The problem of evil, according to Fr. George Florovsky
15
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τόμος/ Volume 62, Τεύχος/ Issue 1, 2021 ISSN: 2623-3738 10 Το πρόβλημα του κακού, κατά τον π . Γεώργιο Φλωρόφσκυ 1 The problem of evil, according to Fr. George Florovsky Ιωάννης Βελιτσιάνος Διδάκτωρ Θεολογίας Α.Π.Θ. – Μάστερ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. Ioannis Velitsianos Doctor of Theology AUTh. - Master of Philosophy AUTh. «Η αμαρτία και το κακό δεν προέρχονται από μια εξωτερική αιτία, αλλά από μια εσωτερική αποτυχία, από τη διαστροφή της θέλησης του ανθρώπου». «Η πτώση αλλά και η συνεχιζόμενη αμαρτία του ανθρώπου, συνίσταται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος περιορίζεται στον εαυτό του. […] Με αυτή τη συγκέντρωση στον εαυτό του ο άνθρωπος, χωρίστηκε από τον Θεό και διέκοψε την πνευματική και ελεύθερη επαφή με τον Θεό». «Για να εισαχθεί, όμως, ο άνθρωπος στην πνευματική ζωή, πρέπει να αρχίσει με έναν αγώνα κατά των παθών. Γιατί η απαλλαγή από τα πάθη είναι μια κατάσταση ενεργούσα, μια κατάσταση πνευματικής ενεργητικότητας, η οποία κατακτάται μόνο ύστερα από αγώνες και δοκιμασίες». Φλωρόφσκυ Γ., Δημιουργία και Απολύτρωση Περίληψη Στην παρούσα εισήγηση, θα εξετάσουμε - στο μέτρο του δυνατού- το πρόβλημα του κακού κατά τον Φλωρόφσκυ. Σκοπός μας, αποτελεί η ερμηνεία του κακού μέσα από τα κείμενα του Φλωρόφσκυ σε σχέση με τα πατερικά κείμενα, οι αιτίες που το προκαλούν, οι συνέπειές του, καθώς και η καταπολέμησή του. Το κακό δεν είναι ούτε μόνο φυσικό ούτε μόνο ηθικό, όπως υποστηρίζεται από φιλοσοφικές αντιλήψεις, αλλά ούτε βέβαια διακρίνεται σε φυσικό και ηθικό. Είναι αποτέλεσμα της παραμορφωτικής σχέσης του ανθρώπου προς το περιβάλλον του, και μπορεί να κλιμακωθεί ως παραμορφωτική κατάσταση σ' όλες τις περιοχές της δημιουργίας, υλικές και νοητές. Ωστόσο, δεν μπορεί να εντοπισθεί (εν. το κακό) έξω από την ανάλογη σχέση του ανθρώπου προς την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. 1 Eισήγηση στο Διεθνές Θεολογικό Συνέδριο με Θέμα: «ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ – Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ», που διοργάνωσε η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων, ΑΘΗΝΑ, Παρασκευή -Σάββατο 15 & 16 Νοεμβρίου 2019, Ξενοδοχείο «Τιτάνια».
Transcript of The problem of evil, according to Fr. George Florovsky
ISSN: 2623-3738
Το πρβλημα του κακο, κατ τον π. Γεργιο Φλωρφσκυ 1
The problem of evil, according to Fr. George Florovsky
Ιωννης Βελιτσινος
Ioannis Velitsianos
Doctor of Theology AUTh. - Master of Philosophy AUTh.
«Η αμαρτα και το κακ δεν προρχονται απ μια εξωτερικ αιτα, αλλ απ μια εσωτερικ αποτυχα, απ τη
διαστροφ της θλησης του ανθρπου».
«Η πτση αλλ και η συνεχιζμενη αμαρτα του ανθρπου, συνσταται στο γεγονς τι ο νθρωπος περιορζεται
στον εαυτ του. […] Με αυτ τη συγκντρωση στον εαυτ του ο νθρωπος, χωρστηκε απ τον Θε και δικοψε την
πνευματικ και ελεθερη επαφ με τον Θε».
«Για να εισαχθε, μως, ο νθρωπος στην πνευματικ ζω, πρπει να αρχσει με ναν αγνα κατ των παθν. Γιατ
η απαλλαγ απ τα πθη εναι μια κατσταση ενεργοσα, μια κατσταση πνευματικς ενεργητικτητας, η οποα
κατακτται μνο στερα απ αγνες και δοκιμασες».
Φλωρφσκυ Γ., Δημιουργα και Απολτρωση
Περληψη
Στην παροσα εισγηση, θα εξετσουμε -στο μτρο του δυνατο- το πρβλημα του
κακο κατ τον Φλωρφσκυ. Σκοπς μας, αποτελε η ερμηνεα του κακο μσα απ τα
κεμενα του Φλωρφσκυ σε σχση με τα πατερικ κεμενα, οι αιτες που το προκαλον, οι
συνπεις του, καθς και η καταπολμησ του. Το κακ δεν εναι οτε μνο φυσικ οτε
μνο ηθικ, πως υποστηρζεται απ φιλοσοφικς αντιλψεις, αλλ οτε ββαια
διακρνεται σε φυσικ και ηθικ. Εναι αποτλεσμα της παραμορφωτικς σχσης του
ανθρπου προς το περιβλλον του, και μπορε να κλιμακωθε ως παραμορφωτικ
κατσταση σ' λες τις περιοχς της δημιουργας, υλικς και νοητς. Ωστσο, δεν μπορε να
εντοπισθε (εν. το κακ) ξω απ την ανλογη σχση του ανθρπου προς την
πραγματικτητα που τον περιβλλει.
1 Eισγηση στο Διεθνς Θεολογικ Συνδριο με Θμα: «ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ – Η ΣΥΜΒΟΛΗ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ», που διοργνωσε η Πανελλνια
νωση Θεολγων, ΑΘΗΝΑ, Παρασκευ-Σββατο 15 & 16 Νοεμβρου 2019, Ξενοδοχεο «Τιτνια».
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
Summary
In the present study, we will examine - as far as possible - the problem of evil
according to Florovsky. Our purpose is to interpret evil through Florovsky's texts in relation
to the paternal texts, the causes that cause it, its consequences, as well as its fight. Evil is
neither only physical nor only moral, as supported by philosophical conceptions, but it is
certainly not distinguished into physical and moral. It is the result of man's deforming
relationship with his environment, and can be escalated as a deforming state in all areas of
creation, material and mental. However, it cannot be located (ie the evil) outside the
corresponding relation of man to the reality that surrounds him.
Keywords: good, autonomous, freedom, evil, passions, Florovsky.
Α. Η θση του π. Γεωργου Φλωρφσκυ περ του κακο
Βασικ διδασκαλα, τσο της Αγας Γραφς, της πατερικς παρδοσης σο και του
π. Γεωργου Φλωρφσκυ, εναι πως ο Θες εναι πηγ κθε πργματος, της ζως, του
φωτς, της ενργειας και επομνως λων των αγαθν. Οι παραμορφσεις και οι
αλλοισεις απ τις απλς τροπς και μεταβολς ως και τον εκμηδενισμ τον κνδυνο
εκμηδενισμο, χαρακτηρζουν λα τα πργματα της δημιουργας. Δημιουργς και
δημιουργικ ενργεια εναι πργματα πρα για πρα αντθετα προς αυτς τις αλλοισεις,
δηλαδ προς τις εκμηδενιστικς δυνμεις του κακο. Επομνως, το κακ σχετζεται προς
την κατασκευ των δημιουργημτων.
Ο διος ο Φλωρφσκυ διερωτται, πως γνεται σ' να κσμο που δημιουργθηκε απ
το Θε και του οποου οι νμοι και οι σκοπο καθορστηκαν απ τη θεα σοφα και
αγαθτητα, πως εναι δυνατν να υπρχει το κακ; Γιατ το κακ εναι ακριβς εκενο που
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
12
αντιτσσει τον εαυτ του στο Θε και αντιστκεται στο Θε, διαστρφει τα σχδια Του και
περιφρονε τις εντολς Του. Το κακ δε δημιουργθηκε απ το Θε. Κι αφο η θεα θληση
καθορζει τους λγους, για τους οποους το καθετ υπρχει, μπορε να βεβαισει τι το
κακ, ως κακ, υπρχει παρ την απουσα λγων, υπρχει χωρς καννα λγο που να
δικαιολογε την παρξ του. πως το χαρακτρισε ο Γρηγριος ο Νσσης, εναι: “σν
σπαρτο χρτο, χωρς σπρμα κα χωρς ρζα”: πειδ γρ ν τ πρτ κοσμογον τοτο
παρ τς Γραφς μεμαθκαμεν, τι πρτον βλστησεν γ βοτνην χρτου, καθς λγος
φησν, ετα κ τς βλστης τ σπρμα γνετο, οπερ π τν γν καταυντος, τ ατ πλιν
εδος το ξ ρχς φυντος νδραμε, φησ δ τοτο θεος πστολος κα π τς
ναστσεως γνεσθαι2.
Κατ τον π. Γεργιο Φλωρφσκυ, το κακ δεν υπρχει ως οντολογικ αρχ, αλλ
εμφανζεται ως δευτερογενς παραφθορ του αγαθο. Η παραφθορ αυτ προποθτει
αυτεξοσια προαρεση3. Επειδ υπρχουν ντα με αυτεξοσια προαρεση, γνεται δυνατ η
παραφθορ του αγαθο και η φανρωση του κακο “κακν γρ ξω προαιρσεως φ' αυτο
κεμενον οκ στι”4. Το κακ λοιπν, εν εναι καθεαυτ ανπαρκτο, αποκτ παρξη με τα
αυτεξοσια ντα που αλλοτρινονται απ το αγαθ και διαστρφονται. Οτε ο διβολος
ταν κακς εξ αρχς, αλλ γινε με την αυτεξοσια απομκρυνσ του απ το Θε. τσι δεν
μπορε να υπρξει απλυτο κακ. Απλυτο εναι μνο το καλ5.
Ο νθρωπος δεν εναι ο εισηγητς του κακο, δηλαδ ο αρχκακος γινε θμα του
αρχκακου που εναι ο διβολος. Αυτ διδσκει η Αγα Γραφ και επιβεβαινει η
ανθρπινη ζω. Καννας δεν επιλγει το κακ ως κακ. Το επιλγει, επειδ παρασρεται
εξαπατ απ το αγαθ στοιχεο που αναπφευκτα παρουσιζει. Καταπολεμντας την κακα
που υπρχει μσα του, καταπολεμει την κακα στη ρζα της.
Ο Φλωρφσκυ συνεχζει να προβληματζεται μπως η παρξη του κακο
συμβιβζεται με την παρξη του Θεο. Ο διος (Φλωρφσκυ) υποστηρζει τι το κακ δεν
εναι να αναιμικ φντασμα αλλ μα βαιη ενργεια, μ' αποτλεσμα το αγαθ να
περιορζεται και να καταπιζεται σοβαρ απ την εξγερση του κακο. Το κακ εναι νας
2 Γρ. Νσσης, Λγος περ ψυχς κα ναστσεως, 111. 3 Βλ. Γ. Φλωρφσκυ, Δημιουργα και απολτρωση μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π. Πουρναρς, 1983), σ. 91. Βλ. Επσης, Θματα Ορθοδξου Θεολογας, εκδ. ρτου Ζως, 1989. 4 Μξιμου Ομολογητο, Προς Μαρνον, PG 91,56B, “Κατ την χριστιανικ αντληψη το κακ, πως και το αγαθ εναι παρν μνο εκε που υπρχει υποστατικ μορφ του εναι”. 5 Βλ. Τατιανο, Πρς λληνας 7, Μ. Βασιλεου, Ες ξαμερον 2,4 PG31,37D.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
13
οντολογικς κνδυνος6. Η αρμονα του σμπαντος που τη θλησε και την καθρισε ο Θες,
πραγματικ καταστρφεται. Το κακ προσθτει κτι σ' τι δημιουργθηκε απ το Θε. Η
κλαση εναι μα ολθρια απδειξη για την εκπληκτικ δναμη του κακο.
πως τονζει ο Ρσος Θεολγος, ο Θες χει απαντσει στο κακ αυθεντικ μια για
πντα με τον αγαπητ του Υι που κατβηκε στη γη για να σηκσει λες τις αμαρτες της
ανθρωπτητας. Η ελεθερη απντηση του Θεο στο κακ ταν ο Σταυρς του Ιησο, τα
πθη του Δολου του Θεο, ο θνατος του Σαρκωμνου Υιο. Το κακ κνει τον διο το
Θε να πον και αυτς αποδχεται αυτ τον πνο ως το τλος. Το Πθος του Ιησο ταν
νας θραμβος μα αποφασιστικ νκη. Αλλ εναι μλλον νας θραμβος της θεας Αγπης,
η οποα καλε και δχεται χωρς καμι καταπεση. Απ' αυτ τη στιγμ και στο εξς, η δια η
παρξη του κακο εμφανζεται σε μας, μνο μσα σ' αυτ το πλασιο της Αγπης του Θεο.
Το κακ – πως ο διος υποστηρζει- ποτ δεν υπρχει παρ μνο στην περιοχ του
Αγαθο. Το κακ εναι μια καθαρ ρνηση. Tο κακ προσδιορζεται ως μη ον, ως επνοια,
επινηση του διαβλου, ο οποος δα δλου και απτης το ενσταλζει στον νθρωπο7 και
κατ τον Ιωννη Δαμασκην8 το κακ εναι επιγννημα της ελεθερης βολησης των
λογικν και ελεθερων ντων9. Συνεπς, το κακ δεν εντοπζεται ως πργμα, αλλ ως
αλλοωση και παραμρφωση ενς κτιστο πργματος10 και κατ συνπεια η φθαρττητα, η
ρευσττητα και η θνηττητα αποτελον καταρχν οριακς καταστσεις της κτισττητας 11
και στα σχατα θα φανε τι το κακ δεν αποτελε μρος της Δημιουργας, του Εναι, της
Ζως, αλλ προαιρετικ τους ρνηση 12.
Η μοναδικ πηγ του κακο με τη στεν σημασα του ρου εναι η αμαρτα, η
αντθεση προς τον Θε και η τραγικ απομκρυνση απ Αυτν. Η αμαρτα παρουσιζεται
σαν μια παρβαση θεας εντολς, πργμα που δημιουργε νομικ και δικαιικ πρβλημα σε
6 Γ. Φλωρφσκυ, “Κακ” στο Δημιουργα και απολτρωση, μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π.
Πουρναρς, 1983), σσ.91-104. Βλ. περισστερα, του Ιδου, Χριστιανισμς και Πολιτισμς, (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π. Πουρναρς, 2000). 7 Π. Δημητρπουλος, “Αμαρτα” στο Θρησκευτικ και Ηθικ Εγκυκλοπαιδεα, τμος 2ος (Αθνα: Εκδτης Αθαν. Μαρτνος, 1963), σ. 254. 8 Ι. Δαμασκηνς, “Κατ Μανιχαων”, P.G. 1528, 23C. 9 Φ. Σχοινς, “Το πρβλημα του κακο στην αρχαα ελληνικ και χριστιανικ σκψη”, .π. παρ., σ. 81. 10 Ν. Ματσοκας, Το πρβλημα του κακο, Θεσσαλονκη 2009, σ. 21. 11 Ν. Ματσοκας, “Η κτισττητα των ντων” στο Δογματικ και συμβολικ θεολογα Β, (Θεσσαλονκη:
Εκδσεις Π. Πουρναρς, 2008)σσ.174-180, εδ σ.175. 12 π. Ν. Λουδοβκος, “Το πρβλημα του κακο: απ τον Αυγουστνο στη σγχρονη γενετικ”, Σναξη 94
(2005), σσ. 63-73.
ISSN: 2623-3738
14
σχση με τη θεα τξη13. Η αμαρτα δεν ερμηνεεται ηθικ και νομικ. Η αμαρτα
προκπτει απ μα ανταρσα του ανθρπου, μια βρη αυτεξοσια που επιδικει την ισοθεα
την εξομοωση με τον Θε, χι στη σχση κτιστο και ακτστου, φθαρτο και φθαρτου,
θνητο και αθαντου, δημιουργματος και δημιουργο. Αυτ σημανει διρρηξη των
σχσεων, απλεια της θεωτικς ενργειας, συσκτιση του νου, ματαωση της δυναμικς
πορεας του κατ' εικνα προς το καθ' ομοωσιν. Ο νθρωπος στην παραδεσια κατσταση
χνει να μελλοντικ αγαθ που θα ερχταν μετ την επιτυχ πορεα. Ο θνατος εναι μια
εισβολ που κνει το κτιστ ον να πηγανει προς το μηδν και να χνει τη δημιουργικ
τελεωση, πλττει χι μονχα το εδος τη βιολογικ υπσταση, αλλ το πρσωπο.
Το κακ, ετε εναι φυσικ ετε εναι κοσμικ, κατ τον Γ. Φλωρφσκυ προρχεται
απ προσωπικς πρξεις. “Το κακ μπορε να χει δναμη, μπορε να εναι δραστριο, γιατ
το κακ εναι μια διεστραμμνη προσωπικ δραστηριτητα. Αλλαυτ η δραστηριτητα
επεκτενεται στο απρσωπο. Το κακ αποπροσωποιε την δια προσωπικτητα. μως,
ολοκληρωτικ αποπροσωποηση ποτ δεν μπορε ποτ να επιτευχθε, υπρχει να δυνητικ
ριο που ποτ δεν μπορε να προσπελασθε. Αλλ η τση και η λαχτρα που χει το κακ να
φθσει αυτ το ριο της ολοκληρωτικς αποσυνθσεως τονζεται επμονα παντο. Ακμη και
οι δαμονες ποτ δεν παουν να εναι πρσωπα. Εναι η βαθτερη μορφ της υπρξες τους
που δεν μπορε να χαθε. Αλλ, αφο στα πνευματικ ντα η προσωπικτητα εναι η εικνα
του Θεο, ο προσωπικς χαρακτρας μπορε να διατηρηθε μνο μσα σε μα μνιμη θση με
το Θε. Αν χωριστε απ τον Θε, η προσωπικτητα χνεται, προσβλλεται απ πνευματικ
στερωση. Η απομονωμνη προσωπικτητα, η οποα κλενεται στον εαυτ της, συχν χνει
τον εαυτ της”. 14
Η δρα του κακο εναι τα πθη. Τα πθη, τσο για τον Φλωρφσκυ σο και για
τους Πατρες της Εκκλησας, εναι ενεργ και παγιδεουν το κατεχμενο απ πθη
πρσωπο. Τα πθη εναι απρσωπα και ο νθρωπος γεμτο πθη δεν ενεργε απ μνος
του. Επσης χνει τη συνασθηση τι εναι ελεθερος και αμφιβλλει για την παρξη και τη
δυναττητα της ελευθερας εν γνει. Κατ συνπεια γνεται χαοτικς, χνει την
προσωπικτητ του, την προσωπικ ταυττητα. Στην πνευματικ ζω αρχζουμε ακριβς μ'
ναν αγνα κατ των παθν. Και η απαλλαγ απ τα πθη εναι ο κριος στχος της
13 Ν. Ματσοκας, Το πρβλημα του κακο, .π., σ. 161. 14 Γ. Φλωρφσκυ, “Κακ” στο Δημιουργα και απολτρωση, μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π.
Πουρναρς, 1983), σ. 98.
ISSN: 2623-3738
15
πνευματικς περιδου. Η απαλλαγ απ τα πθη δεν κατανοεται και δεν ερμηνεεται ως
μια απθεια. Αντθετα εναι μια ενεργ κατσταση, η οποα κατακτται μνο με αγνες και
δοκιμασες. Ο δρμος που οδηγε εκε εναι ο δρμος της υπακος, ο δρμος ακμα της
δουλεας στο Θε. Ο δρμος της δουλεας γενν την αληθιν ελευθερα. Μσα στο κακ η
ανθρπινη προσωπικτητα απορροφται απ το απρσωπο περιβλλον. Μσα στο Θε η
προσωπικτητα ανακτται και ολοκληρνεται εν Αγω Πνεματι.
Το κακ φωλιζει στα πρσωπα με τα πθη. Αρχζει με τη λθη του Θεο και
κορυφνεται με την αυτοθωση του ανθρπου. Τα πθη δεν ανκουν στη φση του
ανθρπου. Φανερνουν παρ φση καταστσεις. πως το κακ, τσι και τα πθη δεν
χουν δικ τους υπσταση, αλλ εμφανζονται με την παραφθορ της ψυχικς υγεας. Εναι
αρρστιες της ψυχς15. Τα πθη διαστρφουν τον νθρωπο και τον καθηλνουν στο κακ.
Τον αλλοτρινουν απ την αρετ και ματαινουν την ομοωσ του προς τον Θε.
Καταστρφουν τη ζω του και αφανζουν την υπστασ του. Το κακ μως δεν εναι
ισχυρτερο απ το αγαθ οτε απεριριστο προς εκενο. Αποτελε κατσταση διαλσεως,
που θελ της συντελε στην ανδειξη και προβολ του κακο.
πως πολ σωστ, ο Φλωρφσκυ τονζει «για να εισαχθε, μως, ο νθρωπος στην
πνευματικ ζω, πρπει να αρχσει με ναν αγνα κατ των παθν. Γιατ η απαλλαγ απ τα
πθη εναι μια κατσταση ενεργοσα, μια κατσταση πνευματικς ενεργητικτητας, η οποα
κατακτται μνο στερα απ αγνες και δοκιμασες»16.
Το κακ μας φανερνεται μσα στον κσμο, καταρχν με τη μορφ του πνου και
της λπης. Ο πνος μαρτυρεται δη απ τον απ. Παλο στην προς Ρωμαους επιστολ
(8,20-22)17, ο οποος μας δνει μια σωστ ερμηνεα, δηλ. τι το κακ εισγεται στη
δημιουργα απ την αμαρτα. Διτι, κατ τον απστολο Παλο, η κτση χει υποδουλωθε
στη φθορ χι ββαια με τη θλησ της, αλλ απ τον Θε, ο οποος την υπταξε στη
φθορ (μετ την πτση του ανθρπου) με την ελπδα μως της απαλλαγς. Η ελπδα εναι
τι και αυτ η κτση θα ελευθερωθε απ το ζυγ της φθορς και του θαντου και φθαρτος
15 “Τ πθη ρρωστα στ ψυχς πισυμβντα κα πεισελθντα τ φσει, κα ξαγαγντα τς δας γεας ”,
Ισακ Σρου, Λγος 83. 16 Γ. Φλωρφσκυ, Δημιουργα και απολτρωση, 1983, σ. 98. Βλ. ακμη, Μ. Βασιλεου, πιστολ, 2,2 P.G 32,224D. 17 Προς Ρωμ. 8, 20-22 “τ γρ ματαιτητι κτσις πετγη, οχ κοσα, λλ δι τν ποτξαντα, π λπδι, τι κα ατ κτσις λευθερωθσεται π τς δουλεας τς φθορς ες τν λευθεραν τς δξης τν τκνων το Θεο.
οδαμεν γρ τι πσα κτσις συστενζει κα συνωδνει χρι το νν”.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
16
πλον θα λβει μρος στην ελευθερα της δξης των τκνων του Θεο. Διτι γνωρζουμε
τι λη η κτση μαζ στενζει και πονε πολ μχρι σμερα.
Ο π. Γεργιος Φλωρφσκυ, χαρακτηρζει το κακ ως πολμορφο και χαοτικ,
επισημανοντας τι υπρχουν αντθετες μορφς του κακο: η επιθετικ μορφ, ο σαδισμς
και η απομονωτικ μορφ, η αδιαφορα. Κατ τον Φλωρφσκυ, το κακ διχζεται μσα
στον εαυτ του, δηλαδ εναι μια δυσαρμονα και διαφωνα. Το κακ δεν χει σταθερ
χαρακτρα και εναι αμφρροπο, κυμαινμενο, μεταβαλλμενο. Δεν χει σταθερ
χαρακτρα. Η δρα του κακο μσα στον νθρωπο εναι στα βθη της καρδις και χι μνο
σε εμπειρικ εππεδο. Η παρξη του κακο εναι μια παρασιτικ παρξη, το κακ ζει εξ'
αιτας του Αγαθο.
Η εικνα του Θεο, αμαυρωμνη απ την απιστα της αμαρτας, διατηρεται παρ
τατα θικτη, και γι' αυτ υπρχει πντοτε ακμα και στην βυσσο, μια οντολογικ βση
για επκληση του Θεο, για τη Θεα Χρη. Αυτ ισχει ακμη και για εκενους που με
πεσμα απκοψαν τους εαυτος τους απ τη βοθεια του Σταυρο που κατστησαν τους
εαυτος τους ανκανους να δεχτον τα ζωοποι δρα αυτς της θεας Αγπης. Σμφωνα με
το Γρηγριο Νσσης, οι δαμονες εναι ακμη γγελοι κατ φση.
Κατ τη χριστιανικ διδασκαλα – πργμα που υποστηρζει και ο Φλωρφσκυ-
ολκληρη η κτση βρσκει καταξωση και το σκοπ υπρξες της στο Χριστ. Σμφωνα με
τη χριστιανικ διδασκαλα, λα προρχονται απ το Θε. Ο Θες ως αγαθς δεν δημιουργε
κακ οτε γνεται ατιος για την εμφνισ τους18. Η λη δημιουργθηκε απ τον Θε και
δεν εναι κακ. λλωστε, αυτ δηλνει και το μνυμα της αναστσεως, τι η εν Χριστ
ανακανιση δεν περιορζεται στην πνευματικ σφαρα αλλ περιλαμβνει και την λη που
βρσκεται στην υπηρεσα του πνεματος. Το κακ δεν υπρχει ως ουσα, αλλ ως στρηση.
Αιτα της υπρξες του εναι το αυτεξοσιο των λογικν κτισμτων19.
σως θα μποροομε να πομε τι αυτ η εικνα του Θεο στον νθρωπο παρλυσε
κατ μια ννοια και δεν ολοκληρθηκε μετ τον χωρισμ απ τον να, ο οποος θα πρεπε
πντοτε να απεικονζεται μσα σ' αυτν την εικνα, μσα σ' αυτ το ζωνταν και
18 Μ. Βασιλεου, τι οκ στιν ατιος κακν Θες”, 5. PG 31,341C. 19 “τι τ κακν ο παρ Θεο οδ ν Θε οτε ξ ρχς γγονεν, οτε οσα τς στιν ατο. λλ νθρωποι κατ στρησιν τς το καλο φαντασας αυτος ρξατο κα ναπλττειν τ οκ ντα, κα περ βολονται”, Μ.
Αθανασου, Κατ λλνων 7, PG 25 16A.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
17
προσωπικ καθρπτη. Κατ τον Φλωρφσκυ, “το παρδοξο του κακο βρσκεται ακριβς σ'
αυτ τη δισπαση της ανθρπινης υπρξεως και της λης δομς του κσμου. Βρσκεται στη
δυναμικ δισπαση της ζως στα δο, μα δισπαση που ρθε σαν αποτλεσμα του χωρισμο
απ το Θε. Εναι σαν να υπρχουν δο ψυχς μσα σε κθε πρσωπο. Το καλ και το κακ
εναι κατ περεργο, τρπο ανακατεμνα. Το φυσικ καλ εναι πολ αδναμο να πολεμσει
το κακ. Και το κακ υπρχει δια του Αγαθο”. Δηλαδ, το κακ εναι μια πραγματικτητα
θρησκευτικς φσεως. Μνο μια πνευματικ προσπθεια μπορε να καταλβει, να λσει
αυτ το παρδοξο και να διεισδσει στο μυστριο του καλο και του κακο.
Κθε κνηση του Θεο προς τον κσμο χαρακτηρζεται απ την ορθδοξη θεολογα
ως καρπς της αγπης του Θεο και χι ως απορρο της ουσας20. Θεωρεται ως εκδλωση
των θεων ενεργειν και χι αναγκαα κνηση της θεας ουσας. Αντστοιχα και ο νθρωπος
καλεται να καλλιεργσει την ανιδιοτελ αγπη στη ζω του21.
Η ανιδιοτελς αγπη δεν συνεπγεται αδιαφορα για το κακ υποχρηση μπροστ
του. Η αδιαφορα για το κακ φανερνει ανευθυντητα, που εναι ασυμββαστη με τη
χριστιανικ ιδιτητα. Αλλ και η υποχρηση μπροστ στο κακ μαρτυρε δειλα22. Οτε
αποδχεται την καταπολμηση του κακο με το κακ, που θα φανρωνε τι υιοθετε και ο
διος, αλλ το αντιμετωπζει με το αγαθ: “Μ νικ π το κακο, λλ νκα ν τ γαθ
τ κακν”23.
Κατ τον διο τρπο, ο απστολος Παλος, ταν απευθνεται σε λα τα μλη της
χριστιανικς κοιντητας τους συμβουλεει: “ρτε μ τς κακν ντ κακο τινι ποδ,
λλ πντοτε τ γαθν δικετε [κα] ες λλλους κα ες πντας”.24 Η αξα και η
σπουδαιτητα της παρανεσης τονζεται απ την αρχ με την προστακτικ “ρτε”, με την
οποα ο Παλος επικαλεται την προσοχ των Θεσσαλονικων. Οι κεντρικς ννοιες του
στχου εναι το “κακν” και το “γαθν”, οι οποες ταν πολ γνωστς τσο στους
εθνικοχριστιανος σο και στους ιουδαιοχριστιανος της Θεσσαλονκης25.
20 Ι . Χρυσστομος, Πρς Σταγερων, 1,2 PG 47,427. 21 Α' Κορ. 13,1 εξ. 22 Α' Τιμ. 1,7. 23 Ρωμ. 12,21. 24 Α' Θεσ. 5,15. 25 Οι ννοιες αγαθ [Βλ. W. Grundmann, “γαθς”, στο ThWNT V, 470 εξ.] και “κακ”. [Βλ. W. Grundmann,
“αγαθς”, στο ThWNT V, 470 εξ.] κυριαρχε στην ελληνικ γραμματεα και προπντων στην ελληνικ φιλοσοφα. Ο
Πλτων ορζει το αγαθν ως εξς: “οκον ε μ μι δυνμεθα δα τ γαθν θηρεσαι, σν τρισ λαβντες, κλλει κα
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
Ο Παλος, προκειμνου να στηρξει την παρανεση, στηρζεται σε πρωτοχριστιανς
μαρτυρες26 και περιλαμβνει δο μρη: το αρνητικ “μ τς κακν ντ κανο τινι ποδ”
και το θετικ “πντοτε τ γαθν δικετε”. Τα δο μρη συνδονται με το “λλ”. Το
αρνητικ μρος χωρς την ταυτχρονη παρουσα του θετικο δε θα διφερε απ να νομικ
καννα νομικ διταξη της εποχς κθε εποχς. τσι η ιδιαιτερτητα και η αξα της
παρανεσης προσδιορζεται απ το θετικ της μρος. Για τον Παλο και γενικτερα για το
χρισ&ta
Το πρβλημα του κακο, κατ τον π. Γεργιο Φλωρφσκυ 1
The problem of evil, according to Fr. George Florovsky
Ιωννης Βελιτσινος
Ioannis Velitsianos
Doctor of Theology AUTh. - Master of Philosophy AUTh.
«Η αμαρτα και το κακ δεν προρχονται απ μια εξωτερικ αιτα, αλλ απ μια εσωτερικ αποτυχα, απ τη
διαστροφ της θλησης του ανθρπου».
«Η πτση αλλ και η συνεχιζμενη αμαρτα του ανθρπου, συνσταται στο γεγονς τι ο νθρωπος περιορζεται
στον εαυτ του. […] Με αυτ τη συγκντρωση στον εαυτ του ο νθρωπος, χωρστηκε απ τον Θε και δικοψε την
πνευματικ και ελεθερη επαφ με τον Θε».
«Για να εισαχθε, μως, ο νθρωπος στην πνευματικ ζω, πρπει να αρχσει με ναν αγνα κατ των παθν. Γιατ
η απαλλαγ απ τα πθη εναι μια κατσταση ενεργοσα, μια κατσταση πνευματικς ενεργητικτητας, η οποα
κατακτται μνο στερα απ αγνες και δοκιμασες».
Φλωρφσκυ Γ., Δημιουργα και Απολτρωση
Περληψη
Στην παροσα εισγηση, θα εξετσουμε -στο μτρο του δυνατο- το πρβλημα του
κακο κατ τον Φλωρφσκυ. Σκοπς μας, αποτελε η ερμηνεα του κακο μσα απ τα
κεμενα του Φλωρφσκυ σε σχση με τα πατερικ κεμενα, οι αιτες που το προκαλον, οι
συνπεις του, καθς και η καταπολμησ του. Το κακ δεν εναι οτε μνο φυσικ οτε
μνο ηθικ, πως υποστηρζεται απ φιλοσοφικς αντιλψεις, αλλ οτε ββαια
διακρνεται σε φυσικ και ηθικ. Εναι αποτλεσμα της παραμορφωτικς σχσης του
ανθρπου προς το περιβλλον του, και μπορε να κλιμακωθε ως παραμορφωτικ
κατσταση σ' λες τις περιοχς της δημιουργας, υλικς και νοητς. Ωστσο, δεν μπορε να
εντοπισθε (εν. το κακ) ξω απ την ανλογη σχση του ανθρπου προς την
πραγματικτητα που τον περιβλλει.
1 Eισγηση στο Διεθνς Θεολογικ Συνδριο με Θμα: «ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ – Η ΣΥΜΒΟΛΗ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟΥ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ», που διοργνωσε η Πανελλνια
νωση Θεολγων, ΑΘΗΝΑ, Παρασκευ-Σββατο 15 & 16 Νοεμβρου 2019, Ξενοδοχεο «Τιτνια».
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
Summary
In the present study, we will examine - as far as possible - the problem of evil
according to Florovsky. Our purpose is to interpret evil through Florovsky's texts in relation
to the paternal texts, the causes that cause it, its consequences, as well as its fight. Evil is
neither only physical nor only moral, as supported by philosophical conceptions, but it is
certainly not distinguished into physical and moral. It is the result of man's deforming
relationship with his environment, and can be escalated as a deforming state in all areas of
creation, material and mental. However, it cannot be located (ie the evil) outside the
corresponding relation of man to the reality that surrounds him.
Keywords: good, autonomous, freedom, evil, passions, Florovsky.
Α. Η θση του π. Γεωργου Φλωρφσκυ περ του κακο
Βασικ διδασκαλα, τσο της Αγας Γραφς, της πατερικς παρδοσης σο και του
π. Γεωργου Φλωρφσκυ, εναι πως ο Θες εναι πηγ κθε πργματος, της ζως, του
φωτς, της ενργειας και επομνως λων των αγαθν. Οι παραμορφσεις και οι
αλλοισεις απ τις απλς τροπς και μεταβολς ως και τον εκμηδενισμ τον κνδυνο
εκμηδενισμο, χαρακτηρζουν λα τα πργματα της δημιουργας. Δημιουργς και
δημιουργικ ενργεια εναι πργματα πρα για πρα αντθετα προς αυτς τις αλλοισεις,
δηλαδ προς τις εκμηδενιστικς δυνμεις του κακο. Επομνως, το κακ σχετζεται προς
την κατασκευ των δημιουργημτων.
Ο διος ο Φλωρφσκυ διερωτται, πως γνεται σ' να κσμο που δημιουργθηκε απ
το Θε και του οποου οι νμοι και οι σκοπο καθορστηκαν απ τη θεα σοφα και
αγαθτητα, πως εναι δυνατν να υπρχει το κακ; Γιατ το κακ εναι ακριβς εκενο που
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
12
αντιτσσει τον εαυτ του στο Θε και αντιστκεται στο Θε, διαστρφει τα σχδια Του και
περιφρονε τις εντολς Του. Το κακ δε δημιουργθηκε απ το Θε. Κι αφο η θεα θληση
καθορζει τους λγους, για τους οποους το καθετ υπρχει, μπορε να βεβαισει τι το
κακ, ως κακ, υπρχει παρ την απουσα λγων, υπρχει χωρς καννα λγο που να
δικαιολογε την παρξ του. πως το χαρακτρισε ο Γρηγριος ο Νσσης, εναι: “σν
σπαρτο χρτο, χωρς σπρμα κα χωρς ρζα”: πειδ γρ ν τ πρτ κοσμογον τοτο
παρ τς Γραφς μεμαθκαμεν, τι πρτον βλστησεν γ βοτνην χρτου, καθς λγος
φησν, ετα κ τς βλστης τ σπρμα γνετο, οπερ π τν γν καταυντος, τ ατ πλιν
εδος το ξ ρχς φυντος νδραμε, φησ δ τοτο θεος πστολος κα π τς
ναστσεως γνεσθαι2.
Κατ τον π. Γεργιο Φλωρφσκυ, το κακ δεν υπρχει ως οντολογικ αρχ, αλλ
εμφανζεται ως δευτερογενς παραφθορ του αγαθο. Η παραφθορ αυτ προποθτει
αυτεξοσια προαρεση3. Επειδ υπρχουν ντα με αυτεξοσια προαρεση, γνεται δυνατ η
παραφθορ του αγαθο και η φανρωση του κακο “κακν γρ ξω προαιρσεως φ' αυτο
κεμενον οκ στι”4. Το κακ λοιπν, εν εναι καθεαυτ ανπαρκτο, αποκτ παρξη με τα
αυτεξοσια ντα που αλλοτρινονται απ το αγαθ και διαστρφονται. Οτε ο διβολος
ταν κακς εξ αρχς, αλλ γινε με την αυτεξοσια απομκρυνσ του απ το Θε. τσι δεν
μπορε να υπρξει απλυτο κακ. Απλυτο εναι μνο το καλ5.
Ο νθρωπος δεν εναι ο εισηγητς του κακο, δηλαδ ο αρχκακος γινε θμα του
αρχκακου που εναι ο διβολος. Αυτ διδσκει η Αγα Γραφ και επιβεβαινει η
ανθρπινη ζω. Καννας δεν επιλγει το κακ ως κακ. Το επιλγει, επειδ παρασρεται
εξαπατ απ το αγαθ στοιχεο που αναπφευκτα παρουσιζει. Καταπολεμντας την κακα
που υπρχει μσα του, καταπολεμει την κακα στη ρζα της.
Ο Φλωρφσκυ συνεχζει να προβληματζεται μπως η παρξη του κακο
συμβιβζεται με την παρξη του Θεο. Ο διος (Φλωρφσκυ) υποστηρζει τι το κακ δεν
εναι να αναιμικ φντασμα αλλ μα βαιη ενργεια, μ' αποτλεσμα το αγαθ να
περιορζεται και να καταπιζεται σοβαρ απ την εξγερση του κακο. Το κακ εναι νας
2 Γρ. Νσσης, Λγος περ ψυχς κα ναστσεως, 111. 3 Βλ. Γ. Φλωρφσκυ, Δημιουργα και απολτρωση μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π. Πουρναρς, 1983), σ. 91. Βλ. Επσης, Θματα Ορθοδξου Θεολογας, εκδ. ρτου Ζως, 1989. 4 Μξιμου Ομολογητο, Προς Μαρνον, PG 91,56B, “Κατ την χριστιανικ αντληψη το κακ, πως και το αγαθ εναι παρν μνο εκε που υπρχει υποστατικ μορφ του εναι”. 5 Βλ. Τατιανο, Πρς λληνας 7, Μ. Βασιλεου, Ες ξαμερον 2,4 PG31,37D.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
13
οντολογικς κνδυνος6. Η αρμονα του σμπαντος που τη θλησε και την καθρισε ο Θες,
πραγματικ καταστρφεται. Το κακ προσθτει κτι σ' τι δημιουργθηκε απ το Θε. Η
κλαση εναι μα ολθρια απδειξη για την εκπληκτικ δναμη του κακο.
πως τονζει ο Ρσος Θεολγος, ο Θες χει απαντσει στο κακ αυθεντικ μια για
πντα με τον αγαπητ του Υι που κατβηκε στη γη για να σηκσει λες τις αμαρτες της
ανθρωπτητας. Η ελεθερη απντηση του Θεο στο κακ ταν ο Σταυρς του Ιησο, τα
πθη του Δολου του Θεο, ο θνατος του Σαρκωμνου Υιο. Το κακ κνει τον διο το
Θε να πον και αυτς αποδχεται αυτ τον πνο ως το τλος. Το Πθος του Ιησο ταν
νας θραμβος μα αποφασιστικ νκη. Αλλ εναι μλλον νας θραμβος της θεας Αγπης,
η οποα καλε και δχεται χωρς καμι καταπεση. Απ' αυτ τη στιγμ και στο εξς, η δια η
παρξη του κακο εμφανζεται σε μας, μνο μσα σ' αυτ το πλασιο της Αγπης του Θεο.
Το κακ – πως ο διος υποστηρζει- ποτ δεν υπρχει παρ μνο στην περιοχ του
Αγαθο. Το κακ εναι μια καθαρ ρνηση. Tο κακ προσδιορζεται ως μη ον, ως επνοια,
επινηση του διαβλου, ο οποος δα δλου και απτης το ενσταλζει στον νθρωπο7 και
κατ τον Ιωννη Δαμασκην8 το κακ εναι επιγννημα της ελεθερης βολησης των
λογικν και ελεθερων ντων9. Συνεπς, το κακ δεν εντοπζεται ως πργμα, αλλ ως
αλλοωση και παραμρφωση ενς κτιστο πργματος10 και κατ συνπεια η φθαρττητα, η
ρευσττητα και η θνηττητα αποτελον καταρχν οριακς καταστσεις της κτισττητας 11
και στα σχατα θα φανε τι το κακ δεν αποτελε μρος της Δημιουργας, του Εναι, της
Ζως, αλλ προαιρετικ τους ρνηση 12.
Η μοναδικ πηγ του κακο με τη στεν σημασα του ρου εναι η αμαρτα, η
αντθεση προς τον Θε και η τραγικ απομκρυνση απ Αυτν. Η αμαρτα παρουσιζεται
σαν μια παρβαση θεας εντολς, πργμα που δημιουργε νομικ και δικαιικ πρβλημα σε
6 Γ. Φλωρφσκυ, “Κακ” στο Δημιουργα και απολτρωση, μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π.
Πουρναρς, 1983), σσ.91-104. Βλ. περισστερα, του Ιδου, Χριστιανισμς και Πολιτισμς, (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π. Πουρναρς, 2000). 7 Π. Δημητρπουλος, “Αμαρτα” στο Θρησκευτικ και Ηθικ Εγκυκλοπαιδεα, τμος 2ος (Αθνα: Εκδτης Αθαν. Μαρτνος, 1963), σ. 254. 8 Ι. Δαμασκηνς, “Κατ Μανιχαων”, P.G. 1528, 23C. 9 Φ. Σχοινς, “Το πρβλημα του κακο στην αρχαα ελληνικ και χριστιανικ σκψη”, .π. παρ., σ. 81. 10 Ν. Ματσοκας, Το πρβλημα του κακο, Θεσσαλονκη 2009, σ. 21. 11 Ν. Ματσοκας, “Η κτισττητα των ντων” στο Δογματικ και συμβολικ θεολογα Β, (Θεσσαλονκη:
Εκδσεις Π. Πουρναρς, 2008)σσ.174-180, εδ σ.175. 12 π. Ν. Λουδοβκος, “Το πρβλημα του κακο: απ τον Αυγουστνο στη σγχρονη γενετικ”, Σναξη 94
(2005), σσ. 63-73.
ISSN: 2623-3738
14
σχση με τη θεα τξη13. Η αμαρτα δεν ερμηνεεται ηθικ και νομικ. Η αμαρτα
προκπτει απ μα ανταρσα του ανθρπου, μια βρη αυτεξοσια που επιδικει την ισοθεα
την εξομοωση με τον Θε, χι στη σχση κτιστο και ακτστου, φθαρτο και φθαρτου,
θνητο και αθαντου, δημιουργματος και δημιουργο. Αυτ σημανει διρρηξη των
σχσεων, απλεια της θεωτικς ενργειας, συσκτιση του νου, ματαωση της δυναμικς
πορεας του κατ' εικνα προς το καθ' ομοωσιν. Ο νθρωπος στην παραδεσια κατσταση
χνει να μελλοντικ αγαθ που θα ερχταν μετ την επιτυχ πορεα. Ο θνατος εναι μια
εισβολ που κνει το κτιστ ον να πηγανει προς το μηδν και να χνει τη δημιουργικ
τελεωση, πλττει χι μονχα το εδος τη βιολογικ υπσταση, αλλ το πρσωπο.
Το κακ, ετε εναι φυσικ ετε εναι κοσμικ, κατ τον Γ. Φλωρφσκυ προρχεται
απ προσωπικς πρξεις. “Το κακ μπορε να χει δναμη, μπορε να εναι δραστριο, γιατ
το κακ εναι μια διεστραμμνη προσωπικ δραστηριτητα. Αλλαυτ η δραστηριτητα
επεκτενεται στο απρσωπο. Το κακ αποπροσωποιε την δια προσωπικτητα. μως,
ολοκληρωτικ αποπροσωποηση ποτ δεν μπορε ποτ να επιτευχθε, υπρχει να δυνητικ
ριο που ποτ δεν μπορε να προσπελασθε. Αλλ η τση και η λαχτρα που χει το κακ να
φθσει αυτ το ριο της ολοκληρωτικς αποσυνθσεως τονζεται επμονα παντο. Ακμη και
οι δαμονες ποτ δεν παουν να εναι πρσωπα. Εναι η βαθτερη μορφ της υπρξες τους
που δεν μπορε να χαθε. Αλλ, αφο στα πνευματικ ντα η προσωπικτητα εναι η εικνα
του Θεο, ο προσωπικς χαρακτρας μπορε να διατηρηθε μνο μσα σε μα μνιμη θση με
το Θε. Αν χωριστε απ τον Θε, η προσωπικτητα χνεται, προσβλλεται απ πνευματικ
στερωση. Η απομονωμνη προσωπικτητα, η οποα κλενεται στον εαυτ της, συχν χνει
τον εαυτ της”. 14
Η δρα του κακο εναι τα πθη. Τα πθη, τσο για τον Φλωρφσκυ σο και για
τους Πατρες της Εκκλησας, εναι ενεργ και παγιδεουν το κατεχμενο απ πθη
πρσωπο. Τα πθη εναι απρσωπα και ο νθρωπος γεμτο πθη δεν ενεργε απ μνος
του. Επσης χνει τη συνασθηση τι εναι ελεθερος και αμφιβλλει για την παρξη και τη
δυναττητα της ελευθερας εν γνει. Κατ συνπεια γνεται χαοτικς, χνει την
προσωπικτητ του, την προσωπικ ταυττητα. Στην πνευματικ ζω αρχζουμε ακριβς μ'
ναν αγνα κατ των παθν. Και η απαλλαγ απ τα πθη εναι ο κριος στχος της
13 Ν. Ματσοκας, Το πρβλημα του κακο, .π., σ. 161. 14 Γ. Φλωρφσκυ, “Κακ” στο Δημιουργα και απολτρωση, μετφραση Π. Πλλη (Θεσσαλονκη: Εκδσεις Π.
Πουρναρς, 1983), σ. 98.
ISSN: 2623-3738
15
πνευματικς περιδου. Η απαλλαγ απ τα πθη δεν κατανοεται και δεν ερμηνεεται ως
μια απθεια. Αντθετα εναι μια ενεργ κατσταση, η οποα κατακτται μνο με αγνες και
δοκιμασες. Ο δρμος που οδηγε εκε εναι ο δρμος της υπακος, ο δρμος ακμα της
δουλεας στο Θε. Ο δρμος της δουλεας γενν την αληθιν ελευθερα. Μσα στο κακ η
ανθρπινη προσωπικτητα απορροφται απ το απρσωπο περιβλλον. Μσα στο Θε η
προσωπικτητα ανακτται και ολοκληρνεται εν Αγω Πνεματι.
Το κακ φωλιζει στα πρσωπα με τα πθη. Αρχζει με τη λθη του Θεο και
κορυφνεται με την αυτοθωση του ανθρπου. Τα πθη δεν ανκουν στη φση του
ανθρπου. Φανερνουν παρ φση καταστσεις. πως το κακ, τσι και τα πθη δεν
χουν δικ τους υπσταση, αλλ εμφανζονται με την παραφθορ της ψυχικς υγεας. Εναι
αρρστιες της ψυχς15. Τα πθη διαστρφουν τον νθρωπο και τον καθηλνουν στο κακ.
Τον αλλοτρινουν απ την αρετ και ματαινουν την ομοωσ του προς τον Θε.
Καταστρφουν τη ζω του και αφανζουν την υπστασ του. Το κακ μως δεν εναι
ισχυρτερο απ το αγαθ οτε απεριριστο προς εκενο. Αποτελε κατσταση διαλσεως,
που θελ της συντελε στην ανδειξη και προβολ του κακο.
πως πολ σωστ, ο Φλωρφσκυ τονζει «για να εισαχθε, μως, ο νθρωπος στην
πνευματικ ζω, πρπει να αρχσει με ναν αγνα κατ των παθν. Γιατ η απαλλαγ απ τα
πθη εναι μια κατσταση ενεργοσα, μια κατσταση πνευματικς ενεργητικτητας, η οποα
κατακτται μνο στερα απ αγνες και δοκιμασες»16.
Το κακ μας φανερνεται μσα στον κσμο, καταρχν με τη μορφ του πνου και
της λπης. Ο πνος μαρτυρεται δη απ τον απ. Παλο στην προς Ρωμαους επιστολ
(8,20-22)17, ο οποος μας δνει μια σωστ ερμηνεα, δηλ. τι το κακ εισγεται στη
δημιουργα απ την αμαρτα. Διτι, κατ τον απστολο Παλο, η κτση χει υποδουλωθε
στη φθορ χι ββαια με τη θλησ της, αλλ απ τον Θε, ο οποος την υπταξε στη
φθορ (μετ την πτση του ανθρπου) με την ελπδα μως της απαλλαγς. Η ελπδα εναι
τι και αυτ η κτση θα ελευθερωθε απ το ζυγ της φθορς και του θαντου και φθαρτος
15 “Τ πθη ρρωστα στ ψυχς πισυμβντα κα πεισελθντα τ φσει, κα ξαγαγντα τς δας γεας ”,
Ισακ Σρου, Λγος 83. 16 Γ. Φλωρφσκυ, Δημιουργα και απολτρωση, 1983, σ. 98. Βλ. ακμη, Μ. Βασιλεου, πιστολ, 2,2 P.G 32,224D. 17 Προς Ρωμ. 8, 20-22 “τ γρ ματαιτητι κτσις πετγη, οχ κοσα, λλ δι τν ποτξαντα, π λπδι, τι κα ατ κτσις λευθερωθσεται π τς δουλεας τς φθορς ες τν λευθεραν τς δξης τν τκνων το Θεο.
οδαμεν γρ τι πσα κτσις συστενζει κα συνωδνει χρι το νν”.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
16
πλον θα λβει μρος στην ελευθερα της δξης των τκνων του Θεο. Διτι γνωρζουμε
τι λη η κτση μαζ στενζει και πονε πολ μχρι σμερα.
Ο π. Γεργιος Φλωρφσκυ, χαρακτηρζει το κακ ως πολμορφο και χαοτικ,
επισημανοντας τι υπρχουν αντθετες μορφς του κακο: η επιθετικ μορφ, ο σαδισμς
και η απομονωτικ μορφ, η αδιαφορα. Κατ τον Φλωρφσκυ, το κακ διχζεται μσα
στον εαυτ του, δηλαδ εναι μια δυσαρμονα και διαφωνα. Το κακ δεν χει σταθερ
χαρακτρα και εναι αμφρροπο, κυμαινμενο, μεταβαλλμενο. Δεν χει σταθερ
χαρακτρα. Η δρα του κακο μσα στον νθρωπο εναι στα βθη της καρδις και χι μνο
σε εμπειρικ εππεδο. Η παρξη του κακο εναι μια παρασιτικ παρξη, το κακ ζει εξ'
αιτας του Αγαθο.
Η εικνα του Θεο, αμαυρωμνη απ την απιστα της αμαρτας, διατηρεται παρ
τατα θικτη, και γι' αυτ υπρχει πντοτε ακμα και στην βυσσο, μια οντολογικ βση
για επκληση του Θεο, για τη Θεα Χρη. Αυτ ισχει ακμη και για εκενους που με
πεσμα απκοψαν τους εαυτος τους απ τη βοθεια του Σταυρο που κατστησαν τους
εαυτος τους ανκανους να δεχτον τα ζωοποι δρα αυτς της θεας Αγπης. Σμφωνα με
το Γρηγριο Νσσης, οι δαμονες εναι ακμη γγελοι κατ φση.
Κατ τη χριστιανικ διδασκαλα – πργμα που υποστηρζει και ο Φλωρφσκυ-
ολκληρη η κτση βρσκει καταξωση και το σκοπ υπρξες της στο Χριστ. Σμφωνα με
τη χριστιανικ διδασκαλα, λα προρχονται απ το Θε. Ο Θες ως αγαθς δεν δημιουργε
κακ οτε γνεται ατιος για την εμφνισ τους18. Η λη δημιουργθηκε απ τον Θε και
δεν εναι κακ. λλωστε, αυτ δηλνει και το μνυμα της αναστσεως, τι η εν Χριστ
ανακανιση δεν περιορζεται στην πνευματικ σφαρα αλλ περιλαμβνει και την λη που
βρσκεται στην υπηρεσα του πνεματος. Το κακ δεν υπρχει ως ουσα, αλλ ως στρηση.
Αιτα της υπρξες του εναι το αυτεξοσιο των λογικν κτισμτων19.
σως θα μποροομε να πομε τι αυτ η εικνα του Θεο στον νθρωπο παρλυσε
κατ μια ννοια και δεν ολοκληρθηκε μετ τον χωρισμ απ τον να, ο οποος θα πρεπε
πντοτε να απεικονζεται μσα σ' αυτν την εικνα, μσα σ' αυτ το ζωνταν και
18 Μ. Βασιλεου, τι οκ στιν ατιος κακν Θες”, 5. PG 31,341C. 19 “τι τ κακν ο παρ Θεο οδ ν Θε οτε ξ ρχς γγονεν, οτε οσα τς στιν ατο. λλ νθρωποι κατ στρησιν τς το καλο φαντασας αυτος ρξατο κα ναπλττειν τ οκ ντα, κα περ βολονται”, Μ.
Αθανασου, Κατ λλνων 7, PG 25 16A.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
17
προσωπικ καθρπτη. Κατ τον Φλωρφσκυ, “το παρδοξο του κακο βρσκεται ακριβς σ'
αυτ τη δισπαση της ανθρπινης υπρξεως και της λης δομς του κσμου. Βρσκεται στη
δυναμικ δισπαση της ζως στα δο, μα δισπαση που ρθε σαν αποτλεσμα του χωρισμο
απ το Θε. Εναι σαν να υπρχουν δο ψυχς μσα σε κθε πρσωπο. Το καλ και το κακ
εναι κατ περεργο, τρπο ανακατεμνα. Το φυσικ καλ εναι πολ αδναμο να πολεμσει
το κακ. Και το κακ υπρχει δια του Αγαθο”. Δηλαδ, το κακ εναι μια πραγματικτητα
θρησκευτικς φσεως. Μνο μια πνευματικ προσπθεια μπορε να καταλβει, να λσει
αυτ το παρδοξο και να διεισδσει στο μυστριο του καλο και του κακο.
Κθε κνηση του Θεο προς τον κσμο χαρακτηρζεται απ την ορθδοξη θεολογα
ως καρπς της αγπης του Θεο και χι ως απορρο της ουσας20. Θεωρεται ως εκδλωση
των θεων ενεργειν και χι αναγκαα κνηση της θεας ουσας. Αντστοιχα και ο νθρωπος
καλεται να καλλιεργσει την ανιδιοτελ αγπη στη ζω του21.
Η ανιδιοτελς αγπη δεν συνεπγεται αδιαφορα για το κακ υποχρηση μπροστ
του. Η αδιαφορα για το κακ φανερνει ανευθυντητα, που εναι ασυμββαστη με τη
χριστιανικ ιδιτητα. Αλλ και η υποχρηση μπροστ στο κακ μαρτυρε δειλα22. Οτε
αποδχεται την καταπολμηση του κακο με το κακ, που θα φανρωνε τι υιοθετε και ο
διος, αλλ το αντιμετωπζει με το αγαθ: “Μ νικ π το κακο, λλ νκα ν τ γαθ
τ κακν”23.
Κατ τον διο τρπο, ο απστολος Παλος, ταν απευθνεται σε λα τα μλη της
χριστιανικς κοιντητας τους συμβουλεει: “ρτε μ τς κακν ντ κακο τινι ποδ,
λλ πντοτε τ γαθν δικετε [κα] ες λλλους κα ες πντας”.24 Η αξα και η
σπουδαιτητα της παρανεσης τονζεται απ την αρχ με την προστακτικ “ρτε”, με την
οποα ο Παλος επικαλεται την προσοχ των Θεσσαλονικων. Οι κεντρικς ννοιες του
στχου εναι το “κακν” και το “γαθν”, οι οποες ταν πολ γνωστς τσο στους
εθνικοχριστιανος σο και στους ιουδαιοχριστιανος της Θεσσαλονκης25.
20 Ι . Χρυσστομος, Πρς Σταγερων, 1,2 PG 47,427. 21 Α' Κορ. 13,1 εξ. 22 Α' Τιμ. 1,7. 23 Ρωμ. 12,21. 24 Α' Θεσ. 5,15. 25 Οι ννοιες αγαθ [Βλ. W. Grundmann, “γαθς”, στο ThWNT V, 470 εξ.] και “κακ”. [Βλ. W. Grundmann,
“αγαθς”, στο ThWNT V, 470 εξ.] κυριαρχε στην ελληνικ γραμματεα και προπντων στην ελληνικ φιλοσοφα. Ο
Πλτων ορζει το αγαθν ως εξς: “οκον ε μ μι δυνμεθα δα τ γαθν θηρεσαι, σν τρισ λαβντες, κλλει κα
ΚΟΙΝΩΝΙΑ Τμος/Volume 62, Τεχος/Issue 1, 2021
ISSN: 2623-3738
Ο Παλος, προκειμνου να στηρξει την παρανεση, στηρζεται σε πρωτοχριστιανς
μαρτυρες26 και περιλαμβνει δο μρη: το αρνητικ “μ τς κακν ντ κανο τινι ποδ”
και το θετικ “πντοτε τ γαθν δικετε”. Τα δο μρη συνδονται με το “λλ”. Το
αρνητικ μρος χωρς την ταυτχρονη παρουσα του θετικο δε θα διφερε απ να νομικ
καννα νομικ διταξη της εποχς κθε εποχς. τσι η ιδιαιτερτητα και η αξα της
παρανεσης προσδιορζεται απ το θετικ της μρος. Για τον Παλο και γενικτερα για το
χρισ&ta
