται να καλύψει τις ίδιες ανάγκες μετακίνησης μ’ έναν αυτοκινητόδρομο και, όντας υποτετραπλάσιου πλάτους από αυτόν, είναι σαφώς προτιμότερη.

Η σημασία των δέντρων. Στις δασικές ζώνες και ιδιαίτερα στις τροπικές, τα μεγαλύτερα αποθέματα άνθρακα δεν βρίσκονται στο χούμο αλλά στα δέντρα. Ο ρόλος των τελευταίων είναι επομένως πρωταρχικής σημασίας για την έκλυση ή την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ανάπτυξή τους είναι πιο αργή από αυτήν των άλλων φυτών και ότι το ισοζύγιο του C0 2 που παρουσιάζουν είναι ευαίσθητο στους διαφορετικούς τρόπους χρήσης των δασών.

Με εξαίρεση τις περιόδους βλάστησης και υλοτομίας, το ισοζύγιο C02 είναι κατ’ αρχάς ισοσκελισμένο. Σχετική ισορροπία παρουσιάζουν και τα δάση που υπόκεινται σε ορθολογική εκμετάλλευση, όπου η υλοτόμηση ακολουθείται από αναδάσωση. Παρ’ όλα αυτά, το ισοζύγιό τους εμφανίζεται ελαφρά αρνητικό εξ αιτίας της αποσύνθεσης καταλοίπων όπως το πριονίδι, οι ρίζες, τα μικρά κλαδιά κ,λπ. Σε περιόδους βλάστησης το ύψος των απορροφώμε- νων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα εξαρτάται από τη φύση της δασικής έκτασης, καθώς επίσης και από το είδος των δέντρων. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται κά-


ποιες μέσες ετήσιες ποσότητες, εκφρασμένες σε τόνους άνθρακα ανά εκτάριο:

Άνθρακας (τόνοι/εκτάριο ετησίως)

Ορθολογικής εκμετάλλευσης δάση των εύκρατων ζωνών

3,6

Φυσικές δασώδεις εκτάσεις εύκρατων ζωνών 1,2

Αγρο-δασικά τροπικά οικοσυστήματα

1,0

Τροπικά δάση ορθολογικής διαχείρισης

5,0

Τροπικές φυτείες βιομηχανικής εκμετάλλευσης

7,0

Φυσικές τροπικές δασώδεις εκτάσεις

2,0

Τρεις είναι οι άξονες παρέμβασης για τον περιορισμό των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα:

- Το σιαμάτημα της αποψίλωσης των δασών και της καταστροφής των δένδρων

- Η ευρύτερη δυνατή αναδάσωση- Η επιλογή τέτοιων χρήσεων του ξύλου ώστε ο άνθρα

κας να παραμένει επί μακρόν εγκλωβισμένος σ’ αυτό.

Η αποψίλωση. Ως γνωστόν αφορά κυρίως στις τροπικές χώρες. Τα δάση των εύκρατων και των αρκτικών ζωνών, στα δέντρα των οποίων περικλείεται το 63% περίπου των αποθεμάτων άνθρακα και τα οποία αντιπροσωπεύουν το 40% της δασώδους επιφάνειας του πλανήτη, διατηρούν σταθερή την έκτασή τους τα τελευταία 40 χρόνια. Στην Ευρώπη μάλιστα, και ιδιαίτερα στη Γαλλία, έχουν


επεκταθεί κατά 10 με 15 εκατομμύρια εκτάρια10 σε διάστημα δύο αιώνων. Η κατάσταση είναι λιγότερο ευνοϊκή σιη Βόρεια Αμερική, την ΕΣΣΔ και την Κίνα που όμως, παρά to βασικό μειονέκτημα του υπερπληθυσμού, κατόρθωσε να επιβραδύνει την καταστροφή των ελάχιστων δασών που της έχουν απομείνει. Μελανό σημείο αποτελεί ο μαρασμός των δασών που οφείλεται στην «όξινη βροχή». Παρά την κάποια, πιθανόν παροδική, σταθεροποίηση στη Δυτική Ευρώπη, το φαινόμενο επιδεινώνεται στην Κεντρική και Ανατολική (στην Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και κυρίως στην πρώην Ανατολική Γερμανία), ενώ η οξίνιση των εδαφών αποτελεί μια μεσοπρόθεσμη απειλή. Η λύση στην προκειμένη περίπτωση μπορεί να δοθεί μέσα από τον αγώνα ενάντια στην αυτοκινητιστική και βιομηχανική μόλυνση και από τη μεταφορά ανπρρυπαντικής τεχνολογίας στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ένα σημαντικό, αντίθετα, πλεονέκτημα των χωρών της εύκρατης ζώνης με υψηλή αγροτική παραγωγή είναι το ότι θα μπορούσαν να αποδεσμεύσουν εκατομμύρια εκτάρια (16 οι ΗΠΑ, 6 η Γαλλία) από τις καλλιέργειες και να τα διαθέσουν για δενδροφυτ εύσεις.

Το φλέγον πρόβλημα είναι αυτό των τροπικών δασών. Μέσα στο 1989 η έκτασή τους συρρικνώθηκε κατά 14,2 εκατομμύρια εκτάρια (που ισοδυναμούν με το σύνολο σχεδόν των γαλλικών δασών), δηλαδή, κατά ποσοστό 1,8% της συνολικής τους επιφάνειας, που αγγίζει τα 800 εκατομμύρια εκτάρια. Η αποψίλωση των τροπικών δασών εντατικοποιεπαι: το 1979 ανερχόταν μόλις στα 7,5 εκατομμύρια εκτάρια. Συμπεριλαμβανομένου του συνόλου ίων τροπικών δασικών εκτάσεων, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που προκαλούνται από αυτή την αποψίλωση

10 Ένα εκτάριο αντιπροσωπεύει έκταση 10 στρεμμάτων (σ.ι.μ.).


εκτιμώνται σε 2,4, ίσως και 2,8, δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα, δηλαδή περίπου σιο ήμισυ εκείνων που οφείλο- νιαι στα ορυκτά καύσιμα. Η αποψίλωση συμβάλλει επίσης σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου με σημαντική έκλυση μεθανίου και υποξειδίου του αζώτου. Επιπροσθέτως συντε- λείται ένας φαύλος κύκλος: καθώς η εξάτμιση είναι ελάχιστη στις αποψιλωμένες περιοχές, τα γειτονικά δάση δέχονται λιγότερες βροχές, με αποτέλεσμα να μαραίνονται. Μια απαρχή υπερθέρμανσης του κλίματος θα επιδρούσε ελάχιστα στη ζώνη του Ισημερινού (μεταξύ 10°Β και 10°Ν) αλλά, με την αύξηση της ξηρασίας που θα επέφερε, θα επιδρούσε αρνητικά για τα πιο απομακρυσμένα απ’ αυτόν δάση. Είναι μάλιστα πολύ πιθανό ότι η αρνητική αυτή συνέπεια θα υπερκάλυπτε το όφελος που θα προέκυπτε για τη φωτοσύνθεση χάρη στη μεγαλύτερη κατακράτηση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα.

Οι χώρες όπου πραγματοποιούνται σήμερα οι πιο εκτεταμένες αποψιλώσεις, εκφρασμένες σε εκατομμύρια εκτάρια, και στην ποσοστιαία αναλογία τους με την επιφάνεια των δασών τους, είναι οι εξής:

εκαιομ. εκτάρια %

Βραζιλία 5,00 2,3

Ινδονησία 1,20 1,4

Βιρμανία 0,80 3,3

Μεξικό 0,70 4,2

Κολομβία 0,65 2,3

Ταϊλάνδη 0,60 8,4

Οι χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά είναι η Ακτή του Ελεφαντοστού (15,6%), η Νιγηρία (14,3%), η Ταϊλάνδη (8,4%) και η Μαδαγασκάρη (8,3%). Οι εκπομπές διοξει

Τ Α ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ 77

δίου too άνθρακα είναι πάνω-κάτω ανάλογες προς τις αΠοψ«λούμενες εκτάσεις.

Τα αίτια της αποψίλωσης στους Τροπικούς είναι πολλά και ποικίλα. Στη συνέχεια παραθέτουμε τα κυριότερα από αυτά, καθώς και τους δυνατούς τρόπους αντιμετώπισής ΐ0υς κατ’ αύξουσα, χονδρικά, ακολουθία ως προς τη σημασία τους:

• Η πολιτική των μεγάλων φραγμάτων που έχει αποτέλεσμα να πλημμυρίζουν απέραντες εκτάσεις (στη Βραζιλία, στην Ινδονησία, στην Ινδία κ.λπ.) και να μετακινούνται ολόκληροι πληθυσμοί, πράγμα ολέθριο τόσο γι’ αυτούς τους «οικολογικούς πρόσφυγες» όσο και για τα γειτονικά δάση στα οποία εγκαθίστανται.

• Προγράμματα ανάπτυξης, όπως αυτό του Γκραν Καράχας στη βραζιλιάνικη Αμαζονία, όπου τα δέντρα χρησιμοποιούνται για την παροχή ξυλοκάρβουνου στα εργοστάσια επεξεργασίας σιδηρομεταλλεύματος, το οποίο εξάγεται από τα ορυχεία της περιοχής.

Και στις δύο αυτές περιπτώσεις πρέπει να ενεργήσουμε στην κατεύθυνση οργανισμών όπως η Διεθνής Τράπεζα, προκειμένου να μην παράσχουν πλέον δάνεια για τέτοιου τύπου προγράμματα.

• Η συλλογή καυσόξυλων καταστρέφει τα δέντρα που βρίσκονται σχετικά κοντά στα χωριά και οι χωρικοί αναγκάζονται να προχωρούν ολοένα μακρύτερα για την αναζήτησή τους. Ως τρόποι αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος προτείνονται η χρήση πιο αποτελεσματικών φούρνων και η δημιουργία, στα χωριά, καλλιεργειών μακροπρόθεσμης εκμετάλλευσης.

• Η μετατροπή μεγάλων δασικών εκτάσεων σε «βιομηχανίες χάμπουργκερ», κυρίως στη Λατινική Αμερική. Μ’ άλλα λόγια, η ευρείας κλίμακας κτηνοτροφική τους εκμετάλλευση για την παραγωγή κρέατος που προορίζεται για εξαγωγή. Εδώ μπορούμε να προτείνουμε την επιβολή

78

1

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ TOY ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

φόρων που θα αποθάρρυναν την εισαγωγή αυτού του φτηνού κρέατος στις ανεπτυγμένες χώρες, ενώ τα έσοδα από αυτούς θα ενίσχυαν τα ποσά που προ6λέπονται για αναδασώσεις. Μπορούμε επίσης να προτείνουμε τη διαμόρφωση ενός ρεύματος πίεσης, από την πλευρά των καταναλωτών, προς τους μεγάλους αγοραστές κρέατος (Me Donald, Burger King κ.λπ.), ώστε να σταθεροποιήσουν και εν συνεχεία να μειώσουν τις ποσότητες κρέατος που προμηθεύονται από τις τροπικές χώρες. Πρέπει επίσης να ασκηθεί πίεση στους ιδιοκτήτες αυτών των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων, που είναι πλούσιοι και έχουν τα μέσα για κάτι τέτοιο, να εφαρμόσουν μια χρήση με περισσότερο μακρόχρονη οπτική, χωρίς να εγκαταλείπουν δηλαδή τους εξαντλημένους από τη βοσκή αγρούς και να αποψιλώνουν νέες δασικές εκτάσεις.

• Η εκμετάλλευση της τροπικής ξυλείας είναι πολύ συχνά μια «εξορυκτική» εκμετάλλευση, 6άσει της οποίας οδηγούνται στο εμπόριο μόνο τα «ευγενή» δέντρα, τα οποία δεν αντικαθίστανται με δενδροφυτεύσεις, προς όφελος (μικρότερο κόστος, μεγαλύτερα κέρδη) των εταιρειών εκμετάλλευσης. Επιπλέον, οι δρόμοι που χαράσσονται για τη μεταφορά της ξυλείας προσελκύουν αποίκους στα δάση. Η Διεθνής Οργάνωση Τροπικής Ξυλείας (ΙΤΤΟ στα αγγλικά) έχει επιληφθεί της κατάστασης, υπό την πίεση των Μ.Κ.Ο.11 και των κυβερνήσεων, θα έπρεπε να θεσμοθετήσει την τοποθέτηση ειδικού σήματος στην ξυλεία που προέρχεται από δάση και φυτείες που υπόκεινται σε μακρόπνοη εκμετάλλευση. Στο μεταξύ, σε ορισμένες χώρες, όπως στην Αγγλία και την Ολλανδία, οι Φίλοι της Γης καλούν σε μποϋκοτάρισμα της τροπικής ξυλείας.

Το πρόβλημα, είτε πρόκειται για το κρέας είτε για την ξυλεία, έγκειται στο υπέρογκο χρέοςτων χωρών του Τρίτου

11 Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (σ.ι.μ.)


κόσμου, που είναι αναγκασμένες να πραγματοποιούν εξαγωγές, εφ’ όσον σι κυβερνήσεις και σι τράπεζες του Βορρά δεν αποφασίζουν να το διαγράψουν με ιον ένα ή τον άλλο τρόπο.

• Το κυριότερο όμως πρόβλημα δημιουργείται από τους μεμονωμένους καλλιεργητές που κόβουν και καίνε τα δέντρα για να αποκτήσουν μικρούς κλήρους μέσα στα δάση. Σαφώς περισσότερο από το ήμισυ της αποψίλωσης των τροπικών δασών οφείλεται σ’ αυτούς. Ακόμα χειρότερα δε, όταν πέφτουν σε εδάφη φτωχά σε χούμο και/ή λατερικά τα οποία εξαντλούνται γρήγορα, οι καλλιεργητές προχωρούν σε νέες αποψιλώσεις, βαθύτερα μέσα στο δάσος.

Αν επρόκειτο να σταματήσει η χρηματοδότηση καταστροφικών προγραμμάτων ή να ασκηθεί πίεση σε εύπορους επιχειρηματίες προκειμένου να υιοθετήσουν πιο ορθολογικές μεθόδους εκμετάλλευσης (το πρόσθετο και πρόσκαιρο κόστος των οποίων μπορούν άλλωστε να μεταθέσουν στους αρκετά εύπορους καταναλωτές του Βορρά), η επίλυση του προβλήματος θα ήταν, θεωρητικά τουλάχιστον, απλή. Εδώ όμως πρόκειται για τους πιο φτωχούς αγρότες του Νότου, τους διωγμένους από τη γη τους εξ αιτίας της εξάντλησης των εδαφών, της δημογραφικής έκρηξης, της πίεσης των μεγάλων γαιοκτημόνων, των κυβερνητικών παροτρύνσεων ή των προγραμμάτων μετανάστευσης (όπως συμβαίνει στην Ινδονησία, όπου η κυβέρνηση πιέζει τους χωρικούς της κεντρικής και πυκνοκατοι- κημένης νήσου Ιάβα να εγκατασταθούν στα περιφερειακά νησιά της Σουμάτρα, του Καλιμαντάν [Βόρνεο], του Σου- λαβέζι [Κελέβες] και των Μολούκων). Το σταμάτημα ή έστω η αποθάρρυνση αυτής της εφόδου στα τροπικά δάση θα απαιτούσε ριζοσπαστικές πολιτικές αποφάσεις, των οποίων το αποτέλεσμα και πάλι δεν θα γινόταν αισθητό πριν

80 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ιην πάροδο μιας ή δυο δεκαετιών: αγροτική μεταρρύθμιση, έλεγχος των γεννήσεων, ενημέρωση των αγροτών πάνω σε μεθόδους καλλιέργειας που και παραγωγικές είναι και ταυτόχρονα σέβονται το έδαφος και τα δέντρα (π.χ. αγρο-δασοκομία), προτεραιότητα στις καλλιέργειες που προορίζονται για την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού έναντι αυτών που παράγουν για εξαγωγή (θα πρέπει επίσης το ΔΝΤ να μετα6άλει την πολιτική του!) κ.λπ. Η κατάσταση θα είναι αρχικά περισσότερο ευνοϊκή για τις χώρες εκείνες που δεν εμφανίζουν ιδιαίτερα οξυμένα προβλήματα υπερπληθυσμού και οι εξαγωγές τους δεν περιορίζονται σε αγροτικά προϊόντα. Γία τις υπόλοιπες τροπικές χώρες, όμως, η επιβράδυνση αυτού του τύπου αποψίλωσης θα είναι μάλλον ασθενής για τα επόμενα 10 ή 20 χρόνια.

Με αυτά τα δεδομένα, ας κάνουμε την υπόθεση ότι λαμβάνονται άμεσα όλα τα μέτρα, με εξαίρεση εκείνα που αφορούν στους φτωχούς αγρότες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν ανταλλαγές χρέους με δάση. Και ας πάρουμε υπόψη μας ότι έχουν μειωθεί σημαντικά τα εναπομείναντα προσπελάσιμα, και άρα επιδεχόμενα εκμετάλλευση και μετατροπή τους σε καλλιέργειες και βοσκοτόπους, μετά το κάψιμό τους, δάση, πράγμα που θα περιορίσει την περαιτέρω αποψίλωση. Έτσι, η οφειλόμενη στην αποδάσωση ετήσια εκπομπή άνθρακα ενδέχεται να πέσει μέχρι το 2000 από τα 2,4 (ή 2,8) στα 2 δισεκατομμύρια τόνους. Για μια περαιτέρω μείωση θα πρέπει να ληφθούν δραστικά πολιτικά μέτρα που θα αφορούν στους φτωχούς αγρότες και τα καυσόξυλα και να περιμένουμε να αποδώσουν τους καρπούς τους.

Δενδροφντεύσεις. Είδαμε ήδη (κεφάλαιο I, Παράρτημα) ότι τουλάχιστον 3 δισεκατομμύρια τόνοι άνθρακα συσσωρεύονται κάθε χρόνο στην ατμόσφαιρα με τη μορφή διοξειδίου του άνθρακα και ότι η φωτοσύνθεση είναι ένας


από τους σημαντικότερους απαγωγους αυτού του αερίου. Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν στην αρχή αυτής της παραγράφου, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αυξήσουμε τη φωτοσύνθεση είναι η δενδροφύτευση.

Οι αριθμοί που παρουσιάστηκαν δείχνουν ότι η απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα από τα δέντρα που βρίσκονται στη φάση της ανάπτυξης είναι η μέγισιη στις τροπικές ζώνες, πράγμα που οφείλεται στη ζέστη και την υγρασία. Με ετήσιο ρυθμό απορρόφησης 5 τόνους άνθρακα ανά εκτάριο, θα έπρεπε να δενδροφυτευθούν 600 εκατομμύρια εκτάρια για να απορροφηθούν τα 3 δισεκατομμύρια εκλυομένων τόνων: πρόκειται για μια έκταση δωδεκαπλάσια αυτής της Γαλλίας και ίση με τα 3/4 της σημερινής επιφάνειας των τροπικών δασών. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να φτάσουμε σ’ ένα τέτοιο επίπεδο, πόσο μάλλον που θα συνεχίσουν να επιδρούν οι έντονες πιέσεις προς την κατεύθυνση της αποψίλωσης. Μπορούμε παρ’ όλα αυτά να προτείνουμε:

- Την αποκατάσταση του 50% των δασών που έχουν υποβαθμιστεί, δηλαδή 100 εκατομμυρίων εκταρίων.

- Την αναδάσωση μέρους των λεγάμενων «βιομηχανιών χάμπουργκερ», εκτάσεων άχρηστων σε τελευταία ανάλυση και των αποψιλωμένων και εγκαταλελειμμένων πια περιοχών.

-Την εκτεταμένη φύτευση δέντρων προσαρμοσμένων σε ημι-άγονες, λόγω ξηρασίας, συνθήκες, κοντά στα χωριά, κατά μήκος των αυτοκινητόδρομων και μέσα στις πόλεις.

- Την υλοποίηση των προγραμμάτων αγρο-δασοπο- νίας.

Έτσι, η προοπτική μιας ετήσιας απορρόφησης 500 εκατομμυρίων τόνων άνθρακα από τα τροπικά δάση (που αντιστοιχεί σε 100 εκατομμύρια εκτάρια δενδροφυτευμέ- νων εκτάσεων) καθίσταται ρεαλιστική. Κατανεμημένες σ’


ένα χρονικό διάστημα δέκα ετών, οι δενδροφυτεύσεις αυτές θα στοίχιζαν το αρκετά λογικό ποσό του ενός τρισεκατομμυρίου δραχμών το χρόνο. Η προσπάθεια θα αξίζει τον κόπο αν αποφύγουμε τις μονοκαλλιέργειες ειδών ταχείας ανάπτυξης που δεν παρέχουν παρά ξυλεία και μπορούν να εξαντλήσουν το έδαφος (ευκάλυπτοι, λεύκες, συκομουριές κ.λπ.), όπως και αν επιλέξουμε για κάθε περιοχή είδη που είναι προσαρμοσμένα στις δικές της συνθήκες και προσφέρονται για ποικίλες χρήσεις, αφού στον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου θα έρχονταν να προστεθούν και κοινωνικά οφέλη. Αν και λιγότερο τολμηρή, η σύσκεψη της ΔΟΚΕ στο Νόορντβικ της Ολλανδίας (6 Νοεμβρίου 1989) έκανε την αρχή, προ- τείνοντας ένα πρόγραμμα αναδασώσεων της τάξης των 12 εκατομμυρίων εκταρίων.

Μολονότι τα ποσοστά απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα από τα δέντρα είναι κάπως χαμηλότερα στις εύκρατες χώρες απ’ ό,τι στον Ισημερινό, οι δενδροφυτεύ- σεις σ’ αυτές παρουσιάζουν καλύτερες προοπτικές. Σε ορισμένες από αυτές τις χώρες, για ποικίλους λόγους (κάλυψη αναγκών της επιπλοβιομηχανίας και της χαρτοβιομηχανίας, φυσιολατρεία, σωστή νομοθεσία...), η αναδάσωση αποτελεί μια πρακτική που σε κάποιες περιπτώσεις εφαρμόζεται εδώ και περισσότερα από 100 χρόνια. Έτσι έχουν, γενικά, ένα εξαιρετικά εξειδικευμένο προσωπικό δασικών και δενδροκόμων που ξέρουν να «διαχειρίζονται» δέντρα και δάση στη λογική μιας μακρόπνοης προοπτικής, στο βαθμό που δεν υφίστανται ισχυρές πιέσεις για την επίτευξη μιας βραχυπρόθεσμης απόδοσης. Μια σωστή αξιοποίηση αυτών των ανθρώπων θα ενίσχυε το κίνημα.

Ένα πρώτο πλεονέκτημα για τις χώρες με αγροτική παραγωγή υψηλής παραγωγικότητας είναι το φαινόμενο της εγκατάλειψης γεωργικών εδαφών, όπου γεωργοί και κτηνοτρόφοι, μπροστά στην υπερπαραγωγή, συγκεντρώ


νουν τις προσπάθειες τους σιπν εκμετάλλευση αγρών που επιδέχονται εντατική καλλιέργεια. Η υπερβολική χρήση χημικών (λιπασμάτων και ζιζανιοκτάνων) έχει δικαίως κα- τακριθεί, αλλά μια πιο περιορισμένη χρήση τους δεν θα προκαλοΰσε καμιά θεαματική πτώση της απόδοσης, δεδομένου ότι μπορούμε να υπολογίζουμε σε μια αυξημένη χρήση των βιοτεχνολογικών μεθόδων και να ελπίζουμε σε υψηλή παραγωγή λιπάσματος από τις μονάδες μεθανιο- ποίησης. Βέβαια, γίνεται επίσης πολύς λόγος για τουριστική εκμετάλλευση μεγάλου μέρους των εγκαταλελειμμένων αγρών, αλλά θα πρέπει να προειδοποιήσουμε εκείνους που προωθούν αυτά τα προγράμματα για τον ήδη διαφαι- νόμενο κορεσμό. Περισσότερο μέλλον έχει η διάθεση μέρους των εδαφών που τείνουν να εγκαταλεκρθούν -ό πως για παράδειγμα στα βουνά- για την παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας, που απαιτεί ικανό αριθμό εργατικών χεριών, αλλά η συνολική διατιθέμενη έκταση δεν θα είναι πολύ μεγάλη και η συνύπαρξη αυτών ίων καλλιεργειών με κατάλληλες δενδροφυτείες θα ήταν ενδιαφέρουσα (π.χ. για την καταπολέμηση της διάβρωσης και τη ρύθμιση του κύκλου του νερού).

Από ορισμένες πλευρές εκφράζονται ανησυχίες για μια ενδεχόμενη μείωση της αγροτικής παραγωγής των ανεπτυγμένων χωρών, με το σκεπτικό ότι την ίδια στιγμή ο Τρίτος κόσμος υποφέρει από υποσιτισμό. Η μέχρι τώρα εμπειρία από τις εξαγωγές δημητριακών στις χώρες του Νότου, ακόμη κι όταν αυτές πραγματοποιούνται δωρεάν, δείχνει ότι, ανιιθέτως, αυτές επιδείνωσαν την κατάσταση, ρίχνοντας τις τιμές και αποθαρρύνοντας έτσι τους ντόπιους αγρότες από την παραγωγή, ενώ μεγάλο μέρος τους διοχετεύεται στην παραγωγή κρέατος που αποτελεί διατροφή «πολυτελείας» για τους πλούσιους των φτωχών χωρών και εξαγώγιμο προϊόν.

Μόνο στις χώρες του ΟΟΣΑ, 50 εκατομμύρια εκτάρια εγκαταλελειμμένων εκιάσεων θα μπορούσαν να χρήσιμο-


ποιηθούν για δενδροφύτευση- σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις οι εκτάσεις αυτές ανέρχονται σε 100 εκατομμύρια εκτάρια, ενώ μέσα σε 10 με 20 χρόνια θα μπορούσε να προστεθεί σ’ αυτά ανάλογη έκταση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, εφ’ όσον η γεωργία και η κτηνοτροφία τους, απαλλαγμένες από την αυταρχική διαχείριση, προσεγγίσουν προοδευτικά το επίπεδο παραγωγικότητας της Δύσης. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι στις χώρες αυτές τα εδάφη είναι αρκετά καλής ποιότητας και, παρά τις αμφιβολίες ορισμένων οικολόγων, θα μπορούσαν να δεχθούν δέντρα ταχείας ανάπτυξης, που απορροφούν ετη- σίως 4 με 5 τόνους άνθρακα ανά εκτάριο.

Εκτός όμως από τα εξαντλημένα εδάφη υπάρχει και μια σειρά ευκαιριών για πιο διάσπαρτες δενδροφυτεύσεις: ενίσχυση των αλσών, φύτευση στους φράκτες και κατά μήκος των δρόμων, αξιοποίηση των ακαλλιέργητων και εγκαταλελειμμένων εκτάσεων, πολλαπλασιασμός των δέντρων στις πόλεις και τα χωριό. Εξηγώντας την επιτακπκό- τητα των οικολογικών προβλημάτων και χρησιμοποιώντας τη λατρεία μεγάλου μέρους του πληθυσμού για τα δέντρα, θα δρούμε εύκολα εθελοντές, νέους και μη, για την πραγματοποίηση αυτών των δενδροφυτεύσεων και την περιποίηση των δέντρων, που έχουμε την τάση να την ξεχνάμε.

Παράλληλα με τη μείωση της εκπομπής ρύπων που ευθύνονται για το μαρασμό των δασών, θα πρέπει να αποκαταστήσουμε τα δάση που ήδη τον υφίστανται. Βάρος πρέπει να δοθεί επίσης στην καλύτερη διαχείριση και προστασία των μεσογειακών δασών που πλήττονται συχνά από πυρκαγιές.

Υπάρχουν τέλος, στις εύκρατες χώρες, ημι-ερημοποιη- μένες περιοχές, κυρίως στις δυτικές πολιτείες της Αμερικής, στη σοβιετική Κεντρική Ασία και στην Αυστραλία. Στις τεράστιες, ελεύθερες αυτές εκτάσεις είναι δυνατόν να δη- μιουργηθούν φυτείες δέντρων προσαρμοσμένων σε τέτοιες συνθήκες. Κάποια είδη μάλιστα ευδοκιμούν ακόμα


και οε υφάλμυρα εδάφη, πράγμα που, ιδιαίτερα γύρω από την Αράλη, θα ήταν σαφώς προτιμότερο από το να συνεχίζουμε την προσπάθεια για την καλλιέργεια βαμβακιού: ο όγκος των περισσευούμενων, εκτός μόδας, ρούχων, που πολλοί Δυτικοί σπβάζουν σπς ντουλάπες τους, μπορεί να ντύσει εκείνους που τα έχουν πραγματικά ανάγκη.

Συνολικά, στις εύκρατες χώρες θα μπορούσε να δεν- δροφυτευθεί έκταση 200 έως 250 εκατομμυρίων εκταρίων, αποσύροντας έτσι ετησίως 0,8 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα. Αν σ’ αυτούς προσθέσουμε τα 0,5 δισεκατομμύρια τόνους από τις δενδροφυτεύσεις στους Τροπικούς και τα 0,4 δισεκατομμύρια τόνους που εξοικονομούνται από τις συνολικές εκπομπές με το σταμάτημα της αποψίλωσης, προκύπτει το ποσό του 1,7 δισ. τόνων άνθρακα, δηλα- διί περισσότερο από το μισό της ετησίως εκπεμπο- μένης ποσότητας διοξειδίου του άνθρακα και σχεδόν το ένα τρίτο αυτού που εκλύεται από τα ορυκτά καύσιμα.

Τι θα κάνουμε το ξύλο; Ό σο κι αν είναι καλό να παγιδεύουμε μεγάλες ποσότητες άνθρακα στο ξύλο των δέντρων θα έρθει η μέρα που θα εκλυθούν με τη μορφή διοξειδίου και το όλο εγχείρημα θα καταλήξει σε ουδέτερο ισοζύγιο C02.

Σε ό,τι αφορά στην εξέλιξη του φαινομένου του θερμοκηπίου μέσα στον προσεχή αιώνα, είναι πολύ σημαντικό ο άνθρακας να παραμείνει παγιδευμένος για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Οι πιθανότερες «προοπτικές» που αντιμετωπίζει ένα δέντρο είναι: να αφεθεί στη θέση του, να γίνει καυσόξυλα, να μετατραπεί σε χαρτί, να χρησιμοποιηθεί ως ξυλεία (οικοδομές, επίπλωση...)

Μολονότι υπάρχουν υπέροχες αιωνόβιοι δρύες, ένα δέντρο που αφήνεται στη θέση του εξασθενεί μέσα σε 30 με 80 χρόνια, ανάλογα με το είδος. Πρόκειται για μια


σημαντική καθυστέρηση που αποτελεί και τη 6έ6αιη προοπτική των δέντρων των πιο απρόσιτων περιοχών. Το εξα- σθενημένο όμως δέντρο θα πέσει πιθανότατα από κάποια καταιγίδα, σε βάρος των γειτονικών του. Η ανάκτηση του ξύλου του θα είναι συχνά τόσο δύσκολη που θα αφήνεται να σαπίσει εκεί που έπεσε, απελευθερώνοντας το παγιδευ- μένο σ’ αυτό διοξείδιο του άνθρακα ή, ακόμα χειρότερα, μεθάνιο.

Για λόγους οικονομικούς, η τρέχουσα πρακτική του ανθρώπου για τα δέντρα που θέλει να χρησιμοποιήσει είναι η υλοτόμηση αμέσως μετά το τέλος της ανάπτυξής τους. Σε σχέση με το φαινόμενο του θερμοκηπίου, θα ήταν προτιμότερο η υλοτόμηση να περιμένει, μετά το στάδιο της ωρίμανσης, τα πρώτα σημάδια εξασθένισης. Τα υλοτομοΰ- μενα δέντρα θα πρέπει να αντικαθίστανται.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες η χρησιμοποίηση του ξύλου ως καυσίμου δεν είναι κατακριτέα, αντίθετα είναι προτιμότερη από τη χρήση ορυκτών καυσίμων. Πρέπει όμως να φροντίζουμε να χρησιμοποιούνται και τα κατάλοιπα (πριονίδι, φλοιός, κλαδιά, ρίζες) και να μην εκλύουν άσκοπα διοξείδιο του άνθρακα.

Η χρησιμοποίηση του ξύλου στη χαρτοβιομηχανία παρατείνει τη δέσμευση του άνθρακα για ένα περίπου χρόνο, αν το χαρτί πετιέιαι ή αποτεφρώνεται, και για 5 έως 10 χρόνια αν ανακυκλώνεται. Στη συνέχεια η καλύτερη λύση είναι η ελεγχόμενη ζύμωση για την παραγωγή μεθανίου.

Με την ξυλεία η δέσμευση συνεχίζεται για αρκετές δεκαετίες· καλοδιατηρούμενα έπιπλα και πατώματα μάλιστα μπορούν να κρατήσουν και αιώνες. Ιδού λοιπόν, πε- δίον δόξης λαμπρόν για τη χρησιμοποίηση της ξυλείας, που θα έπρεπε να ενθαρρύνεται με φορολογικές ελαφρύνσεις, εις βάρος των μεταλλικών και πλαστικών επίπλων. Οι διαφημιστές και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που παίζουν μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και της μόδας θα έπρεπε, προκειμένου για το κοινωνικό όφελος,


να προσπαθήσουν να φέρουν στη μόδα ξύλινα έπιπλα και κατασκευές. Για ίο ξύλο ίων επίπλων και χην κατασκευαστική ξυλεία που έχουν φτάσει στο τέλος της ζωής τους, προτείνονται τρεις λύσεις: η καύση, που είναι η λιγότερο επιβλαβής, η πολτοποίηση για την παραγωγή χαρτιού, που είναι μια μέση λύση, και η επαναχρησιμοποίησή του ή η κονιορτοποίησή του για παραγωγή μεθανίου, που είναι οι καλύτερες.

7. Η βιομηχανική απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα

Μπορούμε να επεξεργαστούμε τα αέρια που εκλύονται στους καπνούς των εγκαταστάσεων καύσεως για να αποχωρίσουμε το διοξείδιο του άνθρακα, φέρνοντάς το, για παράδειγμα, σε επαφή με άλλες χημικές ουσίες (ασβέστιο, νάτριο κ,λπ.) που αντιδρούν μ’ αυτό; Κάτι τέτοιο είναι δυνατόν αλλά πρέπει να παράγουμε και να μεταφέρουμε αυτές τις ουσίες, πράγμα που καθιστά αβέβαιο τόσο το ενεργειακό ισοζύγιο όσο και αυτό του C02. Σε οικονομικό επίπεδο, θα επέφερε αύξηση της τιμής του ηλεκτρικού κατά 1,5 ή 2 φορές.

Μπορεί επίσης να σκεφτεί κανείς ότι μια λύση θα ήταν να συμπυκνώσουμε τα αέρια των καπνών και να τα διοχετεύσουμε σε μια υδάτινη έκταση ώστε να επιτύχουμε διάλυση του διοξειδίου του άνθρακα. Αυτό προϋποθέτει ότι οι εγκαταστάσεις καύσεως βρίσκονται κοντά σε λίμνη ή θάλασσα, πράγμα που ισχύει για αρκετές από αυτές. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι, σε κανονικές συνθήκες πίεσης (σε αντίθεση με το μεταλλικό νερό που είναι «ενισχυμένο με το δικό του φυσικό αέριο»), το διοξείδιο του άνθρακα δεν είναι ιδιαίτερα διαλυτό στο νερό. Επιπλέον, η κίνηση


των νερών (κύματα, ρεύματα) θα μπορούσε να ελευθερώσει μέρος του διαλελυμένου διοξειδίου12.

Μια πιο εκλεπτυσμένη και αποτελεσματική παραλλαγή θα ήταν να προωθήσουμε την απορρόφηση του διαχυμέ- νου στο νερό διοξειδίου του άνθρακα από υδρόβια φυτά ταχείας ανάπτυξης. Ένα από αυτά είναι ο υάκινθος των νερών που απορροφά ετησίως 60 τόνους άνθρακα ανά εκτάριο, δηλαδή 8 με 10 φορές περισσότερο από τα ταχύτατης ανάπτυξης δέντρα, όπως ο ευκάλυπτος και η αμερικάνικη μουριά. Όμως, δεν θα πρέπει τα φυτά αυτά να υποστούν, πριν ή μετά τη συλλογή τους, μια ανεξέλεγκτη μεθανιοπαραγωγό ζύμωση, γιατί κάτι τέτοιο θα καθιστούσε τη λύση αυτή 28 φορές χειρότερη από την όποια βλάβη! Πρέπει επομένως να βρούμε μια άμεση αξιοποίησή τους στην οποία και να τα διοχετεύσουμε: είτε στη βιομηχανική κτηνοτροφία, ως τροφή των χοίρων ή άλλων ζώων, είτε σε ελεγχόμενη διαδικασία παραγωγής μεθανίου. Αυτοί οι υάκινθοι, τέλος, εξολοθρεύουν τα ψάρια και φράσσουν το δρόμο στα υδάτινα ρεύματα. Η παραπάνω διαδικασία δεν είναι επομένως εφαρμόσιμη παρά σε υδάτινες εκτάσεις που είτε είναι τεχνητές είτε μετατράπηκαν σε τέτοιες. Δεδομένης της οξύτητας που παρουσιάζει η απειλή του φαινομένου του θερμοκηπίου, επιβάλλεται να δοκιμαστούν διάφορες πειραματικές μέθοδοι. Θα απαιτούνταν όμως σχεδόν 1 εκατομμύριο υδάτινες εκτάσεις του ενός τετραγωνικού χιλιομέτρου (100 εκτάρια) για να απορροφήσουν τα 5 περίπου δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα που εκλύονται κάθε χρόνο από τα ορυκτά καύσιμα και που αντιστοιχούν συνολικά σε επιφάνεια διπλάσια αυτής της Γαλλίας. Και εκτός αυτού, θα ήταν πολύ δύσκολο να βρεθούν ή να κατασκευαστούν εστω και 10.000 τέτοιες υδάτινες εκτάσεις

12 Στην Ολλανδία αντιμετωπίζουν ιη δυνατότητα διάχυσης υπό πίεση μέαα στα στρώματα φυσικού αερίου, οΰιως ώστε να βοηθήσουν τη «δευτερογενή του ανάκτηση».


και να συγκεντρωθεί σ’ αυτές ένας μεγάλος αριθμός εγκαταστάσεων καύσεως. Άρα, λοιπόν, εκτός από την περίπτωση που το διαχυμένο στο νερό διοξείδιο του άνθρακα ευνοεί την ανάπτυξη των υάκινθων, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, η διαδικασία, συγκρινόμενη με τη συμβολή των δέντρων, θα παρέμενε περιθωριακή.

8. Διοξείδιο του άνθρακα και ενέργεια

Καθώς οι ετήσιες εκπομπές άνθρακα με τη μορφή διοξειδίου του άνθρακα φτάνουν τα 5,6 δισεκατομμύρια τόνους, τα ορυκτά καύσιμα ευθύνονται για την έκλυση ίων δύο τρίτων αυτού του αερίου. Η Γαλλία εκλύει 100 εκατομμύρια τόνους «ορυκτού άνθρακα». Εξ άλλου, η πρωταρχική σημασία της ενεργειακής πολιτικής για το φαινόμενο του θερμοκηπίου φαίνεται από το ότι το 85% ιης ενέργειας, σε παγκόσμιο επίπεδο, προέρχεται από ορυκτά καύσιμα. Ο ετήσιος ρυθμός αύξησης της χρήσης τους αντιστοιχεί σήμερα σε 2%, ενώ έφτανε το 4% και 5% στις αρχές ιης δεκαετίας του ’70, πριν τις «πετρελαϊκές κρίσεις». Με την πτώση της τιμής ίου πετρελαίου στα μέσα της δεκαετίας ίου ’80 χαλάρωσαν και οι προσπάθειες ενεργειακού ελέγχου.

Περισσότερες από τις μισές εκπομπές προέρχονται από τρεις μεγάλες χώρες: ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Κίνα. Τα τρία τέταρτα προέρχονται από τις χώρες του ΟΟΣΑ (Δυτική Ευρώπη, Βόρεια Αμερική, Ιαπωνία, Αυστραλία...). Οπωσδήποτε, οι πλούσιες χώρες εκλύουν περισσότερο από τις φτωχές αλλά υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες του Βορρά. Ο πίνακας που ακολουθεί περιλαμβάνει έναν ικανό αριθμό χωρών, για τις οποίες παρατίθενται όχι μόνο οι εκπομπές ανά κάτοικο αλλά και ανά μονάδα του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος (ΑΕΠ). Ένας άλλος πίνακας θα μας παρουσιάσει κατόπιν την κατανομή των εκπομπών ανά τομέα δραστηριότητας για τέσσερις χώρες (ΗΠΑ, Κίνα,


Γαλλία, Βρετανία). Οι διαφορές είναι σημαντικές όσο και ευεξήγητες.

Εκπομπές διοξειδίου ίου άνθρακα .ίο 1985 (σε τόνους ισοδυνάμου άνθρακα)

Χώρα Ανά κάτοικο Ανά 1000$ στο ΑΕΠ του 1985

Πορτογαλία 0,79 0,18Ισπανία 1,28 0,20Ελλάδα 1,62 0,35Ιταλία 1,65 0,22Γαλλία 1,79 0,20Ιρλανδία 2,15 0,39Ολλανδία 2,41 0,27Βέλγιο 2,68 0,30Βρετανία 2,94 0,33ΟΔΓ 3,07 0,31Δανία 3,34 0,33Λουξεμβούργο 6,42 0,60Ελβετία 1,79 0,15Αυστρία 1,93 0,23Σουηδία 1,95 0,18Ισλανδία 1,97 0,36Νορβηγία 2,14 0,18Φινλανδία 3,02 0,33Γ ιουγκοσλαβία 1,49 0,37Ουγγαρία 1,98 0,38Ρουμανία 2,41 0,41Πολωνία 3,32 0,76ΕΣΣΔ 3,59 0,68Βουλγαρία 3,60 0,76Τσεχοσλοβακία 4,21 0,72ΛΔΓ 5,50 0,86


Νέα Ζηλανδία 1,63 0,23Ισραήλ 1,68 0,26Νότιος Αφρική 2,78 0,83Αυστραλία 3,85 0,41Καναδάς 4,09 0,34ΗΠΑ 5,01 0,40Ινδία 0,10 0,17Βραζιλία 0,50 0,16Κίνα 0,50 0,16Ιαπωνία 2,11 0,22

Σε κάθε ομάδα χωρών (ΕΟΚ, ΕΖΕΣ, Ανατολικές χώρες κ.λπ.) η κατάταξη γίνεται σύμφωνα με τις εκπομπές ανά κάτοικο. Για τις εκπομπές ανά μονάδα ΑΕΠ μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες:

• Τις «αποτελεσματικές» χώρες (μέχρι 0,25 τόνοι άνθρακα ανα μονάδα ΑΕΠ): Ελβετία, Σουηδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Αυστρία, Νέα Ζηλανδία. Πρόκειται για χώρες με σύγχρονο και αρκετά αποτελεσματικό εξοπλισμό σε επίπεδο ενέργειας, με εξαίρεση την Πορτογαλία και λιγότερο την Ισπανία και την Ιταλία -όπου τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα πρέπει μάλλον να αποδοθούν στο σημαντικό ρόλο της γεωργίας στην οικονομία τους. Για τις άλλες χώρες αυτής της κατηγορίας η καλή «επίδοση» οφείλεται σε αυξημένη χρήση υδραυλικής (Ελβετία, Σουηδία, Νορβηγία, Αυστρία, Νέα Ζηλανδία) ή πυρηνικής ενέργειας (Γαλλία και εν μέρει Ελβετία και Σουηδία).

• Τις χώρες που βρίσκονται σε αρκετά καλό επίπεδο (από 0,26 έως 0,39 τόνοι άνθρακα ανά μονάδα ΑΕΠ): Ισραήλ, Ολλανδία, Βέλγιο, Δ. Γερμανία, Βρετανία, Καναδάς, Φινλανδία, Ελλάδα, Ισλανδία, Γιουγκοσλαβία, Ουγγαρία, Ιρλανδία. Από αυτές, όσες διαθέτουν εξοπλισμό το ίδιο αποτελεσματικό με τις προηγούμενες μειονεκτούν


λόγω του αυξημένου ρόλου της βαριάς βιομηχανίας τους ή του κλίματός τους (Καναδάς, Φινλανδία, Ισλανδία) ή των αποστάσεων (Καναδάς) ή της εκτεταμένης χρήσης λιγνίτη και τύρφης (Ιρλανδία). Εκτός από το Βέλγιο, που επιβαρύνεται από έναν κάπως ξεπερασμένο εξοπλισμό, οι υπόλοιπες κάνουν από ελάχιστη έως καθόλου χρήση πυρηνικής ενέργειας. Θα μπορούσε να μας ξαφνιάσει η παρουσία δύο ανατολικών χωρών σ’ αυτή την κατηγορία, αλλά αυτό φαίνεται να οφείλειαι στη σημασία του αγροτικού τους τομέα.

• Τις χώρες που βρίσκονται σε μέτριο επίπεδο (από 0,40 έως 0,60 τόνοι άνθρακα ανά μονάδα ΑΕΠ): ΗΠΑ, Αυστραλία, Ρουμανία, Λουξεμβούργο. Ο αμερικάνικος τρόπος ζωής εξηγεί τα μετριότατα αποτελέσματα των ΗΠΑ, που δεν έδωσαν τόση βαρύτητα στο ζήτημα του ενεργειακού ελέγχου όσο οι Καναδοί γείτονες τους. Όσο για το Λουξεμβούργο, η βαριά Βιομηχανία τού δένει τα χέρια.

• Τις αναποτελεσματικές χώρες (πάνω από 0,61 τόνοι άνθρακα ανά μονάδα ΑΕΠ): ΕΣΣΔ, Τσεχοσλοβακία, Πολωνία, Βουλγαρία, Νότια Αφρική, ΛΔΓ. Εδώ συναντάμε, όπως ήταν αναμενόμενο, τους παμπάλαιους καταναλωτές ατσαλιού και ακόρεστους χρήστες λιγνίτη της Ανατολικής Ευρώπης. Η σχέση ΛΔΓ/ΟΔΓ φτάνει το 2,6 και θα αποτε- λέσει ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της ενοποίησής τους. Η Νότια Αφρική, τέλος, συνδυάζει τον πλούτο σε άνθρακα με το χαμηλό επίπεδο του έγχρωμου πληθυσμού της.

Κατανομή των εκπομπών CO2 ανά τομέα δραστηριότηταςΗΠΑ Κίνα Γαλλία Βρετανία

Μεταφορές 30% 7% 39% 23,5%Θερμ/κοί σταθμοί 35% 6% 11% 26,0%Βιομηχανία 24% 60% 19% 1 19,5%


Ανάγκεςκατοικίας & γεωργίας

11% 27% 31% 31,0%

Ο παραπάνω πίνακας δείχνει ότι ο! προτεραιότητες όσον αφορά σιην ανάγκη περιορισμών διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Στη Γαλλία η πιο άμεση παρέμβαση απαι- τείται στον τομέα των μεταφορών.

Οι προβλέψεις κατανάλωσης. Τα κλιματικά μοντέλα που περιγράφηκαν σιο κεφάλαιο 1.2 ξεκινούν συνήθως από την υπόθεση ότι θα διπλασιαστεί το ισοδύναμο C0 2

των αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Το αν θα ξεπεράσουμε αισθητά αυτό to διπλασιασμό ή αν θα μείνουμε σε κατώτερα επίπεδα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την εξέλιξη που θα παρουσιάσει μέσα στον επόμενο αιώνα η κατανάλωση ενέργειας που προέρχεται από ορυκτές πηγές. Η πρόβλεψη αυτής της εξέλιξης είναι μια πολύ δημοφιλής άσκηση, που καταλήγει στα πιο διαφορετικά συμπεράσματα, ανάλογα με τον οργανισμό από τον οποίο γίνεται.

Οι έμποροι ενέργειας είναι πραγματικά ειδικοί στις υψηλές προβλέψεις, τις οποίες και προωθούν προς δική τους ικανοποίηση (“self fulfilling prophecies”). Έτσι στη Διεθνή Διάσκεψη Ενέργειας, τον Οκτώβριο του 1986, ο Ζ.Ρ. Φρις έδινε τα ακόλουθα στοιχεία για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (σε δισ. τόνους άνθρακα):

1985 2020 2040ΟΟΣΑ 2,767 4,182 4,442Ανατολικές χώρες 1,349 1,808 2,223Κίνα 0,495 0,747 1,250'Αλλες χώρες 0,754 2,076 3,100Σύνολο 5,365 8,813 11,015


Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη η ακρίβεια των δεκαδικών!

Στο ίδιο πνεύμα κινείται και το “International Institute of Applied Systems Analysis” (IIASA) του Λάξεμπουργκ της Αυστρίας που, ξεκινώντας από 5,5 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα το 1988, προβλέπει 7,5 για το 2000 και 9,1 για το 2040. Κατά την άποψη ίου Ινστιτούτου η αύξηση θα οφείλειαι κυρίως στις Ανατολικές χώρες και σ’ αυτές του Νότου.

Αν είναι όμως προφανές ότι η ευκιαία ανάπτυξη του Τρίτου κόσμου θα απαιτήσει σαφή αύξηση της ενεργειακής ίου κατανάλωσης, ακόμη και στην περίπτωση που ο Βορράς τον βοηθήσει προμηθεύοντάς του αποτελεσματικότερη τεχνολογία, δεν ισχύει το ίδιο και για την ενεργειακή ανάπτυξη των Ανατολικών χωρών που είναι σαφώς αναποτελεσματικές και των οποίων ο πληθυσμός δεν πρόκειται να αυξηθεί καθόλου. Τέλος, ο σχεδόν διπλασιασμός (από 2,7 σε 4,4) που προβλέπει ο Ζ.Ρ. Φρις για τις χώρες της «Δύσης» (ΟΟΣΑ) είναι ανεξήγητος. Υπενθυμίζεται ότι η γαλλική κυβέρνηση το 1980 προέβλεπε για το 1990 κατανάλωση ύψους 273 εκατομμυρίων τόνων ισοδυνάμου πετρελαίου (ΕΤΙΠ), κατανάλωση που το 1989 μόλις που ξεπέρασε τα 200 ΕΤΙΠ και θα ήταν ακόμη χαμηλότερη αν δεν είχαν χαλαρώσει οι προσπάθειες του ενεργειακού ελέγχου. Να υπενθυμίσουμε επίσης ότι μεταξύ 1973 και 1986, σιις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, η αναλογία ενέργειας/ΑΕΠ έπεσε κατά 20% με 30% και ότι η τάση αυτή είναι ισχυρή και συνδέεται με την τελειοποίηση των μηχανών και την ανάπτυξη ελάχιστα ενεργειοβόρων τομέων, όπως η πληροφορική, οι τηλεπικοινωνίες και η βιοτεχνολογία.

Το μεγάλο λάθος στον παραδοσιακό τρόπο σκέψης βιομηχάνων και οικονομολόγων είναι ότι στηρίζεται σε μια «ομοιοθετική» επέκταση, αυστηρά κατανεμημένη σε μεγάλους τομείς (μεταφορές, βιομηχανία, ανάγκες κατοικίας


κ.λπ.) χωρίς να προχωράει σε μια πιο λεπτομερειακή ανάλυση που θα αποκάλυπτε τις δραστηριότητες που τείνουν να αναπτυχθούν και εκείνες που τείνουν να περιοριστούν. Είναι επίσης εκπληκτικό το ότι εκείνοι που ανεβάζουν τις εκπομπές στα 9 ή 11 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα και επομένως υπερβαίνουν το διπλασιασμό της ισχύος ίου φαινομένου του θερμοκηπίου, δεν εκφράζουν κανένα φόβο ούτε διαδηλώνουν την ανάγκη να εγκαταλειφθεί άμεσα η λογική του " business as usual"!

Υπάρχουν όμως και βολονταρισιικά σενάρια, όπως αυτό που παρουσίασαν οι Γκόλντεμπεργκ, Γιόχανσον, Ρέ- νπ και Γουίλιαμς στη Διεθνή Διάσκεψη Ενέργειας και, κυρίως, στην παράλληλη διάσκεψη των Μ.Κ.Ο. Σ’ αυτό προβλέπουν ότι, με χρονικό ορίζοντα το 2020, η κατανάλωση θα διπλασιαστεί σχεδόν στο Νότο αλλά θα σημειωθεί πτώση της τάξης του 30% με 40% στις χώρες του Βορρά, χάρη στις προσπάθειες ενεργειακού ελέγχου. Συνάγεται επομένως ότι η παγκόσμια κατανάλωση δεν θα αυξηθεί πάνω από 10% με 20%.

Τα διάφορα σενάρια διακρίνονται επίσης στη βάση των χρονολογιών διπλασιασμού της ισχύος του φαινομένου:

- Συνέχιση των σημερινών τάσεων 2020- Σενάριο Ζ.Ρ.Φρις (ανασκευασμένο) 2030-2040- Σενάριο Ντεσί-Φαραμπόν

(για το Κέντρο Προοπτικών καιΕκτιμήσεων τουγαλλικού υπουργείου Έρευνας) 2070

- Σενάριο Γκόλντεμπεργκκαι λοιπών σαφώς μετά το 2100

Πρώτα προτεινόμενα μέτρα. Από την πλευρά της πολιτείας, η Γαλλία είναι μάλλον έτοιμη να προτείνει στην ΕΟΚ ως ετήσιο όριο εκπομπών τους 1,6 τόνους άνθρακα ανά


κάτοικο (πράγμα που δεν απαιτεί καμιά προσπάθεια από μέρους μας, αν σκεφτοΰμε ότι οι εκπομπές αυτές είναι σήμερα στους 1,79 τόνους άνθρακα)

Κατά την παρέμβασή του στη συζήτηση για την ενέργεια που έγινε στη Βουλή στις 12 Δεκεμβρίου 1989, ο Ροζέ Φωρού, υπουργός Βιομηχανίας, είπε ότι οι πιο αποδοτικές επενδύσεις για τον ενεργειακό έλεγχο, αυτές που ο χρόνος απόσβεσής τους δεν ξεπερνά τα 4 χρόνια, θα αρκούσαν για μια κατά 5% με 7% μείωση της κατανάλωσης, στην περίπτωση των πιο «αισιόδοξων» σεναρίων για τους ρυθμούς αύξησης ίου ΑΕΠ. Πρόσθεσε επίσης, και δικαίως, κρίνοντάς το απογοητευτικό, ότι ο τομέας των μεταφορών καταναλώνει 1,22 φορές περισσότερη ενέργεια απ’ ό,π γύρω στα 1980 και ότι, παρά τις τεχνικές βελτιώσεις, η πραγματική κατανάλωση των αυτοκινήτων ανά 100 χλμ. δεν μειώνεται. Αυτό οφείλεται στην πληθώρα μετακινήσεων μικρότερων των 7 χλμ., που αντιστοιχούν στο ήμισυ των διανυομένων χιλιομετρικών αποστάσεων. Εμείς θα προσθέταμε ότι συντείνει και η σταδιακή επικράτηση αυτοκινήτων μεγάλου κυβισμού. Ο κ. Φωρού όμως δεν κατονόμασε τα μέτρα που σκόπευε να πάρει η κυβέρνηση.

Κατά τις πρόσφατες συναντήσεις της ΔΟΚΕ έγινε συχνά λόγος για κατά 20% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το 2005. Δεν λήφθηκε όμως καμιά απόφαση. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα επανέλθουμε λεπτομερέστερα σ ’ αυτές τις διαπραγματεύσεις.

Από την άλλη πλευρά, οι οικολογικές και περιβαλλοντικές οργανώσεις και άλλοι ανεξάρτητοι οργανισμοί έχουν πιο λεπτομερείς και προωθημένες προτάσεις.

Μια αναφορά, για παράδειγμα, των Φίλων της Γης της Βρετανίας (“Getting out of the greenhouse” , Δεκέμβριος 1989), δείχνει πως οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στη χώρα τους θα μπορούσαν να μειωθούν κατά 46,5% μέχρι το 2005 σε σχέση με το ύψος τους το 1987. Οι


προταθείσες μέθοδοι είναι μερικές από αυτές που θα περιγράφουν στις παραγράφους που ακολουθούν. Δεν περιλαμβάνουν κανένα καινούργιο σχέδιο κατασκευής πυρηνικών σταθμών. Το οριακό τους κόστος για κάθε εξοικονομούμενο τόνο διοξειδίου του άνθρακα κυμαίνεται μεταξύ 35 και 6.650 δραχμών.

To “Natural Resources Defence Council” (NRDC) των Ηνωμένων Πολιτειών παρουσιάζει μια σειρά μέτρων για την ενέργεια που θα μπορούσαν να μειώσουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα της χώρας αυτής κατά 17,6% το 2000 και κατά 26,8% μέχρι το 2005. Προσθέτοντας σ’ αυτά μέτρα που αφορούν τα δέντρα (ΙΙ.6), φτάνουμε σε μια μείωση της τάξης του 22,1% και 31,3%.

Στις ΗΠΑ, επίσης, το "World Resources Institute" (WRI) εξηγεί πώς θα ήταν δυνατή μια κατά 50% μείωση των εκπομπών, μέχρι το 2020. Μια μείωση της τάξης του 30% με 40% θα ήταν δυνατή χωρίς μεταβολή του «αμερικάνικου τρόπου ζωής».

Ανάλογα σενάρια υπάρχουν στη Σουηδία, την Αυστραλία, τη Δ. Γερμανία, την Ελβετία, την Ολλανδία, την Ιταλία... Όλα συμπεραίνουν πως μπορούμε να πετύχουμε το στόχο του -20% μέχρι το 2005 χωρίς πρόσθετη πυρηνική ενέργεια. Η ιαπωνική μελέτη των Γ. Νίτα και Κ. Γιαμάζι δείχνει ότι παρά την ήδη αξιόλογη προσπάθεια βελτίωσης της ενεργειακής αποτελεσματικότητας, η Ιαπωνία θα μπορούσε να μειώσει τις εκπομπές της κατά 12% μέχρι το 2005 χωρίς ανασταλτικές συνέπειες στην οικονομική της ανάπτυξη13.

13 Βλέπε επίσης ιη μελέτη του Ρομπέρ Γκιρύ για τη Γαλλία: Le nucleate inutile? Panorama des Energies de rechange, (Αχρηστη η πυρηνική ενέργεια; Πανόραμα των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας), Entente.


To αναπόφευκτο. Οι κλιματικές μεταβολές εξαρτώνται μάλλον από τις συσσωρευμένες παρά από τις ετήσιες εκπομπές. Ο άνθρωπος, κυρίως σπς ανεπτυγμένες χώρες που φέρουν και το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης και πρέπει να δίνουν το παράδειγμα, έχει προκαλέσει ήδη την εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, που η επίδρασή τους δεν έχει ακόμη εκδηλωθεί λόγω των φαινομένων αδράνειας (κυρίως των ωκεανών) που περιγράφηκαν στο κεφάλαιο 1.2. Η ποσότητα των αερίων που συμβάλλουν σιο φαινόμενο του θερμοκηπίου καθιστά επομένως αναπόφευκτη μια κάποια υπερθέρμανση. Το ζήτημα είναι να την περιορίσουμε.

Ξεκινώντας από μαθηματικά μοντέλα, σύμφωνα με τα οποία ένας διπλασιασμός θα προκαλούσε στον πλανήτη υπερθέρμανση ύψους 4°C (κεφάλαιο 1.6), μπορούμε να υπολογίσουμε ποιες ποσότητες αερίου, εκλυόμενες μέχρι το 2100, δεν θα προκαλούσαν υπερθέρμανση μεγαλύτερη των 2° με 2,5°C, που αντιστοιχεί στο θερμότερο κλίμα που έχει αντιμετωπίσει ο άνθρωπος πάνω στη Γη από την εποχή του Εέμ-Σανγκαμόν, πριν από 125.000 χρόνια· αυτό αποτελεί και το όριο που δεν πρέπει να υπερβούμε. Στο "Energy policy in the greenhouse" (1PSEP, BEE) οι Φ. Κράουζε και Γ. Μπαχ προχώρησαν στον εξής υπολογισμό: Ξεκινώντας από την υπόθεση ότι θα έχει συντελεστεί η μεγαλύτερη δυνατή μείωση των άλλων αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (Η.5) και θα έχουν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα σχετικά με τα δέντρα (ΙΙ.6), κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ανθρωπότητα θα μπορούσε να εκλύσει συνολικά 300 δισεκατομμύρια τόνους ορυκτού άνθρακα μέχρι το 2100. Σωστό, δε, θα ήταν η ποσότητα αυτή να μοιραστεί στα δύο: 150 δισ. τόνοι για το Βορρά και 150 δισ. τόνοι για το Νότο.

Μπορούμε επίσης, λαμβάνοντας υπόψη τη σημερινή ενεργειακή αποτελεσματικότητα κάθε χώρας, να εκχωρή


σουμε σε κάθε μία ένα συνολικό δικαίωμα εκπομπής. Στον Πίνακα I το δικαίωμα αυτό εκφράζεται σε έτη εκπομπής με σημερινά ποσοστά. Έτσι, μια χώρα όπως η Γαλλία, που διαθέτει δικαίωμα εκπομπής για εβδομήντα χρόνια, πρέπει μεταξύ 1990-2100 να επιτύχει μια μέση μείωση των εκπομπών της ίση προς 1 - (70/110) = 40/110 δηλαδή ύψους 36%.

Αυτοί οι στόχοι μείωσης των εκπομπών δεν μπορούν να επιτευχθούν παρά σταδιακά. Ακόμη και για τις χώρες που βρίσκονται ψηλά στον κατάλογο δεν είναι εφικτοί πριν το 2020-2030. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να ξεπερα- σιούν, μέσα στο δεύτερο μισό του 21ου αιώνα. Για τις χώρες που βρίσκονται στη μέση μπορούμε να συστήσουμε το ακόλουθο χρονοδιάγραμμα: -20% για το 2005, -50% για το 2030, -75% μετά το 2050.

Η επίτευξη αυτών των στόχων είναι δυνατή στη βάση μιας συντονισμένης προσπάθειας που θα στηρίζεται σε ήδη γνωστές τεχνικές. Δεν στηριζόμαστε ούτε σε «εξωτικές» τεχνικές ούτε σε αμφίβολες, με βάση τα σημερινά ερευνητικά δεδομένα, τεχνολογικές καινοτομίες (όπως η ελεγχόμενη πυρηνική σύντηξη ή κάποιες γενετικές παρεμβάσεις που θα καταστούσαν τον άνθρωπο απρόσβλητο από το κρύο και τη ζέστη). Το ουσιώδες είναι η πολιτική βούληση. Οι Φ. Κράουζε και Γ. Μπαχ βασίστηκαν, κατά δική τους ομολογία, σε «απαισιόδοξα» κλιματικά μοντέλα, προβλέ- ποντας μια συνολική υπερθέρμανση του πλανήτη, τουλάχιστον 4°C, σε περίπτωση διπλασιασμού της ισχύος του φαινομένου του θερμοκηπίου. Στην πραγματικότητα θα ήταν προτιμότερο να ξέρουμε ότι ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση το παιχνίδι δεν θα είχε χαθεί.

Φυσικά η προσπάθεια θα πρέπει να στραφεί σε δύο κατευθύνσεις, οι οποίες και θα εξεταστούν στις επόμενες παραγράφους, με έμφαση στην περίπτωση της Γαλλίας. Τα ζητήματα αυτά αφορούν: α) σε άλλες πηγές ενέργειας και β) στον ενεργειακό έλεγχο.

όραΕκπομπές

ανά κάτοικο1985 (σε τόνους C)

Δικαιώματα εκπομπής

για το διάστημα 1990-2100

(σε δισ. τόν. C)

Δικαιώματα εκπομπής για το διάστημα

1990-2100 (σε έτη)

<

α/\ία 0,79 1,26 155 +

I 1,28 4,78 96

οσΑαβία 1,49 2,88 83

1 1,63 1,23 77

ιλανδία 1,63 0,41 75

1,65 7,06 74

1,68 0,53 73

α 1,79 0,80 70

1,79 6,84 70

α 1,93 0,94 65

α 1,95 1,04 64

ία 1,97 0,03 62

ρία 1,98 1,31 62

α 2,11 14,99 59

για 2,14 0,52 58 ----

α 2,41 2,83 51α 2,41 1,80 51

2,68 1,22 46Αφρική 2,78 3,99 43α 2,94 7,00 42>ια 3,02 0,60 41


9. Άλλες πηγές ενέργειας

Οι ενεργειακές πηγές που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος διακρίνονται σε μη ανανεώσιμες (άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ουράνιο κ.λπ.) και σε ανανεώσιμες (ηλιακή ενέργεια και παράγωγες - αιολική, υδραυλική, βιομάζα - και παλιρροϊκή). Στην πρώτη περίπτωση επαφιόμαστε στα αποθέματα, στη δεύτερη στη συνεχή ροή. Τα χρονικά όρια εξάντλησης των μη ανανεώσιμων μορφών ενέργειας εξαρ- τώνται, βέβαια, από την πηγή, την προβλεπόμενη κατανάλωση και τις γεωλογικές μας γνώσεις. Προεκτείνοντας τις σημερινές τάσεις και με βάση τα γεωλογικά δεδομένα που διαθέτουμε επί του παρόντος, η εξάντληση είναι θέμα δεκαετιών (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, πυρηνική ενέργεια χωρίς αναπαραγωγή) ή αιώνων (κάρβουνο, αναπαραγωγή πυρηνικής ενέργειας). Όπως και να έχει είναι κάτι που θα συμβεί αργά ή γρήγορα και ως εκ τούτου η ανθρωπότητα θα πρέπει να υπολογίζει μόνο στις ανανεώσιμες μορφές ενέργειας.

Κατά τη δεκαετία του ’70 οι οικολόγοι επεξεργάστηκαν κάποια σενάρια που εξέθεταν τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να ζήσει η Γαλλία βασιζόμενη αποκλεισιικά σιις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που διαθέτει στο έδαφός της. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Projet Alter (Syros, 1978) του “Groupe de Bellevue” (Φ. Κουρέζ, Φ. Σαρτιέ, Μπ. Ντεσύ) καθώς και το βιβλίο των Φίλων της Γης (J.-J. Pauvert, 1978) Όλα ηλιακά και εκείνο του Ρομπέρ Γκιρύ, στο οποίο αναφερθήκαμε ήδη. Τα σενάρια αυτά προϋποθέτουν ικανοποιητικό ενεργειακό έλεγχο: μια κατανάλωση της τάξης των 156 ΕΤ1Π (εκατομμυρίων τόνων ισοδυνάμου πετρελαίου) για το Projet Alter ή των 122 ΕΤΙΠ για το Όλα ηλιακά, δεν συγκρίνεται με τα σημερινά 200 ΕΤΙΠ, είναι όμως, σύμφωνα με τους συγγραφείς, και σπς δύο περιπτώσεις μεγαλύτερη αυτής της «πρωτόγονης και βάρβαρης


Γαλλίας ίου 1964». Σε αντίθεση με τις «επίσημες» μελέτες, που δεν υπεισέρχονται σε λεπτομέρειες για τη διάρθρωση των αναγκών, οι μελέτες αυτές -όπως και άλλες σύγχρονές τους σε άλλες χώρες ή σε περιφερειακό επίπεδο- ξεκινούν από τις τελικές χρήσεις της ενέργειας (χαμηλή θερμότητα, μέση και υψηλή θερμοκρασία· μηχανική ισχύς· καύσιμα- ειδική ηλεκτρική ενέργεια κ.λπ.) και «ανεβαίνουν» προς τις πηγές που μπορούν να ανταποκριθούν σ’ αυτές. Εδώ παρουσιάζεται, εκφρασμένη σε ΕΤΙΠ, η κατανομή των πηγών, όπως υποδεικνύουν οι παραπάνω μελέτες· σύμφωνα με αυτές οι μειώσεις είναι δυνατές από την άποψη τόσο των φυσικών όσο και των τεχνικών όρων.

Πηγή “Projet Alter" μέχρι το 2025

“Projet Alter” μετά to 2050

«Όλα ηλιακά» μετά το 2050

Απορρίμματα 4,5 4,5 13,5Βιομάζα 23 40,5 27,4Θερμικήηλιακήενέργεια

28 51 50,1

Ηλεκτρικήηλιακήενέργεια

12 26 8,2

Αιολική 4 7 2,7Υδραυλική 19 19,5 20Παλιρροϊκή 7,5 7,5 0Γεωθερμική 6 0 0Κάρβουνο 30 0 0Πετρέλαιο 23 0 0Φυσικό αέριο 15 0 0Σύνολο 172 156 121,9

Οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας, εκτός του ότι είναι οι ενεργειακές μορφές του μέλλοντος, παρουσιάζουν δυο ακόμη πλεονεκτήματα: δεν είναι ραδιενεργά επικίνδυνες


και είναι ουδέτερες ως προς το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Και όπως ίο αντιπυρηνικό επιχείρημα ήταν κυρίαρχο σιη δεκαετία του ’70, έτσι συμβαίνει και τώρα με τα επιχειρήματα ενάντια στην κλιματική μεταβολή.

Λαμβανομένης υπόψη της περιεκτικότητας σε άνθρακα (1 για το κάρβουνο, 0,68 για το πετρέλαιο, 0,52 για το φυσικό αέριο), τα ορυκτά καύσιμα για την περίοδο μέχρι το 2025 θα εξέπεμπαν, σύμφωνα με το «Σχέδιο Άλτερ», 43% λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα απ’ όσο εκλύθηκε από τις καύσεις του 1989 (19,7,89,7,25,2). Είναι διδακτικό να συγκρίνουμε τα τελευταία αυτά στοιχεία με τις προβλέψεις του 7ου Πενταετούς: 25, 98, 36.

Με εξαίρεση τα μεγάλα υδραυλικά έργα, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας παραλείπονται από τις επίσημες στατιστικές· είναι «μη εμπορεύσιμες» λένε (ίσως όχι χωρίς κάποια δόση απογοήτευσης) οι έμποροι ενέργειας. Από την ΕΟΚ εκτιμώνται σε 75 με 100 ΕΤΙΠ, δηλαδή 7% με 9,5% του συνόλου.

Στη συνέχεια θα εξετάσουμε μία προς μία τις μη ορυκτής προέλευσης μορφές ενέργειας, με έμφαση στην περίπτωση της Γαλλίας.

Η πυρηνική ενέργεια. Δεν συμβάλλει ούτε στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, ούτε στο σχηματισμό όξινης βροχής αλλά όλοι διατηρούν ζωντανή την ανάμνηση του ατυχήματος στο Θρη Μάιλ Άιλαντ και της καταστροφής του Τσερνομπίλ, ενώ ισχυροί είναι και οι φόβο» μας για τα ραδιενεργά απόβλητα. Για να μιλήσουμε για την πυρηνική ενέργεια δίχως να την θεοποιούμε ούτε και να την αναθεματίζουμε θα πρέπει να έχουμε κατά νου τα εξής:

α) 'Οτι κατά βάση παράγει μόνο ηλεκτρισμό και ένα μέτριο ποσοστό θερμοδυναμικής ενέργειας (ενίοτε μεταξύ 30% και 35%) και


6) Ότι για την παραγωγή ηλεκτρισμού απαιτούνται πολύ μεγάλες εγκαταστάσεις: 0,6-1,4 GW (γιγαβάτ: 1 δισεκατομμύριο 8ατ). Είναι επομένως ακατάλληλη για χώρες, όπως πολλές από αυτές του Τρίτου κόσμου, με περιορισμένο δίκτυο παροχής ηλεκτρισμού: εξ αιτίας των μηχανικών διακοπών και των αναστολών λειτουργίας για συντήρηση, καμιά μονάδα παραγωγής δεν πρέπει να ξεπερνά, σύμφωνα με τους ηλεκτρολόγους, το ένα δέκατο της παρεχόμενης από το δίκτυο ισχύος. Έτσι, το αίτημα της Γκαμπόν για εγκατάσταση γαλλικού πυρηνικού σταθμού ήταν παράλογο, καθώς η χώρα είναι μεν πλούσια σε ουράνιο αλλά η μέγιστη ισχύς που μπορεί να μεταφέρει το δίκτυό της είναι 0,3 GW.

γ) Μετά τα ατυχήματα στο Θρη Μάιλ Άιλαντ (Απρίλιος 1979) και στο Τσερνομπίλ (Απρίλιος 1986) δίνουμε όλο και περισσότερη σημασία στην ασφάλεια των αντιδραστήρων. Παρά την ύπαρξη διαφόρων συστημάτων αυτοματισμού, η εν λόγω ασφάλεια απαιτεί από τους υπαλλήλους των σταθμών πυρηνικής ενέργειας υψηλότατο επίπεδο εξειδίκευσης και πολύ μεγάλη πείρα. Έχουμε ήδη γίνει μάρτυρες καταστροφικών ανθρώπινων σφαλμάτων στην ΕΣΕΔ και ανησυχητικών λαθών στις ΗΠΑ και τη Γαλλία. Τι θα συνέβαινε σε λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες; Στη Διεθνή Διάσκεψη του Μόντρεαλ για την Ενέργεια, τον Σεπτέμβρη του 1989, οι πιο ένθερμοι υποστηρικιές της πυρηνικής ενέργειας αναγνώριζαν ότι ένα «Τσερνομπίλ στον Tprco κόσμο» θα σήμαινε το τέλος της πυρηνικής ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο.

δ) Ένας άλλος φόΒος, εξ ίσου υπαρκτός σ’ αυτούς τους κύκλους, όπως και σε αρκετούς άλλους, είναι η διασπορά των πυρηνικών όπλων. Το Ιράκ και το Πακιστάν κατηγο- ρούνται ή έχουν κατηγορηθεί ότι χρησιμοποιούν γι’ αυτό το σκοπό πυρηνικούς σταθμούς που αρχικά δεν είχαν στρατιωτικό χαρακτήρα. Τα πιο ευαίσθητα σημεία είναι ο εμπλουτισμός με ουράνιο και η εξαγωγή -μέσω επανεπε-


ξεργασίας- πλουτωνίου από ίο βομβαρδισμένο με ραδιενεργό ακτινοβολία καύσιμο. Μπορεί να πιστέψει κανείς ότι οι ελάχιστοι προμηθευτές πυρηνικών σταθμών θα είχαν τόση συναίσθηση των ευθυνών τους ώστε να δεσμευτούν ότι θα προμηθεύουν το νέο καύσιμο και θα αποσύρουν το χρησιμοποιημένο, ενώ θα απαιτούν, από την αποδέκτρια του σταθμού χώρα «του Νότου», το δικαίωμα μόνιμου ελέγχου του εισερχόμενου και εξερχόμενου καυσίμου; Και ότι, τέλος, δεν θα παραδώσουν κανένα αντιδραστήρα από αυτούς που χρησιμοποιούνται για έρευνες, καθ’ ότι είναι εύκολα μετατρέψιμοι; Αυτό είναι και το τίμημα της μη διασποράς των πυρηνικών.

ε) Ένα άλλο χαρακτηριστικό των πυρηνικών σταθμών είναι ότι προορίζονται να παρέχουν ηλεκτρισμό βάσεως, δηλαδή χωρίς διακυμάνσεις ισχύος. Γεγονός είναι ότι η δημόσια επιχείρηση ηλεκτρισμού της Γαλλίας λειτουργεί κάποιους από τους αντιδραστήρες της κατά τρόπο που να της επιτρέπει να μεταβάλλει την ισχύ τους ανάλογα με τη ζήτηση ρεύματος (με εξαίρεση κάποιες μικρές ποσότητες σε ορισμένους συσσωρευτές, το ηλεκτρικό ρεύμα δεν αποθηκεύεται). Η διαδικασία αυτή έχει δύο μειονεκτήματα:

- Το ένα είναι οικονομικό, διότι η απόσβεση της επένδυσης είναι βασικό μέγεθος που διαμορφώνει το κόστος της πυρηνικής παραγωγής ρεύματος, δεδομένου ότι το ύψος των δαπανών εκμετάλλευσης και καυσίμων είναι χαμηλότερο. Από οικονομική άποψη, επομένως, η διακύμανση της ισχύος θα ήταν ανεκτή μονάχα αν παρέτεινε τη διάρκεια λειτουργίας των σταθμών.

- Με τη διαφορά ότι συμβαίνει το αντίθετο: οι «προσωρινές» διακυμάνσεις πίεσης και θερμοκρασίας φθείρουν ταχύτερα τους αντιδραστήρες απ’ ό,τι η εκμετάλλευση για διαρκή παραγωγή. Επίσης η διακύμανση δεν ευνοεί την ασφάλεια. Και η δημόσια επιχείρηση ηλεκτρισμού της Γαλλίας την αποκλείει για τους ιδιαίτερα λεπτού χειρισμού αντιδραστήρες (υπεραντιδραστήρες, αντιδραστήρες από


καύσιμο μίξης ουρανίου-πλουτωνίου, γνωστού ως "ΜΟΧ").

σι) Μιλώντας και πάλι με οικονομικούς όρους, ίο ότι η ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας στην Αμερική σχεδόν ανεστάλη οφείλεται σε μεγάλο Βαθμό στις υψηλές τιμές (που ανεβαίνουν διαρκώς λόγω των απαιτήσεων για ασφάλεια): δεν έχει γίνει καμιά παραγγελία τα τελευταία δέκα χρόνια ενώ από το 1972 έχουν ακυρωθεί 115. Παρά την ακράδαντη επιθυμία της κυρίας Θάτσερ να ιδιωτικοποιήσει τη βρετανική επιχείρηση ηλεκτρισμού, το Σίτυ εμφανίζεται δύσπιστο και πάντως δεν υπάρχει καμιά προσφορά για το πυρηνικό τμήμα της επιχείρησης, το οποίο και θα παραμεί- νει στο κράτος. Μόνο η παραγωγή σε σειρά, όπως γίνεται στη Γαλλία, ρίχνει κάπως την τιμή, αλλά ας μην ξεχνάμε ότι το χρέος της γαλλικής επιχείρησης ηλεκτρισμού ανέρχεται περίπου σε 250 δισεκατομμύρια φράγκα.

ζ) Ενώ οι Γάλλοι, στην πλειονότητά τους, μοιάζουν να αποδέχονται τους ήδη υπάρχοντες πυρηνικούς σταθμούς (στο βαθμό που δεν θα φέρουν τα απόβλητα μέσα στο σπίτι τους), στις γειτονικές τους χώρες (Αυστρία, Ιταλία, Δ. Γερμανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία κ.λπ.) η αντίδραση είναι πολύ πιο έντονη. Αντίθετα, πληροφορούμαστε ότι οι οικο- λόγοι στην Τσεχοσλοβακία και τη Ρουμανία προτείνουν την αντικατάσταση των τρομερά ρυπογόνων θερμοηλεκτρικών από σταθμούς πυρηνικής ενέργειας.

Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι η πυρηνική ενέργεια δεν προορίζεται παρά για την παραγωγή ηλεκτρισμού «βάσεως» οτις ανεπτυγμένες χώρες. Καιότι δύσκολα προσαρμόζεται στη μεταβολή της χρήσης της για τη ζήτηση ηλεκτρικού ρεύματος σε στιγμές αιχμής. Ας δούμε, λοιπόν, από πιο κοντά την προβληματική «βάσης- αιχμής» σε ευρωπαϊκή κλίμακα.

Λαμβανομένων υπόψη των διακοπών για αλλαγή καυσίμου και συντήρηση, ένας σταθμός θεωρείται «Βάσεως»


αν λειτουργεί τουλάχιστον 7.000 ώρες από τις 8.760 του χρόνου. Έτσι στη Γαλλία τα εν ενεργεία πυρηνικά εργοστάσια εγκατεστημένης ισχύος 52,5 GW θα μπορούσαν με την αναλογία 7.000 ώρες/έτος να είχαν παράξει 367,5 TWh αντί των 289 TWh που παρήχθησαν το 198914, σαν να είχαν λειτουργήσει οι πυρηνικοί μας σταθμοί κατά μέσο όρο μόνο 5500 ώρες. Τα στοιχεία είναι ανάλογα για το 1988: θεωρητική δυνατότητα 348 TWh, παραγωγή 260 TWh, μέσος όρος 5.230 ώρες. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, οι σταθμοί αυτοί δεν λειτουργούν ως σταθμοί «6ά- σεως», πράγμα που κατά μεγάλο μέρος οφείλεται στην ηλεκτρική θέρμανση στην οποία θα επανέλθουμε παρακάτω.

Στην πραγματικότητα, η ηλεκτρική ισχύς που χρησιμοποιούν οι καταναλωτές παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις: από 15 GW τις καλοκαιριάτικες νύχτες μέχρι 62,3 GW το απόγευμα της 15ης Ιανουαρίου 1987. Η απαιτούμενη ισχύς για τουλάχιστον 7.000 ώρες/έτος είναι της τάξης των 20 GW, δηλαδή το 1/5 της ισχύος των 99,8 GW (52,5 GW πυρηνικής ενέργειας, 22,6 GW θερμοηλεκτρικής, 24,7 υδραυλικής) που θα μπορούσαμε να διαθέτουμε, υπό τις καλύτερες συνθήκες (καμιά απώλεια, καλή υδραυλική συμπεριφορά). Αυτή η παραγωγή «βάσεως» αντιστοιχεί σε ενέργεια 171 TWh επί συνόλου 387,5 Twh (στοιχεία 1989), δηλαδή στο 44%. Για την παραγωγή της θα αρκού- σαν 25 GW. Υπενθυμίζουμε ότι ο πυρηνικός υπερεξοπλι- σμός της Γαλλίας περιλαμβάνεται, ανάλογα με τις πηγές, μεταξύ των «σειρών» 7 και 15 (αντιδραστήρες των 0,9 ή 1,3 GW).

Εκπμάται ότι οι αιχμές της ζήτησης, που ξεπερνούν τα 60 GW, θα ήταν κατά 20 GW χαμηλότερες χωρίς την

14 TWh = terawatt = 10 watts/ώρα - 1 δισεκατομμύριο κιλοβατώρες, οι οποίες συμβολίζονται “kwh” σια ρολόγια ίου ηλεκτρικού ρεύματος.


υπερανάπτυξη της ηλεκτρικής θέρμανσης. Πρόκειται για μια γαλλική ιδιαιτερότητα, σύμφωνη με το πνεύμα της γαλλικής επιχείρησης ηλεκτρισμού, όταν στα μέσα της δεκαετίας του ’70 προπαγάνδιζε: «Όλα ηλεκτρικά, όλα πυρηνικά»: πυρηνικός εξοπλισμός και ηλεκτρική θέρμανση αλληλοενισχύονται. Αυτός ο τύπος κατασκευής ικανοποιεί τους εργολάβους καθώς οι αγωγοί του ηλεκτρικού είναι φτηνότεροι από την κεντρική θέρμανση. Το κόστος μετακυλιέται στους ενοίκους που πληρώνουν αυξημένα τιμολόγια. Επιπλέον, κάτι που μπορεί να φανεί παράδοξο εκ πρώτης όψεως, είναι ότι το ισοζύγιο C02 της ηλεκτρικής θέρμανσης είναι αρνητικό! Στην πραγματικότητα, αυξημένη ζήτηση σημειώνεται σε περιόδους αιχμής και δεν καλύπτεται παρά κατά το ήμισυ από την πυρηνική ενέργεια. Το υπόλοιπο καλύπτεται κατά ένα μικρό μέρος από την υδραυλική, κατά ένα άλλο μέρος από τους σταθμούς ντήζελ ή φυσικού αερίου αλλά κυρίως από τους σταθμούς άνθρακα, που αποτελούν περισσότερο από το 90% της παραγωγής της κλασικής θερμικής ενέργειας. Χοντρικά δηλαδή, η ηλεκτρική θέρμανση στηρίζεται κατά το ήμισυ στην πυρηνική ενέργεια και κατά το ήμισυ στο κάρβουνο. Με τη διαφορά ότι μόνο το 1/3 της ενέργειας που προκύπτει από το κάρβουνο μετατρέπεται σε ηλεκτρική στους σταθμούς. Αντίθετα, ένας καλός ανθρακολέβητας χάνει πολύ λίγες θερμίδες. Οι απώλειές του είναι της ίδιας τάξης με εκείνες του ηλεκτρικού δικτύου παροχής. Έτσι, αν συμβολίσουμε με χ τις θερμίδες άνθρακα που απαιτούνται για την άμεση θέρμανση, χρειάζονται 3χ/2 για την ηλεκτρική και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα αυξάνονται κατά 50%. Μ’ έναν πολύ καλό σταθμό (απώλειες 40%) και έναν κακό λέβητα (απώλειες 80%) το αποτέλεσμα είναι ισοδύναμο. Αν πρόκειται για λέβητα ντήζελ ή φυσικού αερίου -πράγμα συνηθέστερο από το κάρβουνο για τις περιπτώσεις ατομικής θέρμανσης- έχουμε όφελος ταυτοχρόνως στο πεδίο των απωλειών όσο και σε αυτό της εκπομπής διοξειδίου


του άνθρακα ανά θερμίδα: με μέσο ποσοστό απωλειών 35% για τους σταθμούς άνθρακα, η ηλεκτρική θέρμανση (δηλαδή, κατά το ήμισυ πυρηνική και κατά το ήμισυ άνθρακα) εκλύει 2,5 φορές περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα απ’ ό,τι η θέρμανση με φυσικό αέριο που έχει απόδοση της τάξης του 90% (όπως προκύπτει από έναν πρόχειρο υπολογισμό: 1/2 χ 90% / (35%) (0,52) = 2,47, δηλαδή ί

περίπου 2,5). J

Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας η διαθέσιμη | ισχύς πυρηνικής ενέργειας είναι 102,8 GW (Βέλγιο 5,5, Ισπανία 7,5, Γαλλία 52,5, Βρετανία 14,1, Ολλανδία 0,5,ΟΔΓ 22,7). Για παραγωγή «6άσεως», σύμφωνα με μια λειτουργία 7000 ωρών/έτος θα παράγονταν 719,6 TWh, δηλαδή το 42% των 1713 TWh που παρήχθησαν το 1988.Η σύγκριση του ποσοστού αυτού με το 44% που απαιτείται για να καλύψει την παραγωγή ρεύματος «Βάσεως» στη Γαλλία φανερώνει ότι η ήδη υπάρχουσα πυρηνική ενέργεια θα αρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες ηλεκτροδότη- < σης «Βάσεως» των χωρών της ΕΟΚ, υπό την προϋπόθεση ! ότι η γ α λ λ ικ ή πυρηνική ενέργεια δεν θα εχρησιμοποιείτο } παρά μόνο γΓ αυτότο σκοπό. Αυτό ακριβώς συνισιούσε ο Μπρις Λαλόντ στη συζήτηση για την ενέργεια που έγινε στο γαλλικό Κοινοβούλιο στις 12/12/1989. Από την υπόθεση αποκλείουμε οποιαδήποτε αύξηση της ζήτησης ρεύματος στο ήμισυ μιας ηπείρου που ζει με ιδιαίτερη άνεση. Ανη- θέτως, όπως θα δούμε στην επόμενη παράγραφο, υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες εξοικονόμησης ηλεκτρισμού. Ανάλογα με τις ενέργειες που θα έχουν γίνει προς αυτή την κατεύθυνση, θα μπορούμε γύρω στο 2000 με ί

2005 να κρίνουμε αν θα υπάρχει λόγος ανανέωσης του ί ευρωπαϊκού πυρηνικού εξοπλισμού, του οποίου το μεγα- j λύτερο μέρος είναι ακόμη μάλλον καινούργιο (η γαλλική j

επιχείρηση ηλεκτρισμού σκοπεύει να επιμηκύνει στα 40 χρόνια τη διάρκεια ζωής των πυρηνικών σταθμών). Στη


χρήση της υφιστάμενης πυρηνικής ενέργειας, η αποτελε- σματικότητα (η λειτουργία «Βάσεως» δηλαδή) πρέπει να συνοδεύεται:

- από τη μεγίστη ασφάλεια, πράγμα που αποκλείει τη χρησιμοποίηση υπεραντιδραστήρων ή πλουτωνιούχου καυσίμου ΜΟΧ.

-από αναστρέψιμες διεργασίες, πράγμα που αποκλείει την άμεση επανεπεξεργασία του υποβληθέντος σε ακτινο- βόληση καυσίμου, γιατί έτσι απαιτείται ακόμη μεγαλύτερη προσοχή στη διαχείριση των αποΒλήτων και το πλουτώνιο που προμηθεύει αυξάνει κατακόρυφα τους κινδύνους προς άλλες κατευθύνσεις. Το καύσιμο που έχει υποΒληθεί σε ακτινοβολία θα έπρεπε να εναποθηκευτεί πρώτα σε «πισίνες» δίπλα στους αντιδραστήρες και εν συνεχεία σε αερόψυκτα κέντρα εναποθήκευσης. Έτσι θα έμεναν ανοικτές διάφορες πιθανότητες για το μέλλον.

Η πυρηνική ενέργεια θέτει τεράστια προβλήματα στις Ανατολικές χώρες. Η πυρηνική ισχύς της ΕΣΣΔ παράγεται κατά το ήμισυ από αντιδραστήρες τύπου Τσερνομπίλ (γραφίτη - βραστού νερού, του λεγάμενου RBMK) των οποίων και γνωρίσαμε την αστάθεια. Οι πρώην δορυφόροι χώρες χρησιμοποιούν σοβιετικής κατασκευής αντιδραστήρες με νερό υπό πίεση (WER) που είναι εξ ίσου αμφίβολης ασφάλειας. ΦόΒοι εκφράζονται, συγκεκριμένα, για το σταθμό του Γκράιφσβαλντ της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, όπου οι τέσσερις αντιδραστήρες τύπου WER, 0,44 GW ο καθένας, χρονολογούνται από την περίοδο 1965- 1973.

Ας δούμε, τέλος, σε ποιο Βαθμό είναι δυνατή η αντικατάσταση του κάρβουνου από την πυρηνική ενέργεια σε παγκόσμια κλίμακα. Σε μια μελέτη τους οι Γ. Κίπιν και Γκ. Κατζ, του "Rocky Mountain Institute" (Δεκέμβριος 1988), υπολόγισαν πόση πυρηνική ενέργεια θα ήταν απαραίτητη


για να τεθούν σε αχρηστία οι κλασικοί θερμοηλεκτρικοί σταθμοί μέχρι το 2025. Το αποτέλεσμα εξαρτάται από τις προβλέψεις που επιλέγονται ως προς την εξέλιξη της κατανάλωσης. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε παγκόσμιο επίπεδο η πυρηνική ενέργεια δεν παρέχει σήμερα παρά το 5,4% της εμπορευματοποιούμενης ενέργειας, δηλαδή, λιγότερο από την υδραυλική καθώς και από την ξυλεία.

• Σύμφωνα με το σενάριο της αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών, που προβλέπει μεγάλη αύξηση της κατανάλωσης, θα έπρεπε, μέχρι το 2025, να κατασκευάσουμε περίπου 8.000 αντιδραστήρες, έναν κάθε 1,61 ημέρες. Αν, με τον πλέον αισιόδοξο υπολογισμό, τοποθετήσουμε την τιμή του καθενός στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια, η συνολική δαπάνη θα είναι της τάξης των 8 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή περίπου 228,5 δισ. δολάρια ετησίως, χωρίς να υπολογίσουμε το κόστος των δικτύων διανομής. Παρ’ όλα αυτά, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα αυξάνονταν κατά 65%, περνώντας από τα 5,6 GtC (δισεκατομμύρια τόνοι περιεκτικότητας σε άνθρακα) στα 8,3 GtC.

• Με το πιο μετριοπαθές σενάριο, του αμερικανικού υπουργείου Ενέργειας, θα έπρεπε να κατασκευάζεται ένας αντιδραστήρας κάθε 2,5 μέρες, προκειμένου να αυξηθεί κατά 18 φορές ο σημερινός αριθμός τους. Το ετήσιο κόστος θα έφτανε τα 125 δισ. δολάρια. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα ανέβαιναν από τα 5,6 GtC στα6,5 GtC, μέχρι το 2000, για να ξαναπέσουν στα 5,3 GtC μέχρι το 2025.

• Για τον εξαπλασιασμό της πυρηνικής ισχύος θα απαπείτο ένας καινούργιος αντιδραστήρας κάθε 7,5 μέρες και οι εκπομπές θα μειώνονταν κατά 1,9 GtC αλλά οι επενδύσεις για ενεργειακή αποδοτικότητα θα οδηγούσαν στο ίδιο αποτέλεσμα με εφτά φορές μικρότερο κόστος.


Ένα σενάριο του Γραφείου Πυρηνικής Ενέργειας ίου ΟΟΣΑ (Απρίλιος 1989) δείχνει πως για να σταθεροποιηθούν το 2005 οι εκπομπές του ηλεκτρικού τομέα του ΟΟΣΑ, θα έπρεπε να ανέβει η πυρηνική ισχύς από τα 250 GW στα 650 GW, με ένα κόστος 9.000 δισεκατομμυρίων γαλλικών φράγκων (περίπου 288 τρισεκατομμύρια δραχμές), ενώ και τα 400 GW δεν θα ήταν αρκετά. Ανεβάζοντας την ισχύ σε 1.120 GW το 2030 θα αποφεύγαμε ετήσιες εκπομπές 1,2 δισεκατομμυρίου τόνων άνθρακα το χρόνο. Για κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν να θέτουμε σε λειτουργία 23 αντιδραστήρες το χρόνο για 40 χρόνια.

Έτσι, ακόμα και μια γιγαντιαία πυρηνική προσπάθεια -από την άποψη του εύρους και του κόστους της- θα κατέληγε σε εξαιρετικά περιορισμένα αποτελέσματα για τον περιορισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου. Θα απαιτούσε εξ άλλου μία επέκταση του «εξηλεκτρισμού» στο σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας, που όπως είδαμε συνεπάγεται σοβαρές δυσκολίες για τον Τρίτο κόσμο και παρουσιάζει αρνητικές παρενέργειες (ηλεκτρική θέρμανση). Αυτό οφείλεται στο ότι ο ηλεκτρισμός δεν είναι απο- θηκευαιμος. Ορισμένοι προτείνουν το μετασχηματισμό του -μέσω της ηλεκτρόλυσης ή χημικών αντιδράσεων υψηλής θερμοκρασίας- σε υδρογόνο, ένα καύσιμο που δεν ρυπαίνει και δεν συμβάλλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Θα μπορούσε να διατηρηθεί με τη μορφή ενώσεων του υδρογόνου (hydrures), ώστε να μεταφέρεται πιο εύκολα. Για να αυξήσουν την ασφάλεια, ορισμένοι προτείνουν να τοποθετηθούν οι πυρηνικοί αντιδραστήρες και τα εργοστάσια μετασχηματισμού σε έρημες περιοχές, αλλά οι συνθήκες ζωής θα μπορούσαν να επιδράσουν αρνητικά στην ισορροπία του προσωπικού, που είναι τόσο αναγκαία για την ασφάλεια όσο και οι καλύτεροι αυτοματισμοί. Για παράδειγμα, μελετούν στη Σουηδία και τις Ηνωμένες Πολιτείες σχέδια πυρηνικών αντιδραστήρων «ενδογενώς α-


αφαλών» (των οποίων η ασφάλεια προέρχεται από την «παθητική» λειτουργία των φυσικών φαινομένων και όχι από κάποια συστήματα που θα πρέπει να ενεργοποιούνται σαν «ενέσεις βοήθειας», στα αγγλικά ECCS). Μιας και η απόλυτη ασφάλεια είναι ανέφικτη, είναι προτιμότερο να τους ονομάσουμε «συγχωρητικούς» αντιδραστήρες, δηλαδή ικανούς να επιδιορθώνουν τα ανθρώπινα λάθη. Αλλά, ό,τι και να γίνει, το πρόβλημα των πυρηνικών αποβλήτων παραμένει στο ακέραιο.

Υδραυλική ενέργεια, παλίρροιες, κύματα. Η υδραυλική ενέργεια προσφέρει το 6,6% της παγκόσμιας ενέργειας (528 ΕΤΙΠ) και θα μπορούσε να αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο, κυρίως στον Τρίτο κόσμο. Σε επίπεδο ΕΟΚ, όπου προσέφερε 43 ΕΤΙΠ το 1988, υπάρχει ακόμη ένα δυναμικό 40 ΕΤΙΠ, κυρίως στην Ισπανία και την Ιταλία. Στη Γαλλία, 5.000 μικροί καταρράκτες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και θα ανέβαζαν τη διαθέσιμη ισχύ κατά 25%.

Από την άποψη του περιβάλλοντος η εκμετάλλευση των υδάτινων ρευμάτων δεν παρουσιάζει κανένα μειονέκτημα, αλλά και οι καταλληλότερες θέσεις σπς ανεπτυγμένες χώρες είναι ήδη κατειλημμένες και προσφέρει ηλεκτρισμό βάσης και μόνο. Τα φράγματα είναι εξαιρετικά χρήσιμα για να καλύπτονται οι ώρες αιχμής, αλλά έχουν συχνά βαρύτατες παρενέργειες, αν για παράδειγμα πλημμυρίζουν τροπικά δάση, υποχρεώνουν σε μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών ή παραμορφώνουν αξιόλογα τοπία. Έτσι είμαστε αλληλέγγυοι στους αγώνες για ένα «ζωντανό Λίγη- ρα». Αλλά υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι ενδοιασμοί ορισμένων οικολόγων θα έπρεπε να υποχωρούν μπροστά στο γενικό συμφέρον της πάλης ενάντια στο φαινόμενο του θερμοκηπίου.


Αυτή η παρατήρηση μπορεί να εφαρμοστεί και στην παλιρροϊκή ενέργεια. Σήμερα είναι εντελώς περιθωριακή, με τα 250 MW του φράγματος της Ρανς και του κόλπου του Φούντυ στον Καναδά, τα οποία η φύση κατόρθωσε να ενσωματώσει ομαλά. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο σοβαρότερα προγράμματα: εκείνο των εκβολών της Σεβέρν, που συζητιέται σήμερα στη Μεγάλη Βρετανία και -κρυμμένο στα χρονοντούλαπα της Γαλλίας- το σχέδιο του αποκλεισμού όλου του κόλπου του Μονι Σαιν Μισέλ μέχρι τα νησιά Σωσαί, που θα προσέφερε μια ισχύ 5 έως 7 GW, η οποία ισοδυναμεί με πέντε περίπου πυρηνικές εγκαταστάσεις. Η ισχυρότατη επίδραση αυτού του σχεδίου στα θαλάσσια οικοσυστήματα με έκανε να το αντιμετωπίζω εχθρικά στη δεκαετία του ’70 (όχι όμως και τους συγγραφείς του «Σχεδίου Άλτερ»). Η απειλή του φαινομένου του θερμοκηπίου θα μπορούσε ίσως να με κάνει να αλλάξω άποψη.

Ωστόσο, μια κάποια υπερθέρμανση και κατά συνέπεια μια ορισμένη άνοδος της στάθμης των θαλασσών μοιάζουν αναπόφευκτες. Κατά συνέπεια τα διάφορα παλιρροϊκά προγράμματα θα μπορούσαν πολύ σύντομα να αχρηστευτούν. Επομένως είναι μάλλον προτιμότερο να περιμένουμε προτού τα θέσουμε σε εφαρμογή, μέχρις ότου οι περιφερειακές κλιματικές προβλέψεις γίνουν πιο ασφαλείς (κεφάλαιο 1.2).

Ένα ανάλογο επιχείρημα ισχύει και για τα υδραυλικά προγράμματα, των οποίων η αποτελεσματικότητα εξαρτά- ται από το μελλοντικό καθεστώς των βροχοπτώσεων.

Η σύλληψη της ενέργειας των κυμάτων -που έχει μελετηθεί αρκετά καλά σπς Ηνωμένες Πολιτείες, την Αγγλία και τη Νορβηγία- εξαρτάται πολύ λιγότερο από αστάθμητους παράγοντες, γιατί πραγματοποιείται με μικρές, ευλύγιστες μονάδες, που συχνά επιπλέουν και που μπορούν να μετακινηθούν. Θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ιδιαίτερα για τα μικρά νησιά.


Τα παλιά σχέδια της χρησιμοποίησης της θερμικής ενέργειας της θάλασσας, που στηρίζονται σιη διαφορά θερμοκρασίας ανάμεσα στην επιφάνεια και to 6υθό των τροπικών θαλασσών, είναι κάτι περισσότερο από αμφίβολα, γιατί θα προκαλούσαν την άνοδο των νερών του βυθού που παρουσιάζουν υψηλή περιεκτικότητα ανθρακικού οξέος.

To Worldwatch Institute των Ηνωμένων Πολιτειών εκτιμά ότι η παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας θα μπορούσε, σε παγκόσμιο επίπεδο, να πολλαπλασιαστεί 2,5 περίπου φορές μέχρι το 2020 και να περάσει από 528 ΕΤΙΠ σε 1300 ΕΤΙΠ.

Η αιολική ενέργεια. Οι ανεμογεννήτριες προσφέρουν κινητήρια δύναμη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτούσια (άντληση, άλεση κ.λπ.) ή να μετασχηματιστεί σε ηλεκτρισμό. Η Δανία υπήρξε πρωτοπόρος, με εγκατεστημένη ήδη ισχύ 0,2 GW. Μια σοβαρή έρευνα πάνω σια υλικά που χρησιμοποιούνται και το σχήμα των ελίκων επέτρεψε να βελτιωθεί ουσιαστικά η αποτελεσματικότητα και η αξιοπιστία τους. Φορολογικά κίνητρα επέιρεψαν μια καλή αρχή στις Ηνωμένες Πολιτείες, που διαθέτουν ήδη 17.000 ανε- μογεννήτριες, συνολικής ισχύος 1,5 GW, κυρίως στην Καλιφόρνια και τη Χαβάη. Βρίσκονται συνήθως σε “wind farms” (αιολικά πάρκα) που είναι τοποθετημένα σε ανεμοδαρμένες περιοχές και προσφέρουν ηλεκτρισμό στο δίκτυο. Η τιμή του υπολογίζεται σε 9 σεντς η κιλοβατώρα, που στις αμερικάνικες συνθήκες γίνεται ανταγωνιστική. Καινούργιες τεχνικές ανακαλύψεις καθώς και η παραγωγή τους εν σειρά θα μπορούσε να τις κάνει περισσότερο φθηνές. Στις δυτικές πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών θα μπορούσε να εγκατασταθεί συνολική ισχύς 6 έως 31 GW.

Η Μεγάλη Βρετανία και η Δυτική Γερμανία ακολουθούν και στοχεύουν στην αιολική παραγωγή του 4% της


ηλεκτροπαραγωγής τους. Η Ολλανδία σκοπεύει να εγκα- ταστήσει 1 GW μέχρι το 2000 και έχει και σχέδια εγκατάστασης off shore εργοστασίων (σε πλατφόρμες στη θάλασσα). Και η Ινδία αναπτύσσει την ίδια μέθοδο.

Οι αιολικές εγκαταστάσεις προσαρμόζονται σε ποικίλες καταστάσεις:

- Είτε στην κάλυψη τοπικών αναγκών, ιδιαίτερα στον Τρίτο κόσμο, με μεμονωμένες ανεμογεννήτριες, σε περιοχές που δεν διασυνδέονται με το ηλεκτρικό δίκτυο

- Είτε με «πάρκα» πολλών εκατοντάδων γεννητριών, για να τροφοδοτούν το ηλεκτρικό δίκτυο.

Αντίθετα προς τις προκαταλήψεις και παρά το θόρυβο που κάνουν, οι ανεμογεννήτριες δεν αχρηστεύουν το χώρο πάνω στον οποίο εγκαθίστανται: μπορούμε να τον καλλιεργήσουμε ή να βοσκήσουμε ζώα, αρκεί να προστατεύεται η βάση των ανεμογεννητριών.

Ο φωτοβολταϊκός ηλεκτρισμός. Τα φωτοβολτάίκά κύτταρα ή φωτοβολταϊκές γεννήτριες είναι ημιαγωγοί που μετασχηματίζουν απ’ ευθείας το ηλιακό φως σε ηλεκτρισμό. Η έρευνα και η κατασκευή αυτών των ημιαγωγών πραγματοποιήθηκε από την τεχνολογία αιχμής και χρησι- μοποιήθηκαν για πρώτη φορά στους δορυφόρους και τα διαστημικά λεωφορεία, ήδη από το 1954. ,

Το συνηθέστερο υλικό κατασκευής τους είναι το πυρίτιο, άφθονο και φθηνό. Αλλά πρέπει να διαμορφωθεί κατάλληλα, και εκεί επεμβαίνει η υψηλή τεχνολογία:

- Μια τεχνική, η οποία προέρχεται από τη διαστημική τεχνολογία όπου το κόστος ελάχιστα ενδιέφερε, είναι αυτή των μονοκρυσιαλλικών επιστρώσεων εξαιρετικά καθαρού πυριτίου, στο οποίο μπορεί να προστεθούν και μερικά άτομα βορίου. Η απόδοση μετασχηματισμού του φωτός σε ηλεκτρισμό είναι συνήθως γύρω στο 15% και μπορεί να φτάσει στα 28% στο εργαστήριο.


- Μια άλλη τεχνική είναι εκείνη των λεπτών στρώσεων άμορφου πυριτίου, που είναι πιο εύκολο να παραχθούν. Η απόδοση μετατροπής είναι χαμηλότερη, 5% με 10% και ελπίζεται να ανέβει μέχρι το 15%.

Αλλα υλικά όπως το θειούχο κάδμιο, τα κράματα χαλκού κ.λπ. βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο.

Η παγκόσμια παραγωγή φωτοβολταϊκών γεννητριών έφτασε σε μια συνολική ισχύ 0,035 GW το 1988 (πρόκειται για την ισχύ «αιχμής», για τη μάξιμουμ ηλιακή πρόσπτωση κατά τη διάρκεια λειτουργίας, που θα πρέπει να διαιρεθεί δια του 5 για να έχουμε τη μέση ισχύ). Η Δυτική Γερμανία και η Ιαπωνία τείνουν να ξεπεράσουν τις ΗΠΑ, οι οποίες υπήρξαν πρωτοπόρες σε αυτή την τεχνική.

Υπολογίζεται μια δυνατότητα παραγωγής 10 GW το 1995 και 40 GW το 2000.

Εξαιρετικά εύχρηστη η τεχνική ίων φωτοβολταϊκών γεννητριών, έχει ποικίλες εφαρμογές:

- Μικρά ανπκείμεν.α, όπως οι μικροϋπολογιστές που λειτουργούν με ηλεκτρική ενέργεια.

- Τον αγροτικό εξηλεκτρισμό στον Τρίτο κόσμο και εκείνο διάφορων απομονωμένων χώρων. Είναι πιο αποτελεσματική από τις ντηζελομηχανές γιατί δεν απαιτείται μεταφορά του καυσίμου και η συντήρηση είναι αρκετά απλή.

- Σε μεγαλύτερη κλίμακα οι φωτοβολταϊκές γεννήτριες μπορούν να προσφέρουν ένα συμπλήρωμα στη συμπαραγωγή (11.10) στη διάρκεια του καλοκαιριού.

- Μια παραγωγή μεγάλης κλίμακας θα επέτρεπε την τροφοδοσία των ηλεκτρικών δικτύων ή την παραγωγή υδρογόνου μέσω ηλεκτρολύσεως σε χώρους ηλιόλουστους και όπου δεν υπάρχει πρόβλημα χώρου (για παράδειγμα στις ερήμους).


Προφανώς, η διαθέσιμη ισχύς είναι ανάλογη με την έκταση των φωτοβολταϊκών γεννητριών: περίπου 100 W ανά τετραγωνικό μέτρο σε σωστές συνθήκες. Εκεί όπου ο χώρος λείπει θα μπορέσουμε να αυξήσουμε αυτή την ισχύ συγκεντρώνοντας το ηλιακό φως προς τις φωτοβολταϊκές γεννήτριες χρησιμοποιώντας παραβολικά κάτοπτρα ή φακούς του Φρενέλ.

Η τιμή της φωτοβολταϊκής κιλοβατώρας μπορείνα φτά- σει στις 20 ή 30 δραχμές με την κατασκευή σε ευρεία κλίμακα των σημερινών φωτοβολταϊκών γεννητριών. Οι τεχνικές πρόοδοι μπορούν να μειώσουν το κόστος στο μισό.

Η ηλιακή θερμότητα. Οι θερμικές εφαρμογές της ηλιακής ενέργειας είναι πολυάριθμες. Οι πλέον διαδεδομένες χρησιμοποιούν τη θερμότητα χαμηλής θερμοκρασίας, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για θέρμανση, παροχή ζεστού νερού, ξήρανση των σιτηρών κ.λπ.

Η θέρμανση χώρων είναι τεχνικά απλή με τα λεγάμενα «παθητικά» ηλιακά σπίτια, όπου η θερμότητα απορροφάται από έναν παχύ τοίχο -τον «τοίχο Trombe», από το όνομα του εφευρέτη του Felix Trombe- βαμμένο με σκούρο χρώμα και τοποθετημένο πίσω από μεγάλες τζαμαρίες που συνήθως προσανατολίζονται προς το νότο και μπορούν να δημιουργήσουν θερμοκήπιο. Αυτή η απλή τεχνική είναι από αυτές που εφαρμόζονται «κατά παραγγελία», γιατί θα πρέπει να αριστοποιηθεί ο προσανατολισμός, οι επιφάνειες, οι αποστάσεις κ,λπ., πράγμα που απαιτεί κάποιο άτομο -αρχιτέκτονα ή κάποιον άλλο- εξαιρετικά επιδέξιο. Η αποθήκευση της θερμότητας μερα-νύχτα διασφαλίζεται, αλλά θα πρέπει να προβλέπεται και μια συμπληρωματική θέρμανση για τις περιόδους μικρότερης ηλιοφάνειας. Εν τούτοις με το κύμα ψύχους του Ιανουαρίου 1986, όταν το θερμόμετρο κατέβηκε στους -17°C αλλά ο ουρανός ήταν


καθαρός, οι ιδιοκτήτες ενός ωραίου ηλιακού σπιτιού στο Μοντ ντε Μαρσάν δεν χρειάστηκε να χρησιμοποιήσουν καν τη θέρμανση με φωταέριο που διέθεταν. Η αποθήκευση θερμότητας μπορεί να βελτιωθεί με τη χρήση μιας επκρανείας ύδατος (που χρησιμοποιείται σαν μικρή πισίνα ή ενυδρείο).

Η «ενεργητική» θέρμανση χρησιμοποιεί συσσωρευτές οι οποίοι Βρίσκονται στις στέγες ή τους τοίχους, όπου κυκλοφορεί ένα υγρό (συχνά νερό) που μεταβιβάζει τη θερμότητα στα θερμαντικά σώματα. Συνήθως αυτή η μέθοδος περιορίζεται στην προμήθεια ζεστού νερού (σύνηθες στο Ισραήλ ή την Ιαπωνία). Τα πιο περίπλοκα ηλιακά σπίτια έχουν συστήματα αποθήκευσης της θερμότητας -για πολλές ημέρες ή ακόμα και για εποχές- χάρη σε υδάτινους όγκους ή πέτρες στο υπόγειο. Έχει επίσης μελετηθεί η αποθήκευση της ηλιακής θερμότητας που συλλαμβάνεται το καλοκαίρι σε υπόγεια ύδατα (ηλιο-γαιοθερμία). Αυτό το σύστημα ταιριάζει στην ομαδική θέρμανση κάποιων εκατοντάδων κατοικιών.

Αρκετά εύκολη για την προμήθεια ζεστού νερού, η «ηλιοποίηση» των υπαρχουσών κατοικιών με στόχο τη θέρμανση δεν μπορεί παρά να είναι μερική. Συμφέρει να συνδυαστεί και με εργασίες εξοικονόμησης ενέργειας.

Η ηλιακή ενέργεια είναι πολύ εύκολο να χρησιμοποιηθεί για τη θέρμανση πισίνων. Πρόκειται απλώς για ζήτημα πολιτικής Βούλησης: όλες οι δημόσιες πισίνες της περιοχής Πουατού-Σαράντ θερμαίνονται από τον ήλιο, αλλά το ποσοστό είναι πολύ μικρότερο σε άλλες περιοχές, ακόμα και στις πιο νότιες.

Η εξασφάλιση ηλιακής θερμότητας μέσης ή υψηλής θερμοκρασίας για τις ανάγκες της βιομηχανίας ή για την προμήθεια ηλεκτρισμού, απαιτεί τη συγκέντρωση των ηλιακών ακτινών προς μια σταθερή εστία με ένα σύστημα παραβολικών κατόπτρων ή φακών του Φρενέλ, που πρέπει να είναι κινητά και να ρυθμίζονται ανάλογα με την πορεία


χου ήλιου (ηλιοστατικά). Μπορούμε να επιτύχουμε θερμοκρασίες πολύ υψηλές, 3.500 βαθμούς στην ηλιακή εστία του Odeillo, βέβαια περιορισμένου εύρους. Το ηλιακό πειραματικό εργοστάσιο «Θέμις» στα Ανατολικά Πυρηναία (2 MW) υπήρξε αποτυχία εξ αιτίας λαθών στο σχεδίασμά, που οφείλονταν, από ό,τι λέγεται, στο ότι ένα μέρος της ομάδας «δεν πίστευε σε αυτό που έκανε». Αντίθετα, σπς Ηνωμένες Πολιτείες, η μονάδα Solar One (10 MW) στο Μπάρστοου αποτελεί μια τεχνική επιτυχία. Η εταιρεία Luz International κατασκεύασε 7 ηλιακές μονάδες, συνολικής ισχύος 200 MW, που τροφοδοτούν το δίκτυο της Καλιφόρ- νιας. Και αυτά είναι μόνο ορισμένα παραδείγματα.

Η βιομάζα. Αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της μη εμπορευματοποιούμενης ενέργειας και υπολογίζεται ότι προμηθεύει περίπου 1.150 ΕΤΙΠ, δηλαδή 14% της εμπορευματοποιημένης παραγωγής (8.060 ΕΤΙΠ).

Η καύση της βιομάζας αποτελεί μια διαδικασία λίγο - πολύ ουδέτερη από την απόψη του φαινομένου του θερμοκηπίου, αρκεί να αντικαθίστανται αμέσως τα χρησιμοποιούμενα φυτά -κυρίως δέντρα. Υπολογίσαμε στο κεφάλαιο ΙΙ.6 την έκταση των περιοχών που θα μπορούσαν να αναδασωθούν: 100 εκατομμύρια εκτάρια στις τροπικές χώρες, 200 έως 250 εκατομμύρια σπς εύκρατες. Αν πραγματοποιηθεί μια καλύτερη εκμετάλλευση των υπαρκτών εύκρατων δασών, αλλά και των άλλων χρήσεων του δάσους, θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε 300 συμπληρωματικά εκατομμύρια εκτάρια δασών για καυσόξυλα ( «ενεργειακές φυτείες»), υπολογίζοντας 4 τόνους άνθρακα ανά εκτάριο ετησίως, δηλαδή 2,6 ΤΙΠ, και έτσι φτάνουμε στα 800 ΕΤΙΠ επιπλέον, το ένα δέκατο της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας το 1988.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα μέθοδος χρήσης της βιομάζας είναι η μεθανιοποίηση. Ένας τόνος αποξηραμένης οργα-


νίκης ουσίας παράγει μόλις 134 ΧΙΠ (χιλιόγραμμα ισοδυνάμου πετρελαίου) με τη μορφή αιθανόλης, γιατί η διύλισή του είναι ενεργειοβόρος, αλλά δίνει 240 ΧΙΠ μεθανίου με αναερόβια ζύμωση. Στη Γαλλία τα υπολείμματα της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και των αγρο-τροφικών βιομηχανιών, 400 εκατομμύρια τόνοι, αντιπροσωπεύουν τουλάχιστον 100 εκατομμύρια τόνους αποξηραμένης οργανικής ουσίας και ορισμένες εκτιμήσεις φτάνουν μέχρι τα 200 εκατομμύρια. Αν προσθέσουμε σε αυτά τα κατακάθια από τις εγκαταστάσεις καθαρισμού, 1 εκατομμύριο τόνους, και το ποσοστό των 19 εκατομμυρίων τόνων οικιακών σκουπι- διών που μπορεί να υποστεί μεθανιοποίηση (περίπου 9 εκατομμύρια τόνοι), φθάνουμε συνολικά στα 110 εκατομμύρια τόνους (ή ίσως 210;) αποξηραμένης οργανικής ουσίας. Αφού υποστεί μεθανιοποίηση θα μπορούσε να παράγει 26,2 (ή 50;) ΕΤΙΠ μεθανίου, που είναι συγκρίσιμα με την τρέχουσα κατανάλωση φυσικού αερίου, 25,2 ΕΤΙΠ το 1989. Οι απώλειες μεθανίου λόγω διαρροών και κατά τον καθαρισμό του βιοαερίου υπολογίζονται στο 2% και είναι σαφώς κατώτερες από τις εκπομπές μεθανίου που θα παρήγοντο αν αφήναμε τα υπολείμματα να υποστούν μια ανεξέλεγκτη μεθανιοποίηση. Επιπλέον θα παίρναμε και 1,8 τόνους κομπόστ ανά ΤΙΠ, δηλαδή τουλάχιστον 45 εκατομμύρια τόνους συνολικά.

Σε χώρες που ευνοούνται από τα εδάφη και το κλίμα, όπως είναι η Γαλλία, μπορούμε να προσθέσουμε ενεργειακές καλλιέργειες, που θα μπορούσαν να παράγουν κατά μεσο όρο 15 τόνους αποξηραμένης οργανικής ουσίας ανά εκτάριο ετησίως, δηλαδή 3,6 ΤΙΠ ανά εκτάριο ετησίως, αν τους μεθανιοποιήσουμε (με τους υακίνθους που αναφέρθηκαν παραπάνω μπορούμε να φτάσουμε στα 36 ΤΙΠ ανά εκτάριο ετησίως). Ένα εργοστάσιο μέσου μεγέθους θα μπορούσε να εξυπηρετεί χίλια εκτάρια (10.000 στρέμματα) από τέτοιες καλλιέργειες, και έτσι θα μειώνονταν στο ελάχιστο οι μεταφορές οργανικής ουσίας. Θα παρήγαγε κάθε


χρόνο 3.600 ΤΙΠ μεθανίου και 6.400 τόνους κομπόστ. Η επένδυση υπολογίζεται γύρω στα 500 εκατομμύρια δραχμές και οι ετήσιες δαπάνες λειτουργίας στα 140 εκατομμύρια. Ο ευλύγιστος και εύκολα μεταλλασσόμενος χαρακτήρ α ς των εγκαταστάσεων (για παράδειγμα μπορούμε να δώσουμε προτεραιότητα στα δέντρα αντί για τις ενεργειακές καλλιέργειες) αποτελεί ένα μεγάλο πλεονέκτημα αυτής Χης μεθόδου.

Άνθρακας, πετρέλαιο η αέριο;. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι για την παραγωγή της ίδιας ποσότητας ενέργειας το πετρέλαιο εκλύει 32% διοξείδιο του άνθρακα λιγότερο από το κάρβουνο και το αέριο 48% λιγότερο (ΙΙ.4). Προκαταβολικά λοιπόν, έστω για μια μεταβατική περίοδο, μας συμφέρει να προτιμήσουμε το φυσικό άεριο. Επιπλέον πρόκειται για ένα καύσιμο που χρησιμοποιείται εύκολα, μολύνει ελάχιστα και παράγει ηλεκτρισμό με υψηλή απόδοση.

Εντούτοις, όπως είδαμε στο κεφάλαιο ΙΙ.4, παίρνοντας υπόψη μας το υψηλό δυναμικό της συμβολής του μεθανίου στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (28 φορές μεγαλύτερο από εκείνο του διοξειδίου του άνθρακα), οι απώλειες αερίου πρέπει να περιορίζονται δραστικά -κάτω από 3,5%- έτσι ώστε το κλιματικό ισοζύγιο να είναι ευνοϊκό. Δεδομένου ότι η εξόρυξη πετρελαίου και άνθρακα παράγει επίσης μεθάνιο, μπορούμε να ανεβάσουμε αυτό το αποδεκτό ποσοστό απωλειών μέχρι το 4% ή το 5%. Σε κάθε περίπτωση, απώλειες ύψους 10% είναι απαράδεκτες. Στις ΗΠΑ αναφέρονται απώλειες γύρω στο 1%, πράγμα αποδεκτό.

Από την άλλη πλευρά η ελεγχόμενη μεθανιοποίηση της βιομάζας είναι πολύ ενδιαφέρουσα σε όλα τα επίπεδα:

- ενεργειακό- κλιματικό (αποφεύγει μια ανεξέλεγκτη μεθανιοποίη-

ση)


- αγρονομικό (με την παραγωγή πολύ καλού οργανικού λιπάσματος - κομπόστ).

Επομένως, παρά τις απώλειες που πρέπει να γίνει προσπάθεια να περιοριστούν, συμφέρει η χρήση του φυσικού αερίου ως μεταβατικού καυσίμου, στην κατεύθυνση της ελεγχόμενης μεθανιοποίησης.

Συμπέρασμα. Σαν παράδειγμα ας δούμε τι εκτιμούσε το Worldwatch Institute15 για τον τομέα της ανανεώσιμης ενέργειας οε παγκόσμια κλίμακα (χρησιμοποιείται ως μονάδα μέτρησης το ΕΤΙΠ, εκατομμύρια τόνοι ισοδυνάμου πετρελαίου):

1983 2000 μακροπρόθεσμαΗλιακή για κατοικία

0,20 130 700

Ηλιακή για βιομηχανία 0,07 120 900

Φωτοβολταϊκέςγεννήτριες 0 6,5 400

Υδροηλεκτρική 500 950 1.870Ανεμογεννήτριες 0,17 6 210Γεωθερμία 4,73 40 300Βιομάζα 1.150 1.280 3.700Σύνολο(στρογγυλοποιη-μένο)

1.650 2.520 8.080

Το σύνολο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να αποδίδει μακροπρόθεσμα 8.080 ΕΤΙΠ, που συγκρίνο- νται με τα 8.058,4 ΕΤΙΠ εμπορευματοποιήσιμων πηγών ενέργειας του 1988.

15 D.Dudney και Ch.Flavin, Renewable Energy, εκδόσεις Norton, 1983.


Για την παραγωγή αυτής της ενέργειας με πυρηνικούς αντιδραστήρες του ενός γιγαβάτ, που Λειτουργούν όπως οτη σημερινή Γαλλία περίπου 5.500 ώρες το χρόνο (63% αποδοτικότητα), θα χρειάζονταν 6.750 τέτοιοι αντιδραστήρες. Υπολογίζοντας μια διάρκεια ζωής εξαιρετικά αισιόδοξη, 37 χρόνων, θα χρειαζόταν να θέτουμε σε λειτουργία έναν αντιδραστήρα καθε δύο ημέρες.

Έτσι ξαναγυρίζουμε σε όσα είπαμε παραπάνω: εκτός από την περίπτωση ιδιαίτερα μελλοντολογικών σεναρίων, όπως η παραγωγή υδρογόνου στις ερήμους, η πυρηνική ενέργεια δεν μπορεί να υποκαταστήσει παρά μόνο ένα μικρό ποσοστό εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που προέρχεται από ορυκτά καύσιμα. Το ποσοστό που μπορεί να υποκαταστήσει είναι τόσο πιο μεγάλο όσο το ενεργειακό προφίλ του πλανήτη είναι χαμηλότερο και ο έλεγχος της ενέργειας περισσότερο αναπτυγμένος. Σε ένα κλασικό σενάριο ισχυρής ενεργειακής επέκτασης, η πυρηνική ενέργεια δεν μπορεί παρά να είναι μια σταγόνα στον ωκεανό. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα ήταν πιο αποτελεσματικές, αλλά δεν θα κατόρθωναν να ανταποκριθούν σιη ζήτηση. Γι’ αυτό και η μεγάλη σημασία του ελέγχου της ενέργειας, που θα διαπραγματευτούμε σιη συνέχεια.

Εκτός από το αξιόλογο δυναμικό τους, ένα από τα σημαντικά πλεονεκτήματα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είναι ότι είναι πολυποίκιλες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αποκεντρωμένες χρήσεις, πράγμα σημαντικό για τον Τρίτο κόσμο, που έχει πολύ μεγαλύτερη ανάγκη για τοπικές πηγές απ’ ό,τι τα μεγάλα συγκενιρο- ποιημένα συστήματα διανομής.

Δεν θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι οι ανεπτυγμένες χώρες δεν χρειάζεται να αναπτύξουν πς ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό:


- Πρέπει να δώσουν το καλό παράδειγμα: οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως οι «ενεργειακές πηγές των φτωχών».

- Ορισμένες (φωτοβολταϊκές γεννήτριες, ανεμογεννή- τριες, κ.λπ.) εισάγουν ευαίσθητες τεχνικές, που οι ανεπτυγμένες χώρες μπορούν καλύτερα να χρησιμοποιήσουν στα πρώτα στάδια.

- Τέλος, η συμμετοχή τους είναι μάλλον ουσιαστική: η Επιτροπή Ηλιακής Δράσης εκτιμά ότι θα μπορούσαν να καλύψουν το 20% με 25% του ενεργειακού ισοζυγίου της ΕΟΚ γύρω στο 2010.

Θα πρέπει επίσης να καταλάβουμε ότι καμιά πηγή ενέργειας δεν αποτελεί πανάκεια και ότι δεν θα πρέπει να παραμένουμε στην παραγωγή ηλεκτρισμού, που είναι μια μορφή ενέργειας υπερβολικά «ευγενής», για πάρα πολλές χρήσεις (ιδαίτερα για την παραγωγή θερμότητας χαμηλής θερμοκρασίας). Θα πρέπει αντίθετα να ξεκινάμε από τις ανάγκες και να καλύπτουμε την κάθε μια από την κατάλληλη μορφή ενέργειας.

10. Ο έλεγχος της ενέργειας

Τα πετρελαϊκά σοκ του 1973 και του 1979 προκάλεσαν λίγο-πολύ παντού στον κόσμο ένα κύμα προσπαθειών για εξοικονόμηση ενέργειας (στη Γαλλία, δημιουργία του Γαλλικού Οργανισμού για τον Έλεγχο της Ενέργειας, AFME, το 1982) και επίσης, σε ορισμένες χώρες, την έναρξη ή την επιτάχυνση πυρηνικών προγραμμάτων λιγότερο ή περισσότερο σημαντικών. Υπολογίζεται ότι η εξοικονόμηση ενέργειας προσέφερε στη Γαλλία ένα ποσό ενέργειας με «αρνητικό τρόπο» αντίστοιχο με εκείνο της πυρηνικής. Σε κάθε περίπτωση η κατανάλωση ενέργειας μειώθηκε πάνω από 11 ΕΤΙΠ ανάμεσα στο 1979 και το 1983, ενώ το ΑΕΠ αυξανόταν κατά 18%.


Όμως, μετά το τέλος του 1985, ένα αντίστροφο πετρελαϊκό σόκ έριξε την τιμή του πετρελαίου από 30 σε λιγότερο από 10 δολάρια, για να κυμανθεί στη συνέχεια ανάμεσα- σια 11 και τα 18 δολάρια. Δεδομένου ότι και το δολάριο έπεσε την ίδια περίοδο από 10 σε 6 γαλλικά φράγκα, η τιμή του εισαγόμενου πετρελαίου διαιρέθηκε με το 2,9 και του αερίου με το 2,5 (και του άνθρακα, που συνδέεται πολύ λιγότερο με την τιμή του πετρελαίου, με το 1,4). Οι νόμοι της αγοράς δεν ευνοούσαν τις οικονομίες σε ενέργεια, πόσο μάλλον που η Γαλλία ήταν υπερεξοπλισμένη σε πυρηνικά εργοστάσια και είχε πληθωρικά συμβόλαια για αγορά φυσικού αερίου. Έτσι η ενεργειακή αποτελεσματι- κότητα της Γαλλίας, μετά από μια σημαντική βελτίωση μεταξύ 1980 και 1985, έχει μείνει στάσιμη:

Ενέργεια και ΑΕΠ στη Γαλλία1977 1980 1985 1986 1987 1988

(Ε)Ενέργεια σε ΕΤΙΠ

180 196 193 197 199 205

ΑΕΠδια,τρέ-χουσεςτιμές

1.918 2.808 4.700 5.053 5.301 5.659

(Α) ΑΕΠ δισ.,σταθερέςτιμές1988

4.526 4.829 5.123 5.356 5.460 5.659

100 Ε/Α 3,97 4,06 3,77 3,68 3,64 3,62Α/Ε 25,1 24,6 26,5 27,2 27,4 27,6

Οι εξωτερικές συνθήκες επιδεινώθηκαν το 1986, από την κυβερνητική απόφαση να περιορίσει το προσωπικό και τα μέσα που διέθετε το AFME. Αν χάρη στην κεκτημένη


ταχύτητα η βιομηχανία ελέγχει ακόμα αρκετά καλά τη δική της κατανάλωση ενέργειας, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον τριτογενή τομέα και την κατοικία (+4,8% το 1986, +3,2% το 1988) και κυρίως με τις μεταφορές (+4,5% ετησίως μετά το 1985). Παρόμοια είναι και η κατάσταση στη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου επανεμφανίστηκαν σε μαζική κλίμακα τα πελώρια αυτοκίνητα που καταβροχθίζουν Βενζίνη (“gas guzzlers”).

Στη συνέχεια θα μελετήσουμε την κατάσταση και τις δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας, τομέα με τομέα, αρχίζοντας από αυτούς που βρίσκονται πλησιέστερα στην παραγωγή. Οι οικονομίες αυτές, και θα πρέπει να το υπενθυμίσουμε, δεν οδηγουν σε έλλειψη θέρμανσης, κακό φωτισμό ή πλύσιμο των ρούχων στο πλυσταριό. Εκτός ίσως από τις μεταφορές, πρόκειται για ευφυείς τεχνικές βελτιώσεις που δεν μεταβάλλουν τον τρόπο ζωής μας.

Η συμπαραγωγή. Μια θερμική ή πυρηνική ηλεκτρική μονάδα μετατρέπει σε ηλεκτρισμό περίπου το 30% έως 40% της θερμότητας που παρέχει το καύσιμο. Πρόκειται για την αναπόφευκτη συνέπεια της αρχής του Καρνό, που αποκαλείται και «δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα». Η υπόλοιπη ενέργεια μεταδίδεται στο περιβάλλον με τη μορφή θερμότητας χαμηλής θερμοκρασίας, περίπου 40 βαθμών για το νερό της ψύξης που βγαίνει από τον συμπυκνωτή. Δεν είναι αρκετά ζεστό για τις περισσότερες χρήσεις (εκτός από τη θέρμανση των θερμοκηπίων, που είναι περιθωριακή) αλλά θερμαίνει τα ποτάμια στα οποία χύνεται σε βαθμό συχνά Βλαπτικό για την υδάτινη ζωή («θερμική μόλυνση»).

Χρησιμοποιώντας μια «ψυχρή δεξαμενή» υψηλότερης σχετικά θερμοκρασίας, η απόδοση της μετατροπής σε ηλεκτρισμό οπωσδήποτε μειώνεται (αρχή του Καρνό), ας πούμε κατά 15% ή 20%. Αλλά ο ατμός που αποδίδεται έχει

ικανοποιητική θερμοκρασία για πάρα πολλές χρήσεις, Βιομηχανικές και οικιακές. Πρόκειται για την αρχή της συμπαρ α γ ω γ ή ς . Η ενέργεια που περιέχεται στο καύσιμο μετατρέ- πεται, υπολογίζοντας τις απώλειες, κατά 15% (επί παρα- δείγματι) σε ηλεκτρισμό και κατα 75% σε θερμότητα μέσης ri υψηλής θερμοκρασίας. Έχουμε δηλαδή μια συνολική απόδοση 90%.

Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται τόσο στις θερμοηλεκτρικές μονάδες όσο και στους Βιομηχανικούς λέβητες, όπου προσφέρει, συχνά σε περίοδο «αιχμής», ένα ανεκτίμητο συμπλήρωμα ηλεκτρικής ενέργειας. Το κόστος του μετασχηματισμού μιας μονάδας ή ενός λέβητος που ήδη υπάρχει φτάνει περίπου τις 35 δραχμές το βατ. Η θερμότητα που αποκτάται έτσι μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη βιομηχανία ή σε «δίκτυα θέρμανσης» για αστική ή περιαστική χρήση, μέθοδος κατά πολύ προτιμότερη από την ηλεκτρική θέρμανση (δες στην αρχή του κεφαλαίου ΙΙ.9).

Η ισχύς που θα μπορούσε εύκολα να εγκατασταθεί ή να μετατραπεί σε συμπαραγωγή στη Γαλλία μέχρι το 2000 υπολογίζεται σε 9 GW.

Καθώς οι ώρες αιχμής των αναγκών σε θέρμανση συμπίπτουν, τα χειμωνιάτικα βράδυα, με τις ανάγκες ηλεκτρικού για το φωτισμό και τις οικιακές ηλεκτρικές συσκευές, ένα δίκτυο θερμότητας με έναν εξοπλισμένο λέβητα για συμπαραγωγή ανταποκρίνεται αποτελεσματικά σε αυτές τις ανάγκες, ακόμα και σε μια χώρα εξαιρετικά πυρηνικοποιημένη.

Οι ρευστοποιημένες κλίνες. Πρόκειται για λέβητες μέσα στους οποίους εισάγεται ένα μείγμα καυσίμου (κονιορτοποιημένου άνθρακα ή αργού πετρελαίου) και «ουδετε- ροποιητικών» χημικών ουσιών, όπως ο ασβέστης. Αυτό το μείγμα βρίσκεται στο δάπεδο του θαλάμου καύσεως. Εισάγουμε ένα κατάλληλο ρεύμα αέρος, συχνά με μεγάλη ταχύτητα ή υπό πίεση. Η ποιότητα των θερμικών μεταβιβά

ΤαΠΡΟΛΗΠΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ_____________________________ 129


σεων προσφέρει μια εξαιρετική απόδοση και επιτρέπει στο σύστημα να λειτουργεί σε λιγότερους από 900° C θερμοκρασία, γεγονός που δεν επιτρέπει το σχηματισμό πολλών οξειδίων του αζώτου. Οι ουδετεροποιητικές ουσίες, αν επιλεγουν σωστά, όχι μόνο απορροφούν το οξείδιο του θείου, αλλά και ένα ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα και μετασχηματίζονται σε πολυκαρβονικές ενώσεις. Οι ρευστοποιημένες κλίνες έχουν λοιπόν τεράστια πλεονεκτήματα σε ό,τι αφορά στη μόλυνση του αέρα και την πάλη ενάντια στο φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Για την παραγωγή ηλεκτρισμού, έχουν μια πολύ καλή απόδοση, 46% κατά μέσο όρο έναντι 36% για τις συνηθισμένες θερμικές μονάδες.

Μια τέτοια μονάδα ρευσιοποιημένων κλινών λειτουργεί στο Φόλκλινγκεν του Σάαρ. Μια άλλη είναι υπό κατασκευήν στο Καρλίνγκ της Λωρραίνης. Η μέθοδος είναι εφαρμόσιμη σε λέβητες μέσης ισχύος, από 0,01 μέχρι 0,25 GW.

Η θέρμανση. Πολλές μέθοδοι συνδυάζονται για την εξοικονόμηση της απαραίτητης ενέργειας για τη θέρμανση των χώρων: αποτελεσματικοί λέβητες, θερμική μόνωση, διπλά ή τριπλά παράθυρα (για να ενισχυθεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου των παραθύρων), μονωτικές ταινίες για πόρτες και παράθυρα, πιθανή ηλιακή συνεισφορά. Το σύνολο αυτών των μέτρων μπορεί να μειώσει κατά 75% τις ανάγκες σε ενέργεια.

Η αποδοτικότητα των λεβήτων βελτιώθηκε σημαντικά: οι σημερινοί λέβητες είναι 25% έως 40% πιο αποτελεσματικοί από αυτούς που κατασκευάζονταν πριν από 15 χρόνια. Ακόμα και μικρά φορολογικά κίνητρα θα έκαναν αποδοτική πολύ σύντομα την αντικατάσταση ενός πεπαλαιωμένου λέβητα. Και όμως, εξ αιτίας της έλλειψης τέτοιων κινήτρων η πώληση των λεβήτων μειώθηκε κατά 25% στη Γαλλία το 1989.


Για τον ίδιο λόγο, της χαλάρωσης των προσπαθειών, η πώληση μονωτικών υλικών μειώθηκε κατά 5,4% το 1987 και κατά 15% το 1988.

Οι μεγαλύτερες απώλειες θέρμανσης πραγματοποιούνται μέσα από τα παράθυρα. Η χρήση διπλών ή τριπλών υαλοπινάκων θα τις περιόριζε κατά 60% σια σπίτια και κατά 71% στους χώρους της τριτογενούς απασχόλησης.

Θα έπρεπε επίσης όλες οι νέες κατασκευές να είναι εφοδιασμένες με καμινάδες ώστε να μην καταδικάζονται στην ηλεκτρική θέρμανση, της οποίας ήδη διαπιστώσαμε τις σημαντικές ατέλειες (Η.9).

Οι πολύ αυστηροί κανονισμοί μόνωσης που έχουν οι Σουηδοί θα έπρεπε να εφαρμόζονται παντού. Γία τις υπάρ- χουσες κατοικίες επιβάλλεται η «θερμική διάγνωση»: για παράδειγμα, η παρατήρηση, μέσω ελικοπτέρου, της υπέρυθρης ακτινοβολίας που εκπέμπει κάθε κτίριο θα μας βοηθούσε να επισημάνουμετα «μελανά σημεία», πάνω στα οποία θα μπορούσαμε να παρέμβουμε κατά προτεραιότητα.

Οι ηλεκτρικές οικιακές συσκευές. Βρίσκουμε στο εμπόριο:

- ψυγεία που καταναλώνουν από 3 μέχρι 8,5 κιλοβατώρες ανά λήρο την ημέρα

- καταψύκτες που καταναλώνουν από 4 έως 16 κιλοβατώρες.

- πλυντήρια ρούχων που καταναλώνουν ανάμεσα σε 0,4 και 0,8 κιλοβατώρες ανά κιλό ρούχων.

Δεν υπάρχει καμιά αναλογία μεταξύ κατανάλωσης και τιμών. Ευδιάκριτες ετικέτες θα εξάλειφαν εντελώς τις αναποτελεσματικές συσκευές.

Μέχρι το 2000 η κατανάλωση μπορεί να μειωθεί κατά3 έως 5 φορές. Για τα ψυγεία οι καλύτερες τεχνικές θα έδιναν μια μείωση κατά 82%, που θα συνοδευόταν από μια μείωση του όγκου του υγρού, δηλαδή των χλωροφθοραν-


θράκων ή των υποκατάστατων τους (που έχουμε δει ότι κι αυτά δεν είναι ακίνδυνα -δες κεφάλαιο ΙΙ.1).

Ο φωτισμός. Νέοι λαμπτήρες («συμπαγείς φθορισμού» και «εκκενώσεως αερίων») δαπανούν για τον ίδιο φωτισμό4 έως 6 φορές λιγότερο ρέυμα απ’ ό,τι οι κλασικοί λαμπτήρες πυρακτώσεως και ζουν 6 έως 8 φορές περισσότερο. Δεν θα πρέπει να τους συγχέουμε με τους λαμπτήρες «αλογόνου» που καταβροχθίζουν ενέργεια.

Το κόστος τους, υψηλότερο, μπορεί να αποσβεστεί σε δύο - τρία χρόνια. Αρκετά ογκώδεις, αυτοί οι λαμπτήρες ταιριάζουν περισσότερο σια μεγάλα φωτιστικά.

Η γενικευμένη χρήση τους θα μείωνε κατά ένα δισεκατομμύριο βατ (1 GW) την ισχύ που χρησιμοποιείται στις ώρες αιχμής τα χειμωνιάτικα βράδια, την ισχύ δηλαδή ενός πυρηνικού αντιδραστήρα.

Η γεωργία. Στη Γαλλία η γεωργία δαπάνησε το 1989 3,3 ΕΤΙΠ ενέργειας, δηλαδή το 1,5% της συνολικής κατανάλωσης. Το ποσοστό είναι της ίδιας τάξης και στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες με εντατική γεωρνία. Δεν είναι υψηλό. Αλλά η κατανάλωση ενέργειας των εισροών (λιπάσματα, ζιζανιοκτόνα, κατασκευή αγροτικών μηχανών) και των εκροών (αγροτο-τροφικά) καταμετρούνται στον τομέα της «βιομηχανίας».

Γενικά, τα 3,3 ΕΤΙΠ της γεωργίας κατά κυριολεξία (συμπεριλαμβανομένης και της κτηνοτροφίας) κατά τα δύο τρίτα καταναλώνονται σε καύσιμα για τα αγροτικά μηχανήματα και κατά το ένα τρίτο για χαμηλής θερμοκρασίας θέρμανση (αποξήρανση, θερμοκήπια...). Πιο αποτελεσματικά μηχανήματα που θα υποστηρίζονται από ηλιακά συστήματα θα μπορούσαν να μειώσουν την κατανάλωση σε αυτούς τους δύο τομείς.

Στις εισροές η συνεισφορά των ζιζανιοκτόνων, που υπολογίζεται σε 0,5 ΕΤΙΠ, μπορεί πολύ καθαρά να μειωθεί


με πιο προσεκτικές εφαρμογές, συνδυασμούς φυτών και μια επιλογή, κλασική ή βιοτεχνολογική, ανθεκτικών ποικιλιών.

Στις εισροές η συνεισφορά ίων λιπασμάτων έχει ένα πιο σημαντικό ενεργειακό περιεχόμενο, 4 ΕΤΙΠ περί-που, από τα οποία το 73% περίπου για τα αζωτούχα λιπάσματα, 19% για τα ποτασσιούχα και 8% για τα φωσφορούχα λιπάσματα. Το μεγαλύτερο μέρος είναι αυτό των αζωτού- χων λιπασμάτων, η μείωση της χρήσης των οποίων είναι ευκταία για τη μείωση της ρύπανσης των υδάτων από τα νιτρικά άλατα και των εκπομπών υποξειδίου του αζώτου (δες στο κεφάλαιο ΙΙ.3 για τα μέσα).

Η βιομηχανία. Στη Γαλλία καταναλώνει 52,3 ΕΤΙΠ ή το ένα τέταρτο της ενέργειας. Η βελτίωση των λεβήτων, η επέκταση των ρευστοποιημένων κλινών, η συμπαραγωγή, θα προσέφεραν σημαντικές οικονομίες στον τομέα της θερμότητας.

Σε ό,τι αφορά στην κινητήρια δύναμη, που αντιπροσωπεύει περισσότερο από τα δύο τρίτα της κατανάλωσης ενέργειας της Βιομηχανίας, θα μπορούσε να μειωθεί κατά 44%, σύμφωνα με μια μελέτη του «Rocky Mountain Institute» του Έιμορυ Λέβινς. Γι’ αυτό θα έπρεπε να συνδυαστούν η ηλεκτρονικοποίηση, η χρήση νέων υλικών, η μείωση των τριβών, πιο προσεκτική συντήρηση κ.λπ.

Μην ξεχνάμε ότι η ανακύκλωση16 θα μείωνε κατά πολύ την ενεργειακή κατανάλωση πολλών Βιομηχανικών κλάδων: -95% για το αλουμίνιο, -64% για το χαρτί, -65% για το σπασμένο και ξαναχυμένο γυαλί, -90% με την επιστροφή των χρησιμοποιημένων άθικτων φιαλών.

16 Δες τις μελέτες του Ζεράρ Μπερτολινί: Το χαρτί σε κρίση, και Απόβλητα ή πηγές; Η κοινωνιοοικονομία των αποβλήτων, εκδόσεις Entente.


Οι μεταφορές. Στη Γαλλία οι μεταφορές είναι υπεύθυνες για ίο 39% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και αυτό το ποσοστό δεν είναι καθόλου μικρότερο στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Η κατανάλωσή τους ήταν το 198941,9 ΕΤΙΠ πετρελαίου και 1,7 ΕΤΙΠ ηλεκτρικού ρεύματος, πράγμα που δείχνει ταυτόχρονα την αποτελεσματικότητα των μέσων σταθερής τροχιάς και τη δυσαναλογία ανάμεσα σε σιδηροδρομικές και οδικές-αεροπορικές μεταφορές. Είδαμε ότι η κατανάλωση ενέργειας σπς μεταφορές αύξανε με ρυθμό 4,5% το χρόνο από το 1985: η τεχνική βελτίωση των αυτοκινήτων εξανεμίστηκε από την αύξηση του αριθμού τους και τη διολίσθηση προς μεγαλύτερους κυβισμούς. Με μια μέση κατανάλωση 7,2 λιτρα/100 χλμ. η Γαλλία δεν είναι πλέον η χώρα των μικρών αυτοκινήτων: ο μέσος όρος της ΕΟΚ είναι 7,5 και οι χώρες των «μεγάλων αυτοκινήτων» δεν ξεπερνούν τα 8 λιτρα/100 χλμ. στην Ευρώπη.

Η επιδείνωση είναι ανάλογη και στις υπόλοιπες χώρες, για παράδειγμα, είχαμε μια αύξηση της κατανάλωσης κατά 24% στην Ολλανδία ανάμεσα στο 1980 και το 1989. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι κατασκευαστές κατάφεραν να αυξήσουν από 10 λιτ./100 χλμ. σε 10,5 λιτ./100 χλμ. το όριο κατανάλωσης που ήθελαν να τους επιβάλλουν (δηλαδή26,5 μ.α.γ. αντί για 27,5 μ.α.γ. που ήταν το προτεινόμε- νο17) για τα καινούργια αυτοκίνητα· στην πραγματικότητα η μέση κατανάλωση των αμερικανικών αυτοκινήτων είναι περίπου 22 μ.α.γ., δηλαδή 12,7 λιτ./100 χλμ. και τα τεράστια μακριά αυτοκίνητα επιστρέφουν πολυάριθμα.

Ακόμα χειρότερα, μια μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το θέμα της κατάργησης των συνόρων την 1η

17 μ.α.γ.=μίλια αυά γαλόνι. Η μετατροπή των αμερικάνικων «μ.α.γ.» στα ευρωπαϊκά «λήρα ανά 100 χλμ.» είναι σπαζοκεφαλιά. Αν ονομάσουμε χ τα πρώτα και y τα δεύτερα, η σχέση τους θα είναι xy=279,7


Ιανουαρίου 1993, εκτιμά ότι οι μεταφορές σιο εσωτερικό της ΕΟΚ θα αυξηθούν κατά 30% με 50%. Από την πλευρά tou το βρετανικό υπουργείο Μεταφορών προβλέπει μια αύξηση των οδικών μεταφορών μεταξύ 83% και 145% μέχρι το 2025. Πρέπει οπωσδήποτε να μην δείχνουμε ιυφλή εμπιστοσύνη σε αυτές τις κλασικές «ομοθετικές» προβλέψεις ανάπτυξης, αλλά μας προειδοποιούν ότι η κατάσταση μπορεί να γίνει πολύ χειρότερη αν δεν κάνουμε τίποτε.

Τα μέτρα που προτείνουμε κινούνται προς δύο κατευθύνσεις:

- Να μειώσουμε τις ενεργοβόρες μεταφορές (οδικές, αεροπορικές) και να αναπτύξουμε τις πιο οικονομικές μεταφορές (σιδηροδρομικές, ακτοπλοϊκές, ποδήλατο)

- Να κάνουμε τα αυτοκίνητα πιο αποτελεσματικά από την άποψη της κατανάλωσης ενέργειας και του φαινομένου του θερμοκηπίου.

Τα μέτρα υποκατάστασης αφορούν κατ’αρχήν στις μετακινήσεις μέσα στα μεγάλα αστικά συγκροτήματα, του τύπου κατοικία-εργασία. Σήμερα η τεράστια πλειοψηφία των Αμερικανών, το 40% των Ευρωπαίων αλλά μόνο το 15% των Ιαπώνων κάνουν αυτές τις διαδρομές με αυτοκίνητο· ενώ εμείς είμαστε μπλεγμένοι στα μποτιλιαρίσματα, «οι Γιαπωνέζοι δουλεύουν»! Το φάρμακο πασίγνωστο: ανάπτυξη των μαζικών μέσων μεταφοράς, ποδηλατόδρο- μοι, διευκόλυνση των πεζών. Μην ξεχνάμε όμως ότι ορισμένες ρυθμίσεις μπορεί να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα: πρέπει να σταματήσουμε όλους τους υπερμεγέθεις εξοπλισμούς, όπως τους υπόγειους αυτοκινητόδρομους π.χ., που διευκολύνουν την είσοδο των αυτοκινήτων στις πόλεις.

Όσον αφορά στις μετακινήσεις σε μεγαλύτερες αποστάσεις, προτεραιότητα στο σιδηρόδρομο, ο οποίος καταναλώνει δύο ως τρεις φορές λιγότερη ενέργεια απ’ ό,τι τα


αυτοκίνητα, και μάλιστα με τη μορφή ηλεκτρισμού που μπορεί να προέρχεται από πηγές οι οποίες δεν παράγουν διοξείδιο του άνθρακα. Αν και προσδοκούμε τον ερχομό ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα Βιάζονται λιγότερο, είμαστε ευαίσθητοι στις πιέσεις του χρόνου της σύγχρονης ζωής και γι’ αυτό υποστηρίζουμε για τις μεταφορές σε μεγάλη απόσταση (τουλάχιστον 200 χλμ.) την επέκταση του TGV18 στις σιδηροδρομικές μεταφορές (στο βαθμό που η χάραξη των γραμμών δεν θα είναι πολύ ενοχλητική για το περιβάλλον και τους περίοικους, πράγμα που είναι δυνατόν αν οι επιτροπές κατοίκων είναι δραστήριες και εποικοδομητικές καί αν προτάξουν το γενικό συμφέρον απέναντι στους εγωισμούς που χαρακτηρίζονται από τη φράση «όχι στη δική μου αυλή»). Το σχέδιο ενός ευρωπαϊκού δικτύου TGV είναι ηολύ ενδιαφέρον γιατί, με τις ταχύτητες των 400 χλμ. την ώρα που είναι δυνατές, το αεροπλάνο θα καταστεί άχρηστο για την πλειοψηφία των μεταφορών στο εσωτερικό της Ευρώπης.

Ένα μεγάλο μέρος της μεταφοράς εμπορευμάτων μπορεί επίσης να γίνεται σιδηροδρομικώς. Μια λύση θα ήταν η μεταφορά των ίδιων των φορτηγών με τα τραίνα, όπως ζητούν να γίνεται η Αυστρία και η Ελβετία, για πς μεταφορές ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο της ΕΟΚ, και όπως θα κάνουν οι αμαξοστοιχίες του τούνελ κάτω από τη Μάγχη- θα κυλούν με 160 χλμ. την ώρα κι έτσι θα κερδίζουν χρόνο σε σχέση με την οδική διαδρομή, παράτα λίγα λεπτά που απαιτούνται για την επιβίβαση και την αποβίβαση. Μια

18 Train de Grande Vitesse: Τραίνο Μεγάλης Ταχύτητας. Πρόκειται για αμαξοστοιχίες που αναπτύσσουν ταχύτητες άνω των 200 χλμ. την ώρα και έχουν αναπτυχθεί στην Ευρώπη και την Ιαπωνία. Η χάραξη ειδικού σιδηροδρομικού δικτύου γΓ αυτά τα τραίνα έχει συναντήσει στη Γαλλία διαμαρτυρίες από τη μεριά των κατοίκων και οικολογικών ομάδων στις περιοχές όηου διέρχεται (σ.τ.μ.).


άλλη Λύση ακούει στο όνομα “ferroutage”: τα εμπορεύματα τοποθετούνται σε κοντέινερ, μεταφέρονται με φορτηγά από τα εργοστάσια και τις αποθήκες στους σταθμούς επι- 6ι6άσεως και τοποθετούνται στα τραίνα· το ίδιο συμβαίνει και κατά την άφιξη· για τα εμπορεύματα που η αποστολή τους είναι επείγουσα θα μπορούσαν να δρομολογηθούν ειδικά TGV για εμπορεύματα, τα οποία, κυκλοφορώντας νύχτα, θα είχαν ελάχιστη επίδραση στην κίνηση των ταξιδιωτών στις καινούργιες γραμμές. Για τα βαρειά και λιγό- τερο επείγοντα εμπορεύματα θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ακόμη περισσότερο οι υδάτινες οδοί.

Στον τομέα της βελτίωσης, μεγάλο ρόλο κατέχει η μείωση της κατανάλωσης των αυτοκινήτων. Σήμερα ο μέσος όρος είναι 7,5 λιτ,/100 χλμ. στην ΕΟΚ, 12,7 λιτ./ΙΟΟ χλμ. στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όμως το πρωτότυπο LCP της Βόλ6ο καταναλώνει 4,4 λίτρα στην πόλη και 3,4 εκτός πόλεως· το πειραματικό Βέσια της Ρενώ κατανάλωσε 2,2 λίτρα στον αυτοκινητόδρομο. Αναρωτιόμαστε γιατί αυτά τα μοντέλα δεν έχουν Βγει στο εμπόριο. Ο τύπος, ο οποίος κάνει τόσο θόρυβο για τα μοντέλα υψηλού σχεδιασμού, όπως το 605 του κ. Ζακ Καλβέ, είναι εν μέρει υπεύθυνος.

Για να φτάσουμε σε μείωση της κατανάλωσης, δύο τρόποι -οι οποίοι μπορούν άλλωστε να συνδυαστούν- είναι δυνατοί:

- Ο κανονιστικός, με την απαίτηση κάθε καινούργιο αυτοκίνητο που βγαίνει στην αγορά να μην καταναλώνει πάνω από... Για την ΕΟΚ το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος μιλά για 4 λίτρα· για τις Ηνωμένες Πολιτείες το Natural Resources Defense Council υποθέτει 5,8 λίτρα (48 μ.α.γ.).

- Ο αποτρεπτικός, με τη μέθοδο της υψηλής φορολογίας των καυσίμων. Δεδομένων των άλλων εξόδων που συνδέονται με το αυτοκίνητο (απόσβεση, ασφάλεια, συντήρηση, στάθμευση...), αυτή η φορολογία πρέπει να είναι


πολύ υψηλή για να είναι αποτελεσματική: πρέπει να αυξάνει κατά 50% έως 100% την τιμή των καυσίμων.

Παρόμοια μέτρα πρέπει να εφαρμοστούν και για τα φορτηγά, με αντικειμενικό στόχο τη μείωση στα 10 λίτρα.

Οι καταλύτες, απαραίτητοι σήμερα για τη μείωση των ρυπογόνων εκπομπών, κατηγορούνται μερικές φορές ότι αυξάνουν την κατανάλωση: από 1% έως 5% λένε. Αυτό δεν είναι προφανές, γιατί ο ηλεκτρονικός εγχυτής καυσίμων που πρέπει να τους συνοδεύει μπορεί να τους κάνει να κερδίσουν ό,τι χάνεται. Και, ακόμα κι αν, συνολικά, υπήρχε μια αύξηση της κατανάλωσης, το ποσοστό της θα ήταν αμελητέο σε σχέση με την οικονομία που θα επέφερε η μείωση του ευρωπαϊκού μέσου όρου από 7,5 λίτρα σε 5 ή ακόμη και 6 λίτρα (χωρίς να μιλήσουμε για τα 4 λίτρα που τεχνικώς είναι εφικτά). Αλλά αυτή η παρατήρηση δεν αντιτίθεται στην έρευνα για κινητήρες που θα είναι και «καθαροί» και οικονομικοί ταυτόχρονα.

Ένα μέτρο που μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις περιπτώσεις για τη μείωση της κατανάλωσης είναι να μην οδηγούμε πολύ γρήγορα, δηλαδή να σεβόμαστε ή και να μειώσουμε τα όρια ταχύτητας. Είναι άλλωστε θαυμάσιο μέτρο για την οδική ασφάλεια και για τη μείωση των εκπομπών οξειδίου του αζώτου. Είναι πολύ πιθανό ότι τα πολύ οικονομικά αυτοκίνητα δεν θα είναι ικανά να φτά- σουν τις ταχύτητες για τις οποίες περηφανεύονται αυτό τον καιρό ορισμένες διαφημίσεις ή τεχνικά τεστ· εμείς θα ήμασταν ευτυχείς για κάτι τέτοιο. Όσο για τα μέσα ενημέρωσης που αφιερώνουν τόσο χώρο στον ανταγωνισμό των αυτοκινήτων και κάνουν έτσι το κοινό να ονειρεύεται την ταχύτητα, καλύτερα θα έκαναν αν ασχολούνταν περισσότερο με τα αθλήματα όπου οι επιδόσεις προέρχονται αποκλειστικά από τους άνδρες ή τις γυναίκες και όχι από τις μηχανές.

Αν είναι μετριοπαθής, η κανονική οδήγηση είναι πιο οικονομική σε καύσιμα από μια οδήγηση που περιλαμβά


νει πολλές στάσεις, επιβραδύνσεις και επιταχύνσεις. Αυτό θα μπορούσε να είναι ένα επιχείρημα υπέρ των αυτοκινητοδρόμων για τις μεγάλες διαδρομές. Αλλά, πέρα από τον ανταγωνισμό τους προς το σιδηρόδρομο και την όχληση σιο περιβάλλον, μπορούμε να σκεφτούμε την ενέργεια η οποία επενδύεται στην κατασκευή τους: να θυμίσουμε ότι για να εξυπηρετήσει τον ίδιο κυκλοφοριακό όγκο ένας αυτοκινητόδρομος είναι τέσσερις φορές φαρδύτερος από μια σιδηροδρομική γραμμή.

Υπάρχει τέλος ο τρόπος των «άλλων αυτοκινήτων», τα οποία συνεισφέρουν λιγότερο στο φαινόμενο του θερμοκηπίου από αυτά τα οποία λειτουργούν με Βενζίνη ή πετρέλαιο. Με την αιθανόλη ή το GPL οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μειώνονται περίπου κατά ένα τέταρτο και το GPL ρυπαίνει ελάχιστα.

Τα πλέον υποσχόμενα μπορούν να είναι αυτά που λειτουργούν με μεθάνιο, που είτε είναι φυσικό αέριο είτε παράγεται τεχνητά, το δυναμικό και την αποτελεσμαπκό- τητα του οποίου είδαμε στο κεφάλαιο Π.9. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα μειώνονταν κατά το ήμισυ και η υπόλοιπη ρύπανση θα ήταν πολύ ελαφριά. Οι κινητήρες λειτουργούν τέλεια και έχουν διπλάσια διάρκεια ζωής από εκείνους που χρησιμοποιούν βενζίνη ή πετρέλαιο. Αυτή η μέθοδος εφαρμόζεται το ίδιο καλά τόσο στα αυτοκίνητα και τα φορτηγά όσο και στα αεροπλάνα. Πολλές χώρες (Ιταλία, Νέα Ζηλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες) έχουν στόλους αυτοκινήτων με μεθάνιο που ξεπερνούν τα 100.000 οχήματα. Πολλές άλλες προωθούν αυτή την τεχνική, με τη Βοήθεια της Παγκόσμιας Τράπεζας στην περίπτωση των χωρών ίου Νότου.

Τα αυτοκίνητα που λειτουργούν με ηλεκτρισμό ή με υδρογόνο δεν εκπέμπουν ούτε διοξείδιο του άνθρακα ούτε άλλους ρυπαντές, αλλά έχουν τα όριά τους:

- Τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα έχουν ακόμη μικρή αυτονομία, αφού πρέπει το λιγότερο κάθε 200 χλμ. να επαναφορ


τίζουν τις μπαταρίες τους. Μπορούν λοιπόν να χρησιμοποιηθούν, με μεγάλα πλεονεκτήματα στον τομέα του θορύβου και της ρύπανσης, όταν οι ημερήσιες διαδρομές είναι περιορισμένες (οι μπαταρίες τους επαναφορτίζονται τη νύχτα): λεωφορεία, ταχυδρομικά αυτοκίνητα, απορρι- ματοφόρα, ταξί κ.λπ. Ακόμη πρέπει να δούμε από πού προέρχεται ο ηλεκτρισμός τους. Κανένα πρόβλημα αν παράγεται από υδραυλικές, θαλάσσιες, αιολικές ή φωτο- βολταϊκές πηγές. Αν προέρχεται από έναν ανθρακικό σταθμό, τότε τα κέρδη στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα περιορίζονται σε αριθμούς της τάξης του ενός πέμπτου19. Και αν τέλος προέρχεται από πυρηνική ενέργεια, πιστεύουμε ότι αυτή δεν είναι μια μακροπρόθεσμη λύση.

- Τα αυτοκίνητα με υδρογόνο -με άμεση καύση ή με συσσωρευτή καυσίμων- έχουν ακόμη προβλήματα ασφάλειας. Δεν θα ήταν κακό να συνεχίσουμε να πειραματιζόμαστε. Ακόμη θα έπρεπε να γνωρίζουμε, όπως και παραπάνω, από πού προέρχεται το υδρογόνο.

Ένας πρώτος απολογισμός. Πολλά από τα μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας είναι δυνατά αν υπάρχει η πολιτική Βούληση. Η «Έκθεση Μπρανά» δείχνει πώς, και χωρίς μεγάλες δυσκολίες, θα μπορούσε η κατανάλωση ενέργειας από τα νοικοκυριά να μειωθεί κατά 10% σε 3 ή 4 χρόνια, πράγμα που θα τους επέτρεπε να κερδίσουν ένα ποσοστό αγοραστικής δύναμης. Με προοπτική το 2020,

19 Είναι θέμα απόδοσης. 'Ενας χονδρικός υπολογισμός: - 35% για τον ηλεκτρικό σταθμό, ελαττωμένο κατά 10% από τις απώλειες κατά την παραγωγή και κατά 10% ακόμη από την απόδοση του ηλεκτρικού κινητήρα· σύνολο 28%.- Ας πούμε 15% για τον κινητήρα εσωτερικής καύσεως, βελτιωμένο κατά 22% από το «κλιματικό» πλεονέκτημα του πετρελαίου επί του άνθρακα. Σχέση των εκπομπών 22/28=0,78, κέρδος 22%.


διάφορες εκθέσεις δείχνουν πώς μπορούμε να φτάσουμε σε μειώσεις του ύψους του 30% στην Ολλανδία (που θα στοιχίσουν λιγόιερο απ’ ό,τι η ανύψωση των φραγμάτων τους!), του 25% στην Ιαπωνία, του 50% στη Σουηδία. Στην Αγγλία, οι Φίλοι της Γης δείχνουν πώς, μια μείωση κατά 46,5% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που προέρχονται από ορυκτά καύσιμα, θα ήταν δυνατή το 2025 και εκτιμούν το κόστος και την αποτελεσματικότητα των διαφόρων μέτρων ελέγχου της ενέργειας· ιδού, κατ’ αύξον κόστος, η αρχή του καταλόγου τους (εκτός των μεταφορών):

- Απόδοση των οικιακών συσκευών (-40%)- Συμπαραγωγή σε βιομηχανική κλίμακα- Φωτισμός (-40%)- Συμπαραγωγή μικρής κλίμακας- Απόδοση των ηλεκτρικών φούρνων (-20%)- Θέρμανση του τριτογενούς τομέα (-60%)- Οικιακή θέρμανση (-50%).Τέτοια μέτρα δεν έχουν τίποτε το ενοχλητικό για την

οικονομική δραστηριότητα, γιατί περιλαμβάνουν την ανανέωση των ενεργοβόρων (και ρυπογόνων, γιατί αυτά πάνε συχνά μαζί) υλικών: παλιές θερμάστρες, αυτοκίνητα, λάμπες πυρακτώσεως, ηλεκτρικά οικιακά είδη... Μια τέτοια επένδυση εκτιμάται ότι θα δημιουργούσε δύο φορές περισσότερες θέσεις εργασίας απ’ ό,τι η συγκεντροποιημένη παραγωγή ενέργειας και, ακόμη περισσότερο, θέσεις εργασίας ισοκατανεμημένες σε όλη την επικράτεια.

Υπάρχουν ακόμη οι εξαγωγές προς τις Ανατολικές χώρες και προς αυτές του Τρίτου κόσμου, των οποίων τα παλαιά υλικά είναι ενεργοβόρα και οι οποίες, εκτός εξαιρέσεων, δεν έχουν καμία πείρα εξελιγμένου ελέγχου της ενέργειας. Φυσικά, τη φάση των εξαγωγών πρέπει να ακολουθήσει μια φάση μεταφοράς τεχνολογίας. Όπως συμβαίνει συχνά με τις φτωχές χώρες που δεν θέλουν να αυξήσουν κι άλλο το τεράστιο εξωτερικό τους χρέος (7.200 δισ. γαλλικά φράγκα!), μηχανισμοί εμπνευσμένοι από τις


ανταλλαγές «χρέος-φύση» θα μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν τις πρώτες μεταφορές αποτελεσματικών υλικών: για παράδειγμα, μια μη κυβερνητική οργάνωση του Βορρά θα χρηματοδοτούσε την αποστολή μη ρυπαινόνιων λεωφορείων σε μια πόλη του Νότου όπου τα λεωφορεία είναι ιδιαίτερα απαρχαιωμένα· η εταιρεία των λεωφορείων θα δεσμευόταν να αποδώσει το ποσό που θα εξοικονομείτο σε καύσιμα σε μια τοπική Μ.Κ.Ο., η οποία θα το επένδυε σε προγράμματα χρήσιμα για το περιβάλλον, δενδροφυ- τεύσεις για παράδειγμα.

Μπορούμε επίσης να βασιστούμε σε μια μείωση των τιμών των υλικών ελέγχου της ενέργειας και χρησιμοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Από 30 γαλλικά φράγκα το 1975, η φωτοβολτάίκή κιλοβατώρα πέρασε στο1,5 σήμερα και προβλέπεται ότι θα μειωθεί στο 0,36 (12 δραχμές περίπου). Το ίδιο και για την αιολική κιλοβατώρα, που πέρασε από τα 9 φράγκα το 1975 στο 0,50 σήμερα (18 δραχμές).

Για να γίνουν όλα αυτά, επιβάλλονται μερικά προφανή μέτρα:

• ανάπτυξη της έρευνας πάνω σε αυτά τα προβλήματα, τομέας που στη Γαλλία παραμένει φτωχός συγγενής

• ευαισθητοποίηση του κοινού, των βουλευτών, των αρχών, των εκπαιδευτικών

• ενδυνάμωση της Γαλλικής Υπηρεσίας για τον 'Ελεγχο της Ενέργειας, της Υπηρεσίας για την Ποιότητα της Ατμόσφαιρας, της Εθνικής Υπηρεσίας για την Ανάκτηση και την Αποκομιδή των Αποβλήτων (ANRED)

• θεσμοθέτηση εμφανών ποιοτικών ενδείξεων για τα υλικά και τις κατοικίες, η ενεργειακή αποτελεσματικότητα των οποίων είναι πολύ καλή (π.χ. μεγαλύτερη από το 80% του ανώτερου δυνατού)

• ψυχολογική περιθωριοποίηση εκείνων οι οποίοι συνεχίζουν να πιστεύουν ότι η ανάπτυξη πάει μαζί με την


αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας (λένε πως αν το ΑΕΠ αυξάνεται κατά 2% έως 3% το χρόνο θα πενταπλασιαστεί το 2050· αυτό σημαίνει άραγε ότι κάθε σπιτικό θα έχει πέντε αυτοκίνητα;).

Σε αυτή και στην προηγούμενη παράγραφο περιγρά- ψαμε ένα ευρύ φάσμα μέτρων που θα καθιστούσαν φυσικά και τεχνολογικά δυνατή μια καθαρή μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από ορυκτά καύσιμα. Ειδικότερα, θα επέιρεπαν μια μείωση κατά 20% το 2005 και το σεβασμό του συνολικού ορίου των 300 GtC (II. 8) μέχρι το 2100. Μαζί με τα μέτρα για τα δάση (ΙΙ.6) και τα άλλα αέρια που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (II. 5), η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη θα διετηρείτο σε υποφερτά όρια. Αλλά πώς, πρακτικά, θα επιτύχουμε αυτούς τους στόχους; Θα δούμε στο τέταρτο κεφάλαιο την «πολιτική» πλευρά αυτού του ζητήματος, δηλαδή αυτά που έγιναν, αυτά που προ6λέφθηκαν και αυτά που απαιτούνται, και τα εμπόδια που πρέπει να υπερπηδηθούν. Ειδικότερα, αφήνουμε γι’ αυτό το κεφάλαιο:

- τις εθνικές αποφάσεις και προτάσεις- τις διεθνείς συναντήσεις και διαπραγματεύσεις- τη δράση των διαφόρων οργανώσεων.

11. Η δημογραφία

Ο παγκόσμιος πληθυσμός, ο οποίος αποτελείτο από4,9 δισεκατομμύρια άτομα, θα μπορούσε να φτάσει 7,6 έως 9,4 δισ. το 2025, σύμφωνα με τη διεύθυνση πληθυσμού του ΟΗΕ, έναν σοβαρό και αξιόπιστο οργανισμό. Σύμφωνα με τη μέση εκδοχή, 8,5 δισ., από τα οποία οι ανεπτυγμένες χώρες θα είχαν 1,3 και οι υπανάπτυκτες 7,2, έναντι 1,2 και 3,7 αντίστοιχα το 1985. Μια σταθεροποίηση, γύρω στα 10 δισ., δεν αναμένεται παρά γύρω στο 2050.Το 2025 λοιπόν, ο πληθυσμός των ανεπτυγμένων χωρών θα


παραμένει σχεδόν σταθερός, ενώ ίων άλλων χωρών θα έχει διπλασιαστεί.

Αρκετοί συγγραφείς οι οποίοι περιγράφουν τους κινδύνους που απειλούν τον πλανήτη μας, επιμένουν στο γεγονός ότι η δημογραφική έκρηξη -τετραπλασιασμός του πληθυσμού ανάμεσα στο 1925 και το 2025— οξύνει αυτούς τους κινδύνους. Αυτό είναι προφανές όταν προσκρούουμε σε παγκόσμια φυσικά εμπόδια: όσο περισσότεροι είμαστε τόσο περισσότερη ενέργεια και άλλα προϊόντα καταναλώνουμε, αποδασώνουμε, εκπέμπουμε CFC’s και μεθάνιο- αυτό με τις δεδομένες τεχνικές.

Έτσι ακούμε και διαβάζουμε συχνά ότι η δημογραφία είναι το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα και πως, αν δεν το λύσουμε, δεν έχουμε καμιά πιθανότητα να διασωθούμε. Παρ’ ότι είμαστε υπέρ των μέιρων που θα είχαν στόχο να παραμείνουμε στην κατώτερη εκδοχή της ψαλίδας 7,6-9,4 δισ., και όχι στην ανώτερη, δεν συμμεριζόμαστε αυτή την αποκαρδιωτική απαισιοδοξία.

Όπως έγραφε ο Επίκτητος, υπάρχουν πράγματα που εξαρτώνται από εμάς και πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς. Ως πολίτες της Γαλλίας και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας τι μπορούμε να κάνουμε; Είδαμε ότι η δημο- γραφική έκρηξη δεν είναι κάτι που προκαλείται από εμάς. Η μέση Ευρωπαία -συμπεριλαμδανομένης και της Ανατολικής— γεννά σήμερα 1,81 παιδιά κατά τη διάρκεια της ζωής της (στη Δύση το ποσοστό είναι σχεδόν 1,7)· θα χρειαζόταν εν τρίτο παιδιού επιπλέον για να επιτευχθεί η πλήρης αντικατάσταση των γενεών.

Πρέπει όμως να προσέχουμε ώστε αυτή η ευνοϊκή κατάσταση να διατηρηθεί. Ανησυχούμε για την αντίθεση της καθολικής εκκλησίας στην αντισύλληψη (καταδικάζει τα προφυλακτικά, ακόμη και ως μέσο κατά του AIDS) και, πολύ περισσότερο, στην έκτρωση. Ανησυχούμε για τη


δραστηριότητα του αμερικανικού κινήματος “Pro Life” που προσπαθεί να θέσει σε αμφισβήτηση το δικαίωμα στην έκτρωση. Ανησυχούμε για την άνοδο των αυταρχικών, βλέπε φασιζόντων, κινημάτων στη Δύση και, στην Ανατολή, για την αναβίωση, μερικές φορές βίαιη (Ρουμάνοι εναντίον Ούγγρων, Βούλγαροι εναντίον Τούρκων κ.λπ.), ίων εθνικισμών, οι οποίοι αναγεννιούνται μετά την εξαφάνιση του σταλινο-μπρεζνιεφικού ζουρλομανδύα. Ανησυχούμε ιδιαίτερα γιατί αυτά τα κινήματα είναι εχθρικά στην ισότητα των γυναικών στην εκπαίδευση, στην επαγγελματική πρόσβαση και στην προσωπική ελευθερία. Όμως το ποσοστό της γεννητικότητας εξαρτάται πολύ περισσότερο από τις βαθύτερες τάσεις, που σχετίζονται κατά πρώτο λόγο με την κατάσταση των γυναικών, παρά από μέτρα που προσπαθούν άμεσα να την τροποποιήσουν, είτε είναι ενι- σχυτικά των γεννήσεων είτε είναι μαλθουσιανά.

Είμαστε λοιπόν αλληλέγγυοι με ενέργειες που έχουν στόχο να υπερασπίσουν και να διευρύνουν τα δικαιώματα των γυναικών, που σήμερα δέχονται επίθεση στον ίδιο το Βορρά μας από οπισθοδρομικά κινήματα.

Όμως, όπως είδαμε, το σημαντικό πρόβλημα βρίσκεται στον Τρίτο κόσμο. Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς, οι πολίτες της Γαλλίας και της Ευρώπης; Τι προτείνουμε; Να πάμε να μουνουχίσουμε τους αράπηδες; Να τους μπολιά- σουμε με AIDS; Να τους πασάρουμε πυρηνικούς σταθμούς, προγραμματισμένους για μερικές επαναλήψεις του Τσερνομπίλ; Ας είμαστε σοβαροί. Χρειάζεται προφανώς να τους παρέχουμε τα μέσα για τον έλεγχο των γεννήσεων, υπερπηδώντας την αντίθεση ορισμένων από τους κυβερνήτες μας (όπως ο Ρήγκαν και ο Μπους) και ορισμένων ντόπιων δυναστών. Αλλά, όπως είπαμε ήδη, αυτό δεν αρκεί, γιατί η γεννητικότητα εξαρτάται από τις βαθύτερες τάσεις, όπου η εκπαίδευση των γυναικών, η ελευθερία τους, η πρόσβασή τους σιην επαγγελματική σταδιοδρομία, η φροντίδα των παιδιών και το επίπεδο ζωής παίζουν


κυρίαρχο ρόλο. Χρειάστηκαν πραγματικά άμεσα και φοβερά δρακόντεια μέτρα ώστε να κατορθώσει η Κίνα να επιβραδύνει λίγο τη δημογραφική της έκρηξη.

Η άνοδος του ισλαμικού ολοκληρωτισμού που περιορίζει, μη διστάζοντας να χρησιμοποιήσει μερικές φορές και βία, την ελευθερία των γυναικών, είναι ένα απ’ όλες τις απόψεις ανησυχητικό φαινόμενο. Χωρίς να είμαστε τελείως σίγουροι για την αποτελεσματικότητά τους, υποστηρίζουμε λοιπόν τις διαμαρτυρίες, τα διαβήματα και άλλες ενέργειες που αντιτίθενται σε αυτές τις πρακτικές.

Αλλά ας επιστρέφουμε στον Επίκτητο. Η γονιμότητα δεν ρυθμίζεται κατά παραγγελίαν. Είναι πιο δύσκολο να υποχρεώσει κανείς μια γυναίκα να μη γεννήσει από το να υποχρεώσει τον κ. Ζακ Καλβέ να μην κατασκευάζει πλέον παρά αυτοκίνητα που θα καταναλώνουν λιγότερα από 5 λίτρα στα 100 χλμ. Παρομοίως, από μας εξαρτάται, από μια πλειοψηφική θέληση, να καταργήσουμε τους χλωροφθο- ράνθρακες, να αναδασώσουμε, να αναπτύξουμε τις φωτο- βολταϊκές γεννήτριες και την εξοικονόμηση ενέργειας. Γιατί η τεχνική και η οικονομία συνδέονται, ας το ελπίσουμε, με τον ορθολογισμό.

Το να ανάγουμε λοιπόν τη μείωση ή τη σταθεροποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού σε προαπαηούμενο για τον αγώνα κατά της αύξησης του φαινομένου του θερμοκηπίου, είναι ομολογία αδυναμίας ή φόβου μπροστά στα μέτρα που πρέπει να παρθούν.

Ill

Η προσαρμογή

Όπως είδαμε, τα αέρια που συμβάλλουν στο φαινόμενο ίου θερμοκηπίου παρουσιάζονται ήδη αυξημένα σιην ατμόσφαιρα και μια κάποια υπερθέρμανση είναι αναπόφευκτη. Παρά τις μάλλον ιδιάζουσες κλιματικές συνθήκες των τελευταίων ετών (1.2) δεν μπορούμε να πούμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι οι συνέπειές της γίνονται ήδη αισθητές. Όλο και περισσότερες επιστημονικές μελέτες όμως καταδεικνύουν το ρόλο θερμικού ρυθμιστή που παίζουν τα βαθύτερα ωκεάνια στρώματα και δείχνουν ότι αν εισάγουμε αυτόν τον παράγοντα στα μοντέλα διαπιστώνουμε πως οι προβλεπόμενες κλιματικές συνέπειες είναι πραγματικές, αλλά απλά παρουσιάζουν καθυστέρηση μιας εικοσαετίας.

Με δεδομένη πάντα την άμεση εφαρμογή των προληπτικών μέτρων που περιγράφτηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο, πρέπει να προετοιμαστούμε για την προσαρμογή μας στο αναπόφευκτο.

1. Η κλιματολογική έρευνα

Αυτή η προετοιμασία προσαρμογής μάς βρίσκει όλους σύμφωνους. Το ερώτημα είναι σε τι ακριβώς; Θα ήταν πολύ χρήσιμο να προβλέπαμε τη θερμοκρασία και τις βροχοπτώ


σεις για κάθε περιοχή του πλανήτη, προκειμένου π.χ., να προσδιορίσουμε τους τύπους καλλιέργειας που θα απέδιδαν στην κάθε μια. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε να τελειοποιήσουμε τα μοντέλα ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας ή να ανα- καλύψουμε νέες μεθόδους κλιματολογικής έρευνας.

Τα σημερινά μοντέλα έχουν έναν «κρίκο» γύρω στα 500 χλμ. Δηλαδή, εξετάζουν την κλιματική εξέλιξη σε σημεία του πλανήτη που σχηματίζουν τετράγωνο πλευράς 500 χλμ. περίπου, στη 6άση των αλληλεπιδράσεων μετάξυ των δεδομένων που καταγράφονται στα διαφορετικά αυτά σημεία. Αυτός ο «κρίκος» είναι πολύ χονδροειδής για να αποδώσει ικανοποιητικά την κατανομή μεταξύ ξηράς και υδάτων, την παρουσία των ορεινών όγκων, των κοιλάδων, των ερήμων και των εκτεταμένων δασών. Προκειμένου για ακριβείς κλιματικές προβλέψεις σε επίπεδο περιφέρειας, οι κρίκοι δεν θα έπρεπε να ξεπερνούν τα 50 χλμ., πράγμα που θα πολλαπλασίαζε επί 100 τον αριθμό των μελετώμε- νων σημείων και επί 10.000 τον αριθμό των αλληλεπιδράσεων. Ακόμα λοιπόν και ο ισχυρότερος ηλεκτρονικός υπολογιστής, ένας Cray ΧΝΡ, θα χρειαζόταν σαράντα χρόνια λειτουργίας επί εικοσιτετραώρου Βάσεως ώστε να καταλή- ξει στους απαιτούμενους υπολογισμούς! Ακόμη και το ένα δισεκατομμύριο δολάρια που σκοπεύει να αφιερώσει ετη- σίως στην κλιματολογική έρευνα ο Τζωρτζ Μπους δεν θα ήταν αρκετό.

Μπορούμε όμως να ελπίζουμε ότι η «βαριά επιστήμη» δεν είναι και η μόνη που υπάρχει. Η ανθρώπινη φαιά ουσία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από τα μέσα υπολογισμού. Έχουμε επίσης βάσιμες ελπίδες ότι ελέγχοντας τα υπάρχοντα μοντέλα θα δούμε πως, για να προβλέψουμε την εξέλιξη του κλίματος σε μια δεδομένη, εκτενή περιοχή, η μελέτη μικροκλίμακας δεν είναι αναγκαία παρά γι’ αυτήν και τα περίχωρά της, ενώ για τις απομακρυσμένες περιοχές αρκούν τα μοντέλα μεγάλης κλίμακας. Κάτι τέτοιο

Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ 149

θα μείωνε εμφανώς τον αριθμό των αλληλεπιδράσεων με τις οποίες πρέπει να τροφοδοτήσουμε τον υπολογιστή.

Οι έρευνες της παγετολογίας θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα χρήσιμες σ’ ό,τι αφορά στη μελλοντική διαμόρφωση της στάθμης των θαλασσών. Για την ώρα δεν προΒλέ- πεται η υπερθέρμανση να είναι τέτοια ώστε να λιώσουν ή να αρχίσουν να επιπλέουν στους ωκεανούς παγόβουνα αποκομμένα από τη Γροιλανδία ή τη δυτική Ανταρκτική (για την υπόλοιπη Ανταρκτική είμαστε σχεδόν Βέβαιοι ότι δεν θα υπάρξουν μετακινήσεις). Στην αντίθετη περίπτωση, η θαλάσσια στάθμη θα ανέβαινε κατά 7 και αντισιοίχως 5 μέτρα, μια πιθανότητα πολύ πιο δραματική απ’ αυτή της προβλεπόμενης σήμερα ανόδου που κυμαίνεται μεταξύ0,40 και 1,5 μέτρου. Θα έπρεπε επομένως να γνωρίζουμε καλύτερα ποιες πιθανότητες υπάρχουν να λιώσουν ή να αρχίσουν να επιπλέουν στις θάλασσες αυτά τα παγόβουνα.

2. Οι περιοχές των πλημμυρών

Ας κάνουμε τη σχετικά αισιόδοξη υπόθεση ότι οι δύο μεγάλες αυτές παγετώδεις μάζες δεν πρόκειται να θιγούν. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν χρειάζεται να περιμένουμε να κλείσει η ψαλίδα των εκτιμήσεων 0,40-1,50 μ. από την πλευρά των κλιματολόγων, καθώς το ζήτημα της θαλάσσιας στάθμης αφορά μια από τις απλούστερες επιστήμες, την πρακτική γεωμετρία (ή γεωδαισία). Μπορούμε εύκολα να εξετάσουμε μια σειρά υποθέσεων σχετικά με την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης (0,40, 0,60..., 1,50 μ.) και να προΒλέψουμε τους αντίστοιχους τρόπους αντιμετώπισης για την κάθε μία. Παραδείγματος χάριν:

- να κατασκευαστούν φράγματα και να γίνουν επιχωματώσεις για την προστασία κάποιων περιοχών με αυξημένες πιθανότητες να πλημμυρίσουν και να επιλεχθούν οι


περιοχές απ’ όπου θα αντληθούν τα υλικά γι’ αυτές τις κατασκευές.

- στις περιοχές που είναι πολύ δύσκολο να προστατευτούν, να υπάρξει πρόβλεψη για τη μεταφορά των πληθυσμών τους, καθώς και για να μεταφερθούν οι δραστηριότητες και η βασική υποδομή που βρίσκεται σ’ αυτές, συμπεριλαμβανομένων των συστημάτων διαχείρισης και καθαρισμού των υδάτων.

- να προσδιοριστούν τα υδροφόρα στρώματα όπου θα διεισδύσει αλμυρό νερό και να ερευνηθεί ποιες άλλες πηγές γλυκού νερού μπορούν να τα αντικαταστήσουν.

Εκτός από τις περιοχές που είναι εύκολο να προστατευτούν, επείγει να απαγορευτεί η κατασκευή έργων υποδομής (σχολείων, ταχυδρομείων, νοσοκομείων, εργοστασίων, σιδηροδρόμων, αυτοκινητοδρόμων, εγκαταστάσεων ανεμογεννητριών κ.λπ.) σε μέρη χαμηλότερα του 1,50 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Γία τα έργα που δεν συγκαταλέγονται στην παραπάνω κατηγορία, όπως π.χ. οι τουριστικές εγκαταστάσεις, θα αρκούσε να προειδοποιηθούν οι επιχειρηματίες ότι τα αναλαμβάνουν υπ’ ευθύνη τους και με δικό τους ρίσκο και ότι δεν θα πρέπει να υπολογίζουν σε καμιά βοήθεια από την πλευρά της πολιτείας σε περίπτωση πλημμύρας.

3. Η αγροδασική προετοιμασία

Τα αμπέλια θα εξακολουθούν να ευδοκιμούν στην επαρχία του Μπορντώ σε περίπτωση υπερθέρμανσης του κλίματος; Ή μήπως θα πρέπει να τα μεταφέρουμε στο Κεντ ή στη Γιούτα και στη θέση τους να καλλιεργήσουμε μπανάνες; Θα εξακολουθήσει να ευνοείται η ανάπτυξη κωνοφόρων και η καλλιέργεια καλαμποκιού στα εδάφη της Γασκόνης; Η απάντηση εξαρτάται από τέσσερις παράγοντες: τη θερμοκρασία, τις βροχοπτώσεις, το έδαφος, το

yf ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ 151

είδος και την ποικιλία που θέλουμε να καλλιεργήσουμε. Οι δύο πρώτοι είναι της αρμοδιότητας των κλιματολόγων.

Η σύσταση του εδάφους αρκετών περιοχών του πλανή- xn, των εύκρατων ιδιαίτερα, είναι αρκετά καλά γνωστή. Αυτό όμως δεν ισχύει σε εξ ίσου ικανοποιητικό βαθμό για τις βόρειες περιοχές (Βόρειος Καναδάς, Βόρεια Σκανδιναβία, Σιβηρία κ.λπ.) οι οποίες θα γίνονταν καλλιεργήσιμες για κάποια προϊόντα, χάρη στην υπερθέρμανση, ενώ σήμερα καλύπτονται από αρκτικά δάση και τούνδρες. Και τι θα γίνει με τα εδάφη που σήμερα καλύπτονται από πάγους; Μια ακριβής καταγραφή θα αποτελούσε ιδιαίτερα χρήσιμη προληπτική ενέργεια.

Οι αγρονόμοι και οι δασικοί γνωρίζουν αρκετά καλά τις εδαφικές και κλιματολογικές συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη του κάθε είδους και ποικιλίας. Τι γνωρίζουμε όμως για τους μη κλασικούς συνδυασμούς (εδαφικών - κλιματικών συνθηκών) που ενδέχεται να προκύψουν; Σε κάθε περίπτωση θα ήταν φρόνιμο να διαθέτουμε εκ των προτέρων ακριβή δεδομένα για όλα ία διαθέσιμα φυτά και θα ήταν ουσιώδες να συντηρήσουμε τη γενετική ποικιλότητα. Οι εμπειρίες από τη δημιουργία ελεγχόμενων περιβαλλοντικών συνθηκών όπου συνδυάζονταν είδη που ευδοκιμούν σε εύκρατα κλίματα με μια σειρά τροπικών συνθηκών ή αρκτικά εδάφη με διάφορες εύκρατες κλιματολο- γικές συνθήκες θα ήταν πολύ χρήσιμες ως «πιλότοι» προς αυτήν την κατεύθυνση. Όπου η περίπτωση το ευνοεί, θα πρέπει να δημιουργήσουμε αποθέματα κατάλληλων σπόρων και φυτώρια. Ο αριθμός των δοκιμών που πρέπει να γίνουν θα μειωθεί όταν οι κλιματολόγοι μάς παράσχουν ακριβέστερες προβλέψεις για τις διάφορες περιοχές.

Είναι φυσικά αυτονόητο ότι τα αποτελέσματα όλων αυτών των ερευνών θα πρέπει να κατατεθούν στις διεθνείς τράπεζες πληροφοριών και να είναι διαθέσιμα σε όλους.

IV

Ποιες πολιτικές;

Η πρακτική εφαρμογή των μέτρων που οι οικολόγοι όπως εμείς θεωρούν απαραίτητα δεν είναι απλή υπόθεση. Αντίθετα, εμπλέκονται σ’ αυτήν μια πληθώρα άλλων πρωταγωνιστών: Βιομήχανοι, κυβερνήσεις, η ΕΟΚ, ο ΟΟΣΑ, διεθνείς οργανισμοί, η κοινή γνώμη, η καθημερινή πρακτική των απλών πολιτών. Οι ενδοιασμοί είναι πολλοί και ισχυροί και οχυρώνονται πίσω από την αβεβαιότητα σ’ ό,τι αφορά στο μέλλον του κλίματος. Αυτό είναι το θέμα που θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε σ’ αυτό το κεφάλαιο.

Κατ’ αρχάς θα αναφερθούμε στα πολιτικά και οικονομικά μέσα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και στα εμπόδια που συναντούν. Στη συνέχεια θα επικεντρώσουμε στα εξής:

- στη μεταφορά τεχνολογίας στο Νότο και στην Ανατολή

- στις αποφάσεις και τις προτάσεις εθνικής κλίμακας- στα ερευνητικά προγράμματα- στις διεθνείς συναντήσεις και διαπραγματεύσεις και

στις συγκρούσεις που αναδεικνύουν και τέλος,- στις ενέργειες στις οποίες προβαίνουν οι διάφορες

οργανώσεις.


To κεφάλαιο αυτό γράφτηκε τον Ιούνιο του 1990· χ0 πιθανότερο είναι ότι όταν θα το διαβάζετε θα έχουν μεσολαβήσει αρκετές εξελίξεις.

1. Τα μέσα

Τοποθετούμαστε στο πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς, καθώς το αντίπαλό της μοντέλο βρίσκεται υπό κατάρρευση -τουλάχιστον στις χώρες του «Βορρά»- και όχι μόνον αποδείχθηκε αναποτελεσματικό αλλά και επέδειξε μεγαλύτερη περιφρόνηση για το περιβάλλον απ’ όσο αυτό της Δύσης.

Η οικονομία της αγοράς, όμως, από την κατασκευή των αμερικανικών σιδηροδρόμων μέχρι το γαλλικό ηλεκτροπυ ρηνικό πρόγραμμα, κατευθυνόταν σε υψηλό ποσοστό από τις παρεμβάσεις της δημόσιας αρχής, όταν το παιχνίδι, που συχνά απεκαλείτο «στρατηγικό», είχε πολύ μεγάλη σημασία γι’ αυτήν. Άλλοτε με υποσχέσεις κι άλλοτε με αυταρχισμό, οι παρεμβάσεις αυτές ήταν στην πρώτη περίπτωση ενθαρρυντικές και στη δεύτερη κατασταλτικές. Εδώ θα αναφερθούμε σε τέτοια μέσα κυρίως.

Με τον όρο «δημόσια αρχή» δεν εννοούμε μόνο τα εθνικά κράτη αλλά και τους δήμους, τις περιφέρειες, τις διακρατικές ενώσεις (ΕΟΚ, ΕΖΕΣ, ΟΟΣΑ κ.λπ.) και τους διεθνείς οργανισμούς (τα Ηνωμένα Έθνη και τους εξειδι- κευμένους τομείς τους, τη Διεθνή Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο κ.λπ.).

Με την έκφραση «αντικειμενικός στόχος του Τορόντο» εννοούμε την κατά 20% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το 2005, που πρότεινε η Διεθνής Συνδιάσκεψη του Τορόντο, στα τέλη Ιουλίου 1988.

Εμπόδια. Σημαντικό ρόλο στην αναχαίτιση του φαινομένου του θερμοκηπίου παίζει, όπως είδαμε, ο ενεργειακός έλεγχος. Ας εξετάσουμε πιο επισταμένα τα εμπόδια

ΠΟΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ; 155

που συναντάει. Ανάλογα εμπόδια ορθώνονται και για την Ανάπτυξη ανανεώσιμων μορφών ενέργειας καθώς και για 6ftfaa μέτρα περιορισμού του φαινομένου του θερμοκηπίου, κυρίως αγροτικού χαρακτήρα:

• Άγνοια και έλλειψη τεχνογνωσίας στο επίπεδο της τελικής χρήσης της ενέργειας.

• Έλλειψη επενδυτικών κονδυλίων, πολύ υψηλά επιτόκια, 6άρος των ήδη υπαρχόντων χρεών· ο τομέας της κοινωνικής κατοικίας, με χαμηλά ενοίκια, πάσχει ιδιαίτερα.

• Εκείνος που επωφελείται από τα μέτρα ενεργειακού ελέγχου και ο δυνάμει επενδυτής σπάνια ταυτίζονται· τυπικό παράδειγμα αυτό του κατοίκου και του εργολάβου.

• Οι προμηθευτές ενέργειας μπορούν να περιμένουν ένα αρκετά μακρό χρονικό διάστημα για την απόδοση των επενδύσεών τους (περί τα δέκα χρόνια) ενώ οι καταναλωτές δεν πείθονται να μειώσουν την κατανάλωσή τους παρά για ένα χρόνο απόδοσης που δεν ξεπερνά τα πέντε χρόνια.

• Στους λογαριασμούς φυσικού αερίου και ρεύματος, το πάγιο, δηλαδή το δικαίωμα συμμετοχής στο δίκτυο, είναι πολύ υψηλό σε σχέση με αυτήν καθ’ εαυτή την τιμή της κατανάλωσης: κυμαίνεται μεταξύ 53% και 94% του συνολικού κόστους σε 20 δίκτυα των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ. Επιπλέον, το κόστος της ζήτησης αιχμής δεν καταγράφεται κατάλληλα στα τιμολόγια. Τα γαλλικά τιμολόγια καθιστούν λιγότερο ελκυστική, σε σχέση με τα αμερικανικά και τα γιαπωνέζικα, την αγορά οικονομικών ηλεκτρικών λαμπτήρων (αποσβένονται σε δύο χρόνια αντί για ένα) και υψηλής αποτελεσματικότητας ψυγείων (αποσβένονται σε 4-5 χρόνια αντί για 3)

• Οι κανονισμοί και η φορολογία δεν έχουν τροποποιηθεί όσο θα έπρεπε από την εποχή, πριν το 1973, που οι τιμές της ενέργειας έπεφταν ενώ ταυτόχρονα το φαινόμενο του θερμοκηπίου δεν απασχολούσε παρά ελάχιστους.


• Οι προδιαγραφές που επιβάλλεται να πληρούν τα προϊόντα ευρείας κατανάλωσης (αυτοκίνητο, οικιακές συσκευές, αντλίες, εξαεριστήρες κ.λπ.) αφορούν κυρίως στην ασφαλή χρήση τους ενώ είναι λιγότερο αυστηρές σ’ ό,τι αφορά στην κατανάλωση ενέργειας: σκοπεύουν μάλλον στη διατήρηση ενός μέσου όρου παρά στο να επιβάλουν έναν προσανατολισμό σε πιο οικονομικά προϊόντα. Επιπλέον, αναθεωρούνται σπάνια, παρά την τεχνική πρόοδο.

• Η μη κοστολόγηση των εξωτερικών επιβαρύνσεων.

Με αυτά τα δεδομένα, τα πολυάριθμα μέσα που διαθέτουμε πρέπει:

• Να είναι αρκετά ευπροσάρμοστα ώστε να λαμβάνουν υπόψη τους την πρόοδο των γνώσεων μας γύρω από το φαινόμενο του θερμοκηπίου, καθώς και αυτή των ενεργειακά οικονομικότερων τεχνικών.

• Να δρουν εξ ίσου αποτελεσματικά στους απαγωγούς των αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (π.χ. αναδάσωση) όσο και στις πηγές τους.

• Να συμβάλλουν στην ενημέρωση όλων των ενδιαφερομένων.

Στη συνέχεια περιγράφονται κάποια από τα προτεινό- μενα μέτρα.

Νομοθετικές ρυθμίσεις. Στα προϊόντα ευρείας κατανάλωσης πρέπει να επιβάλλονται προδιαγραφές ενεργειακής αποτελεσματικότητας. Όπως τέθηκαν, επιτέλους, αρκετά αυστηροί περιορισμοί στα αυτοκίνητα για την εκπομπή των συνηθέστερων ρύπων (μονοξείδιο του άνθρακα, οξείδια του αζώτου, υδρογονάνθρακες) έτσι θα έπρεπε να επιβληθούν και περιορισμοί στην κατανάλωση για τα καινούργια αυτοκίνητα: το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος προτείνει ως στόχο για τα αυτοκίνητα που κινούνται στις χώρες της ΕΟΚτα 4 λίτρα ανά 100 χλμ. Η επιβολή και κυρίως η

ρίΟΐΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ; 157

tripnon αυστηρών ορίων ταχύτητας θα συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική λειτουργία του καυστήρα. Γία την κατανάλωση που συνδέεται με τις ανάγκες των κατοικιών και άλλων κτιρίων, ο δημόσιος τομέας θα έπρεπε να δώσει το παράδειγμα.

Τίθεται το ερώτημα αν οι προδιαγραφές ενεργειακής αποτελεσματικότητας θα πρέπει να επιβληθούν στους κατασκευαστές ή να αποτελέσουν αντικείμενο συμφωνίας, κατόπιν διαπραγματεύσεων, μεταξύ αυτών και των αρχών. Οι βιομήχανοι, όπως είναι φυσικό, προτιμούν το δεύτερο, όπως εκφράστηκε στη σύμβαση της 11ης Ιανουαρίου 1989, ανάμεσα στο γαλλικό υπουργείο Περιβάλλοντος και στους παραγωγούς και χρήστες χλωροφθορανθράκων. Είναι γεγονός ότι, από ψυχολογική άποψη, παρουσιάζει πλεονεκτήματα. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι δημόσιες αρχές θα πρέπει να διαθέτουν τα μέσα ώστε να εξακριβώνουν αν όντως τηρούνται οι επιβεβλημένες ή συμφωνημέ- νες προδιαγραφές και να προβλέπουν κυρώσεις στην αντίθετη περίπτωση.

Οι προδιαγραφές θα πρέπει να είναι υψηλές, να φθάνουν στο 70% με 80% των καλύτερων τεχνικών. Θα πρέπει επίσης να είναι αναθεωρήσιμες, σύμφωνα με τις τεχνικές βελτιώσεις, ενώ ειδικά σήματα θα μπορούσαν να δίνονται στα καλύτερα προϊόντα.

Ο καθορισμός των στόχων. Η διαδικασία αυτή είναι εμπνευσμένη από τις «ομάδες του 30%», στις οποίες συμμετέχουν αρκετές χώρες που ανέλαβαν την υποχρέωση να μειώσουν κατά 30% (ή και περισσότερο) τις εκπομπές τους σε οξείδια του θείου και εν συνεχεία του αζώτου. Τον Ιούνιο του 1988 η Διεθνής Συνδιάσκεψη του Τορόντο έθεσε ως στόχο για τις χώρες του Βορρά την κατά 20% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το 2005 και στη συνέχεια κατά 50%. Η υπουργική Διάσκεψη του Νόορντβικ (Ολλανδία), που οργανώθηκε από την


ΔΟΚΕ επαναδιατύπωσε αυτό to στόχο σπς 6 Νοεμβρίου 1989. Παρ’ ότι όμως αρκετές χώρες δήλωσαν ότι κάτι τέτοιο ήταν μέσα στις δυνατότητές τους δεν λήφθηκε καμιά οριστική απόφαση (βλέπε IV. 7).

Τα διαπραγματεύσιμα δικαιώματα εκπομπής. Το μέσο αυτό φαινόταν να ευνοείται από την ΔΟΚΕ, καθώς θεωρούσε προτιμότερο να θέσει σε λειτουργία μηχανισμούς της αγοράς από το να επιβάλει είτε μια αποτρεπτική φορολογία είτε μια φορολογία που θα δημιουργούσε κίνητρα. Η αντίληψή της αυτή εμπνέεται από τα διαπραγματεύσιμα δικαιώματα εκπομπής οξειδίων του θείου και του αζώτου, τα οποία ισχύουν για τις αμερικανικές Βιομηχανίες. Μια συνολική ποσότητα της τάξης των 200 GtC (δισεκατομμυρίων τόνων περιεχομένου άνθρακα) για την περίοδο 1990- 2030 ή 300 GtC για την περίοδο 1990-2100, όπως προτείνει η Φ. Κράουζε (βλέπε κεφάλαιο ΙΙ.8), θα υπολογιζόταν έτσι ώστε να μην ξεπεραστούν σε καμιά περίπτωση τα 400 ppm διοξειδίου του άνθρακα· εν συνεχεία, θα έπρεπε να καθοριστεί η επιτρεπόμενη αναλογία για την κάθε χώρα, λαμβανομένου υπόψη κατά το ήμισυ του πληθυσμού της και κατά το ήμισυ της παρούσας συνολικής εκπομπής της. Σ’ αυτό ουσιαστικά συνίσταται ο πίνακας της Φ. Κράουζε που παρατίθεται στο κεφάλαιο II.8. Μια παγκόσμια υπηρεσία θα καθόριζε τα δικαιώματα εκπομπής της κάθε χώρας (ή ένωσης κρατών, όπως η δική μας ΕΟΚ) και οι κυβερνήσεις θα τα κατένειμαν στους δικαιούχους που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της κάθε μιας.

Τα δικαιώματα αυτά θα μπορούσαν να εκφραστούν σε τόνους περιεχομένου άνθρακα, επιτρέποντας σε καθένα την αγορά ενός τόνου άνθρακα ή 1,47 τόν. πετρελαίου ή 1,92 τόν. φυσικού αερίου (κεφάλαιο 11.9). Όσο για τον καταναλωτή ηλεκτρικού ρεύματος, θα έπρεπε να του διατίθενται κιλοβατώρες ανάλογα με την ποσότητα ορυκτών καυσίμων που χρησιμοποιεί το δίκτυο παροχής που τον


προμηθεύει; Κάτι τέτοιο θα ήταν λογικό, αλλά σ’ ανπή την περίπτωση θα ευνοούνταν οι συμβεβλημένοι με δίκτυα που χρησιμοποιούν πολλή υδραυλική ή πυρηνική ενέργεια.

Οι υποστηρικιές αυτού του συστήματος προτάσσουν το πλεονέκτημα που συνίσταται στο ότι τα δικαιώματα εκπομπής θα ήταν διαπραγματεύσιμα και στο ότι θα υπήρχε μια α γ ο ρ ά δικαιωμάτων εκπομπής, με όλη την ελαστικότητα που αυτό συνεπάγεται. Ένα κράτος ή ένας βιομήχανος που, χάρη στις επενδύσεις του στον τομέα εξοικονόμησης ενέργειας ή ανανεώσιμων μορφών της δεν κάνει πλήρη χρήση των δικαιωμάτων εκπομπής που του έχουν εκχωρηθεί, θα τα πουλούσε στην αγορά και μάλιστα -το πιθανότερο- πολύ ακριβά· εξ ου και η ιδιαίτερη ενθάρρυνση των επενδύσων.

Ενδέχεται επίσης αυτοί που θα αύξαναν τους αηαγω- γούς διοξειδίου του άνθρακα, φυτεύοντας δέντρα λ.χ., να ανταμείβονται με αντίστοιχα δικαιώματα εκπομπής, τα οποία θα μπορούσαν είτε να τα χρησιμοποιήσουν είτε να τα πουλήσουν στην αγορά.

Η μεγάλη ελαστικότητα αυτού του συστήματος δεν πρέπει να κρύβει τις δυσκολίες εφαρμογής του. Τα δικαιώματα εκπομπής θα κατανέμονται σε ετήσια βάση, σε πενταετή διάρκεια ή σε μακρά χρονική περίοδο (40 ή 110 χρόνων); Μια κατανομή για μακρές χρονικές περιόδους θα ωθούσε τα κράτη να εφαρμόσουν μακρόπνοη ενεργειακή πολιτική, από την άλλη όμως πλευρά δεν θα επέτρεπε να συνεκπ- μηθούν τα νέα δεδομένα σχετικά με την εξέλιξη του κλίματος ενώ θα υπήρχε επίσης ο κίνδυνος πολλές χώρες να διασπαθίσουν τα δικαιώματα τους σε μικρό χρονικό διάστημα και στη συνέχεια όλες μαζί να κλαφιούν στη διεθνή υπηρεσία να τους παραχωρήσει κι άλλα. Η πενταετής ή δεκαετής διάρκεια θα μπορούσε να αποτελέσει μια αποδεκτή μέση λύση.


Η κατανομή των δικαιωμάτων εκπομπής ανάμεσα στα κράτη και, κυρίως, ανάμεσα στους καταναλωτές κάθε κράτους θα παρουσίαζε κατά πάσα πιθανότητα μεγάλες δυσχέρειες, που θα επιτείνονταν από τις πιέσεις των ισχυρών ομάδων συμφερόντων (π.χ. αυτή των κατασκευαστών αυτοκινητοδρόμων ενάντια σ’ αυτή των 6ιομηχάνων). Προ- κειμένου να καταλήγουμε σε κάποιες αποφάσεις θα πρέπει μάλλον να συγκροτηθεί ένας κεντρικός οργανισμός ικανός π.χ. να δώσει κίνητρα στους κατασκευαστές προϊόντων μεγάλης ενεργειακής αποτελεσματικότητας (αυτοκινήτων, ηλεκτρικών συσκευών, θερμομονώσεων, ηλιακών συσκευών κ.λπ.) και στις βιομηχανίες που τις προμηθεύουν. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε αναπόφευκτα κάποια γραφειοκρατία σιο πνεύμα των «Βιομηχανικών Επιτροπών Οργάνωσης», που ουσιαστικά κατένειμαν τις ελλείψεις κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ή του σοβιετικού Γκοσπλάν. Θα μπορούσαμε μάλιστα να χρησιμοποιήσουμε τους Μοσχοβίτες υπαλλήλους αυτού του οργανισμού που κατά πως φαίνεται εντός ολίγου θα περιπέσει σε αχρηστία! Για τον τελικό καταναλωτή μια σκέψη είναι να του διανέμονται, όπως στην Κατοχή, δελτία καυσίμων για το αυτοκίνητο και ντήζελ ή άνθρακα για τη θέρμανσή του. Αν όμως τείνει να ξεπεράσει την ποσότητα φυσικού αερίου ή ρεύματος που του αναλογεί θα πρέπει να προειδοποιείται από την αντίστοιχη υπηρεσία ότι διατρέχει τον κίνδυνο να του κόψουν την παροχή.

Η αναλογία αυτού του συστήματος με το σύστημα διανομής με δελτίο της δεκαετίας του ’40 μας κάνει να προ- βλέψουμε ότι το σύστημα δικαιωμάτων εκπομπής θα ευνοούσε, σε επίπεδο καταναλωτών, τη χρήση ενεργειακών μορφών που μπορούν να αποκτηθούν «χωρίς δελτίο»: ενεργειακός έλεγχος, σπίτια και συλλέκτες ηλιακής ενέργειας, μικρο-υδροηλεκτρική, ξυλεία υπό την προϋπόθεση αναδάσωσης, φωτοβολταϊκές γεννήτριες, αιολική ενέρ-

ρη ίΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ; 161

ε̂1α, κ.λπ.' αυτός είναι και ο επιδιωκόμενος στόχος. Σύμφωνα με όσα συμβαίνουν συνήθως, είναι ενδεχόμενο να δημιουργηθεί μαύρη αγορά, καθώς ο έλεγχος εκπομπών, δηλαδή της χρήσης ορυκτών καυσίμων, θα παρουσιάζει δυσχέρειες. Είναι ίσως δυνατό να ελέγξουμε τις εισαγωγές κάθε κράτους σε κάρβουνο, πετρέλαιο και φυσικό αέριο. ΑΛλά η εσωτερική παραγωγή δημιουργεί προβλήματα: οι διεθνείς ελεγκτές θα μπορούν ίσως να επιτηρούν τις δοσοληψίες μεγάλων επιχειρήσεων όπως η Charbonnages de France ή η British Petroleum, αλλά πώς θα διασφαλιστεί ότι οι μικρές «πειρατικές» εταιρείες δεν θα αρχίσουν να εκμεταλλεύονται ορυχεία ή δεύτερης ποιότητας αποθέματα -τα οποία λ.χ. εγκαταλείφθηκαν από τις μεγάλες εταιρείες όταν αυτές αναγκάστηκαν να μειώσουν την παραγωγή τους- και δεν θα πουλούν τα καύσιμά τους στη μαύρη αγορά; Αν σ’ αυτό εμπλακούν και οι δημόσιες υπηρεσίες δύσκολα μπορούμε να διασφαλίσουμε κάποια διέξοδο.

Μια διεθνής κατανομή σε εξισωτική βάση θα έχει ως αποτέλεσμα οι υπανάπτυκτες χώρες να διαθέτουν, γενικά, δικαιώματα εκπομπής που θα ξεπερνούν την ενεργό τους κατανάλωση. Δεν θα μπουν επομένως στον πειρασμό να τα πουλήσουν στις πλουσιότερες χώρες, αντί να φτιάξουν βιομηχανία και υποδομή που θα τους επιτρέψει μια μακρόπνοη και ταυτόχρονα φειδωλή, ενεργειακά, ανάπτυξη;

Εν ολίγοις, το σύστημα των δικαιωμάτων εκπομπής, αν και ελκυστικό από κάποιες πλευρές, θα δημιουργήσει κατά πάσα πιθανότητα γραφειοκρατικούς μηχανισμούς και παράνομα κυκλώματα, δυο πράγματα που πάνε συνήθως μαζί.

Η φορολογία. Μια οικολογική φορολογία μπορεί να έχει δύο, συχνά συνδυαζόμενους στόχους:


1) Να χρηματοδοτήσει ένα ταμείο ή μια υπηρεσία που θα δουλεύει για το περιβάλλον.

2) Να επηρεάσει τη συμπεριφορά των ιδιωτών, των 6ιομηχάνων, των αγροτών (αποθαρρυντική φορολογία).

Οι εισφορές που εισπράττει το γαλλικά κράτος για τη μόλυνση των υδάτων και του αέρα κατευθυνονται σε δύο στόχους: χρηματοδοτούν τους Οργανισμούς Κοιλάδων και την AQA (Υπηρεσία για την Ποιότητα του Αέρα) και ωθούν -κάπως- τους διομηχάνους και τις κοινοτικές αρχές στην απορρύπανση, προκειμένου να πληρώνουν λιγότερο (πράγμα που συχνά γίνεται με τη βοήθεια της Υπηρεσίας, διαγράφοντας έναν απόλυτα θεμιτό κύκλο).

Δεδομένου ότι πρόκειται για τη χρηματοδότηση ενός ταμείου ή μιας υπηρεσίας, αρκούν, στο βαθμό που είναι πολυάριθμες και εύκολες στη συγκέντρωσή τους, μικρές, «ανώδυνες» εισφορές. Έτσι, προτάθηκε η επιβολή ενός φόρου μερικών δεκάδων γαλλικών φράγκων στις διηπειρωτικές πτήσεις. Επιστήμονες του εθνικού εργαστηρίου του Oak Ridge υπολόγισαν ότι στις ΗΠΑ όλες οι δαπάνες για την έρευνα και την ανάπτυξη που συνδέονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου (κλιματολογία, μη ορυκτές πηγές ενέργειας, ενεργειακός έλεγχος, αγρονομία) θα καλύπτονταν άνετα χάρη σε ένα φόρο ύψους 0,2% στα καύσιμα. Τέτοιοι φόροι θα μπορούσαν να χρηματοδοτούν ένα ταμείο κλιματικής προστασίας, προορισμένο να διευκολύνει τη μεταφορά τεχνολογίας από το Βορρά στο Νότο και από τη Δύση στην Ανατολή.

Η επιβολή φορολογίας όμως είναι μάλλον ανεπαρκής για την αλλαγή της συμπεριφοράς και μάλιστα σε ατομικό επίπεδο: μπορεί οι περισσότεροι Γάλλοι να γκρίνιαζαν αλλά θα χρησιμοποιούσαν εξ ίσου το αυτοκίνητό τους, ακόμη κι αν η τιμή της βενζίνης διπλασιαζόταν- θα έπρεπε κατ’ αρχήν να απαλειφθούν όλες οι διαστροφικές ενθαρ


ρύνσεις: οικονομικές ή από τις διαφημίσεις και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Σε μια του αναφορά για τη ΔΟΚΕ, ο Άγγλος Τζ. Λιτς υπολόγιζε ότι μολονότι μια τιμή ύψους 23 δολαρίων το Βαρέλι για το πετρέλαιο θα προκαλοΰσε to 2020 κατά 73% αύξηση των εκπομπών της Βρετανίας σε διοξείδιο του άνθρακα, ο διπλασιασμός της στα 46 δολάρια ελάχιστα θα μείωνε αυτή την αύξηση, γύρω στο 61%. Είναι γεγονός πως άλλοι ειδικοί θεωρούν ότι ο Τζ. Λιτς επέλεξε μια υψηλού Βαθμού «ελαστικότητα» (ενέρ- γεια/ΑΕΠ). Αυτό όμως δείχνει ότι η παρέμβαση μέσω των τιμών είναι από μόνη της ανεπαρκής. Λιγότερο απαισιόδοξη ήταν η Διεθνής Υπηρεσία Ενέργειας του ΟΟΣΑ, τον Ιανουάριο του 1990: σύμφωνα με αυτήν ο φόρος των 300 φράγκων ανά τόνο άνθρακα και των 48 φράγκων ανά βαρέλι πετρελαίου, θα κατέβαζε το ποσοστό της προΒλεπό- μενης αύξησης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από 25% σε 13% μέχρι το 2005· όμως δεν θα επιτυγχανόταν ούτε ο «στόχος του Τορόντο» ούτε καν αυτός της σταθεροποίησης των εκπομπών.

Η επιβολή φόρου στον άνθρακα έχει προταθεί πάντως από ικανό αριθμό οργανισμών και ενώσεων. Θα ευνοούσε τις μη ορυκτές πηγές ενέργειας, συμπεριλαμΒανομένης και της πυρηνικής, κατά τρόπο που να θεωρείται προτιμότερη η επιΒολή φόρου στις κεντρικά ελεγχόμενες πηγές. Στην Ευρώπη προτάθηκε ένα ποσό ΦΠΑ που θα αυξανόταν ανάλογα με την ενεργειακή ένταση που απαιτείται για τα προϊόντα που διακινούνται στην αγορά. Όμως γι’ αυτή καθ’ εαυτή την ενέργεια ή για το κάρβουνο, ο ΦΠΑ δεν αποτελεί την καλύτερη λύση για την ΕΟΚ, καθώς το άνοιγμα της ψαλίδας των προβλεπόμενων για τη μεγάλη αγορά του 1993 ποσοστών ΦΠΑ, που τοποθετούνται μεταξύ 5% και 15% περίπου, δεν παρουσιάζει διακυμάνσεις. Θα έ- πρεπε λοιπόν να επιβληθούν κάποιοι άλλοι φόροι, από τους λεγάμενους έμμεσους, που θα μπορούσαν μάλιστα


να αφορούν <πα απόβλητα, τα λιπάσματα και τα ζιζανιοκτό- να (και γιατί όχι και στο βοδινό κρέας, βλέπε κεφάλαιο ΙΙ.4).

Στη Δυτική Ευρώπη, όπου βασιζόμαστε κυρίως στις προδιαγραφές ενεργειακής αποτελεσματικότητας, είτε αυτές προκύπτουν από διαπραγματεύσεις είτε επιβάλλονται, και στα οικονομικά κίνητρα προκειμένου να μειώσουμε την κατανάλωση του βιομηχανικού, του οικιακού και του τριτογενούς τομέα, μεγάλο μέρος των φορολογικών προτάσεων αφορά στον τομέα των μεταφορών. Η Σουηδία σχεδιάζει την επιβολή ενός φόρου 8,5 δραχμών ανά κιλό εκλυομένου διοξειδίου του άνθρακα, που θα προστίθεται στην τιμή του ντήζελ ως αντικίνητρο για τα μεγάλα φορτηγά. Ο Μ. Τέπφερ, υπουργός Περιβάλλοντος της Δυτικής Γερμανίας, προτείνει, υποστηριζόμενος από διάφορες πολιτικές δυνάμεις και οργανώσεις, έναν επιπλέον φόρο 50 πφένιχ (60 δραχμών) ανά λίτρο καυσίμων, αλλά το κόμμα του -η γερμανική Χριστιανοδημοκρατία- προτιμά το σύστημα δικαιωμάτων εκπομπής. Τέλος, το "Centrum voor Energiebesparing" του Ντελφτ της Ολλανδίας προτείνει, προκειμένου να μην ζημιωθούν υπερβολικά οι χαμηλόμισθοι αυτοκινητιστές, τη μείωση των φόρων για την αγορά αυτοκινήτου καθώς και των σταθερών εξόδων (ασφάλεια, συντήρηση, τέλη κυκλοφορίας κ.λπ.) αλλά και τη σημαντική αύξηση της φορολογίας των καυσίμων. Στον παρακάτω πίνακα αναγράφεται το ύψος των προαναφερθέντων προ- τεινόμενων φόρων σε σύγκριση με αυτό των σχεδιαζομέ- νων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το 1993 (ως μέσος όρος των σημερινών φορολογικών επιβαρύνσεων στα 12 κράτη-μέλη). Στα ποσά αυτά που είναι εκφρασμένα σε ECU πρέπει να προσθέσουμε και τις τιμές των καυσίμων, επί των οποίων επιβάλλεται ο φόρος:


Νιελφτ Ευρωπαϊκά ΕππροπήΑμόλυβδη ευρω- σοΰπερ 0,50 0,31

Μολυβδοΰχος βενζίνη 0,53 0,34Ντίζελ 0,30 0,18GPL 0,21 0,085

Τα οικονομικά κίνητρα. Τα οικονομικού, ταμιακού ή άλλου χαρακτήρα κίνητρα για την προώθηση του ενεργειακού ελέγχου, των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, της ανακύκλωσης, των δενδροφυτεύσεων κ,λπ. θα είναι ελάχιστα αποδοτικά αν δεν εντάσσονται στα πλαίσια μιας επίσημης πολιτικής γραμμής εκφρασμένης από το δημόσιο και αν δεν εκλείψουν οι διαστροφικές και εγγεγραμμένες στην καθημερινή μας συμπεριφορά ενθαρρύνσεις. Είναι προφανής η ανάγκη, όπως το απαιτεί η «έκθεση Μπρανά» (Βλέπε παρακάτω, IV.4), να θεσμοθετηθούν φορολογικές ελαφρύνσεις για τα έργα ενεργειακού ελέγχου σε κτιριακές εγκαταστάσεις (1,1 δισεκατομμύριο φράγκα το χρόνο, πριντο 1986) και να μειωθεί από 18,6% σε 5,5% ο ΦΠΑ στα σχετικά υλικά, τα μοτοποδήλατα, τα ανακυκλωμένα προϊόντα, τις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες, το φυτικό λίπασμα, τις επισκευές κ.λπ. Επιδοτήσεις και δάνεια μειωμένου επιτοκίου θα πρέπει να συμβάλλουν στην αντικατάσταση του αναποτελεσματικού υλικού (λέβητες, οικιακές ηλεκτρικές συσκευές, λαμπτήρες κ.λπ.) τόσο σε επίπεδο οικιακών όσο και σε επίπεδο βιομηχανικών χρήσεων.

Επιπλέον, σ’ ό,τι αφορά στους ιδιώτες και τις μικρομε- σαίες επιχειρήσεις, είναι ουσιώδους σημασίας η ξεκάθαρη, πλήρως αιτιολογημένη και συχνά επαναλαμβανόμενη ενημέρωση. Πρέπει να διδαχθούμε από τους δέκα πρώτους μήνες της αμόλυβδης βενζίνης: παρά τη μείωση της φορολογίας κατά 13 δραχμές ανά λίτρο, τη χαμηλότερη τιμή της καλής ποιότητας αμόλυβδης σούπερ καθώς και την επάρκεια του δικτύου διανομής (περίπου 8.000 πρα


τήρια) η κατανάλωση δεν ξεπερνά το 5%, τη στιγμή που είναι συμβατή με το 60% των κυκλοφορούντων αυτοκινήτων. Προφανώς οι αρχές και οι οργανώσεις θα πρέπει να συνεχίσουντις ενημερωτικές προσπάθειές τους, που όμως θα παραμείνουν μεμονωμένες χωρίς τη μαζική προβολή τους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Εξ ίσου ουσιώδης είναι και η εξάλειψη των διαστροφι- κών ενθαρρύνσεων. Αναφερθήκαμε ήδη σε εκείνες που αφορούν στα οικονομικά κίνητρα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία προωθούν τη χρήση του αυτοκινήτου και το όνειρο της τετράτροχης ταχύτητας. Ακόμη, σε μια ιδιαίτερα πυρηνικοποιημένη χώρα όπως η Γαλλία, είδαμε ότι η τόσο ευρέως προπαγανδιζόμενη ηλεκτρική θέρμανση δεν αποτελεί σωστή λύση για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (κεφάλαιο ΙΙ.9). Αρνητικές είναι επίσης αρκετές πλευρές της κοινής αγροτικής πολιτικής της ΕΟΚ: αντί να ενισχύονται οι τιμές καλλιεργειών πολυδάπανων ως προς τις εισροές και την άρδευση που απαιτούν, θα ήταν προτιμότερο να βοηθούνται ποικιλίες ανθεκτικές στις κλιματικές μεταβολές και ιδιαίτερα στην ξηρασία.

2. Η εκτίμηση του κόστους

Ακούγεται συχνά ότι το κόστος μιας πολιτικής πρόληψης του φαινομένου του θερμοκηπίου, όπως π.χ. η επίτευξη του «στόχου του Τορόντο», θα ήταν πολύ υψηλό. Ας δούμε όμως τα πράγματα από πιο κοντά, κάνοντας διάκριση μεταξύ των άμεσων επενδύσεων και του συνολικού κόστους ή οφέλους για την οικονομία.

Ετη Γαλλία το ύψος των επενδύσεων υπολογίζεται στο πενταπλάσιο του προϋπολογισμού για το περιβάλλον και κατά συνέπεια δεν πρόκειται για καμιά σπουδαία δαπάνη.


Στη Δυτική Γερμανία μια ετήσια δαπάνη της τάξης των 25 έως 30 δισεκατομμυρίων μάρκων (3-3,6 τρισεκατομμυρίων δραχμών) θα επέτρεπε, μέχρι το 2005, να μειωθούν κατά 19% οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (πολύ κοντά στο «στόχο του Τορόντο»), κατά 50% αυτές του μεθανίου, κατά 60% αυτές των οξειδίων του αζώτου και κατά 80% εκείνες των υδρογονανθράκων την πραγματοποίηση, με δυο Λόγια, ενός φιλόδοξου προγράμματος για την ποιότητα του αέρα. Στην Ολλανδία, μια συνολική επένδυση ανάμεσα στα 30 και 50 δισεκατομμύρια φιορίνια (2.800 έως 5.100 δισεκατομμύρια δραχμές) θα επέτρεπε την κατά 20% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα το 2005 και κατά 50% το 2020. Σε σύγκριση με αυτά αναφέρουμε ότι οι δαπάνες των «7 Μεγάλων» για εξοπλισμούς ανέρχονται στα 84,5 τρισεκατομμύρια δραχμές και ότι μια μείωσή τους κατά 10% θα κάλυπτε άνετα τα έξοδα των αναγκαίων επενδύσεων.

Μια μελέτη της αμερικανικής Υπηρεσίας για την Προστασία του Περιβάλλοντος (ΕΡΑ) εκτιμά ότι στις Ανατολικές χώρες θα έπρεπε να επενδυθούν 9.500 δραχμές για κάθε ΤΙΠ εξοικονομούμενων ορυκτών καυσίμων. Η Πολωνία θα μπορούσε να εππύχει το «στόχο του Τορόντο» με ετήσιο κόστος μόλις 2.100 δραχμών ανά κάτοικο. Ας κάνουμε τη σύγκριση με την επαρχία της Αλσατίας, η οποία αποφάσισε να συμβάλλει με αναλογία 3.500 δραχμών ετησίως ανά κάτοικο και για χρονικό διάστημα 20 χρόνων στη δημιουργία του TGV - Ανατολή, ίο οποίο η SNCF κρίνει ότι δεν είναι επαρκώς αποδοτικό για να αναλάβει εξ ολοκλήρου τη χρηματοδότησή του. Στη Σουηδία θα αρκού- σε μια αύξηση κατά 10% της τιμής του ηλεκτρικού για να επιτευχθεί ο «στόχος του Τορόντο».

Αυτές οι επενδύσεις όμως, θα είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση του ενεργειακού κόστους, απ’ όπου θα προέκυπτε όφελος για τη συνολική οικονομία, για τους βιομήχανους


και για τους ιδιώτες. Σύμφωνα με την «Έκθεση Μπρανά», ορισμένες από τις επενδύσεις ενεργειακού ελέγχου είναι αποσβέσιμες σε λιγότερα από 5 χρόνια. Σε συνολικό επίπεδο, ο «στόχος του Τορόντο» δεν θα απαιτούσε καμιά επιπλέον δαπάνη για τις Ηνωμένες Πολιτείες· αντίθετα μάλιστα, όπου η εξοικονόμηση είναι πιο εύκολα επιτεύξι- μη, ο στόχος τής κατά 12% μείωσης των εκπομπών από το 2000 θα επέφερε μια συνολική εξοικονόμηση της τάξης των 7 δισεκατομμυρίων δολαρίων (περίπου 15τρισεκατομμύρια δραχμές). Μια καναδική έκθεση εκτιμά τα οφέλη από την πραγματοποίηση του «στόχου του Τορόντο» γύρω στα 15 τρισεκατομμύρια δραχμές.

Αυτές οι εκτιμήσεις κόστους-οφέλους δεν πρέπει Βέβαια να ληφθούν υπόψη κατά γράμμα, μολονότι η αξιοπιστία κάποιων από αυτές έχει ήδη ελεγχθεί σε σχέση με διάφορες υποθέσεις (για την τιμή των καυσίμων, τα χρησιμοποιούμενα στην παραγωγή υλικά, τα εργατικά χέρια, τα επιτόκια κ.λπ.). Μπορούμε, λοιπόν, να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το κόστος των επενδύσεων, αν και υψηλό, δεν είναι υπέρμετρο και ότι μπορούν να προκύψουν σημαντικά οφέλη. Η πιο ευνοϊκή περίπτωση είναι αυτή των χωρών (ΗΠΑ, Καναδάς) με υψηλή αναλογία ενέρ- γειας/ΑΕΠ και με ικανοποιητικό τεχνολογικό επίπεδο: και η εξοικονόμηση ενέργειας είναι εύκολη και υφίστανται οι διαθέσιμες τεχνικές για την πραγματοποίησή της. Η κατάσταση είναι a priori λιγότερο ευνοϊκή για τις χώρες όπου συντρέχει μόνον ένας από αυτούς τους παράγοντες:

- (Δυτική Ευρώπη, Ιαπωνία): χρησιμοποιείται ήδη πιο αποδοτικά η ενέργεια, η πιθανή εξοικονόμηση είναι λιγό- τερο θεαματική, αλλά τόσο η τεχνολογία όσο και το κεφάλαιο είναι διαθέσιμα.

- (Ανατολικές χώρες): υπάρχει ενεργειακή αναποτελεσματικότητα, απαιτείται εκτεταμένη εξοικονόμηση αλλά υπάρχει και έλλειψη κεφαλαίων, μέσων και τεχνογνωσίας.


Φαίνεται αρκετά παράδοξο (βλέπε IV.7) το ότι διαπιστώνουμε πως οι ΗΠΑ είναι πολύ πιο επιφυλακτικές ως προς το «στόχο του Τορόντο» απ’ ό,τι πολλές από τις χώρες τηςΔυτικής Ευρώπης. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονταιτόσο με γνώμονα τα οικονομικά δεδομένα όσο επηρεάζονται από τη νοοτροπία και την κουλτούρα· “american way of life” εναντίον της «κουλτούρας» του ενεργειακού ελέγχου. Από πολιτισμική άποψη οι ΗΠΑ θα τάσσονταν μάλλον υπέρ των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας “high tech” .

Η χειρότερη περίπτωση είναι αυτή των χωρών του Νότου. Είναι βέβαια γεγονός ότι ο μέσος πολίτης των χωρών αυτών δεν είναι σε καμιά περίπτωση αδηφάγος καταναλωτής ενέργειας! Όμως, η ανάπτυξη αποτελεί γι’ αυτές αναγκαίο όρο και, ακόμη κι αν θα είναι οικολογική, θα απαιτήσει ενέργεια. Στο μεταξύ, η χρησιμοποιούμενη σήμερα τεχνολογία είναι είτε ξεπερασμένη είτε αναποτελεσματική είτε δυσανάλογη και πολυδάπανη για να μιμηθούν τις πλούσιες χώρες. Είναι επομένως απαραίτητη η μεταφορά κεφαλαίων, εξοπλισμού και τεχνολογίας στις χώρες του Νότου και της Ανατολικής Ευρώπης. Θα πρέπει δε αυτά να προέρχονται από όλες τις πλούσιες χώρες, γιατί μια περιορισμένη προσπάθεια, π.χ. από την πλευρά της ΕΟΚ, του Καναδά και της Σουηδίας, δεν θα μπορούσε να αρθεί στο ύψος του προβλήματος (βλέπε IV.3).

Θα κλείσουμε καταδεικνύοντας μια έντονη αντίφαση που απαντάται συχνά στα κείμενα και την επιχειρηματολογία όσων αντίκεινται σε μια αποφασιστική πολιτική πρόληψης. Ισχυρίζονται, λοιπόν, ταυτόχρονα ότι:

- το κόστος αυτής της πολιτικής θα είναι πολύ υψηλό- με την περιστολή κάποιων δραστηριοτήτων, όπως για

παράδειγμα οι οδικές μεταφορές, θα προκαλέσουμε ανεργία.

Μήπως αγνοούν ότι κάθε επένδυση, κάθε δαπάνη, δημιουργεί θέσεις εργασίας; Πόσο μάλλον αφού θα υπάρξει μεταφορά θέσεων εργασίας από τον ένα τομέα στον


άλλο. Φυσικά, θα χρειαστεί μια προνοητική κοινωνική πολιτική που, λαμβάνοντας υπόψη τις ανθρώπινες ανάγκες, θα καταστήσει ευκολότερη τη μεταφορά αυτή για τους εργαζόμενους.

3. Η μεταφορά τεχνολογίας στις χώρες του Νότου

και της Ανατολικής Ευρώπης

Λόγω ελλείψεως κεφαλαίων στις, συχνά υπερχρεωμένες, χώρες του Νότου και της Ανατολικής Ευρώπης, η μεταφορά υψηλής τεχνολογίας σ’ αυτές πόρρω απέχει από το να είναι μια απλή υπόθεση. Για το θέμα, π.χ. των υποκατάστατων των χλωροφθορανθράκων ένας εμπορικός διευθυντής της Imperial Chemical Industries (ICI) δηλώνει ότι είναι πολύ νωρίς για τη μεταφορά αυτής της «τόσο λεπτής και πολυδάπανης» τεχνικής σε λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Ένα άλλο παράδειγμα αφορά στην τιμή των ψυγείων με φωτοβολταϊκές γεννήτριες που, επειδή είναι διπλάσια από αυτήν των κλασικών ψυγείων, καθιστά τα πρώτα απρόσιτα στις χώρες του Νότου.

Η μεταφορά τεχνολογίας συμπεριλαμβάνει την παράδοση υλικού, τη διάθεση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και το ουσιώδες σκέλος της εκπαίδευσης πάνω στην παραγωγή και τη χρήση της. Επειδή όμως δεν μπορούμε να εισάγουμε οποιαδήποτε τεχνολογία σε οποιαδήποτε χώρα, είναι απαραίτητη η βαθύτερη εξέταση των τοπικών συνθηκών και η αναζήτηση των κατάλληλων ανθρώπων για την ολοκλήρωση του προγράμματος. Δεν πρέπει επίσης να μας παραπλανήσουν οι απαιτήσεις των κεντρικών κυβερνήσεων και των τοπικών «ελίτ» που συχνά παραβλέπουν τις ανάγκες των αγροτικών περιοχών.

Ένα πρώτο βήμα, εύκολο θεωρητικά, είναι να διασφα


λίσουμε πως οι χώρες του Νότου και της Ανατολικής Ευρώπης δεν θα εισάγουν είδη δευτερευουσας σημασίας ή αναποτελεσματικά, όπως π.χ. τα τελευταίας διαλογής ή από «δεύτερο χέρι». Η επίβλεψη γι’ αυτό θα έπρεπε να ανατεθεί σε ομάδες ειδικών στα πλαίσια π.χ. των Ηνωμένων Εθνών. Πρέπει επίσης να ληφθεί πρόνοια σ’ όλο τον κόσμο για την κατάργηση ενισχύσεων στις ορυκτές πηγές ενέργειας.

Υπάρχει μία ευρύτερη συμφωνία -στη ΔΟΚΕ για παράδειγμα- για το ποιοι είναι εκείνοι οι τομείς που έχουν προτεραιότητα στη μεταφορά τεχνολογίας και οικονομικών πόρων: ενέργεια, δάση, χλωροφθοράνθρακες. Το κόστος τους υπολογίστηκε ότι θα κυμανθεί αρχικά μεταξύ 360 και 620 δισεκατομμυρίων δραχμών ετησίως, για να ανέλθει στη συνέχεια στα 2.100 δισεκατομμύρια, δηλαδή σε ποσό ίσο με το 0,1% του παγκόσμιου ΑΕΠ ή με το 1% των δαπανών για πολεμικούς εξοπλισμούς. Από την εμβέλεια και κυρίως από τη φύση της, η μεταφορά αυτή ξεπερνά κατά πολύ τη συνηθισμένη αναπτυξιακή βοήθεια.

Θα έπρεπε μήπως, για να καταστεί δυνατή αυτή η μεταφορά, να ιδρυθεί ένα Διεθνές Κυματικό Ταμείο, όπως πρότεινε η Διεθνής Συνδιάσκεψη του Τορόντο (27-30 Ιουνίου 1988) ή μπορούμε να την αναθέσουμε σε ήδη υπάρχοντες οργανισμούς όπως τα Ηνωμένα Έθνη (UNEP και UNDP), η Διεθνής Τράπεζα ή οι πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες; Η διχογνωμία είναι ανάλογη μ’ εκείνη που φέρνει αντιμέτωπους, στη Γαλλία, τους υποστηρικτές της άποψης για ένα ευρείας αρμοδιότητας υπουργείο Περιβάλλοντος με αυτούς που κλίνουν προς την άποψη της οικολογικοποίησης των άλλων υπουργείων. Είναι οπωσδήποτε απαραίτητο το ζήτημα του περιβάλλοντος, και ιδιαίτερα του φαινομένου του θερμοκηπίου, να λαμβάνεται περισσότερο υπόψη από τη Διεθνή Τράπεζα και τους ανά


λογους οργανισμούς για τη δανειοδότηση και τις άλλες λειτουργίες τους. Αυτό άλλωστε υπόσχεται να κάνει και η ίδια η Τράπεζα και σ’ αυτό στηρίζονται μια σειρά από χώρες (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Νέα Ζηλανδία...) για να αναταχθούν στην άμεση δημιουργία ενός ειδικού ταμείου. Κατά την άποψή μας, όμως, η πρωτοτυπία των παροχών που συνδέονται με το φαινόμενο του θερμοκηπίου, σε σχέση με πς κλασικές παροχές σιις οποίες είναι προσκολ- λημένοι οι υφιστάμενοι οργανισμοί, παρά τις κάποιες «οικολογικές» προσπάθειες, απαιτεί τη δημιουργία ενός ειδικού ταμείου. Αυτό θα πρέπει από τη μια να χρηματοδοτεί πρωτοποριακά προγράμματα και από την άλλη να λειτουργήσει ως αφετηρία για την ένταξη της αντιμετώπισης του φαινομένου του θερμοκηπίου σπς λειτουργίες των υφιστάμενων οργανισμών.

Πολλές είναι οι πιθανές πη γές χρηματοδότησης για ένα τέτοιο ταμείο και όλες Βασίζονται στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ή, ακριβέστερα, όπως επιμένουν πολλές από τις χώρες του Νότου: «όποιος ρυπαίνει πολύ πρέπει και να πληρώνει πολλά». Προτείνεται, λοιπόν, η επιβολή εύκολα εισπράξιμων φόρων και πάντα σε παγκόσμιο επίπεδο, υπακούοντας στο πνεύμα της ισοτιμίας: ένας (αρκετά χαμηλός) επιπλέον φόρος στα ορυκτά καύσιμα και ένας φόρος στις αερομεταφορές. Ορισμένοι εξετάζουν το ενδεχόμενο μιας «παγκόσμιας κλιματικής λαχειοφόρου» (όπου οι λαχνοί θα ήταν αντικείμενα αποτελεσματικά από ενεργειακή άποψη, όπως π.χ. λαμπτήρες). Θα έπρεπε επίσης να δρομολογηθεί η μείωση των δαπανών για πολεμικούς εξοπλισμούς. Μπορούμε ακόμη να υπολογίζουμε σε εθελοντικές εισφορές τις οποίες είναι έτοιμες να παράσχουν ή έχουν ήδη παράσχει -μέσω της Διεθνούς Τράπεζας- χώρες όπως η Ιαπωνία, η Γαλλία και η Ολλανδία. Καθώς οι εισφορές σ’ αυτό το ταμείο θα συμβάλλουν στην εξοικονόμηση ορυκτά παραγόμενης ενέργειας, ένα μέρος των


εξοΐκονομούμενων από τα τιμολόγια του πετρελαίου, του φυσικού αερίου ή του κάρβουνου θα πρέπει να επανεκχρέ- ρεται στο ταμείο.

Η βοήθεια δεν θα έπρεπε να περιορίζεται στην αγορά μηχανών και διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ούτε στην κατασκευή εξοπλισμού, όπως τα εργοστάσια παραγωγής αποτελεσματικών λεβήτων ή ανεμογεννητριών. Πρέπει να περιλαμβάνει ενημέρωση, εκπαίδευση, καλά προσαρμοσμένα προγράμματα παροχής τεχνικής βοήθειας και πρόσβαση σε αξιόπιστες τράπεζες πληροφοριών. Πρέπει επίσης να περιλαμβάνει την προστασία του περιβάλλοντος, ιδιαίτερα πληρώνοντας μια χώρα για να μην καταστρέφει τα δάση της.

Το σημερινό ύψος του χρέους των χωρών του Νότου, που ξεπερνά τα 24,5 τρισεκατομμύρια δραχμές, μας κάνει να ευχόμαστε ολόψυχα το ταμείο να χορηγεί παροχές μάλλον παρά δάνεια. Από την άλλη πλευρά, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι το ύψος αυτού του χρέους οδηγεί σε εκτεταμένη καταστροφή του περιβάλλοντος των χωρών του Νότου, καθώς για τη μείωσή του πρέπει να χρησιμοποιηθούν όλα τα διαθέσιμα μέσα, συμπεριλαμβανομένων των ανταλλαγών «χρέη προς δάση»20.

Καταλήγοντας, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι για την ώρα οι ανεπτυγμένες χώρες είναι οι κυριότεροι υπεύθυνοι για τις εκπομπές αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, με ποσοστό 80%. Καταλαβαίνουμε, επομένως, ότι οι υπανάπτυκτες χώρες δεν είναι διόλου διατεθειμένες να πληρώσουν για να σταματήσουν οι καταστροφές. Είναι ηθικά επιβεβλημένο να είναι ο Βορράς εκείνος που θα πληρώσει.

20 Βλέπε την έκθεση του Τ.Τ. Ταρκουίνιο στα πρακτικά του συνεδρίου των Φίλων της Γης, τον Οκτώβριο του 1989.


Πέρα από τη μεταφορά τεχνολογίας, που αποτελεί το αντικείμενο αυτής της παραγράφου, ένας από τους τρόπους διεθνούς αλληλεγγύης είναι η ανάπτυξη, στο Βορρά, όχι μόνο του ενεργειακού ελέγχου αλλά και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ακούγεται συχνά ότι η ηλιακή τεχνολογία είναι «καλή για τον Τρίτο κόσμο» (με την άρρητη προσθήκη ότι «εμείς έχουμε την πυρηνική»). Με τη διαφορά ότι χωρίς μια μεγάλη εσωτερική αγορά, που να υποστηρίζεται από πολιτικές υποσχέσεων και επιβολής, όπως περιγράφηκαν στο κεφάλαιο IV. 1., αυτή η -συχνά «τελευταίας γενεάς»- τεχνολογία δεν θα αναπτυχθεί επαρ- κώς ώστε να είναι διαθέσιμη στο Νότο. Και είναι ψυχολογικά ουσιώδες να λειτουργούν οι χώρες αυτές ως παράδειγμα. Η πρόοδος, όμως, που επιτεύχθηκε από τις ΗΠΑ και τη Γαλλία στο επίπεδο της ηλιακής τεχνολογίας τείνει να εξανεμιστεί, καθώς οι προσπάθειες γι’ αυτό δεν είχαν την απαιτούμενη συνέχεια. Αυτό βέβαια μόνο μερικώς επηρέασε αρνητικά τον Τρίτο κόσμο, καθώς η σκυτάλη πέρασε στην Ιαπωνία και χη Δυτική Γερμανία. Θα ήταν όμως καλύτερα, τόσο γι’ αυτόν όσο και για μας, αν υπήρχε η δυνατότητα ευρύτερης επιλογής.

4. Κάποια προγράμματα ή επίσημες προτάσεις

Γαλλία. Το πιο επεξεργασμένο επίσημο γαλλικό κείμενο είναι η «Έκθεση Μπρανά» που ήδη αναφέραμε («Έκθεση της επιτροπής για τον ενεργειακό έλεγχο», η οποία υποβλήθηκε στον πρωθυπουργό τον Ιούνιο του 1989 από τον Πιέρ Μπρανά, βουλευτή της Γιρόνδης). Πρόκειται για ένα κείμενο που υπεραμύνεται σθεναρά της εξοικονόμησης και των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, μετά τη νεκρή περίοδο που επέφερε η πετρελαϊκή αντι-κρίση του 1984 και η κυβερνητική αδιαφορία της διειίας 1986-1988.


Η έκθεση ζητά ιην εφαρμογή μιας αποφασιστικής πολιτικής που να αναδεικνύει το ενδιαφέρον της πολιτείας και να υλοποιείται από το ειδικό ταμείο μεγάλων έργων με οικονομικά κίνητρα, διευκολύνσεις στην παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας (π.χ. με μείωση του ΦΠΑ από 18,6% σε 5,5% για τον απαιτουμενο μηχανικό εξοπλισμό) και ενίσχυση της Γαλλικής Υπηρεσίας Ενεργειακού Ελέγχου (AFME) και της Εθνικής Υπηρεσίας για την Αποκομιδή και την Ανάκτηση των Απορριμμάτων (ANRED). Σε αντίθεση με τον κλασικό ενεργειακό προγραμματισμό, προκρίνει μια συνολική προσέγγιση με αφετηρία τις ανάγκες μάλλον και όχι πς πηγές ενέργειας. Περιγράφει τα μέσα για έναν πραγματικό συνδυασμό των διαφόρων μορφών ενέργειας, αυξάνοντας τις επιλογές των καταναλωτών, ιδιαπερα στον τομέα της οικιακής θέρμανσης.

Εκτενής μνεία γίνεται μάλιστα στο πρόβλημα των μεταφορών. Ο Π. Μπρανά θέλει να αντισταθεί στη μοιρολατρική χρήση του Ι.Χ. και τάσσεται υπέρ της επιβολής κάποιων ορίων ταχύτητας που να γίνονται σεβαστά και επίσης υπέρ του ηλεκτρικού αυτοκινήτου. Υποστηρίζει σθεναρά ότι η Γαλλία πρέπει να αντιταχθεί στη μείωση των έμμεσων φόρων για τα παράγωγα του πετρελαίου, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει στην εναρμόνιση της ευρωπαϊκής φορολογίας σε ένα μέσο επίπεδο που θα πρέπει, αντίθετα, να ευθυγραμμιστεί με αυτήν του πιο απαιτητικού κράτους- μέλους.

Η έκθεση υπογραμμίζει τη σημασία του ενεργειακού ελέγχου και των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας τόσο για τη συνεργασία Βορρά - Νότου όσο και για την περιφερειακή ανάπτυξη (μέσω της χρήσης του ξύλου, της παραγωγής μεθανίου από τα κιηνοτροφικά κατάλοιπα, των δικτύων θέρμανσης κ.λπ.). Για το σκοπό αυτό θα έπρεπε να ενισχυ- θούν τα περιφερειακά κλιμάκια της AFME και της ANRED.

Μεγάλο μέρος της έκθεσης αφιερώνεται στην ευαισθη- τοποίηση των Γάλλων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης,


το σχολείο, τους εκλεγμένους αντιπροσώπους, τα μέσα πληροφόρησης, τις ενώσεις καταναλωτών.

Στην έκθεση περιλαμβάνονται προτάσεις που αν εφαρμόζονταν στο σύνολό τους θα απέδιδαν πολλά προς την κατεύθυνση που επιθυμούμε. Για την ώρα παρατηρείται κάποια βελτίωση ως προς τα οικονομικά κίνητρα και την ενίσχυση της ΑΡΜΕ, ενώ δόθηκαν σημαντικές πιστώσεις για την έρευνα και την κατασκευή αυτοκινήτων που θα είναι ταυτόχρονα «καθαρά» και οικονομικά. Παράλληλα, εκπρόσωποι της Γαλλίας στις διεθνείς συναντήσεις υποστηρίζουν το «στόχο του Τορόντο». Λιγότερο θετική, ίσως, είναι η πίεση που ασκείται στην ΕΟΚ, προκειμένου για την επιβολή απαγορευτικών ρυθμίσεων σπς ενδοκοινοτικές αγοραπωλησίες ηλεκτρικού ρεύματος.

Με πρωτοβουλία του Μπρις Ααλόντ συγκροτήθηκε τον Οκτώβριο του 1981 μια διυπουργική επιτροπή για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, υπό την προεδρία του μηχανικού ορυχείων Υβ Μαρτέν. Η επιτροπή έθεσε εκτός αρμο- διότητάς της τους τομείς της Βιομηχανίας και της παραγωγής ενέργειας, λόγω των αποτελεσμάτων που είχαν ήδη επιτευχθεί σ’ αυτούς μέσω της πυρηνικής ενέργειας και της εξοικονόμησης και επικέντρωσε τις μελέτες της στις μεταφορές, τη γεωργία, τα δάση και τη φορολογία. Στον τομέα των μεταφορών έδωσε το πράσινο φως στο πρόγραμμα των αυτοκινητόδρομων, υποστηρίζοντας ότι μ’ αυτό έχουμε εξοικονόμηση καυσίμων, λόγω της απρόσκοπτης κυκλοφορίας των αυτοκινήτων. Υπολογίζει επίσης στη βελτίωση του κυκλοφοριακού μέσω της μηχανοργάνωσης.

Οι αποφάσεις στις οποίες εν τέλει κατέληξε είναι μάλλον απογοητευτικές και δεν μπορούν να συγκριθούν με τις προτάσεις της «Έκθεσης Μπρανά».


Ομοσπονδιακή Γερμανία. Το Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο εξέδωσε τον Αύγουστο του 1989 μια έκθεση με τίτλο «Η προστασία της γήινης ατμόσφαιρας» και η οποία μεταφράστηκε σε όλες τις γλώσσες της Κοινότητας. Πέρα από μια καλή γενική παρουσίαση του προβλήματος που συνιστά το φαινόμενο του θερμοκηπίου, περιλαμβάνει τα ακόλουθα κύρια σημεία:

• Ένα χρονοδιάγραμμα μείωσης των χλωροφθοραν- θράκων το οποίο υιοθέτησε έκτοτε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (κεφ. II. 1) συνοδευόμενο και από έντονη δυσπιστία απέναντι στα υποκατάσιατά τους.

• Την επισήμανση ότι ούτε η πυρηνική ούτε οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας μπορούν να ανταποκριθουν σε ένα διπλασιασμό της παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης, πράγμα που προσδίδει ουσιώδη σημασία στην εξοικονόμηση ενέργειας, η οποία μπορεί, σε ορισμένους τομείς, να φτάσει και το 90%.

• Μια λεπτομερή μελέτη για τη μεταφορά τεχνολογίας.• Ακριβέστατες αναλύσεις για τα τροπικά δάση, υπο

στηρίζοντας την ανταλλαγή «χρεών με δάση».• Πρόταση για τον περιορισμό της κατανάλωσης βοδι

νού κρέατος με στόχο τη μείωση της έκλυσης μεθανίου (κεφ. ΙΙ.4).

• Την απαίτηση συνομολόγησης διεθνούς συνθήκης για την προστασία της ατμόσφαιρας.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ως συνέχεια μιας οδηγίας της 16ης Νοεμβρίου 1988, η Επιτροπή των Βρυξελλών εξέδωσε, στις 28 Νοεμβρίου 1989, για το Συμβούλιο Υπουργών, μια οδηγία με τίτλο «Ενέργεια και Περιβάλλον». Στο κείμενο επισημαίνεται ότι αν δεν ληφθούν προληπτικά μέτρα οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα αυξηθούν σοβαρά, κυρίως εξ αιτίας της ανάπτυξης που θα μπορούσε να προκαλέσει η υλοποίηση της μεγάλης εσωτερικής αγοράς


ίου 1993. Η λογική του “business as usual” θα αποδεικνυό- ταν ολέθρια.

Η πυρηνική και οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας είναι ανεπαρκείς για τον περιορισμό των εκπομπών. Μόνον ο έλεγχος της ενέργειας σε επίπεδο Κοινότητας μπορεί να ανταποκριθεί σ’ αυτό το στόχο, πόσο μάλλον που στοιχίζει και δυο φορές λιγότερο από την προμήθεια συμπληρωματικής ενέργειας. Η Επιτροπή λοιπόν επικρίνει την επιβράδυνση των προσπαθειών για ενεργειακό έλεγχο και ζητά την ενίσχυση των προγραμμάτων SAVE, JOULE και THERMIE. Διάκειται ευνοϊκά απέναντι σε μια αύξηση της τιμής της ενέργειας αλλά δεν θα κάνει συγκεκριμένες προτάσεις για το ύψος των έμμεσων φόρων παρά στα τέλη του 1990. Μελετά την επιβολή ενός φόρου στο διοξείδιο του άνθρακα και ζητά την κατάρτιση περιφερειακών ενεργειακών προγραμμάτων. Από την άλλη πλευρά θεωρεί σημαντικό το δυναμικό των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας, κυρίως λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των χωρών του Νότου.

Για τους σταθμούς πυρηνικής ενέργειας αποφεύγει, σε σχέση με τους σταθμούς καύσης κάρβουνου, το ζήτημα της εκπομπής 0,15 GtC (δισ. τόνους περιεχομένου άνθρακα) σε επίπεδο ΕΟΚ και 0,44 GtC σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Επιτροπή αναφέρεται, όμως, στα ερωτηματικά που ανακύπτουν γύρω από την ασφάλεια και το κόστος της διάλυσης και διαχείρισης των αποβλήτων. Ζητά την πραγματοποίηση ενεργειών εξοικονόμησης ρεύματος και συστήνει τη βελτιστοποίηση του ευρωπαϊκού δικτύου (με άλλα λόγια: «τη χρήση των γαλλικών πυρηνικών ως ενέργεια βάσης και του γερμανικού άνθρακα ως ενέργεια αιχμής»).

Είναι εμφανής η σύγκλιση των τριών αυτών εκθέσεων.

ΠΟΙΕΣ ΠΟΛΓΠΚΕΣ; 179

5. Μερικά ερευνητικά προγράμματα

Τα προγράμματα αυτά αφορούν από τη μια στην καλύτερη γνώση του κλίματος και από την άλλη στην έρευνα-α- νάπτυξη με στόχο την πρόληψη (κεφ. II) ή την προσαρμογή (κεφ. III).

Η Διεθνής Συνδιάσκεψη, για παράδειγμα, που οργανώθηκε στο Νέο Δελχί στις 21-23 Φεβρουάριου 1989 από το UNEP και το “Tata Energy Research Institute” ζητά την πραγματοποίηση ερευνών για την εξέλιξη του καθεστώτος των μουσώνων, για τον ενεργειακό έλεγχο, για τα συστήματα αναπαραγωγής των φυτών και για την προσαρμογή τους σε νέες συνθήκες.

Η προαναφερθείσα έκθεση του Ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου της Γερμανίας «Η προστασία της γήινης ατμόσφαιρας» (IV.4) ζητά την εκπόνηση μελετών για τη στρατόσφαιρα, για το ρόλο των αεροζόλ, για την κατανομή των νεφών, για την έκλυση μεθανίου που προκαλεί η τήξη των μόνιμα παγωμένων αρκτικών εδαφών, για τα αποθέματα διοξειδίου του άνθρακα των ωκεανών και για τις κλιματικές επιδράσεις των ραδιενεργών αερίων. Από την άποψη της πρόληψης, απαιτουνται έρευνες για ασφαλέστερους πυρηνικούς αντιδραστήρες και για την αναδάσωση στις χώρες των εύκρατων ζωνών.

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης τα προγράμματα EPOCH (Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Κλιματολογίας και Φυσικών Καταστροφών) σε επίπεδο ΕΟΚ και ECLAT (Κλιματική και Ατμοσφαιρική Εξέλιξη) σε γαλλικό επίπεδο. Η «Έκθεση Μπρανά» διαπιστώνει με λύπη ότι στη Γαλλία η έρευνα για τον ενεργειακό έλεγχο και τις ανανεώσιμες μορφές ενέργειας έχει θέση φτωχού συγγενή, καθώς είναι στερημένη από τους τίτλους ευγενείας και τις πηγές χρηματοδότησης της έρευνας για την πυρηνική και την πετρελαϊκή ενέργεια.


Η περιγραφή του προγράμματος “Global Change” που συντάχτηκε από τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό (ΟΜΜ) και το Διεθνές Συμβούλιο Επιστημονικών Ενώσεων (ICSU) (Ιανουάριος 1990) θα μας επιτρέψει να επισημάνουμε τα κλιματολογικά προβλήματα που παραμένουν ανοιχτά.

1. Ο ρόλος των νεφών. Η υπερθέρμανση ίου κλίματος ενδέχεται να επιτείνει την εξάτμιση και, κατ’ επέκταση, την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε υδρατμούς. Όπως όμως αναφέραμε και στο πρώτο κεφάλαιο, ενώ τα σύννεφα των ανωτέρων στρωμάτων διαπερνώνται από το ηλιακό φως επιτρέποντας την εμφάνιση χου φαινομένου του θερμοκηπίου, τα νέφη των κατωτέρων στρωμάτων αντανακλούν το ηλιακό φως και εμποδίζουν την υπερθέρμανση. Είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν μελέτες, που θα έπρεπε να καλύπτουν όλο το εύρος του κύκλου του νερού, ώστε να γνωρίζουμε ποια είναι η ισχυρότερη από τις δύο αντιτιθέμενες αναδράσεις.

2. Τα βάθη των ωκεανών. Τα μοντέλα ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας λαμβάνουν κυρίως υπόψη τους την ατμόσφαιρα (συμπεριλαμβανομένων και των υδρατμών) και την επιφάνεια των ωκεανών. Καθώς το σύστημα αυτό αντιδρά γρήγορα στην κάθε διαταραχή, είναι γνωστό ως το «γρήγορο σύστημα». Αν ήταν το μόνο, η παρατηρούμενη αύξηση της περιεκτικότητας διοξειδίου του άνθρακα και άλλων αερίων θα έπρεπε να έχει ήδη προκαλέσει υπερθέρμανση της τάξης του 1 ° με 2 ° C, πράγμα που δεν συμφωνεί με τις παρατηρήσεις. Οι κλιματολόγοι είναι πεπεισμένοι ότι τα βάθη των ωκεανών παίζουν ένα ρόλο ρυθμιστή θερμότητας. Ορισμένοι υπολόγιζαν ότι χάρη σ ’ αυτά, τα φαινόμενα τα οποία προβλέπονται από μοντέλα που λαμβάνουν υπόψη τους μόνο το «γρήγορο σύστημα» καθυστερούν κατά 20 ή και 50 χρόνια. Η εξέλιξη του «αργού συστήματος» -που περιλαμβάνει και τα βάθη των ωκεανών- απαιτεί την


επιστασία μας, τόσο μέσω παρατηρήσεων όσο και μέσω μοντέλων που να συμπεριλαμβάνουν τους ακόλουθους παράγοντες: ανάμιξη των υδάτων, άνοδο εκείνων που βρίσκονται βαθύτερα, κυκλοφορία των ωκεάνιων υδάτων, συμπεριφορά των ωκεανών στους τροπικούς.

3. Η θαλάσσια στάθμη. Τήξη των παγετώνων της Γροιλανδίας και της δυτικής Ανταρκτικής (κεφ. III. 1). Η αύξηση των χιονοπτώσεων στην Ανταρκτική θα μπορέσει να δημιουργήσει μια μάζα πάγων ικανή να ρίξει τη θαλάσσια στάθμη;

4. Συνυπολσγισμός των βιο-γεωχημικών κύκλων. Πώς θα ανταπεξέλθει η έμβια ύλη και πρωτίστως το πλαγκτόν στην κλιματική εξέλιξη; Ποια είδη βλάστησης θα μπορούσαν να βελτιώσουν τις κλιματικές συνθήκες;

Τέτοιες έρευνες παρουσιάζουν προφανώς πρωταρχικό ενδιαφέρον. Δεν πρέπει όμως να τις αντιληφθούμε σαν ένα προπέτασμα πίσω από το οποίο θα οχυρωθούμε για να υποστηρίξουμε την αναγκαιότητα της αναμονής. Το γιατί το είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο και τα δεδομένα πάνω στο φαινόμενο της καθυστέρησης που οφείλεται στη θερμική αδράνεια του ωκεάνιου βυθού δεν μας επιτρέπουν να συγκεντρώσουμε έγκαιρα συγκεκριμένες αποδείξεις της υπερθέρμανσης, ώστε να προλάβουμε να δράσουμε.

Από την άλλη πλευρά, η έρευνα ανάμεσα στον κλιμα- τολογικό τομέα και σ’ αυτούς της πρόληψης και της προσαρμογής θα πρέπει να είναι κατανεμημένη ισόρροπα. Το να θέλει κανείς να διοχετεύσει ένα πακέτο δισεκατομμυρίων δολαρίων μόνο στον πρώτο τομέα, όπως αποφάσισε ο ΤζωρτζΜπους τον Απρίλιο του 1990, είναι ένα εγχείρημα που επικρίθηκε από πολλούς Αμερικανούς επιστήμονες· ο φυσικός Βαν Άλλεν, για παράδειγμα, θεωρεί το πρόγραμμα αυτό αποκύημα «μεγαλομανίας».


6. Οι διεθνείς συναντήσεις

Η μελέτη του κλίματος του πλανήτη εισήχθηκε για πρώτη φορά το 1979 από την Παγκόσμια Διάσκεψη της Γενεύης, που οργανώθηκε από τον ΟΜΜ, το UNEP και το ICSU. Η διάσκεψη του Βιλάχ (UNEP - ΟΜΜ, 9-15 Δεκεμβρίου 1985) ανέδειξε το ρόλο των αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η Έκθεση Μπρούτλαντ, «Το κοινό μ ας μέλλον», ευαισθητοποιεί τη διεθνή κοινότητα και το 1986 εγκαινιάζεται το πρόγραμμα «Γαιόσφαιρα - Βιόσφαιρα».

Η Συνδιάσκεψη του Τορόντο με θέμα «Οι κλιματικές μεταβολές και η ασφάλεια του πλανήτη» (27-30 Ιουνίου1988) συνιστά για τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες μια συνολική μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα της τάξης του 20% μέχρι το 2005 και του 50% σιη συνέχεια (ο «στόχος του Τορόντο»). Κατόπιν, ιδρύεται στη Γενεύη στις 9-11 Νοεμβρίου 1988 και υπό την αιγίδα του ΟΜΜ και του UNEP, η ΔΟΚΕ (Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Εξέλιξη, αγγλικά IPCC) στην οποία αρχικά μετέχουν 30 κυβερνήσεις και εκπρόσωποι της βιομηχανίας και των διαφόρων ενώσεων, υπό την προεδρία του Σουηδού Μπερτ Μπόλιν και δημιουργούνται τρεις ομάδες εργασίας για:

- την ανάλυση των επιστημονικών δεδομένων-τις προβλεπόμενες κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες- τις πολιτικές απαντήσεις.Οι ομάδες αυτές πραγματοποιούν τακτικές συναντή

σεις, 30 συνολικά από τον Αύγουστο μέχρι το Δεκέμβριο του 1989.

Η ολομέλεια της ΔΟΚΕ συνέρχεται στις 28-30 Ιουνίου του 1989 στο Ναϊρόμπι. Επισημαίνεται ότι πολλοί από τους εκπροσώπους έχουν ελλιπή γνώση του προβλήματος. Η πρώτη ομάδα εργασίας παρουσιάζει πς προόδους που έχουν πραγματοποιηθεί στην κατεύθυνση των περκρερεια-


κών μοντέλων, ενώ η τρίτη επικρίνεται για τα υψηλότατα ενεργειακά της σενάρια, που προβλέπουν αλλεπάλληλους διπλασιασμούς των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στα 2030, 2060, 2090. Για τις χώρες του Νότου που είναι και οι πλέον απειλούμενες, αποφασίστηκε η αύξηση της συμμετοχής τους καθώς και της παρεχόμενης σ’ αυτές ενημέρωσης.

Οι διεθνείς κλιματολογικές συνδιασκέψεις που οργανώθηκαν από τον ΠΜΟ (ΟΜΜ), πραγματοποιήθηκαν στη Γενεύη στις 11 Νοεμβρίου 1989 και τον Ιούνιο του 1990.

Μεταξύ 16 και 20 Δεκεμβρίου στο Κάιρο, μια διεθνής διάσκεψη για την αντιμετώπιση των κλιματικών μεταβολών έδωσε έμφαση στις ιδιαίτερες δυσκολίες που συναντούν οι υπανάπτυκτες χώρες (ιδιαίτερα σε σχέση με τον πολλαπλασιασμό των οικολογικών προσφύγων) καθώς και στα μνημεία της κοιλάδας του Νείλου για τα οποία υπάρχουν πολλές πιθανότητες να πλημμυρίσουν. Έθεσε ως αιτήματα τη μεταφορά πόρων και τεχνολογίας, κυρίως στα πλαίσια μιας καθολικής συμμετοχής στο Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ για τους χλωροφθοράνθρακες (κεφ. II. 1) και την αναδάσωση· είδαμε (IV.3) ότι υπάρχει ανοιχτή διαφωνία των βιομηχάνων του Βορρά. Σύμφωνα με την τελική απόφαση: «Η ενεργοποίηση δεν πρέπει να περιμένει την άρση οποιοσδήποτε επιστημονικής αβεβαιότητας: η κατάσταση απαιτεί μια συνολική διασφάλιση για την προστασία του μέλλοντος μας».

Παράλληλα, η Διεθνής Διάσκεψη της Χάγης, που συνήλθε στις 11 Φεβρουάριου 1989 με πρωτοβουλία της Ολλανδίας, της Νορβηγίας και της Γαλλίας και με τη συμμετοχή 27 ακόμη χωρών, πρότεινε τη σύσταση μιας ανω- τάτης διεθνούς αρχής για την προστασία της ατμόσφαιρας· ορισμένες από τις χώρες που δεν συμμετείχαν (ΗΠΑ, Βρετανία) εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους. Στην ίδια κατεύθυνση η Διεθνής Διάσκεψη του Νόορντβικ (Ολλανδία,


6 ΝοεμΒρίου 1989) επικύρωσε γι’ άλλη μια φορά το «στόχο του Τορόντο».

Διασκέψεις οργανώθηκαν επίσης και από άλλους οργανισμούς:

• Η Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για θέματα Ευρώπης (UN/ECE) συγκέντρωσε στο Βελέν, μεταξύ 11 και 14 Δεκεμβρίου 1988, τους εκπροσώπους των κυβερνήσεων των χωρών της αρμοδιότητάς της, προκειμέ- νου για την προπαρασκευή της Διάσκεψης του Μπέργκεν, «Για το κοινό μας μέλλον» (Μάιος 1990)· υιοθετήθηκε ένα πλήρες και ισορροπημένο πρόγραμμα αλλά χωρίς ποσοτικά καθορισμένους στόχους.

To UNEP και το Tata Energy Research Institute οργάνωσαν μια σημαντική Διάσκεψη σιο Νέο Δελχί, μεταξύ 21 και 23 Φεβρουάριου 1989. Η διάσκεψη διαπίστωσε τη σύγκλιση των επιστημονικών απόψεων σχετικά με το εύρος της υπερθέρμανσης και ενημερώθηκε για τις θετικές αναδράσεις που δύνανται να ενισχύσουν το φαινόμενο. Οι «ούτως ή άλλως ωφέλιμες» προτάσεις της συμβαδίζουν με εκείνες του δεύτερου κεφαλαίου και συναντούν εκείνη της σταθεροποίησης του πληθυσμού της Γης πριν το διπλασιασμό του. Δίνει έμφαση σιο ρόλο των γυναικών του Νότου για τον έλεγχο των γεννήσεων, στις δενδροφυτεύσεις, στην εξοικονόμηση καυσόξυλων, στη χρήση Βιοαερίου κ.λπ. Υπογραμμίζει την ευθύνη του Βορρά στο θέμα των εκπομπών αερίων και προβάλλει ως αίτημα την επιβολή βαρύτερων φόρων σια ορυκτά καύσιμα. Καλεί το Νότο να χρησιμοποιεί περισσότερο φυσικό αέριο ή πετρέλαιο παρά κάρβουνο.

• Τον Απρίλιο του 1989 ο ΟΟΣΑ συγκάλεσε στο Παρίσι μια σύνοδο με θέμα τις τεχνικές που πρέπει να ακολουθηθούν για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

• Ένα άλλο τυπικό παράδειγμα αποιελεί η «Διεθνής Συνδιάσκεψη για την ενέργεια, το κλίμα και την ανάπτυξη»


που οργανώθηκε από τον ΟΗΕ, σιο Σααρμπρύκεν, μεταξύ 28 και 31 Μάΐου του 1990, με την υποστήριξη της ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Βόννης και της κυβέρνησης του ομόσπονδου κρατιδίου του Σάαρ: επιστημονικές παράμετροι, τεχνολογικές δυνατότητες και πολιτικά προβλήματα απετέλεσαν το αντικείμενο των συζητήσεων.

Αυτές είναι μερικές μόνο από τις διασκέψεις που πραγ- ματοποιήθηκαν. Κάποιοι κακοπροαίρετοι θα μπορούσαν να αναρωτηθούν αν μένει καθόλου χρόνος στους επιστήμονες και τους πολιτικούς που συμμετέχουν σ’ αυτές να εργαστούν επί του πρακτέου. Σε απάντησή τους θα λέγαμε ότι η πληροφόρηση και η ευαισθητοποίηση είναι ουσιώδους σημασίας, ιδιαίτερα για τις χώρες που δεν βρίσκονται στην πρωτοπορία. Ρίχνοντας μια ματιά στους καταλόγους των συμμετεχόντων διαπιστώνει κανείς με απογοήτευση την ισχνή εκπροσώπηση της Γαλλίας: οι Γάλλοι είναι λιγό- τεροι από τους Αμερικανούς και τους Γερμανούς -πράγμα σύνηθες πλέον- αλλά και από τους Ολλανδούς και τους Σουηδούς, πράγμα ιδιαίτερα ανησυχητικό.

7. Επιφυλάξεις και αντιπαραθέσεις

Είναι πολύ λίγοι πλέον εκείνοι που αρνούνται την απειλή των κλιματικών μεταβολών. Πολλοί αρμόδιοι, όμως, με γνώμονα τα άμεσα συμφέροντά τους ή -κυρίως- τη φιλοσοφία τους, στηρίζονται στην επιστημονική αβεβαιότητα για να θεωρούν ότι ελάχιστα τους αφορά ή για να δηλώσουν ότι δεν επείγει η αντιμετώπισή της. Έτσι, πέρα από τα μεγάλα λόγια, σπανίζουν οι σταθερές και συγκεκριμένες αποφάσεις.

Η περίφημη έκφραση «να ληφθούν σκληρές αποφάσεις με βάση αβέβαια δεδομένα» λειτούργησε μάλλον αποπροσανατολιστικά καθώς, για τον πρώτο καιρό τουλάχιστον, οι απαιτούμενες αποφάσεις δεν ήταν τόσο «σκλη


ρές»: θα συνίσταντο απλώς, όπως έχουμε προαναφέρει, oto να επισπεύσουμε κάποιες αποφάσεις, χρήσιμες για την επίλυση άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων. Η λήψη τους όμως αντιμετωπίζει ένα εμπόδιο που συνίσταται στο ότι οι αποφάσεις αυτές, σε αντίθεση με εκείνες που ακολούθησαν τις πετρελαϊκές κρίσεις του 1973 και 1979, δεν ευνοούνται από τους μηχανισμούς της αγοράς που ξαναβγαίνουν δυναμικά στο προσκήνιο τον τελευταίο καιρό. Μια άλλη δυσκολία προκύπτει από το ότι κανένας ιδιώτης, κανένας βιομήχανος, καμιά χώρα ούτε καν μια ομάδα χωρών (όπως η ΕΟΚ) δεν μπορεί να δράσει αποτελεσματικά, όταν είναι απομονωμένη· μόνο οι παγκόσμιας εμβέλειας ενέργειες μπορούν να έχουν κάποια αποτελεσματικότατα. Όπως, βέβαια, μπορεί να φανταστεί κανείς, αυτές προϋποθέτουν δύσκολες διαπραγματεύσεις και πολύ χρόνο- μολαταύτα η σύσταση της ΔΟΚΕ είναι ένα πρώτο χρήσιμο βήμα.

Κανείς δεν κόπτεται να πληρώσει για τους άλλους. Οι Δυτικοευρωπαίοι θα ήσαν έτοιμοι να λάβουν μέτρα αλλά υπό την προϋπόθεση ότι οι Αμερικανοί, που στον καθένα τους αντιστοιχεί διπλάσια έκλυση διοξειδίου του άνθρακα απ’ ό,τι σ ’ αυτούς, θα ήσαν διατεθειμένοι να ακολουθήσουν, πράγμα μάλλον αμφίβολο. Οι Ανατολικές χώρες, βυθισμένες στην προσπάθεια ανόρθωσης των οικονομιών τους, περιμένουν βοήθεια. Εκείνες του Νότου προβάλλουν την αναμφισβήτητη αθωότητά τους για τη μέχρι τώρα χρήση των καυσίμων και αντιτίθενται σε πιέσεις που θα παρεμπόδιζαν την ανάπτυξή τους. Αλλά τα εμπόδια που αφορούν στις Ανατολικές χώρες και το Νότο θα μπορούσαν να υπερπηδηθούν αν οι Δυτικές χώρες συγκροτούσαν ένα ενιαίο μέτωπο για να δώσουν το παράδειγμα.

Με τη διαφορά ότι δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Οι επιφορτισμένοι με θέματα περιβάλλοντος οργανισμοί ασκούν γενικά πιέσεις, με την επιβολή π.χ. φόρου στο κάρβουνο, αλλά εμποδίζονται από τις επιφυλάξεις των αρμοδίων για


τη Βιομηχανία και την οικονομία. Έτσι, σε επίπεδο ΕΟΚ, η Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος (DG 11) δραστηριοποιείται ούτως ώστε να επιτευχθεί ο «στόχος του Τορόντο»· δεν έχει όμως κατορθώσει να πείσει ούτε τις άλλες Γενικές Διευθύνσεις των Βρυξελλών ούτε τη Βρετανία και την Ισπανία που αρνούνται τους ποσοτικά καθορισμένους στόχους. Επιπλέον, η Βρετανία αντιτίθεται στην επιβολή φόρου στο κάρβουνο, που θα λειτουργούσε ανασταλτικά για την εξόρυξη και τη χρήση του. Σε επίπεδο διεθνούς κοινότητας ο κ. Τολμπά, επικεφαλής της εκτελεστικής διεύθυνσης του UNEP, παραπονείται για τα εμπόδια που προβάλλουν οι ΗΓΊΑ, η Βρετανία, η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία.

Η συνάντηση των 7 στο Παρίσι (14 Ιουλίου 1989) αφιέρωσε μεγάλο μέρος της τελικής διακήρυξης στο περιβάλλον του πλανήτη και στο φαινόμενο του θερμοκηπίου ειδικότερα και ευχήθηκε τη σύγκληση μιας συνόδου που θα καθορίσει τις βασικές αρχές προκειμένου για την ενεργοποίηση και το συντονισμό των προσπαθειών που καταβάλλονται από τη διεθνή κοινότητα· τίποτα το συγκεκριμένο επομένως. Όμοια, και τα Συμβούλια Υπουργών της ΕΟΚ υπογράμμισαν τη σοβαρότητα και την παγκοσμιότητα του φαινομένου του θερμοκηπίου, ευχήθηκαν τη συνομο- λόγηση μιας διεθνούς συνθήκης και αποκάλεσαν εαυτούς υπέρμαχους της εξοικονόμησης ενέργειας και των αναδασώσεων, δίχως να κάνουν καμιά συγκεκριμένη αναφορά.

Η κυρίαρχη αντιπαράθεση φέρνει αντιμέτωπες μια μερίδα των ευρωπαϊκών χωρών που θα ήθελαν να προχωρήσουν με ταχύτερους ρυθμούς και τις ΗΠΑ. Έτσι, στην υπουργική Διάσκεψη του Νόορντβικ (6-7 Νοεμβρίου 1989) δέκα ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Ιταλία, Νορβηγία, Ολλανδία, Δυτ. Γερμανία, Σουηδία, Ελβετία) πίεζαν για την επίσημη υιοθέτηση του «στόχου του Τορόντο», ενώ οι ΗΠΑ, υποστηριζόμενες από τη Βρετανία, την ΕΣΣΔ και την Ιαπωνία, τάχθηκαν υπέρ της


αναμονής. Τελικά υιοθετήθηκε μια απλή διακήρυξη προθέσεων που παρέπεμπε την τελική απόφαση μετά το 1990, όταν θα δημοσιευόταν μια έκθεση της ΔΟΚΕ, και η εφημερίδα “Le Monde” τιτλοφορούσε το σχετικό άρθρο της: Ομοφωνία βιτρίνας μπροσιά στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Στη συνάντηση κορυφής της Μάλτας (12 Δεκεμβρίου1989) ο Τζωρτζ Μπους πρότεινε στον Μιχαήλ Γκορμπα- τσώφ μια συμφωνία που θα απέβλεπε στον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη, αλλά ο Λευκός Οίκος πρό- σθεσε ότι δεν είχε έρθει ακόμα η στιγμή για τον ποσοτικό καθορισμό των στόχων. Η επιφυλακτική στάση του Τζωρτζ Μπους απέχει πολύ από το να είναι ομόφωνα αποδεκτή στις ΗΠΑ. Φαίνεται πως ο υπουργός του για θέματα περιβάλλοντος (Διοικητής της Υπηρεσίας για την προστασία του περιβάλλοντος - ΕΡΑ), Γουίλιαμ Ρέιλι —που υπήρξε άλλοτε διευθυντής του World Wildlife Fund (WWF) και του Conservation Foundation- θα προτιμούσε μια πιο δραστική πολιτική ενώ το Κογκρέσο ενέκρινε για τον ενεργειακό έλεγχο περισσότερες πιστώσεις από αυτές που ζητούσε ο κύριος Μπους. Όμως, ο διευθυντής του γραφείου του στο Λευκό Οίκο, Τζων Σουνούνου που είναι ένας ιδιαίτερα δραστήριος υποστηρικτής της βιομηχανικής ανάπτυξης με κάθε κόστος, τις μπλοκάρει με κάθε τρόπο, βασιζόμενος στην αβεβαιότητα των κλιματολογικών μοντέλων. Στις 17 Απριλίου 1990 μια διεθνής διάσκεψη συγκέντρωσε στην Ουάσιγκτον τους εκπροσώπους 18 χωρών και ξανάφερε στο προσκήνιο τη διάσταση Ευρώπης - ΗΠΑ. Οι υπουργοί Περιβάλλοντος της Γαλλίας, της Ολλανδίας και της ΟΔΓ -κ. κ. Λαλόντ, Νίζπελς και Τέπφερ- ο ένας μετά τον άλλον ζήτησαν άμεση δραστηριοποίηση αλλά προσέκρουσαν στην αμερικάνικη άρνηση και επέστρεψαν βαθιά απογοητευμένοι.

Αξίζει να επισημάνουμε μερικές ακόμη επιφυλάξεις. Έτσι, μετά τη Συνδιάσκεψη του Τορόντο (τέλη Ιουνίου


1988) η καναδική κυβέρνηση ζήτησε από μια ομάδα εργασίας την εκπόνηση μελέτης για τη δυνατότητα επίτευξης του «στόχου του Τορόντο». Η ομάδα απάντησε ότι υπήρχε δυνατότητα επίτευξής του κατά τα 3/4, μέσω της εξοικονόμησης ενέργειας, πράγμα που σιο συνολικό οικονομικό ισοζύγιο θα μεταφραζόταν σε εξοικονόμηση 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων (IV.2), αλλά οι δυνάμεις της αγοράς θα αποδεικνΰονταν ανεπαρκείς για την επίτευξη αυτού του αποτελέσματος. Η κυβέρνηση δεν ακολούθησε τα πορίσματα της ομάδας εργασίας -παρουσίασε, μάλιστα, μια «μετριοπαθέστερη» εκδοχή τους- και μετέθεσε την απόφασή της για τα τέλη του 1990. Παρά ταύτα, ο Καναδάς δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ουραγός στα ζητήματα του περιβάλλοντος. Πιστεύει, ίσως, ότι θα είναι ανάμεσα σ’ εκείνους που θα κερδίσουν από την υπερθέρμανση του πλανήτη, η οποία θα μπορούσε να μετατρέψει το Βορρά της χώρας σε Ελντοράντο; Και μήπως την ίδια αντίληψη έχουν και οι ηγέτες της ΕΣΣΔ;

Στις διεθνείς συναντήσεις η Γαλλία, που παρουσιάζει μια γενικά καλή εικόνα, εκφράζεται υπέρ της πυρηνικής ανάπτυξης κατά τρόπο προμελετημένα διακριτικό που, μπροστά στη δύναμη των ανππυρηνικών κινημάτων τα οποία υπάρχουν σε πολλές χώρες, είναι ενδεχομένως πιο αποτελεσματικός από μια μετωπική σύγκρουση. Οι σχέσεις Γαλλίας - Δ. Γερμανίας φαίνεται να τείνουν σε μια διαπραγμάτευση: η Γαλλία θα έριχνε τους τόνους της αντίθεσής της στις κρατικές επιδοτήσεις του γερμανικού άνθρακα (Kohlenpfenig), που ανιίκεινται στους κανονισμούς της ΕΟΚ, αν η ΟΔΓ αναλάμβανε την υποχρέωση να αγοράζει μεγάλη ποσότητα πυρηνικά παραγόμενου ηλεκτρισμού από τη Γαλλία.

Οι επιφυλάξεις και οι αντιπαραθέσεις είναι λοιπόν πολυάριθμες και κάτω από αυτές υποβόσκουν άλλες, ανάμε


σα σπς οποίες μπορούμε να αναφέρουμε:• Την αντιπαράθεση ανάμεσα στους «κλασικούς» οι

κονομολόγους που δεν Βλέπουν παρά ίο άμεσο κόστος -ceteris paribus- των προληπτικών μέτρων και εκείνους που λαμβάνουν υπόψη τις παρεμβάσεις των δημοσίων αρχών, την ελαστικότητα της κατανάλωσης και, κυρίως, το κόστος της επκρυλακπκότητας (που ένας τους εκτιμά σε κατά 3% μείωση του παγκόσμιου ΑΕΠ, εξ αιτίας της αναστάτωσης που θα προκαλέσει η υπερθέρμανση στην παγκόσμια οικονομία).

• Την αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ εκείνους που παράγουν ενέργεια από ορυκτές πηγές και σ’ εκείνους που δεν παράγουν καθόλου.

• Την αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ αυτούς που υπολογίζουν ότι θα κερδίσουν από την υπερθέρμανση και σ’ εκείνους που πιστεύουν ότι έχουν να χάσουν πολλά.

• Και τέλος, την αντίθεση ανάμεσα στην ιστορική ευθύνη του Βορρά και τη μελλοντική ευθύνη του Νότου.

8. Η δράση των οργανώσεων

Οι ενώσεις για την προστασία του περιβάλλοντος έχουν κινητοποιηθεί για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και χρησιμοποιούν τα δύο κλασικά μέσα που διαθέτουν:

- την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του κοινού-την άσκηση πίεσης στις κυβερνήσεις και τους διεθνείς

οργανισμούς, μέσα και από την παρουσία τους σε διεθνείς συναντήσεις και την υποβολή εκθέσεων σ’ αυτούς τους οργανισμούς.

Η ενημέρωση μπορεί να πάρει τη μορφή εμπεριστατωμένων μελετών που λειτουργούν και ως μέσο πίεσης. Ανάμεσά τους διακρίνουμε:

- την έκθεση του National Resources Defense Council (NRDC), που υποβλήθηκε στη ΔΟΚΕ τον Οκτώβριο του 1989.


- εκείνη του World Resources Institute και ιδιαίτερα την τιτλοφορούμενη “Technical options and energy strategies to reduce the risk of global warming” , ίου Ίρβινγκ Μίντζερ (Απρίλιος 1989).

- αυτές που συνέταξε το βρετανικό τμήμα των Φίλων της Γης. Η παρούσα δουλειά αποτελεί συνέχεια των προηγουμένων, στις οποίες και οφείλει πολλά. Δημοσιογράφοι και επιστήμονες, προερχόμενοι από κλάδους που ασχολούνται με το περιβάλλον, συνέβαλαν σ ’ αυτή την προσπάθεια με τα βιβλία τους, όπως, επί παραδείγματι, το Η Γη καίγεται, του Σενιρίκ Φιλιμπέρ (Calmann - Levy, 1990).

Τα ανεξάρτητα ερευνητικά κέντρα συνέβαλαν επίσης στη διασάφηση των διαπλοκών του φαινομένου του θερμοκηπίου με την ενεργειακή πολιτική. Αναφέρουμε επιλεκτικά τις εργασίες:

- του Oko - Institut, του Ντάρμσταντ της ΟΔΓ,- του Centrum voor Energiebesparing του Ντελφτ, στην

Ολλανδία,- του INESTENE, στο Παρίσι,- του Rocky Mountain Institute, υπό το συντονισμό του

'Ειμορι Λέβινς, σχετικά με την αδυναμία επίλυσης του προβλήματος μέσω της πυρηνικής ενέργειας,

- του International Project for Sustainable Energy Paths (IPSEP) του οποίου η μνημειώδης μελέτη “Energy policy in the Greenhouse” (Φ. Κράουζε, Γ. Μπαχ, Tz. Κούμεϊ) στάθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου.

Την 1η Ιουλίου 1989 συστήθηκε το “Climate Action Network”21. Διανέμει ιδιαίτερα χρήσιμες ειδήσεις και στοιχεία (που προέρχονται είτε από επίσημες πηγές είτε από οργανώσεις), παρέχει πληροφορίες για τις ημερομηνίες

21 Institut d’ Astronomie et de Geophysique, Chemin de Cyclotron no 2, B-1348-Louvain-la-Neuve, Βέλγιο).


των συναντήσεων και το στάδιο των διαπραγματεύσεων, παρίσταται ως παρατηρητής στις επίσημες συναντήσεις, όπου έχει το δικαίωμα να παρουσιάζει -όπως συνέβη στο Νόορντ6ικ- κοινές διακηρύξεις οργανώσεων, παρακολουθεί από κοντά τις εργασίες της ΔΟΚΕ.

Από κοινού με την “Earth Defence Initiative” κοινοποίησε ένα κείμενο τιτλοφορούμενο «Ρητορεία και πραγματικότητα» προς τους «7 Μεγάλους» που συμμετείχαν στη διάσκεψη κορυφής του Παρισιού στις 14 Ιουλίου 1989 και υπέγραψαν μια ωραία διακήρυξη: επανερχόμενοι σε προτάσεις συγγενείς προς αυτές που εκτίθενται σε αυτή τη μελέτη, τους ρωτούν τι συγκεκριμένο κάνουν ή προτίθενται να κάνουν σε αυτή την κατεύθυνση, ιδιαίτερα ως προς τη δραστική μείωση των κονδυλίων που δαπανούν για εξοπλισμούς και που ανέρχονται σε 450 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.

V

Συμπεράσματα

Οι πρώτες οικολογικές καταστροφές -Μιναμάτα, πετρελαιοκηλίδες, Σε6έζο, Θρη Μάιλ Άιλαντ, Μποπάλ...- ήταν κυρίως τοπικής εμβέλειας. Εν συνεχεία, με την όξινη βροχή και άλλες μορφές εκδήλωσης της ατμοσφαιρικής μόλυνσης, με την πυρκαγιά στο εργοστάσιο της Σαντόζ στη Βασιλεία, το Τσερνομπίλ, τα νιτρικά άλατα στο πόσιμο νερό, την αποψίλωση των τροπικών δασών, σταθήκαμε μάρτυρες καταστροφών οξείας ή χρόνιας μορφής που πλήττουν μεγάλες περιοχές του πλανήτη.

Το βασικότερο καινούργιο στοιχείο που φέρουν οι κίνδυνοι οι οποίοι απειλούν την προστατευτική ζώνη του όζοντος της στρατόσφαιρας και, κυρίως, οι κλιματικές μεταβολές τις οποίες μπορεί να προκαλέσει η εκπομπή αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ότι πρόκειται για φαινόμενα πλανητικής εμβέλειας, που πλήττουν τη Γη στο σύνολό της. Ένα άλλο καινούργιο στοιχείο -που όμως χαρακτηρίζει και το πρόβλημα των πυρηνικών αποβλήτων- είναι ότι τα φαινόμενα αυτά τοποθετούνται στο μέλλον: πολύπλοκοι υπολογισμοί, στη βάση ποικίλων παρατηρήσεων (τρύπα του όζοντος στην Ανταρκτική, αύξηση της περιεκτικότητας του αέρα σε διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο και χλωροφθοράνθρακες, στοιχεία για τις κλιματικές συνθήκες του παρελθόντος) δίνουν μια


εικόνα της μελλοντικής εξέλιξης αυτών των φαινομένων. Απτές αποδείξεις -του είδους, πόση είναι η περιεκτικότητα του νερού που πίνουμε σε νιτρικά άλατα- υπάρχουν ελάχιστες και πρέπει να εμπιστευόμαστε τα μαθηματικά μοντέλα με όλη την αβεβαιότητα που τα συνοδεύει.

Γίνεται, επομένως, αντιληπτό ότι η ζώνη του όζοντος και η επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου προκα- λούν λιγότερο δυναμικές κινητοποιήσεις απ’ ό,τι τα προγράμματα που αφορούν στα σκουπίδια ή τη χάραξη των γραμμών των τραίνων ταχείας κυκλοφορίας. Έτσι, οι υπεύθυνοι των οικολογικών οργανώσεων δραστηριοποιούνται κυρίως στην κατεύθυνση της λεπτομερούς ενημέρωσης του κοινού και της άσκησης πίεσης στις δημόσιες αρχές σε εθνικό, διεθνές και παγκόσμιο επίπεδο.

Παρά τις αντιπαραθέσεις και τις επιφυλάξεις έχει, καθώς είδαμε, αρχίσει να δρομολογείται μια διαδικασία αντιμετώπισης του φαινομένου του θερμοκηπίου σε διεθνές επίπεδο. Πράγμα θετικό σε μια εποχή κατά την οποία γινόμαστε μάρτυρες μιας έξαρσης των εθνικισμών, του τονισμού των ιδιαιτεροτήτων και των τάσεων περιχαράκωσης. Η συνείδηση, όμως, της παγκοσμιότητας των προβλημάτων δεν πρέπει να περιορίζεται σε μερικούς επιστήμονες, διοικητικούς υπεύθυνους, πολιτικούς, βιομήχανους και ιθύνοντες οργανώσεων. Αν κάτι τέτοιο ίσχυε για μεγάλο διάστημα θα βλέπαμε να αναδύεται μια «διεθνής οικολογική τεχνοκρατία», που θα αναπαρήγαγε και θα επεξέ- τεινε τις σχέσεις κυριαρχίας σε παγκόσμια κλίμακα.

Αντίθετα, τα προληπτικά μέτρα που περιγράφηκαν ά- πτονται συχνά της καθημερινής ζωής του καθενός από μας. Με εξαίρεση δικτατορικές μεθόδους που, ευτυχώς, δεν επιτυγχάνουν πια παρά σε έναν περιορισμένο αριθμό χωρών, τα μέτρα αυτά δεν θα μπορούσαν να επιβληθούν στους πολίτες. Εναπόκειται στους καλά πληροφορημένους σχετικά με το φαινόμενο του θερμοκηπίου πολίτες να

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 195

συμμετέχουν σιη Λήψη των αποφάσεων. Έτσι, όπως προα- ναφέρθηκε, πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα μπορούν και πρέπει να ειδωθούν υπό το πρίσμα του φαινομένου του θερμοκηπίου. Κάθε φορά που απαντάτε ένα από αυτά αναρωτηθείτε, βασιζόμενοι στα αντίστοιχα εδάφια του παρόντος βιβλίου, ποιες λύσεις είναι καλές, κακές ή ουδέτερες από την άποψη του φαινομένου του θερμοκηπίου. Θα διαπιστώσετε ότι, σπς πλείστες των περιπτώσεων, το φαινόμενο του θερμοκηπίου προσφέρει ένα επιπλέον επιχείρημα υπέρ της λύσης που προτείνει, για άλλους λόγους, κάποιος υπερασπιστής του περιβάλλοντος.

Και όπως υποστηρίζει ο φίλος μου Ρεμί Μπαρέ -οικονομολόγος, καθηγητής στο Εθνικό Ίδρυμα Τεχνών και Επιτηδευμάτων-, «το περιβάλλον πρέπει να αποτελέσει σχολείο διεθνούς αλληλεγγύης και δημοκρατίας». Μακάρι το βιβλίο αυτό να συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση.

ΣΥΝΘΕΣΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΙΕΡ ΣΑΜΟΥΕΛ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΜΑΝΙΦΕΣΤΟ

τ | ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ 1 / ( Εναλλακτικές εκβάσεις «Κομμούνα»

Μ ΑΡΣΙΑ Λ Ο Ο Υ

ΠΟΔΗΛΑΤΟ:

ΟΧΗΜΑ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΜΙΚΡΟ ΠΛΑΝΗΤΗ

Ε Ν Α Λ Λ Α Κ Τ ΙΚ Ε Σ ΕΚΔ Ο Σ Ε ΙΣ - Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Α · · Ο ικ ο λ ο γ ι κ ή Σ κ έ ψ η 5

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου και οι επιπτώσεις του συνειδητοποιούνται πλέον ως η σημαντικότερη απειλή για την οικολογική ισορροπία του πλανήτη μας. Αύξηση της θερμοκρασίας, κλιματικές ανατροπές, άνοδος της στάθμης των υδάτων, αλλαγή της κατανομής χλωρίδας και πανίδας...

Ο Πιερ Σαμουέλ, από τους πρωτεργάτες του πράσινου κινήματος, γνωστός στο ελληνικό κοινό και από τα βιβλία του «Οικολογικό Μανιφέστο» και «Οικολογία», εξηγεί με άρτια επιστημονικό τρόπο πώς η άμετρη βιομηχανική ανάπτυξη των χωρών του Βορρά, αλλά και η καταδίκη των χωρών του Νότου στη φτώχεια και την υπερχρέωση, οδήγησαν τον πλανήτη στο χείλος της οικολογικής καταστροφής. Ο συγγραφέας, με τρόπο λεπτομερειακό, αναλύει τις πολιτικές που μπορούν να ακολουθηθούν, τις προτάσεις που μπορούν να εφαρμοστούν -α π ό τον έλεγχο της ενέργειας και τη μεταφορά εναλλακτικής τεχνολογίας στον Τρίτο Κόσμο ως την προσαρμογή της γεωργίας και τον έλεγχο της δημογραφικής έκρηξης - ώστε να υπάρξει διέξοδος από την κλιματική υπερθέρμανση...

To.fainomeno.toy.Thermokipiou.pier.Samuel

Documents

Transcript of To.fainomeno.toy.Thermokipiou.pier.Samuel