POLITEIA

Πλάτωνος «Πολιτεία»

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ

1

ΕΝΟΤΗΤΑ 11η Η αλληγορία του σπηλαίου

Μετά απ’ αυτά λοιπόν είπα, παρομοίασε τη δική μας φύση μ’ ένα τέτοιο περιστατικό

σε σχέση με την παιδεία και την απαιδευσία. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους όπως

ακριβώς σε υπόγεια κατοικία όμοια με σπηλιά, που έχει την είσοδό της ανοιχτή προς

το φως σ’ όλο το μήκος της σπηλιάς, (και) μέσα σ’ αυτή ότι υπάρχουν άνθρωποι

αλυσοδεμένοι από την παιδική τους ηλικία, και στα σκέλη και στον αυχένα, ώστε και

να μένουν ακίνητοι και να βλέπουν μόνο μπροστά και δεν τους είναι δυνατό από τις

αλυσίδες να γυρίζουν κυκλικά τα κεφάλια τους, φως φωτιάς δε να καίει γι’ αυτούς

πίσω τους από ψηλά και από μακριά, και μεταξύ της φωτιάς και των δεσμωτών ένας

δρόμος επάνω, κοντά στον οποίο φαντάσου ένα μακρό τοίχο να έχει χτιστεί

απέναντι, όπως ακριβώς τοποθετούνται τα παραπετάσματα από τους

ταχυδακτυλουργούς μπροστά στους ανθρώπους, πάνω από τα οποία δείχνουν τα

τεχνάσματά τους.

Το φαντάζομαι, είπε.

Φαντάσου λοιπόν κατά μήκος αυτού του μικρού τοίχου ανθρώπους να μεταφέρουν

κάθε λογής αντικείμενα που ξεπερνούν το ύψος του μικρού τοίχου και ανθρώπινα

ομοιώματα και ομοιώματα άλλων ζώων που έχουν κατασκευαστεί και από λίθο και

από ξύλο και από οτιδήποτε άλλο, όπως είναι φυσικό (φαντάσου) άλλοι μεν απ’

αυτούς που παρελαύνουν φορτωμένα να μιλούν, άλλοι δε να σιωπούν. Η εικόνα που

παρουσιάζεις είναι παράξενη, είπε, και οι δεσμώτες παράξενοι. Όμοιοι με μας, είπα

εγώ.



2

Ερμηνευτικά σχόλια

Η εικόνα του σπηλαίου συμπυκνώνει το νόημα του αγώνα του ανθρώπου να

λυτρωθεί απ’ τα δεσμά της φαινομενικότητας, που τον κρατούν εγκλωβισμένο στην

άγνοια και την πλάνη, και να ορθωθεί στο φως της αλήθειας. Η λύτρωσή του είναι

δύσκολη, είναι μια συνεχής ανοδική και επίμοχθη πορεία γεμάτη δυσυπέρβλητα

εμπόδια και αναγκασμούς. Σ’ αυτήν, ωστόσο, ο φωτισμένος άνθρωπος γίνεται

παιδευτής και συμπαραστάτης του άλλου στον αγώνα της απελευθέρωσής του. Ο

φωτισμένος, αυτός που κατορθώνει να φτάσει στο φως της αλήθειας, αισθάνεται το

χρέος να κατέβει και πάλι στο χώρο του δεσμωτηρίου, για να γίνει με κίνδυνο της

ζωής του ελευθερωτής των άλλων. Η πολιτεία είναι αυτός ο δεσμός, το χρέος της

κατάβασης, ώστε οι δεσμώτες συμπολίτες να μπορέσουν να γίνουν και αυτοί πολίτες

της άνω πολιτείας που τη φωτίζει το φως της αλήθειας.

Στην αλληγορία του σπηλαίου ο δεσμώτης που έχει ελευθερωθεί από τα δεσμά του

και φτάνει στη θέαση της αληθινής πραγματικότητας, θαμπώνεται από τον μεγάλο

ήλιο του Αγαθού. Και όταν ξανακατεβαίνει κοντά στους συντρόφους του, αυτό που

τον ενοχλεί και τον κάνει τόσο αδέξιο στο να εκφραστεί και να συμπεριφερθεί είναι

το σκοτάδι που τον ξαναβρίσκει. Και στις δύο περιπτώσεις η γλώσσα της γνώσης

είναι και αυτή επίσης εν μέρει ανήμπορη να πει αυτό που είναι. Και είναι διπλά

ανήμπορη: όταν είναι υπερβολικά δεσμευμένη από το αισθητό δεν καταφέρνει να

διατυπώσει στην εντέλεια την πιο υψηλή πραγματικότητα. Όταν πάλι είναι

υπερβολικά αποδεσμευμένη από το αισθητό, κοπιάζει πολύ να μεταδώσει εκείνο που

συνέλαβε στον «υπερουράνιο τόπο». Η εικόνα και ο μύθος αντισταθμίζουν αυτή την

ανεπάρκεια. Την αντισταθμίζουν αλλά με τρόπο θετικό. Με άλλα λόγια: η μυθική

αφήγηση εμπλουτίζει τη διαλεκτική, αυξάνει την αυστηρότητά της και την

εκφραστικότητά της. Δεν εναντιώνεται στη λογική, παρά προσθέτει μια μεταφορική

λογική της απόδειξης.

Επιβλητική εικόνα για το δρόμο του ανθρώπου, ο οποίος προχωρεί για να γνωρίσει

την αλήθεια της ύπαρξης, είναι η παρομοίωση της σπηλιάς. Διακρίνονται 5 βαθμίδες.

Οι 4 πρώτες είναι παράλληλες με τους αναβαθμούς της γνώσης. α) Μέσα στη σπηλιά

βλέπουν μόνο σκιές. β) απελευθέρωση από τα δεσμά. γ) έξω από τη σπηλιά

βλέπουν τα πράγματα στο φως του ήλιου δ) θέαση του ήλιου, της ιδέας του αγαθού

ε) ξαναγυρνούν φωτισμένοι στη σπηλιά για να απελευθερώσουν τους άλλους. Η

επιστροφή αντιστοιχεί στην ηθική αναγκαιότητα, που αναγκάζει το φιλόσοφο να



3

περάσει από την ευτυχία του θεωρητικού βίου στον ενεργητικό βίο της πολιτικής

ζωής.

Η εικόνα του σπηλαίου δείχνει τη γνωστική πορεία της ανθρώπινης ψυχής και την

κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας. Επίσης, ο Πλάτων προσπαθεί με την εικόνα

αυτή να καθορίσει την ορθή στάση του πολιτικού άνδρα απέναντι στην πολιτική

κοινωνία. Γενικά, θεωρείται η καταλληλότερη εικόνα, η διαφωτίζουσα το ευρύ έργο

της παιδείας. Η κάθοδος στο σπήλαιο παριστάνει την φαινομενολογία του πολιτικού

φαινομένου της ζωής και τη σχέση του πολιτικού προς την πολιτική κοινωνία.

Για όσους δοκίμασαν την ευδαιμονία της ιδέας, η ηγεσίας της πολιτείας, που σημαίνει

ξανακατέβασμα στις σκιές του σπηλαίου, ανάμεσα στα σκοτάδια και τις κακίες των

ανθρώπων, πάντοτε είναι άχθος, θυσία και πόνος. Τη δέχονται όμως και τη

μοιράζονται δίκαια αναμεταξύ τους όσοι είναι άξιοι να την κρατήσουν. Γι’ αυτό προς

την ηγεσία δεν τους σπρώχνει κανένα πάθος, καμία ματαιοδοξία, κανένα συμφέρον.

Αν υπάκουαν σε όλα αυτά, θα στρέφονταν προς την ευδαιμονέστερη ζωή της

καθαρής θεωρίας. Το καθήκον και η συνείδηση μιας ανώτερης αποστολής, η

εσωτερική αμείλικτη επιταγή για την πραγματοποίηση της ιδέας, αυτή τους βάζει

επικεφαλής των πολιτειών, άτεγκτους και αδιάφορους προς ό,τι δεν είναι

αντικειμενικά άξιος σκοπός, προς ό,τι δεν είναι όργανο της ιδέας.



4


Δεν χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Πλάτωνα ο μύθος. Μύθους συναντάμε

και στα ομηρικά έπη για διδακτικούς και άλλους σκοπούς. Αλλά και οι σοφιστές τους

χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους. Οι μύθοι περιέχουν κατά

κανόνα σύμβολα και αλληγορίες που διασαφηνίζουν ή στηρίζουν τις ιδέες και τις

γνώμες τους.

Οι βασικές διαφορές μεταξύ των εννοιών του μύθου και του λόγου είναι οι εξής:

α) Ο μύθος συνήθως είναι μια πλαστή διήγηση, ενώ ο λόγος είναι μια

πολυσήμαντη έννοια που στηρίζεται στην αλήθεια και την πραγματικότητα.

β) Σε αντίθεση με το λόγο, ο μύθος μαγεύει τη φαντασία γιατί ανήκει σ’ ένα

χώρο μυστηριώδη.

γ) Ο λόγος έχει αποδεικτική δύναμη, στηρίζεται σε αντικειμενικά στοιχεία, δε

συγκρούεται με τη λογική και αποκαλύπτει γυμνή την αλήθεια. Αντίθετα ο

μύθος περιέχει πολλές φορές παράδοξα στοιχεία, συγκρούεται με τη λογική

και καλύπτει με ένα παραπέτασμα την αλήθεια.

δ) Σε αντίθεση με το λόγο, ο μύθος σαγηνεύει και προσελκύει. Αφήνει πολλά

περιθώρια για ποιητική χρήση της γλώσσας και για χρησιμοποίηση ποικίλων

εκφραστικών μέσων και σχημάτων λόγου. Άρα ο μύθος θεωρείται πιο

πρόσφορο μέσο για επίδειξη γνώσεων, δημιουργία εντυπώσεων και άσκηση

επιρροής στους ακροατές.

ε) Σε αντίθεση με τον πολυσήμαντο λόγο, ο μύθος χρησιμοποιείται απ’ τα

ομηρικά χρόνια για διδακτικούς κυρίως σκοπούς.

Θέματα για συζήτηση

1. Και στα δύο ποιήματα του Καβάφη υπάρχουν στοιχεία που μοιάζουν κάπως

με το μύθο και την αλληγορία του πλατωνικού σπηλαίου. Στο πρώτο ποίημα

παρατηρούμε τα εξής: α) Ο ποιητής βρίσκεται κλεισμένος σε σκοτεινές

κάμαρες που του προκαλούν κατάθλιψη β) Ψάχνει με αγωνία στο σκοτάδι να

βρει τα παράθυρα ελπίζοντας πως αυτό θα’ ναι παρηγοριά γ) Εγκαταλείπει

νωρίς την προσπάθεια με τη δικαιολογία πως δεν μπορεί να τα βρεις. Η

απομόνωση και απελπισία τον φέρνουν σε τέτοια ψυχική κατάσταση, που

διστάζει να βρει τα παράθυρα. δ) Επιπλέον οδηγείται στην απαισιόδοξη



5

διάθεση πως ίσως είναι καλύτερα να μην τα βρει και τούτο το αιτιολογεί

λέγοντας «ίσως το φως θα ‘ ναι μια νέα τυραννία. Τελικά αποδέχεται το

γεγονός της σκοτεινής κάμαρας και δε φαίνεται να έχει δυνάμεις να

αντιμετωπίσει τη νέα κατάσταση που θα του παρουσίαζε το άνοιγμα των

παραθύρων.

Το ποίημα αυτό, όπως και η αλληγορία του σπηλαίου έχει πολλούς συμβολισμούς.

Διαφέρει όμως από τον πλατωνικό μύθο:

α) Ο ποιητής είναι κλεισμένος σε σκοτεινή κάμαρα και όχι δεσμώτης σε σπηλιά.

β) Ο ποιητής έχει δυνατότητα κινήσεων ενώ οι δεσμώτες είναι αλυσοδεμένοι,

ακίνητοι και αμίλητοι.

γ) Αναζητεί με βαριά καρδιά κάποια διέξοδο και προσπαθεί έστω με δισταγμούς

να βρει τη λύση. Φοβάται όμως να αντιμετωπίσει κατάματα την κατάσταση

που θα δημιουργηθεί με το άνοιγμα των παραθύρων. Τελικά προτιμάει να μη

βρεθούν τα παράθυρα γιατί θα βρεθεί μπροστά σε νέες δυσκολίες, οδύνες και

θλίψεις. Στον πλατωνικό μύθο μιλά ο Σωκράτης εξ ονόματος των δεσμωτών,

που στις επόμενες παραγράφους θα ολοκληρώσει τον αλληγορικό μύθο και θα

δώσει τις σχετικές ερμηνείες στους υπάρχοντες συμβολισμούς.

Παρόμοια είναι εικόνα και στο δεύτερο ποίημα.

Εδώ αντί σπηλιάς έχουμε τείχη, που έχτισαν κάποιοι άνθρωποι γύρω απ’ τον ποιητή

και τον απέκλεισαν απ’ τον έξω κόσμο. Αυτό τον θλίβει γιατί σκέπτεται πόσα

πράγματα μπορούσε να κάνει έξω. Με απόγνωση ο ποιητής παραδέχεται ότι δεν

πρόσεξε την ανύψωση των τειχών, ούτε άκουσε ποτέ κρότο κτιστών. Έτσι

ανεπαίσθητα τον απομόνωσαν απ’ τον έξω κόσμο.

Οι κοινωνικοί προβληματισμοί και τα αδιέξοδα που διατυπώνονται στο ποίημα αυτό

με συμβολικό τρόπο δεν αφορούν μόνο τον ποιητή αλλά και σ’ όλους γενικά τους

ανθρώπους που βιώνουν παρόμοιες ψυχικές καταστάσεις. Ο ποιητής θεωρεί τον

εαυτό του υπεύθυνο για την κατάσταση, δεν ενδιαφέρεται να γκρεμίσει τα τείχη και

αποδέχεται μοιρολατρικά το γεγονός. Εξάλλου δεν τον νοιάζει τι θα μπορούσε να

συναντήσει αν συνέβαινε κάποτε να ελευθερωθεί απ’ την κατάσταση αυτή.



6


Τι λοιπόν; Δεν είναι λογικό αυτό εδώ, είπα εγώ, και δε βγαίνει αναγκαστικά ως

συμπέρασμα απ’ τα προηγούμενα, το ότι ούτε οι απαίδευτοι και εκείνοι που δεν

έχουν γνωρίσει την αλήθεια θα μπορούσαν να κυβερνήσουν ποτέ ικανοποιητικά μία

πόλη ούτε εκείνοι που αφήνονται να απασχολούνται ως το τέλος της ζωής τους με

την παιδεία, εκείνοι μεν (οι πρώτοι) γιατί δεν έχουν έναν ορισμένο σκοπό στη ζωή

τους, προς τον οποίο καταβάλλοντας προσπάθεια πρέπει να ρυθμίζουν όλα

ανεξαιρέτως όσα τυχόν πράττουν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή, και οι

δεύτεροι, επειδή με τη θέλησή τους δε θα αναμειχθούν στον πρακτικό βίο,

νομίζοντας ότι έχουν εγκατασταθεί στα νησιά των μακάρων, αν και είναι ακόμη

ζωντανοί;

Αλήθεια είπε. Εναπόκειται πλέον σ’ εμάς, είπα εγώ, τους θεμελιωτές της ιδεώδους

πολιτείας, να εξαναγκάσουμε τις άριστες φύσεις να φθάσουν προς τη μάθηση που

προηγουμένως ισχυριστήκαμε ότι είναι ανώτατη, δηλαδή να δουν το αγαθό και να

ανέβουν εκείνη την ανηφορική οδό, και όταν δουν καλά αφού ανέβουν να μην τους

επιτρέψουμε αυτό που τους επιτρέπεται τώρα.

Ποιο πράγμα δηλαδή; Το να μένουν συνεχώς στον ίδιο τόπο, είπα εγώ, και να μη

θέλουν να κατεβαίνουν πάλι κοντά σ’ εκείνους τους δεσμώτες ούτε να μετέχουν

στους κόπους και στις τιμές που είχαν καθιερώσει εκείνοι, είτε είναι ταπεινότερες είτε

είναι σημαντικότερες.



7


1. «Τί δέ; ….ἀπῳκίσθαι;»:

Στο σημείο αυτό ο Σωκράτης εισέρχεται σε ένα σημαντικό ζήτημα: πιος είναι ο

κατάλληλος για να αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας.

Ποιοι είναι, λοιπόν, οι κατάλληλοι για να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πόλης; Ο

Σωκράτης δεν απαντά αμέσως. Ξεκινά πρώτα με μια αρνητική διατύπωση. Λέει ποιοι

δεν είναι κατάλληλοι για ένα τέτοιο έργο. Αυτοί είναι: α. οἱ απαίδευτοι, β. οἱ ἐν

παιδείᾳ ἐώμενοι διατρίβειν διά τέλους.

2. «τους ἀπαιδεύτους και ἀληθείας ἀπείρους»:

Οι πρώτοι, λοιπόν, πρου κρίνονται ακατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πόλης είναι

οι απαίδευτοι. Ο Σωκράτης δεν αφήνει αυτή τη θέση του χωρίς αιτιολόγηση, ώστε

να μη φανεί ότι υπάρχει μια ελιτίστικη, «ρατσιστική» τοποθέτηση απέναντι στους

ανθρώπους που δεν έχουν μορφωθεί, δεν έχουν λάβει τα εφόδια της παιδείας. Οι

λόγοι για τους οποίους δεν είναι ικανοί να κυβερνήσουν οι απαίδευτοι είναι οι εξής:

α) Είναι «ἄπειροι ἀληθείας», δεν έχουν φτάσει, δηλαδή, στη γνώση της

αλήθειας, αλλά ζουν στο ψεύδος και στην πλάνη. Είναι οι άνθρωποι του

σπηλαίου που βρίσκονται στο πνευματικό σκοτάδι. Θεωρούν αληθινές τις

ψεύτικες παραστάσεις που προσλαμβάνουν με τις αισθήσεις τους, αγνοούν

την ύπαρξη του κόσμου των Ιδεών, δεν έχουν βγει από τον ψεύτικο, σκιώδη

κόσμο του σπηλαίου, δεν έχουν προσεγγίσει τον κόσμο της αληθινής γνώσης,

τον κόσμο του φωτός. Είναι λογικό, λοιπόν, ότι δεν μπορεί να ανατεθεί η

τύχη μιας πόλης σε έναν τέτοιον άνθρωπο.

Επιπλέον, πρέπει να τονίσουμε το εξής: ο Σωκράτης, όπως και ο Πλάτωνας,

υποστήριζαν ότι δεν είναι κανείς κακός με τη θέλησή του· όποιος διαπράττει

το κακό, το κάνει επειδή δε γνωρίζει τι είναι καλό και κακό. Όμως, όπως

ειπώθηκε προηγουμένως, στη γνώση φτάνει κανείς μέσω της παιδείας, της

μελέτης της φιλοσοφίας. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να γνωρίσει κανείς

το Αγαθό. Επομένως, κάποιος απαίδευτος δεν έχει φτάσει στη θέαση του

Αγαθού, δε γνωρίζει το καλό και το κακό· έτσι, μπορεί –χωρίς να το θέλει- να

διαπράξει το κακό, εφόσον αγνοεί το Αγαθό. Για το λόγο αυτό, λοιπόν, ο

απαίδευτος δε θεωρείται κατάλληλος για να αναλάβει τη διακυβέρνηση της

πολιτείας.



8

β) «σκοπόν ἐν τῶ βίῳ… δημοσίᾳ»: ο δεύτερος λόγος για τον οποίο οι

απαίδευτοι δεν κρίνονται επαρκείς για τη διακυβέρνηση της πόλης είναι ότι

δεν έχουν στη ζωή τους έναν υψηλό σκοπό, στον οποίο θα είναι αφιερωμένοι

και τον οποίο υπηρετούν με τις πράξεις τους στη δημόσια και ιδιωτική τους

ζωή. Ο Σωκράτης εννοεί ότι οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί, οι οποίοι

δεν έχουν εκπαιδευτεί και δεν έχουν φτάσει στη γνώση της αλήθειας, δεν

έχουν δει το φως της αληθινής σοφίας και δεν έχουν γνωρίσει την ύψιστη

αρετή, το Αγαθό, είναι άνθρωποι χωρίς έναν υψηλό πολιτικό στόχο στη ζωή

τους. Προφανώς θα κινούνται από ταπεινά κίνητρα, θα επιδιώκουν την

ικανοποίηση προσωπικών συμφερόντων, θα λησμονούν το πραγματικό χρέος

του κυβερνήτη, θα αδιαφορούν για τον ένα και μοναδικό σκοπό που λέει ο

Πλάτωνας ότι πρέπει να έχουν οι φύλακες της πολιτείας και ο σκοπός είναι να

υπηρετούν πιστά και ανιδιοτελώς την πόλη ολόκληρη.

3. «μήτε τους ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν δια τέλους […] ὅτι ἑκόντες

εἶναι οὐ πράξουσιν, ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι

ἀπῳκίσθαι;»

Η δεύτερη κατηγορία ανθρώπων, η οποία δεν κρίνεται ικανή να αναλάβει τη

διακυβέρνηση της πολιτείας, είναι οι άνθρωποι που περνούν όλη τους τη ζωή

αφοσιωμένοι στις θεωρητικές –πνευματικές τους αναζητήσεις, καθώς δεν προχωρούν

σε πράξεις, δεν ενεργού, δεν ενδιαφέρονται για τα κοινά, αλλά ζουν στη μακαριότητα

των πνευματικών ενασχολήσεων και απολαμβάνουν το φως ττης γνώσης που έχουν

κατακτήσει.

4. «ἑκόντες εἶναι οὐ πράξουσιν»:

Το ερώτημα που γεννιέται είναι γιατί οι άνθρωποι που ζουν «ἐν παιδείᾳ»δια βίου δεν

είναι ικανοί να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Ο Πλάτωνας λέει ότι η

ανεπάρκειά τους βρίσκεται στο ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι άνθρωποι της δράσης.

Δε δείχνουν συνήθως καμιά διάθεση να αναμειχθούν στα κοινά, αρέσκονται στα

πνευματικά ταξίδια τους, στη θεωρητική προσέγγιση όλων των ζητημάτων· είναι

λογικό ότι τέτοιοι άνθρωποι –όση σοφία, γνώση, πνευματική επάρκεια και αν

διαθέτουν – δεν κάνουν για τη διακυβέρνηση της πόλης, εφόσον για το ρόλο αυτό

απαιτείται δράση, αλλά και κάτι ακόμα: χρειάζεται διάθεση, ζήλος, επιθυμία για

προσφορά την πόλη. Οι άνθρωποι αυτοί, όμως όχι μόνο δε χαρακτηρίζονται από

τέτοιο ζήλο, αλλά απεναντίας είναι εντελώς απρόθυμοι να ασχοληθούν με τα κοινά,



9

δε θέλουν να διαταράξουν την ψυχική τους γαλήνη και ευφορία. Βρίσκονται στον

κόσμο του φωτός και δεν έχουν καμιά διάθεση να κατέβουν στο σκοτάδι, για να

αναλάβουν το ρόλο του οδηγού των μαζών, των αμαθών, των ευρισκομένων στο

σκοτάδι.

5. «ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες»:

Ο Σωκράτης, ολοκληρώνοντας την άποψή του σχετικά με την ανεπάρκεια των

διατριβόντων ἐν παιδείᾳ να κυβερνήσουν την πόλη, και θέλοντας να τονίσει την

προσήλωση στις θεωρητικές τους αναζητήσεις, λέει ότι μοιάζουν σαν να ζουν στις

νήσους των μακάρων. Τα νησιά αυτά τα τοποθετούσαν, σύμφωνα με τις λαϊκές

δοξασίες, στη Δύση, πέρα από τις στήλες του Ηρακλέους (σημερινό Γιβραλτάρ), στο

ρεύμα του Ατλαντικού Ωκεανού. Εκεί ζούσαν οι ήρωες, οι άνθρωποι της χρυσής

εποχής (η πρώτη γενιά του ανθρώπινου γένους) καθώς και οι ευσεβείς. Η ζωή ήταν

γεμάτη ευτυχία, γαλήνη, αταραξία και οι άνθρωποι απαλλαγμένοι από κάθε έγνοια

μπορούσαν να φιλοσοφούν, να συζητούν, να απολαμβάνουν την αθανασία και τη

μακαριότητά τους. Παρομοιάζοντας, λοιπόν, ο Σωκράτης τους «ἐν παιδείᾳ» με τους

κατοίκους των νήσων των μακάρων θέλει να τονίσει το πόσο απομακρυσμένοι είναι

από τα καθημερινά, πολιτικά - κοινωνικά προβλήματα και κατ’ επέκταση πόσο

ακατάλληλοι είναι για να αναλάβουν τις τύχες μιας πόλης.

6. «Ἡμέτερον δή ἔργον, ἦν δ’ἐγὠ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις

ἀναγκάσθαι ἀφικέσθαι πρός τό μάθημα ὅ ἐν τῶ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι

μέγιστον, ἰδεῖν τε το ἀγαθόν»

Ο Σωκράτης ορίζει τι πρέπει να γίνει για την καλύτερη διακυβέρνηση της πόλης.

Πρέπει λοιπόν, οι οικιστές να αναγκάζουν τις πιο ξεχωριστές προσωπικότητες, τους

πλέον εκλεκτούς πολίτες να φτάσουν στο σημαντικότερο μάθημα, στην ύψιστη

γνώση, τη γνώση του Αγαθού.

Στο σημείο αυτό χρειάζεται να εξεταστούν κάποια θέματα:

α. «ἀναγκάσαι»: Ο Σωκράτης λέει ότι αυτός και οι συνδημιουργοί της

πολιτείας πρέπει να αναγκάσουν κάποιους (τους πιο προικισμένους) να

υψωθούν στο μέγιστο μάθημα (τη θέαση του Αγαθού), με απώτερο σκοπό να

γίνουν κυβερνήτες της πόλης. Προκαλεί εντύπωση το ρήμα «ἀναγκάσαι»,

αφού φανερώνει μια μορφή εξαναγκασμού για την ανάληψη κάποιου

αξιώματος. Ο Σωκράτης φαίνεται να διέπεται από κάποιες τάσεις

αυταρχισμού και ανελεύθερο πνεύματος, όταν διατυπώνει μια τέτοια θέση.



10

Πραγματικά μοιάζει άδικο και αντιβαίνει στις αρχές της προσωπικής ελευθερίας

και των ατομικών επιλογών η πίεση προς κάποιους να ασχοληθούν μ’ ἐνα

συγκεκριμένο επάγγελμα ή λειτούργημα. Αυτό θα το επισημάνει ο Γλαύκων

στη συνέχεια και έτσι θα δώσει στο Σωκράτη την ευκαιρία να αιτιολογήσει τη

θέση του αυτή (Ενότητα 13).

β. «τάς βελτίστας φύσεις»: Ο Σωκράτης λέει ότι αυτοί που πρέπει να

οδηγηθούν προς τη σπουδαιότερη μάθηση, τη θέαση του Αγαθού, δεν είναι

όλοι οι άνθρωποι, αλλά οι «βέλτισται φύσεις». Για να γνωρίζουμε ποιους

εννοεί με τη φράση αυτή ο Σωκράτης, πρέπει να δούμε ποιο είναι το

περιεχόμενο του όρου «φύσις». Φύσις, λοιπόν, είναι αυτό που ο άνθρωπος

δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί,

βέβαια, με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το

αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις, επομένως, σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα

χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Από αυτά γίνεται

αντιληπτό ότι ο Πλάτωνας αποδέχεται την άποψη ότι ο άνθρωπος γεννιέται με

χαρίσματα ή ελαττώματα· έχει εκ φύσεως, εκ γενετής κάποια ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά, δε διαμορφώνεται με την παιδεία και την καλλιέργεια.

Φυσικά, η παιδεία παίζει το ρόλο της –και μάλιστα αυτός είναι σημαντικός-

αλλά περιορίζεται στο να αξιοποιήσει δυνατότητες που έχουν δοθεί σε

κάποιον άνθρωπο από τη φύση· δεν πιστεύει ότι όλοι μπορούν να φτάσουν

στο ίδιο σημείο γνώσης, αρετής, πνευματικής εξύψωσης, αν δεν έχουν

προικιστεί με τις δυνατότητες για κάτι τέτοιο. Για τον Πλάτωνα λοιπόν, η

φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.

Φυσικά, υπήρξαν και αντίθετες απόψεις από αυτές του Πλάτωνα. Ο

Δημόκριτος για παράδειγμα έλεγε ότι «ἡ φύσις και ἡ διδαχή παραπλήσιον

ἐστί», δηλαδή ότι η φύση του ανθρώπου διαμορφώνεται από τη διδασκαλία.

Κανένας δε γεννιέται με ελαττώματα ή χαρίσματα, αλλά τα αποκτά στην

πορεία της ζωής του, χάρη στην παιδεία που λαμβάνει. Ακόμα και στην εποχή

μας η συζήτηση γύρω από το θέμα αυτό δε φαίνεται να κλίνει πειστικά προς

τη μια ή την άλλη πλευρά. Άλλοτε μιλούμε για ταλέντο, για έμφυτη κλίση,

για «Θεϊκό χάρισμα», με το οποίο είναι κάποιοι προικισμένοι και άλλοτε πάλι

αρνούμαστε την ύπαρξη προικισμένων φύσεων, αλλά κάνουμε λόγο για την

προσπάθεια, τη δουλειά, τον αγώνα που καταβάλλει κάποιος και επιτυγχάνει

σε κάποιον τομέα. Φυσικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο συνδυασμός των

δύο απόψεων μοιάζει να είναι η πιο πειστική εκδοχή: σαφώς υπάρχει ταλέντο,



11

ροπή, κλίση αλλά αν δεν καλλιεργηθεί, αν δεν υπάρξει αξιοποίησή του με την

παιδεία και την εξάσκηση, τότε το ταλέντο χάνεται.

γ. «το μάθημα το μέγιστον, ἰδεῖν το ἀγαθόν»: Ο Σωκράτης στο σημείο

αυτό ορίζει ποιο είναι το ύψιστο μάθημα. Είναι η γνώση, η θέαση του

Αγαθού. Ωστόσο, ο Πλάτωνας δεν έδωσε στο έργο του μια σαφή ερμηνεία γι’

αυτόν τον όρο που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του

σύστημα παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Γι’ αυτό ήδη από την

αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθόν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το

ασαφές και το σκοτεινό. Στο Διγενή Λαέρτιο ΙΙΙ 27 διαβάζουμε: «ἧττον οἶδα

τοῦτ’ ἐγώ, ὦ δέσποτ’, ἤ το Πλάτωνος ἀγαθόν».

Προφανώς μιλά κάποιος δούλος και λέει στο κύριό του: αυτό το πράγμα το

γνωρίζω λιγότερο απ’ ό,τι γνωρίζω το Αγαθόν του Πλάτωνα, δηλαδή το

σκοτεινό αυτό φιλοσόφημα.

Ωστόσο, από τις αναφορές μέσα στο κείμενο του Πλάτωνα μπορούμε να πούμε ότι το

Αγαθό, δηλαδή το ύψιστο αυτό μάθημα είναι:

1. Το «εἶναι»και ό,τι διατηρεί το «εἶναι». Δηλαδή το ον, η βαθύτερη ουσία των

όντων. Όχι το «φαίνεσθαι», αλλά το «εἶναι».

2. Η τάξη, ο κόσμος (=κοσμιότητα, οργάνωση) και η ενότητα που διαπερνά και

συνέχει την πολλαπλότητα. Δηλαδή, το Αγαθόν είναι η οργάνωση, η

ομορφιά, είναι αυτό που επιτρέπει την ύπαρξη τάξης και συνοχής ανάμεσα

στα διαφορετικά.

3. Ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Το Αγαθό, δηλαδή είναι το φώς,

είναι το μέσο που παρέχει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ξεφύγει από την

πλάνη, από το ψεύδος και να κατακτήσει την αλήθεια, να οδηγηθεί στο

δρόμο της επιστήμης βγαίνοντας από τον κόσμο του πνευματικού σκοταδιού

και της άγνοιας.

4. Η ύψιστη αρχή και η πηγή του όντος και της γνώσης.

7. «μή ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὅ νῦν ἐπιτρέπεται»:

Ο Σωκράτης, ως «οικιστής»της ιδανικής πολιτείας, ολοκληρώνει τη σκέψη του

σχετικά με τις βέλτιστες φύσεις λέγοντας ότι, αφού ανεβούν την οδό της γνώσης,

αφού βγουν από το σκοτεινό κόσμο του σπηλαίου, αφού γνωρίσουν το Αγαθό, στη

συνέχεια δε θα πρέπει να τους επιτραπεί να κάνουν αυτό που τώρα τους επιτρέπεται.

Ο Σωκράτης δηλαδή, εισηγείται μια διαφορετική αξιοποίηση αυτών των ανθρώπων,

προτείνοντας την απαγόρευση της δραστηριότητας στην οποία αυτοί τώρα



12

επιδίδονται. Ο Σωκράτης δεν εξηγεί ακόμα τι εννοεί –αυτό θα γίνει αμέσως

παρακάτω- αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι για δεύτερη φορά ακούμε από το

στόμα του φιλοσόφου τη διατύπωση της άποψης ότι οι εξαίρετες φύσεις πρέπει να

αναγκάζονται να ενεργήσουν με συγκεκριμένο τρόπο. Πάλι δείχνει διάθεση

περιορισμού των προσωπικών επιλογών και πίεσης προς κάποιους ανθρώπου να

ασχοληθούν με κάτι, έστω και αν δεν το επιθυμούν. Ο Γλαύκων στη συνέχεια θα

κάνει αυτήν την επισήμανση στο Σωκράτη και έτσι αυτός θα αιτιολογήσει αυτήν την

τοποθέτησή του.

8. «Το αὐτοῦ, ἦν δ’ἐγώ, καταμένειν καί μή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρ’

ἐκείνους τούς δεσμώτας μηδέ μετέχειν τῶν παρ’ ἐκείνοις πόνων τε καί

τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι»

Ο Σωκράτης, λοιπόν, λέει ότι ως οικιστές της ιδανικής πολιτείας δε θα πρέπει να

επιτρέψουν στους άριστους, τους σοφότερους πολίτες, τους φιλοσόφους να κάνουν

αυτό που κάνουν ως τώρα: να μένουν στο δικό τους κόσμο, να απορροφώνται στις

πνευματικές τους αναζητήσεις, να διάγουν το βίο τους στη γαλήνη και στη

μακαριότητα των φιλοσοφικών τους περιπλανήσεων και να μην ασχολούνται με τα

πρακτικά προβλήματα της πόλης και των συμπολιτών τους. Αντιθέτως, οι φύλακες

(η δεύτερη τάξη της πολιτείας), αφού θα έχουν εκπαιδευτεί ορθά και θα έχουν

φιλοσοφήσει, οφείλουν να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική,

για να φελήσουν με τις γνώσεις τους και την αρετή τους την πόλη ολόκληρη. Οι

φύλακες ειδικότερα όταν φτάσουν στην ηλικία των 35 ετών, θα πρέπει να άρχουν

στον πόλεμο και να αναλαμβάνουν αξιώματα που αρμόζουν σε νέους. Όταν γίνουν

50 ετών, τότε πια μπορούν να μοιράζουν το χρόνο τους ανάμεσα στη φιλοσοφία και

στην άσκηση της εξουσίας. Όταν θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους, θα είναι

έτοιμοι πια να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στις νήσους των Μακάρων.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Σωκράτης θεωρεί καθήκον των «οικιστών» της νέας

πολιτείας να υποχρεώσουν τους φιλοσόφους να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της

πόλης. Αρνείται να τους επιτραπεί να απέχουν από τα πρακτικά προβλήματα της

πολιτείας. Τους αρνείται το δικαίωμα επιλογής συμμετοχής ή μη συμμετοχής στα

κοινά. Ενώ οι άνθρωποι αυτοί έχουν «δραπετεύσει» από το σκοτάδι του σπηλαίου,

ενώ έχουν κερδίσει το φως, έχουν καρπωθεί την ευτυχία της αληθινής γνώσης και

μπορούν να απολαμβάνουν τους καρπούς αυτής της κοπιώδους, ανοδικής πορείας

τους, ο Σωκράτης τους στερεί αυτή τη δυνατότητα. Έρχεται να διακηρύξει ότι

πρέπει να υποχρεώσουν τους φιλοσόφους να κατεβούν ξανά στο σπήλαιο, να



13

«βουλιάξουν πάλι στο σκοτάδι», να αφήσουν την ευτυχία τους και να έρθουν δίπλα

στους δεσμώτες του σπηλαίου, για να καθοδηγήσουν, να τους βοηθήσουν να

σπάσουν τα δεσμά τους, να αναλάβουν το ρόλο του οδηγού τους. Ο Σωκράτης

μπορούμε να πούμε ότι εισάγει την έννοια του χρέους. Θεωρεί καθήκον, ευθύνη

υποχρέωση των φιλοσόφων, δηλαδή των πλέον προικισμένων ανθρώπων, να

αναλάβουν την άσκηση της εξουσίας. Δεν πρέπει να αδιαφορούν για τα κοινά, δεν

επιτρέπεται να απέχουν από τα προβλήματα της κοινωνίας. Ο Σωκράτης βλέπει στο

πρόσωπο των φιλοσόφων τους πνευματικούς – αλλά και τους αξιόλογους πολιτικούς

– ταγούς του πλήθους, οι οποίοι έχουν χρέος να μην κλείνονται στον εαυτό τους , να

μη ζουν στο «γυάλινο κόσμο» τους, αλλά να στέκουν δίπλα στους πολίτες και να

αγωνίζονται γι’ αυτούς. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Σωκράτης παραλληλίζει τον εαυτό

του με την αλογόμυγα (Πλάτωνος, «’Απολογία Σωκράτους»). Όπως η αλογόμυγα

τσιμπάει διαρκώς το άλογο και το κρατά σε εγρήγορση, έτσι και εκείνος τριγυρνά

στην πόλη και «κεντρίζει» τους πολίτες, τους ξυπνά, προσπαθεί με τη διδασκαλία του

να τους βγάλει από τον πνευματικό τους λήθαργο και να τους κατευθύνει στο σωστό

δρόμο.

Αυτός, λοιπόν, είναι ο ρόλος ή πιο σωστά το χρέος των φιλοσόφων, σύμφωνα με το

Σωκράτη. Όσο και αν συμφωνούμε με αυτήν την τοποθέτηση, όσο και αν φαίνεται

σωστό ότι οι πνευματικοί άνθρωποι πρέπει να ενδιαφέρονται για το κοινωνικό

σύνολο, όσο κι αν όλοι προσδοκούμε στην ανάληψη πρωτοβουλιών για το κοινωνικό

καλό από τις εξέχουσες προσωπικότητες, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε με

σκεπτικισμό μπροστά στην άποψη του Σωκράτη ότι αυτές οι εξέχουσες

προσωπικότητες πρέπει να αναγκάζονται να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο. Στην

επόμενη ενότητα θα δούμε ότι ο Γλαύκων θα το επισημάνει αυτό στο Σωκράτη και

εκείνος θα εξηγήσει με πιο σκεπτικό υποστηρίζει ότι πρέπει να υποχρεώνουν τις

«βελτίστας φύσεις» να κατεβαίνουν στο σπήλαιο.



14

ΕΝΟΤΗΤΑ 12η Θέματα για συζήτηση

1. Στο χωρίο αυτό τονίζεται ότι οι θεμελιωτές της ιδεώδους πολιτείας έχουν την

υποχρέωση να βοηθήσουν τους χαρισματικούς ανθρώπους να προσεγγίσουν

την ιδέα του Αγαθού.

Όταν φτάσουν στο μέγιστο μάθημα, στην ιδέα του ‘Αγαθού, δεν πρέπει να

τους επιτραπεί να μείνουν καθηλωμένοι στο νοητό κόσμο αλλά να πεισθούν

ότι είναι αναγκαίο να κατέβουν στους συμπολίτες τους και να συμμεριστούν

τους κόπους, τα πάθη, τις τιμές τους.

Υπάρχει άμεσος συσχετισμός με τη ζωή του χαρισματικού Πλάτωνα, ο οποίος

ενώ στη νεαρή του ηλικία φιλοδοξούσε να αναλάβει ανώτατα αξιώματα,

τελικά απέφυγε να αναμειχθεί στον πρακτικό βίο και την πολιτική ζωή της

πόλης. Δύο σημαντικά γεγονότα τον απομάκρυνα οριστικά από οποιαδήποτε

φιλοδοξία συμμετοχής στ κοινά της Αθήνας.

Αφενός η θλιβερή ανάμειξη των μελών της οικογένειάς του στην εξουσία των

τριάντα τυράννων, αφετέρου η προσπάθεια της αποκατεστημένης

δημοκρατίας να εκδικηθεί τους ολιγαρχικούς, καταδικάζοντας μάλιστα το

δάσκαλό του Σωκράτη.

Παρά το γεγονός ότι εκείνος δεν ανεμείχθη ενεργά στην πολιτική ζωή του

τόπου του, πρεσβεύει στο κείμενο ότι οφείλουν οι πεπαιδευμένοι, οι

φιλόσοφοι να αναμειχθούν ενεργά στο πολιτικό «γίγνεσθαι» της πόλης, γιατί

μόνο αυτοί είναι σε θέση να προσφέρουν θετικό και ωφέλιμο έργο για τους

πολίτες.

2. Οι πνευματικοί άνθρωποι της εποχής εκείνης και γενικότερα οι άνθρωποι της

διανόησης ήταν απρόθυμοι να αναλάβουν πολιτικές εξουσίες γιατί

επιθυμούσαν να ασχολούνται αποκλειστικά με τις πνευματικές τους

αναζητήσεις. Ίσως και πολιτικοί λόγοι ήταν αυτοί που τους απομάκρυναν

από κάθε φιλοδοξία συμμετοχής στα κοινά της πόλης.

Ο ποιητής και νομοθέτης Σόλων ο Αθηναίος, ένας από τους επτά σοφούς της

αρχαίας Ελλάδας, ενώ είχε εκλεγεί άρχοντας με απόλυτη εξουσία, εγκατέλειψε

την πόλη, προκειμένου να μην αναγκαστεί κάτω από την πίεση των ισχυρών

συμφερόντων να αλλάξει ό,τι είχε νομοθετήσει. Παρόλ’ αυτά, κατόρθωσε με



15

τις μεταρρυθμίσεις του να συνδιαλλάξει λαό και ευγενείς και να θέσει τα

θεμέλια του μεγαλείου της Αθήνας.

Ο νομοθέτης της Σπάρτης, Λυκούργος, αφού χώρισε τους πολίτες σε τρεις

τάξεις και θέσπισε αυστηρούς νόμους για την αγωγή και την στρατιωτική

πειθαρχία των Σπαρτιατών, έφυγε από την πατρίδα του και έτσι εγκατέλειψε

οικειοθελώς κάθε φιλοδοξία για ενεργό ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα της

Σπάρτης.

Επίσης από τη λατινική γραμματεία ο Κιγκινάτος δε θέλησε να αναλάβει

αξιώματα μετά της σωτηρία της πόλης.



16

ΕΝΟΤΗΤΑ 13η

Και λοιπόν θα τους αδικήσουμε, είπε, και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ

τους είναι δυνατόν να ζουν καλύτερα;

Φίλε μου, λησμόνησες ξανά, είπα εγώ, ότι αυτό δεν αποτελεί μέλημα του νόμου, πώς

δηλαδή μια κάποια κοινωνική τάξη θα ευτυχήσει υπερβολικά μέσα σε μια πόλη, αλλά

επιδιώκει να πραγματοποιήσει αυτό (δηλαδή την ευδαιμονία) για ολόκληρη την πόλη,

ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ και την ανάγκη, κάνοντάς τους να

μοιράζονται μεταξύ τους την ωφέλεια, την οποία ο καθένας είναι σε θέση να παρέχει

στο κοινό και ο ίδιος δημιουργώντας τέτοιους άνδρες στην πόλη, όχι για να τους

αφήνει να βαδίζουν όπου ο καθένας θέλει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος για

τον ενωτικό δεσμό της πόλης.

Αλήθεια, είπε· πράγματι το ξέχασα.

Γλαύκων, σκέψου λοιπόν, είπα, ότι ούτε θα αδικήσουμε αυτούς που γίνονται

φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά θα προβάλλουμε δίκαιη δικαιολογία προς αυτούς

όταν τους αναγκάζουμε να αναλαμβάνουν τη φροντίδα των άλλων και τη φύλαξη.



17


«Ἔπειτ’, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, και ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατόν

αὐτοῖς ὄν ἄμεινον;»

Ο Γλαύκων στο σημείο αυτό διατυπώνει μια λογικότατη απορία, για την οποία

κάναμε λόγο και στην προηγούμενη Ενότητα. Διερωτάται αν είναι δίκαιο αυτό που

προτείνει ο Σωκράτης. Ο Σωκράτης, όπως είδαμε, υποστήριξε ότι οι ικανότεροι

πολίτες, οι πλέον προικισμένοι άνθρωποι, πρέπει να αναγκάζονται να αναλαμβάνουν

τις τύχες της πόλης. Ο Γλαύκων, λοιπόν, εύλογα διατυπώνει την ένστασή του

λέγοντας ότι φαίνεται άδικο να αναγκάζεται κάποιος να ζήσει χειρότερα, ενώ έχει τη

δυνατότητα να ζήσει καλύτερα, απολαμβάνοντας την ηρεμία μιας γαλήνιας ζωής

απομακρυσμένης από τα προβλήματα του πολιτικού βίου. Η άποψη του Γλαύκωνα

φαίνεται να είναι ορθή. Πραγματικά, είναι άδικη και κυρίως μοιάζει να παραβιάζει τις

ατομικές ελευθερίες και το δικαίωμα προσωπικής επιλογής αυτή η πρόταση που

καταθέτει ο Σωκράτης. Σίγουρα όλοι θα θέλαμε να βλέπουμε τους εξέχοντες πολίτες

να ενδιαφέρονται για το κοινωνικό καλό, αλλά δεν μπορούμε να αποδεχτούμε ότι

αυτοί θα πρέπει να εξαναγκάζονται να συμμετέχουν στα κοινά. Γιατί, λοιπόν, ο

Σωκράτης διατυπώνει αυτή την άποψη;

«Ἐπελάθου, ν δ’ἐγώ, πάλιν φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι

γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ’ἐν ὅλῃ τῆ πόλει τοῦτο

μηχανᾶται ἐγγενέσθαι»

Ο Σωκράτης αιτιολογεί την κάπως αυταρχική στάση που πρότεινε προηγουμένως.

Αυτό που επιτρέπει –σύμφωνα με την άποψή του – την άσκηση πίεσης προς τους

φιλοσόφους είναι το γεγονός ότι το ζητούμενο δεν είναι η ευδαιμονία κάποιων

πολιτών, αλλά η ευδαιμονία του συνόλου της πόλης. Ο Γλαύκων βλέπει τον κάθε

άνθρωπο ως μεμονωμένη οντότητα· το συμφέρον, το όφελος το αντιμετωπίζει ως

κάτι το ατομικό, ως υπόθεση προσωπική. Ο Σωκράτης, από την άλλη πλευρά,

φαίνεται να υποτάσσει το ατομικό συμφέρον στο συλλογικό. Απώτερος στόχος είναι

η ευτυχία της πόλης και όχι μιας ομάδας ανθρώπων που ζουν σ’ αυτή. Μάλιστα και

σε προηγούμενο χωρίο, όπου γινόταν ο καθορισμός του ρόλου των φυλάκων, ο

Σωκράτης και ο Γλαύκων είχαν συμφωνήσει ότι οι φύλακες, μολονότι κατέχουν στην

ιδεώδη πόλη την εξουσία, δε θα έχουν ούτε περιουσία ούτε θα χτίζουν μεγάλες και

ωραίες κατοικίες, ούτε θα διαθέτουν χρήματα ούτε θα φιλοξενούν γνωστούς και

φίλους, αλλά η ζωή τους θα είναι πειθαρχημένη και λιτή. Έχει, δηλαδή, ήδη



18

συμφωνηθεί μεταξύ τους ότι η ιδανική πολιτεία δε θα έχει μια τάξη, την ανώτερη, η

οποία θα απολαμβάνει τα αγαθά, τις ανέσεις και τις απολαύσεις της ζωής. Αντιθέτως,

η ιδανική πολιτεία που οραματίζονται θα πρέπει να παρέχει την ευδαιμονία σε όλα τα

μέλη της.

«νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει»

Πρέπει να προσέξουμε ότι, όταν ο Σωκράτης μιλά για το τι πρέπει να συμβαίνει στην

πολιτεία, λέει ότι πρόκειται για επιταγές του νόμου. Ό,τι πρέπει να γίνει, όποιος

στόχος τίθεται μέσα στα πλαίσια της πολιτείας αποτελεί διαταγή του νόμου. Φυσικά,

γνωρίζουμε τη μεγάλη σημασία που έδινε ο Σωκράτης στην τήρηση των νόμων. Ο

ίδιος, όπως ξέρουμε, προτίμησε να πεθάνει πίνοντας το κώνειο, παρά να δραπετεύσει

και να πατήσει τους νόμους της πόλης του. Και στο σημείο αυτό προτάσσει πάλι το

νόμο, προσωποποιημένο. Είναι αυτός που υπαγορεύει τον τρόπο λειτουργίας της

πολιτείας. Αυτός ορίζει και όλοι οφείλουν να πειθαρχούν. Βέβαια ο νόμος δεν παύει

να μην είναι ανεπηρέαστος από προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες, εφόσον είναι

δημιούργημα των ανθρώπων.

Ο σκοπός του νόμου, λοιπόν, σύμφωνα με το Σωκράτη, είναι η ευημερία όλου του

κοινωνικού συνόλου και όχι μόνο μιας τάξης.

«συναρμόττων τους πολίτας…ἐπί τόν σύνδεσμον τῆς πόλεως

Το χωρίο αυτό αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα του λόγου του Σωκράτη, καθώς

δίνεται ο σκοπός του νόμου, αλλά και τα μέσα τα οποία πρέπει να χρησιμοποιήσει για

την επίτευξη του σκοπού αυτού.

Ο σκοπός του νόμου:

α. Να αποβλέπει στην ευδαιμονία του κοινωνικού συνόλου, παρέχοντας

υπηρεσίες σε όλο το κοινωνικό σύνολο και όχι μόνο σε κάποια προνομιούχο τάξη

(«ἐν ὅλῃ….ἐγγενέσθαι»).

β. Να επιτυγχάνει την αρμονική συνύπαρξη των πολιτών. Να συνεργάζονται,

δηλαδή, γόνιμα και δημιουργικά, συγκροτώντας ένα σύνολο και να μην έχουν οι

τρεις τάξεις της πόλης μεταξύ τους εχθρικές διαθέσεις («συναρμόττων τους

πολίτας»).

γ. Να καλλιεργεί κλίμα συνεργασίας μεταξύ των πολιτών. Να αναπτύσσει τον

αλτρουισμό, την αλληλεγγύη, να εμφυσά στους πολίτες την επιθυμία να

προσφέρουν ό,τι μπορούν για το κοινωνικό σύνολο. Να διαμορφώνει συλλογική



19

συνείδηση, έτσι ώστε κάθε τάξη και κάθε πολίτης ξεχωριστά να ωφελεί –στο

βαθμό που μπορεί-τους συμπολίτες του («μεταδιδόναι…ὠφελεῖν»).

δ. Να διαπλάθει πολίτες, οι οποίοι θα είναι εμποτισμένοι με τις αξίες της

συλλογικότητας και οι οποίοι θα έχουν συνειδητοποιήσει ότι έχουν κάποιο

συγκεκριμένο ρόλο να διαδραματίσουν στην πολιτεία. Πρέπει, λοιπόν, ο νόμος να

περάσει στη συνείδηση των πολιτών ότι δεν μπορούν να πράττουν ό,τι και όπως

θέλουν, αλλά έχουν ένα συγκεκριμένο ρόλο να επιτελέσουν μέσα στα πλαίσια της

πολιτείας, με σκοπό την εύρυθμη λειτουργία της και κατ’επέκταση την ευδαιμονία

των ίδιων των πολιτών («ἐμποιῶν…βούλεται»).

Τα μέσα του νόμου:

α. Η πειθώ. Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι ο νόμος θα πρέπει να πείθει τους πολίτες να

συμμορφώνονται με τις επιταγές του. Δηλαδή πρωταρχικό ζητούμενο είναι οι

πολίτες να μην εξαναγκάζονται, αλλά συνειδητά να ακολουθούν το νόμο. Αυτό,

βέβαια, απαιτεί την κατάλληλη αγωγή, την ηθική διαπαιδαγώγηση, την

καλλιέργεια της κοινωνικής συνείδησης των πολιτών, που θα τους επιτρέψει να

υπακούουν στους νόμους χωρίς άσκηση πίεσης.

β. Η ανάγκη = βία. Βλέπουμε ότι ο Πλάτωνας δεν περιορίζεται μόνο στην πειθώ.

Αποδέχεται ως μέσο διαμόρφωσης πολιτών, συμμορφωμένων με το νόμο, τη βία.

Στους «Νόμους» ο Πλάτωνας λέει ότι ο άριστος νομοθέτης συνδυάζει την πειθώ

με τη βία, η οποία αφορά τον «ἄπειρον παιδείας ὄχλον». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι

όχι απλώς υιοθετεί και τους δύο τρόπους, αλλά ορίζει και τις περιπτώσεις όπου ο

καθένας πρέπει να εφαρμόζεται · η βία, δηλαδή, θα πρέπει να εφαρμόζεται στον

όχλο, ο οποίος δεν έχει λάβει παιδεία και δεν μπορεί με την πειθώ να οδηγηθεί

στο σωστό δρόμο.

Μπορούμε να διαπιστώσουμε από το κείμενο ότι ο Πλάτωνας δείχνει μάλλον μια

προτίμηση προς την πειθώ, καθώς λέει ότι ο σκοπός του νόμου είναι να διαμορφώσει

τέτοιους πολίτες που θα ωφελούν ο ένας τον άλλο («ποιῶν …ὠφελίας»). Φυσικά,

όταν γίνεται αναφορά σε διαμόρφωση, διάπλαση χαρακτήρων και νοοτροπιών,

μάλλον έχουμε να κάνουμε με την παιδεία, την καλλιέργεια, την πειθώ και όχι τη βία

και τον εξαναγκασμό.

«τῆς ὠφελίας»

Η πόλη οικίζεται, επειδή κανείς δεν είναι αυτάρκης αλλά «πολλῶν ἐνδεής».

Επομένως, οι πόλεις δημιουργούνται, γιατί ο κάθε άνθρωπος μόνος του, ως άτομο,

δεν μπορεί να αποκτά για τον εαυτό του όλα τα απαραίτητα. Έτσι, μέσα στα πλαίσια



20

των πόλεων μπορεί να επιτευχθεί η απαιτούμενη αυτάρκεια, η απόκτηση όλων των

αναγκαίων από κάθε πολίτη. Αυτό μάλιστα γίνεται όταν ο καθένας αναλαμβάνει

συγκεκριμένη εργασία. Ο καταμερισμός, λοιπόν, της εργασίας προσπορίζει

οικονομικά οφέλη σε όλους τους πολίτες.

«Σκέψαι τοίνυν.. καί φυλάττειν»

Ο Σωκράτης ολοκληρώνει το λόγο του διατυπώνοντας το συμπέρασμα στο οποίο

καταλήγει και για το οποίο δεν δείχνει να έχει καμιά αμφιβολία. Θεωρεί, λοιπόν, ότι

δε διαπράττεται καμιά αδικία, όταν οι φιλόσοφοι αναγκάζονται να γίνουν φύλακες και

κυβερνήτες των άλλων πολιτών. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, ο Σωκράτης κάνει ένα

βήμα παραπάνω στο συλλογισμό του. Μέχρι εδώ, δηλαδή, ίσως δημιουργούνταν η

αίσθηση ότι ναι μεν οι φιλόσοφοι υφίστανται κάποια αδικία, αλλά αυτή γίνεται για το

κοινό καλό. Τώρα έρχεται να δηλώσει ρητά ότι καμιά αδικία δε διαπράττεται

εναντίον τους, ακόμα και όταν αναγκάζονται να αναλάβουν την εξουσία. Γιατί, όμως

δεν είναι άδικος αυτός ο εξαναγκασμός; Πρέπει να δώσουμε μεγάλη προσοχή στην

αιτιολόγηση που δίνει ο Σωκράτης:

α. Επειδή ο εξαναγκασμός αυτός θα ωφελήσει το σύνολο της πόλης. Και, όπως

ισχυρίστηκε, το συλλογικό συμφέρον έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία από το

ατομικό. Άρα, μια πράξη που στοχεύει στην ευδαιμονία της πόλης δεν μπορεί να

χαρακτηρίζεται άδικη. Άλλωστε, μέσα σε μια ευτυχούσα πόλη και το κάθε άτομο

ξεχωριστά θα είναι ευτυχισμένο.

β. Επειδή οι φιλόσοφοι έχουν «δημιουργηθεί» από την πολιτεία («παρ’ἡμῖν

γιγνομένους φιλοσόφους»). Ο Πλάτωνας διατυπώνει μια πολύ καινοτόμο σκέψη

και πρέπει να σταθούμε σ’αυτή με μεγάλη προσοχή. Οι φιλόσοφοι, όπως λέει

έφτασαν στη γνώση, τη σοφία, τη θέαση του φωτός, χάρη στην παιδεία και την

πολυετή ανατροφή και αγωγή τους που ανέλαβε η πολιτεία. Φυσικά, δεν

παραγνωρίζει κανείς ότι ήταν εκ φύσεως προικισμένοι άνθρωποι, αλλά η πολιτεία

ήταν αυτή που τους αξιοποίησε, τους καλλιέργησε και μετά από τόσα χρόνια τους

κατέστησε φιλοσόφους. Άρα, δικαιωματικά τους δίνει εντολές και μπορεί να τους

αναγκάζει να αναλάβουν κάποιο ρόλο μέσα στους κόλπους της. Έχει δικαίωμα

να απαιτήσει να λάβει από αυτούς όσα μπορούν να προσφέρουν εφόσον αυτή

τους εφοδίασε με τα όπλα αυτά.

Για τους λόγους αυτούς, λοιπόν, ο Πλάτωνας θεωρεί ότι ο εξαναγκασμός των

φιλοσόφων να ασχοληθούν με τα δημόσια πράγματα, να γίνουν φύλακες και

επιμελητές («ἐπιμελεῖσθαί τε και φυλάττειν») των πολιτών δεν είναι πράξη άδικη.



21

Γενικές παρατηρήσεις

Ο νόμος

Ο νόμος όπως τον ορίζει ο Πλάτωνας, έχει ή τουλάχιστον προσπαθεί να έχει

καθολική εμβέλεια δράσης. Δεν αποβλέπει στην ικανοποίηση των λίγων, δε

γίνεται όργανο στα χέρια των ισχυρών, αλλά αποσκοπεί στο να υπηρετεί όλους τους

πολίτες και να εξασφαλίζει την καθολική ευημερία. Επίσης, ο νόμος έχει παιδευτικό

χαρακτήρα, καθώς προσπαθεί να διαπλάσει σωστούς πολίτες, να σμιλεύσει

ανθρώπους με ανεπτυγμένο το αίσθημα της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης.

Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι ο νόμος έχει και ένα σκληρό,

απολυταρχικό πρόσωπο, καθώς ασκεί και βία εναντίον των πολιτών, τους

αναγκάζει να ακολουθήσουν συγκεκριμένους δρόμους και να αναλάβουν υποχρεωτικά

κάποιους ρόλους.

Κριτική της πλατωνικής θέσης περί της χρήσης βίας από το νόμο

Είδαμε ότι ο Πλάτωνας εγκρίνει και τη χρήση της βίας ως μέσο που μπορεί να

ασκηθεί από το νόμο. Πρόκειται για μια θέση που θέλει ιδιαίτερη προσοχή και

συζήτηση. Οπωσδήποτε ο νόμος έχει μέσα στη φύση του τον εξαναγκασμό, τον

υποχρεωτικό χαρακτήρα και δεν είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Άρα, όταν ο

Πλάτωνας λέει ότι ο νόμος με τον εξαναγκασμό οδηγεί τους πολίτες στην τέλεση

συγκεκριμένων πράξεων, δε λέει κάτι πρωτάκουστο.

Ωστόσο, ο Πλάτωνας προχωρά ένα βήμα παραπάνω. Εκχωρεί στο νόμο το δικαίωμα

να ασκεί πίεση στους πολίτες και να τους αναγκάζει να ενεργήσουν όπως αυτός

ορίζει, ακόμα και σε θέματα όπου θα ήταν λογικότερο να υπάρχει προσωπική

επιλογή. Η υποχρέωση κάποιων πολιτών να εμπλακούν στα κοινά χωρίς να το

επιθυμούν αποτελεί οπωσδήποτε βίαιη καταπάτηση των προσωπικών ελευθεριών. Η

ρύθμιση από το νόμο-πολιτεία των επαγγελματικών κατευθύνσεων των πολιτών, η

χωρίς τη δική τους συναίνεση τοποθέτησή τους σε θέσεις και αξιώματα οπωσδήποτε

θίγει τα ατομικά δικαιώματα. Συμπερασματικά, λοιπόν, θα λέγαμε ότι δικαίως ο

Πλάτωνας μιλά για πειθώ και ανάγκη, μεθόδους τις οποίες χρησιμοποιεί ο νόμος, αλλά

μάλλον η απόλυτη ελευθερία του νόμου στη χρήση της ανάγκης (=βίας), ιδιαιτέρως

σε θέματα που αφορούν προσωπικές επιλογές, παραπέμπει σε ολοκληρωτικά

καθεστώτα με πολίτες-μηχανές που εκτελούν εντολές της εξουσίας και μάλλον

δύσκολα μπορούμε να αποδεχτούμε την εφαρμογή μιας τέτοιας μεθόδου.



22

«Ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων να αναλάβουν αξιώματα δεν είναι πράξη

άδικη». Η κριτική της θέσης αυτής.

Όπως είδαμε, ο Σωκράτης δε θεωρούσε άδικο τον εξαναγκασμό των φιλοσόφων να

ασχοληθούν με τα κοινά. Τη θέση του αυτή τη στήριξε σε δύο λόγους:

α. Πρώτον είπε ότι δεν είναι άδικη μια πράξη που αποσκοπεί στην ευδαιμονία του

συνόλου. Πραγματικά, η διατύπωση αυτή μοιάζει εκ πρώτης όψεως πειστική.

Όταν κάποιος νομοθετεί με στόχο την ευδαιμονία της πόλης, δεν μπορεί να

θεωρηθεί άδικος. Όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, γιατί μπορεί η

ευτυχία του συνόλου, των πολλών να περνά μέσα από μια πράξη που θίγει τους

λίγους και αυτό οπωσδήποτε είναι άδικο γι’ αυτούς. Ας σκεφτούμε ένα απλό

παράδειγμα: η αρπαγή της μεγάλης περιουσίας ενός πολύ πλουσίου ανθρώπου και

το μοίρασμά της στους φτωχούς είναι μια πράξη που αποβαίνει προς όφελος του

συνόλου. Δεν παύει όμως να είναι πράξη αδικίας εναντίον του πλουσίου αυτού

πολίτη. Το ίδιο συμβαίνει και με αυτό που ισχυρίζεται ο Σωκράτης: η επιβολή στο

φιλόσοφο (σοφός, δίκαιος, ενάρετος) να ασκήσει την εξουσία ωφελεί το

κοινωνικό σύνολο· ενδεχομένως όμως δημιουργεί δυσφορία, στενοχώρια σε

αυτόν τον άνθρωπο που δεν επιθυμούσε να αναλάβει έναν τέτοιο ρόλο. Το

κοινωνικό σύνολο, λοιπόν, μπορεί να ευνοήθηκε, όμως ένας πολίτης πιθανώς

αδικήθηκε.

β. Ο Σωκράτης στη συνέχεια ισχυρίστηκε ότι ο φιλόσοφος είναι «δημιούργημα» της

πολιτείας. Αυτή ανέλαβε την αγωγή του, την εκπαίδευσή του, αυτή τον οδήγησε

στο φως της γνώσης και της αλήθειας. Με λίγα λόγια αυτή τον έκανε ό,τι έγινε.

Άρα, δικαιούται να τον αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η άποψη

αυτή, όσο και αν κρύβει κάποια στοιχεία πειστικότητας, μάλλον δεν μπορεί να

γίνει απόλυτα αποδεκτή. Φαίνεται ότι προσβάλλει το ρόλο και το χαρακτήρα της

παιδείας, αφού την παρουσιάζει ως μια διαδικασία μέσω της οποίας επιδιώκεται να

την εκμεταλλευτεί αυτός που την προσφέρει. Ο διδάσκων είτε είναι άνθρωπος

είτε θεσμός (πολιτεία) δεν πρέπει να αναλαμβάνει να εξοπλίζει το διδασκόμενο με

σκοπό να φτιάξει έναν «οπλισμένο στρατιώτη» στη δική του υπηρεσία.

Αντιθέτως, στόχος πρέπει να είναι να πλάσει ένα δυνατό, πλούσιο πνεύμα και

προπάντων ελεύθερο να πορευτεί στους δρόμους των δικών του επιλογών. Με

άλλα λόγια θα λέγαμε: ο γονιός μεγαλώνει, ανατρέφει το παιδί του· το γεγονός

αυτό, όμως, δεν του δίνει το δικαίωμα να ορίζει τη μοίρα και τις επιλογές του,

επειδή αυτός το όπλισε με τα όποια εφόδιά του.



23


1. Μετάφραση του χωρίου του Πλάτωνα:

«Γιατί πιθανότατα, αν μπορούσε να υπάρξει μια πολιτεία που να αποτελείται μόνο

από τέλειους ανθρώπους, θα ήταν αξιοζήλευτο και περιζήτητο να μείνει κανείς έξω

από τη διοίκηση και την εξουσία, όπως ακριβώς τώρα όλοι επιζητούν να την έχουν·

στην περίπτωση αυτή θα γινόταν ολοφάνερο ότι η ουσιαστική φύση του αληθινού

άρχοντα δε θα απέβλεπε στο προσωπικό του συμφέρον αλλά στο συμφέρον των

πολιτών».

Κατά τον Πλάτωνα, αληθινός άρχοντας είναι εκείνος που έχει έντονη την αίσθηση του

καθήκοντος του και θέτει το συλλογικό συμφέρον πάνω από το ατομικό. Είναι

βέβαιο ότι όταν το σύνολο ευημερεί, ευημερεί και ο ίδιος. Θέτει τις γνώσεις του στην

υπηρεσία της κοινωνικής ευδαιμονίας χωρίς να αποσκοπεί στο ατομικό συμφέρον και

στην αύξηση της προσωπικής του περιουσίας. Ως άνθρωπος του πνεύματος μπορεί

να εξουσιάζει αδέκαστος, χωρίς να επηρεάζεται από το πλήθος, και να επιδιώκει τη

σωστή επιβολή των νόμων και την επικράτηση της δικαιοσύνης.

Η άποψη του Mill έρχεται να συμπληρώσει τη θεωρία του Πλάτωνα. Εκείνος που

επιδιώκει την εξουσία θα χρησιμοποιήσει κάθε μέσο, ηθικό και ανήθικο, για να το

πετύχει. Η εξουσία γι’ αυτόν σημαίνει προσωπική ανάδειξη και ικανοποίηση του

εγωισμού του. Επηρεάζεται εύκολα από τον όχλο, αφού έχει ανάγκη την υποστήριξή

του προκειμένου να παραμείνει στην κορυφή.

Είναι βέβαιο ότι αυτός που δεν είναι πρόθυμος να αναλάβει την εξουσία θα διοικήσει

αντικειμενικά και ανεπηρέαστα, χωρίς αποβλέπει σε κοινωνικά οφέλη. Άρα, όλες οι

ενέργειές του θα συντελούν στην εξυπηρέτηση του συνόλου και όχι μεμονωμένων

ομάδων ή του εαυτού του. Τον άρχοντα, λοιπόν, που θέτει τον εαυτό του στην

υπηρεσία του συνόλου χωρίς ιδιοτελή κίνητρα, τον ανεπηρέαστο και αντικειμενικό

κυβερνήτη, εκθειάζει τόσο ο Πλάτων όσο και ο Mill.

2. Κατά τον Πλάτωνα ο νόμος οφείλει να προασπίζει το συλλογικό συμφέρον, ώστε

η ευδαιμονία να διασφαλίζεται για ολόκληρη την πόλη.

Στην ίδια γραμμή σκέψης βρίσκεται και η άποψη που διατυπώνει ο Περικλής.

Μετάφραση του σχετικού χωρίου:



24

«Νομίζω πως η πόλη ωφελεί τους απλούς πολίτες περισσότερο, όταν στο σύνολό

της ευημερεί, παρά όταν ευημερεί για κάθε πολίτη χωριστά, αλλά στο σύνολό

της δυστυχεί και είναι κατεστραμμένη. Αν κάποιος ευημερεί ως άτομο, ενώ

καταστρέφεται και δυστυχεί η πατρίδα του, τότε καταστρέφεται και ο ίδιος μαζί

της· αντίθετα, αν κάποιος δυστυχεί, αλλά η πατρίδα του ακμάζει και ευημερεί,

τότε έχει πολλές πιθανότητες να διασωθεί».

Με άλλα λόγια, η ευημερία του συνόλου βοηθά και στην ευημερία κάθε πολίτη,

ενώ το αντίθετο δεν ισχύει. Όταν η πόλη στο σύνολό της καταστρέφεται ή

βρίσκεται σε γενική αναταραχή, δεν είναι δυνατόν να ευτυχούν τα άτομα, ακόμη

και αν προσωρινά οι προσωπικές τους υποθέσεις πηγαίνουν καλά.

Αυτό, βέβαια, έχει άμεση σχέση και με τους άρχοντες, που οφείλουν να

φροντίζουν για το γενικό καλό και όχι για το προσωπικό τους συμφέρον. Ευτυχία

του άρχοντα είναι η ευημερία και ευτυχία του συνόλου.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι τόσο ο Περικλής όσο και ο Πλάτων

αναφέρονται στην πολιτική κατάσταση που επικρατούσε κατά το τέλος του

Πελοποννησιακού πολέμου, όπου όλες οι πόλεις ήταν ήδη εξαντλημένες αλλά και

η Αθηναϊκή ηγεμονία είναι αποδυναμωθεί. Έτσι, το πολίτευμα, οι πολιτειακές

αρχές, οι ανώτατοι άρχοντες, οι νομοθέτες είχαν τοποθετηθεί υπό αμφισβήτηση

και την εξουσία κατείχαν κάποιοι επιδέξιοι δημαγωγοί. Ο Πλάτων αντιδρά

επιχειρώντας να ανασυντάξει το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο, ενώ ο Περικλής

υπερασπίζεται το δημοκρατικό πολίτευμα, πάνω στο οποίο χτίστηκε ο πολιτισμός

τον 5ο αι. Και οι δύο αποσκοπούν στην εξάλειψη του ατομικισμού και στην

προάσπιση των συμφερόντων του συνόλου.



25

ΕΝΟΤΗΤΑ 14η «Αρδιαίος ο τύραννος»

Έλεγε λοιπόν ότι παρευρισκόταν όταν κάποιος ρωτούσε κάποιον άλλο πού βρισκόταν

ο μέγας Αρδιαίος. Ο Αρδιαίος αυτός είχε γίνει τύραννος σε κάποια πόλη της

Παμφυλίας, χίλια χρόνια πια ως εκείνο το χρόνο, αφού σκότωσε και το γέρο πατέρα

του και το μεγαλύτερο αδελφό του και έχοντας διαπράξει πολλές άλλες ανομίες, όπως

λεγόταν. Είπε λοιπόν πως αυτός που ρωτήθηκε απάντησε, «Δεν έχει έρθει» είπε,

«ούτε είναι πιθανό να έρθει εδώ. Είδαμε, λοιπόν, και το ακόλουθο τρομερό θέαμα·

όταν βρισκόμαστε κοντά στο στόμιο σκοπεύοντας να ανέβουμε και αφού είχαμε

πάθει (υποστεί) όλα τα άλλα, ξαφνικά είδαμε και εκείνον και άλλους- σχεδόν οι

περισσότεροι απ’ αυτούς τύραννοι· ήταν ακόμη και κάποιοι απλοί πολίτες από

εκείνους που είχαν διαπράξει μεγάλα κακουργήματα – τους οποίους, όταν νόμιζαν ότι

πια θα ανέβουν πάνω, το στόμιο δεν τους δεχόταν, αλλά μούγκριζε κάθε φορά που

επιχειρούσε να ανέβει κάποιος από αυτούς που ήταν αδιόρθωτα κακοήθεις ή που δεν

είχε τιμωρηθεί όπως του άξιζε.

Τότε πια, είπε, άνθρωποι άγριοι, κατακόκκινοι στην όψη, που ήταν τοποθετημένοι

στην είσοδο και καταλάβαιναν το μουγκρητό, αφού τους άρπαζαν τους έπιαναν, τον

Αρδιαίο όμως και κάποιους άλλους, αφού τους έδεσαν χειροπόδαρα και στο κεφάλι,

τους έριξαν κάτω και τους μαστίγωσαν άγρια τους τραβούσαν έξω απ’ το δρόμο και

παράλληλα προς αυτόν πάνω σε ασπαλάθους ξεσκίζοντας (το σώμα τους), και

εξηγώντας σ’ όσους κάθε φορά περνούσαν από κει για ποιους λόγους (υπέφεραν

αυτά) και ότι οδηγούνταν για να ριχτούν στον Τάρταρο».



26


«Ἔφη»

Αυτός που αφηγείται είναι ο Ηρ, ο οποίος, αφού γύρισε από τον κόσμο των νεκρών,

αφηγείται τι άκουσε και τι είδε.

«παραγενέσθαι ἐρωτωμένῳ ἑτέρῳ»

Ο Ηρ περιγράφει έναν τόπο όπου συναντιόντουσαν οι ψυχές των νεκρών πριν τη

μετενσάρκωσή τους. Είχε προηγηθεί ένα χρονικό διάστημα χιλίων ετών, κατά το

οποίο οι ψυχές αμείβονταν για όσα καλά είχαν διαπράξει στη ζωή ή τιμωρούνταν για

τις κακές τους πράξεις. Βλέπουμε ότι ανάμεσα στις ψυχές αυτές δεν ήταν αυτή του

Αρδιαίου. Το γεγονός ότι όλοι έψαχναν να τη βρουν και ρωτούσαν ο ένας τον άλλο

που ήταν ο Αρδιαίος φανερώνει ευθύς εξαρχής ότι ήταν κάποιο σημαντικό πρόσωπο.

«Ἀρδιαῖος ὁ μέγας. Ὁ δέ Ἀρδιαῖος οὗτος τῆς Παμφυλίας ἕν τινι πόλει

τύραννος ἐγεγόνει, ἤδη χιλιοστόν ἔτος εἰς ἐκεῖνον τον χρόνον, γέροντά τε

πατέρα ἀποκτείνας και πρεσβύτερον ἀδελφόν, και ἄλλα δή πολλά τε και

ἀνόσια εἰργασμένος, ὡς ἐλέγετο»

Ο Ηρ αποκαλύπτει την ταυτότητα του Αρδιαίου. Πριν ακόμα μας πει ποιος ήταν, τον

προσδιορίζει με το προσωνύμιο «μέγας». Ο προσδιορισμός «μέγας» απηχεί τον

τίτλο που έδιναν –ακολουθώντας την περσική συνήθεια- οι έλληνες στον βασιλιά των

Περσών (ο Μέγας Βασιλεύς). Ο σκοπός του Πλάτωνα με το χαρακτηρισμό αυτό είναι

διπλός: πρώτα θέλει να μας δείξει ότι ο Αρδιαίος ήταν ένας άνθρωπος ισχυρός· όσο

ζούσε είχε εξουσία, πλούτο, δύναμη. Έτσι, θα αποδειχθεί ότι όλα αυτά δεν είχαν

μεγάλη αξία και ότι, όσο δυνατός κι αν είναι κανείς στη ζωή, δεν πρόκειται να

ξεφύγει από την τιμωρία για τις ανόσιες πράξεις του.

Δεύτερον, ο Πλάτωνας θέλει να προσδώσει ειρωνική χροιά στο λόγο του. Με τον

όρο «μέγας», λοιπόν, επιτυγχάνει να ειρωνευτεί έναν άνθρωπο που πίστευε στην

παντοδυναμία του, που κατείχε κάθε μορφής δύναμη και εξουσία και που τώρα

σέρνεται πάνω στα αγκάθια πληρώνοντας για τα ανομήματά του.

Στη συνέχεια της αφήγησης ο Ηρ λέει ότι ο Αρδιαίος ήταν τύραννος της Παμφυλίας.

Και το όνομα του τύραννου (Αρδιαίοι ονομαζόταν μια ιλλυρική φυλή που κατοικούσε

στις ακτές της Αδριατικής) και η χώρα της επικυριαρχίας του, η Παμφυλία

(παν+φυλή) δίνουν εξωτικό χρώμα στην αφήγηση. (Η Παμφυλία ήταν περιοχή της

Μικράς Ασίας απέναντι από την Κύπρο. Στην αρχαιότητα οι σημαντικότερες



27

ελληνικές αποικίες της περιοχής αυτής ήταν η Άσπενδος και η Σίδη). Ο Πλάτωνας,

δηλαδή, επιδιώκει τόσο με την αναφορά του ονόματος, όσο και της περιοχής της

Παμφυλίας να οδηγήσει το μυαλό του ακροατή σε μακρινούς κόσμους και μάλιστα

στην Ανατολή, όπου επικρατούσε η χλιδή και ο πλούτος. Θέλει να δώσει την εικόνα

ενός ισχυρού ανθρώπου, «μεγάλου» όπως τον αποκαλεί, πλούσιου, πανίσχυρου, ο

οποίος, όμως, βρήκε σκληρή τιμωρία στον άλλο κόσμο για τα εγκλήματα τα οποία

διέπραξε. Επίσης, θέλει να προβάλει τον παγκόσμιο και διαχρονικό χαρακτήρα που

έχουν οι επιβολές των ποινών και οι ανταμοιβές για τις καλές πράξεις που λαμβάνουν

οι ψυχές των νεκρών μετά το θάνατό τους.

«’Οὐχ ἥκει, φάναι, ὀὐδ’ἄν ἥξει δεῦρο»

Ο Ηρ αφηγείται τη συζήτηση των ψυχών. Όταν, λοιπόν κάποιος ρώτησε πού ήταν η

ψυχή του Αρδιαίου, η απάντηση ήταν ότι ο Αρδιαίος δεν είχε έρθει, ούτε θα ερχόταν.

Με αυτό δηλωνόταν ότι ακόμα και μετά χίλια χρόνια τιμωριών και βασανιστηρίων δε

θεωρούνταν ότι είχε πληρώσει αρκετά και δεν μπορούσε να διεκδικήσει ακόμα τη

μετεμψύχωση.

Η κεντρική ιδέα που θέλει να εκφράσει ο Πλάτωνας με το μύθο του Ηρός είναι ότι οι

άδικοι θα τιμωρηθούν σκληρά για τα ανοσιουργήματά τους σε αυτόν ή στον άλλο

κόσμο. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, αρχίζει να γίνεται φανερό το μέγεθος της

σκληρότητας των ποινών που περιμένουν στην άλλη ζωή τους άδικους. Ακόμα και

χίλια χρόνια σκληρών βασανιστηρίων δε φτάνουν, για να πάψει να τυραννιέται η

ψυχή του Αρδιαίου στον άλλο κόσμο.

«Ἐθεασάμεθα γάρ οὖν δή καί τοῦτο τῶν δεινῶν θεαμάτων»

Ο Πλάτωνας, δια στόματος Ηρός, θα περιγράψει κάποιες εικόνες από τον Κάτω

Κόσμο, στις οποίες μάλιστα κυρίαρχο στοιχείο είναι η φρίκη και η οδύνη από τα

βασανιστήρια. Ωστόσο, στο τρίτο βιβλίο της «Πολιτείας» ο Πλάτωνας επικρίνει τις

ποιητικές αφηγήσεις για τα όσα συμβαίνουν στον Άδη, επειδή πιστεύει ότι οι πολίτες

πρέπει να φοβούνται περισσότερο τη δουλεία από το θάνατο. Λέει συγκεκριμένα ότι

το ζητούμενο για την πολιτεία είναι να γαλουχήσει γενναίους πολεμιστές, οι οποίοι

θα στέκουν ατρόμητοι στον πόλεμο. Όμως, αυτό δε θα συμβεί, αν οι άνθρωποι

διαβάζουν όλες τις φρικτές περιγραφές του Άδη στις οποίες αναφέρονται οι ποιητές

και κυρίως ο Όμηρος. Αντιθέτως, θα δημιουργείται μεγάλος φόβος του θανάτου

που θα κάνει τους πολίτες δειλούς και απρόθυμους να πολεμήσουν, ώστε να

αποφύγουν όσα τους περιμένουν στον άλλο κόσμο. Μάλιστα, ο Πλάτωνας αναφέρει



28

και πολλούς στίχους από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όπου περιγράφονται οι

φρικτές εικόνες του Άδη (μουχλιασμένες ψυχές, σκιές τριγυρνούνε, μοιρολόγια

ακούγονται για τα χαμένα νιάτα, οι ψυχές κρέμονται σα νυχτερίδες κ.λ.π.). Αυτές

λοιπόν, τις εικόνες τις κατακρίνει, γιατί φοβίζουν και τρομοκρατούν τους ανθρώπους

με τη σκέψη του θανάτου. Φτάνει στο σημείο, μάλιστα, (387 Β-C) να προτείνει να

διαγραφούν ακόμα και τα τρομερά ονόματα που υπάρχουν για αυτά τα πράγματα

(Κωκυτός, Στύγα, Τάρταρα).

Όλα αυτά, λοιπόν, έδωσαν την αφορμή σε αρκετούς μεταγενέστερους φιλοσόφους

να επικρίνουν τον Πλάτωνα για ασυνέπεια, καθώς στο σημείο αυτό της «Πολιτείας»

βλέπουμε ότι και ο ίδιος περιγράφει σκηνές –και μάλιστα φρικτές – του Άδη. Είναι,

όμως, πράγματι αντιφατικός ο Πλάτωνας; Μιας προσεκτικότερη εξέταση του θέματος

θα δείξει ότι δεν υπάρχει αντίφαση. Και αυτό γιατί ο Πλάτωνας κατηγόρησε τον

Όμηρο, επειδή περιγράφει μια τραγική μετά θάνατον ζωή για όλους. Ο Όμηρος

διαλαλεί ότι μετά τη ζωή τίποτα δεν αξίζει. Η τραγική μοίρα των ψυχών είναι κοινή

για όλους τους νεκρούς. Με άλλα λόγια έχουμε μια έκφραση απαισιοδοξίας. Ο

Πλάτωνας, από την άλλη μεριά, μπορεί να περιγράφει με εξίσου ωμό τρόπο τα

σκληρά βασανιστήρια που υφίστανται οι ψυχές των νεκρών, αλλά αναφέρει ρητά ότι

αυτά αφορούν μόνο τους κακούς και άδικους ανθρώπους. Μάλιστα, δεν παραλείπει

να αναφέρει ότι οι ψυχές των δικαίων περνούν μια χιλιετή ζωή γεμάτη απολαύσεις

μοναδικές. Άρα, ο Πλάτωνας όχι μόνο δε σπέρνει τον τρόμο για τη μεταθανάτια ζωή,

αλλά δίνει και ελπίδες σε όσους είναι ηθικοί, δίκαιοι και ενάρετοι.

«ἐπειδή ἐγγύς τοῦ στομίου ἦμεν μέλλοντες ἀνιέναι καί τἆλλα πάντα

πεπονθότες»

Το στόμιο, στο οποίο γίνεται αναφορά, είναι προφανώς αυτό από το οποίο οι ψυχές

περνούν στο τελευταίο στάδιο της χιλετούς διαδικασίας, για να ακολουθήσει η

μετεμψύχωση. Προηγουμένως, είχε γίνει λόγος για το δαιμόνιον τόπον, όπου

υπήρχαν δύο χάσματα πάνω στη γη και δύο άλλα αντικριστά στον ουρανό. Δίπλα

κάθονταν οι δικαστές που έστελναν τους δίκαιους πάνω και δεξιά και τους άδικους

κάτω και αριστερά. Επομένως, βρισκόμαστε χρονικά στο σημείο όπου οι ψυχές

ετοιμάζονται να βγουν στον κόσμο, εισερχόμενες σε ένα νέο σώμα (μετεμψύχωση).



29

«ἐκεῖνόν τε κατείδομεν ἐξαίφνης καί ἄλλους –σχεδόν τι αὐτῶν τούς

πλείστους τυράννους»

Ο Ηρ συνεχίζοντας την αφήγησή του λέει ότι στο σημείο που βρίσκονταν,

εμφανίστηκε η ψυχή του Αρδιαίου και κάποιων άλλων, οι οποίοι, όπως θα δούμε στη

συνέχεια, είχαν βασανιστεί σκληρά τα χίλια χρόνια που προηγήθηκαν. Μάλιστα, θα

δούμε ότι τα βασανιστήριά τους θα συνεχιστούν. Αυτό, όμως, που πρέπει να

προσέξουμε είναι ότι η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων είναι τύραννοι. Ο

Πλάτωνας θέλει να προβάλει την άποψή του ότι οι τύραννοι είναι οι χειρότεροι

άνθρωποι και προβαίνουν στα χειρότερα εγκλήματα· όποιος κατέχει την εξουσία,

όποιος έχει τη δύναμη στα χέρια του, παρασύρεται σε ανόσιες πράξεις. Η αναφορά

αυτή στους τυράννους γίνεται ώστε να αποδειχθούν τα εξής:

α. Ότι είναι ανάγκη να αναλάβουν την εξουσία οι φιλόσοφοι· αυτή είναι εξάλλου

η θέση την οποία ανέπτυξε σε όλο του το έργο ο Πλάτωνας.

β. Οι τύραννοι, σύμφωνα με τα όσα είχε υποστηρίξει o Θρασύμαχος, είναι αυτοί

που έχουν τη δυνατότητα να είναι ευτυχισμένοι. Ο σοφιστής Θρασύμαχος

είχε διατυπώσει αυτήν την άποψη στηρίζοντάς την στο ότι ο τύραννος μπορεί

να διαθέτει ό,τι θέλει, να επιβάλει τις απόψεις του, τους κανόνες του. Άρα, δε

στερείται τίποτε και είναι ευτυχής. Αλλά και ο Γλαύκων, όπως είδαμε στο

μύθο του Γύγη, υποστήριξε ότι ο πιο ευτυχισμένος είναι αυτός που μπορεί να

διαπράττει ό,τι θέλει και να μένει ατιμώρητος. Και επειδή ως τέτοιο βλέπει

μόνο τον τύραννο, θεωρεί ότι ο τύραννος μπορεί να είναι ο κάτοχος της

ευτυχίας. Έρχεται, λοιπόν, ο Πλάτωνας να αμφισβητήσει αυτές τις θέσεις. Η

επιλογή του να αναφέρει τον Αρδιαίο και τους άλλους τυράννους αποσκοπεί

στο να δείξει ότι όχι μόνο δεν μπορούν να είναι ευτυχισμένοι, αλλά είναι αυτοί

που θα υποστούν τις χειρότερες τιμωρίες.

γ. Τέλος, θέλει να αποδείξει ότι οι τύραννοι είναι κατά κανόνα οι χειρότεροι

άνθρωποι. Ως κάτοχοι της εξουσίας γίνονται σκληροί, άπληστοι, ακόρεστοι

για πλούτο και δύναμη και φτάνουν στο σημείο να διαπράττουν τα πλέον

ειδεχθή εγκλήματα (πατροκτονίες, αδελφοκτονίες). Φυσικά, αναφέρεται ότι

υπήρχαν και κάποιοι άλλοι, όχι τύραννοι ανάμεσα σε αυτούς («ἦσαν δέ καί

ἰδιῶταί τινες τῶν μεγάλα ἡμαρτηκότων»), αλλά η πλειοψηφία ήταν τύραννοι.



30

«τις τῶν οὕτως ἀνιάτως ἐχόντων εἰς πονηρίαν ἤ μή ἱκανῶς δεδωκώς δίκην

ἐπιχειροῖ ἀνιέναι»

Ο Ηρ αναφέρει στο σημείο αυτό ότι υπήρχαν κάποιες ψυχές στις οποίες, ακόμα και

μετά το πέρας χιλίων ετών με φρικτά βασανιστήρια, δε δινόταν η άδεια να φύγουν

από το δαιμόνιο τόπο και δεν έληγε η βασανιστική τους τιμωρία. Πρόκειται για τους

αμετανόητους εγκληματίες, όπως τους ονομάζει. Στο «Γοργία» ο Πλάτωνας

ισχυρίζεται ότι οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν τύραννοι. Επειδή οι άνθρωποι αυτοί

κατέχουν την απόλυτη εξουσία, διαπράττουν και τα μέγιστα ανοσιουργήματα.

Μάλιστα, σε άλλο σημείο της «Πολιτείας», ο Πλάτωνας επικαλείται και τη μαρτυρία

του Ομήρου, ο οποίος στην Οδύσσεια (Νέκυια) παρουσιάζει τον Τάνταλο, το Σίσυφο

και τον Τιτυό (γνωστούς μεγάλους δυνάστες που διέπραξαν πολλές ανόσιες πράξεις

εν ζωή) να τιμωρούνται αιωνίως.

«Ἐνταῦθα δή ἄνδρες…..ἐμπεσούμενοι ἄγοιντο»

Ο Ηρ περιγράφει με λεπτομέρειες τα βασανιστήρια τα οποία υφίστατο ο Αρδιαίος και

όλοι οι άλλοι τύραννοι που διέπραξαν στυγερά εγκλήματα στη ζωή τους. Πρέπει

μάλιστα να σημειώσουμε ότι πρόκειται για τα βασανιστήρια που ακολουθούν μετά

την προβλεπόμενη χιλιετή τιμωρία τους η οποία δεν ήταν αρκετή για να ισοσκελίσει

τα όσα φρικτά και ανόσια διέπραξαν στη ζωή τους. Θέλει, λοιπόν, ο Πλάτωνας να

υπογραμμίσει με τον πιο σαφή και ξεκάθαρο τρόπο το πόσο σκληρά τιμωρούνται οι

άδικοι άνθρωποι μετά το θάνατό τους. Ουσιαστικά θέλει να απαντήσει στο Γλαύκωνα

και το Θρασύμαχο που ισχυρίστηκαν ότι οι τύραννοι είναι ευτυχισμένοι, εφόσον

μπορούν να διαπράττουν ό,τι θέλουν χωρίς να τιμωρούνται. Με την αφήγηση αυτή

καταρρίπτει τις απόψεις τους· διαλαλεί ότι ο τύραννος, ακόμα κι αν δε λογοδοτήσει

σε αυτή τη ζωή για τις πράξεις του, θα πληρώσει με το χειρότερο τρόπο γι αυτές

στον άλλο κόσμο.

«τούς μέν διαλαβόντες ἦγον, τόν δέ Ἀρδιαῖον καί ἄλλους συμποδίσαντες

χεῖράς τε καί πόδας καί κεφαλήν»

Αρχίζει, λοιπόν, ο Ηρ να περιγράφει τη σκληρή συμπεριφορά των «διάπυρων

ανδρών», των τιμωρών του Κάτω Κόσμου απέναντι στον Αρδιαίο και τους άλλους.

Πρώτα πρώτα τους άρπαζαν από τη μέση και τους έδεναν χέρια πόδια και κεφάλι.

Αμέσως, λοιπόν, γίνεται φανερή η βιαιότητα με την οποία συμπεριφέρονται στον

Αρδιαίο και τους άλλους τυράννους. Πέραν της βαναυσότητας των βασανιστηρίων,

αυτό που θέλει να τονίσει ο Πλάτωνας είναι πόσο ξεπέφτει ο τύραννος, ο οποίος



31

θεωρούνταν μέγας και τρανός όσο ζούσε. Αυτός που διαφέντευε τον κόσμο, που

έκανε ό,τι ήθελε, που εξουσίαζε τους πάντες, που είχε ό,τι επιθυμούσε και γι’ αυτό

ήταν ευτυχής –σύμφωνα με το Γλαύκωνα και το Θρασύμαχο- τώρα ταπεινώνεται,

τον αρπάζουν σα θήραμα από τη μέση και τον δένουν χειροπόδαρα.

«καταβαλόντες και ἐκδείραντες»

Οι άνδρες, λοιπόν, αφού έδεσαν χειροπόδαρα τους τυράννους, τους έριξαν στο

έδαφος και τους μαστίγωσαν άγρια. Το «ἐκδέρω» μάλλον έχει αυτή τη σημασία εδώ

και όχι τη σημασία «γδέρνω». Όπως και να έχει πρόκειται για σκληρότατα

βασανιστήρια. Ίσως μάλιστα χρησιμοποιείται το ρήμα «ἐκδέρω», για να δοθεί η

εικόνα ενός τόσο άγριου μαστιγώματος που φτάνει στο σημείο να μοιάζει με

γδάρσιμο του δέρματος. Το γδάρσιμο πάντως είναι γνωστό ως βασανιστήριο· ο

Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Πέρσες ηγεμόνες (Καμβύσης) συνήθιζαν να γδέρνουν τους

εχθρούς τους ζωντανούς. Αυτό που έχει, ωστόσο, τη μεγαλύτερη σημασία και που

έχουμε αναφέρει επανειλημμένως είναι η πρόθεση του Πλάτωνα να παρουσιάσει όσο

πιο έντονα γίνεται τη σκληρή τιμωρία που περιμένει τους άδικους ανθρώπους –και

κυρίως τους τυράννους- στον άλλο κόσμο.

«εἷλκον παρά την ὁδόν ἐκτός»

Τα βασανιστήρια συνεχίζονταν για τον Αρδιαίο και τους άλλους τυράννους. Τώρα

βλέπουμε να τους σέρνουν και να τους τραβούν έξω από το στόμιο. Με τη λέξη

«ἐκτός» εννοείται ο χώρος έξω από το στόμιο, μέσα στο οποίο βρίσκονταν οι ψυχές.

Ο δαιμόνιος τόπος δηλαδή, όπου διαδραματίζονται όλα αυτά, δε βρίσκεται στον

αιθέρα, αλλά πάνω στη γη. Ίσως όμως με το «ἐκτός» εννοείται απλώς ότι τους

έσερναν έξω από το δρόμο και τους έριχναν στο πλάι όπου βρίσκονταν τα αγκάθια,

όπως θα δούμε στη συνέχεια.

«και τοῖς ἀεί παριοῦσι σημαίνοντες ὧν ἕνεκα»

Στο σημείο αυτό ο Ηρ δίνει μια τελευταία πληροφορία, η οποία, ωστόσο, είναι πολύ

σημαντική, γιατί αποκαλύπτει το σκοπό αυτών των σκληρών βασανιστηρίων που

υφίστανται ο Αρδιαίος και οι άλλοι τύραννοι. Λέει, λοιπόν, ότι, όταν έσερναν τους

τυράννους πάνω στα αγκάθια, εξηγούσαν οι βασανιστές σε όσους έστεκαν κοντά

τους λόγους για τους οποίους υφίσταντο αυτά τα φρικτά πάθη. Η τιμωρία, λοιπόν,

φαίνεται ότι δε συντελείται για εκδίκηση αλλά για να παραδειγματιστούν οι άλλοι.

Στο σημείο αυτό, λοιπόν, φαίνεται η πρόθεση του Πλάτωνα να δώσει το ηθικό



32

δίδαγμα: η δυσάρεστη και φρικιαστική μετά θάνατον ζωή δεν είναι κάτι το δεδομένο

για όλους τους ανθρώπους· είναι η σκληρή τιμωρία μόνο για όσους διέπραξαν

αποτρόπαια εγκλήματα στη ζωή τους. Δηλαδή, αν ο Αρδαίος πάσχει, αυτό συμβαίνει

επειδή υπήρξε ένας ειδεχθής τύραννος. Πρέπει, λοιπόν, όλοι να παραδειγματιστούν

από το δράμα του Αρδιαίου και να αποφύγουν επιλογές σαν τις δικές του. Οι

επίδοξοι τύραννοι θα πρέπει να σκεφτούν καλά αν θα επιζητήσουν τη δύναμη, τις

απολαύσεις, τον πλούτο που γεύτηκε ο Αρδιαίος διαπράττοντας κάθε λογής ανόσιες

πράξεις, γιατί η τιμωρία τους θα είναι φρικτή.

Η σύνδεση του μύθου του Ηρός με την «Πολιτεία»

Πώς δικαιολογείται η παρουσία αυτής της μυθολογικής αφήγησης στο τέλος του

έργου του Πλάτωνα, στο οποίο ο φιλόσοφος πραγματεύτηκε το θέμα της

δικαιοσύνης και της οργάνωσης της ιδεώδους πολιτείας; Η απάντηση δίνεται, αν

σκεφτούμε τις απόψεις που είχαν αναπτύξει οι συνομιλητές του Πλάτωνα και τις

οποίες θέλησε να αντικρούσει ο φιλόσοφος. Συγκεκριμένα, ο Γλαύκων και ο

Θρασύμαχος είχαν υποστηρίξει την άποψη ότι οι τύραννοι είναι οι άνθρωποι που

έχουν τη δυνατότητα να είναι οι πιο ευτυχισμένοι, γιατί μόνο αυτοί μπορούν να

αποκτήσουν τα πάντα στη ζωή τους και να μένουν και ατιμώρητοι, καθώς διαθέτουν

την απόλυτη εξουσία. Τέτοιες απόψεις σαφώς υποσκάπτουν τα θεμέλια της

δικαιοσύνης ως στάσης ζωής και ωθούν τους ανθρώπους σε άδικες πράξεις, σε

εγκληματικές ενέργειες κ.λπ. Ο Πλάτωνας, λοιπόν, θέλοντας να εξάρει την αξία της

δικαιοσύνης, θέλοντας να προβάλει την άποψη ότι οι δίκαιοι θα ανταμειφθούν και οι

άδικοι θα τιμωρηθούν, θέλοντας τέλος να διδάξει και να κατευθύνει τους ακροατές

του προς το δρόμο της ηθικής και της δικαιοσύνης, αφηγείται αυτό το μύθο.

Αποτελεί, λοιπόν, αυτή η αφήγηση –ως κλείσιμο του έργου του- τόσο ένα ηθικό

δίδαγμα, όσο και ένα μήνυμα αισιοδοξίας, εφόσον λέγεται ότι οι δίκαιοι σε αυτόν ή

στον άλλο κόσμο θα κερδίσουν όλα όσα δικαιούνται, ενώ οι άδικοι θα τιμωρηθούν για

τις πράξεις τους.



33

Εκφραστικά μέσα

Ο Πλάτωνας πραγματικά, για άλλη μια φορά αποδεικνύει ότι εκτός από μεγάλος

διανοητής είναι και ικανός τεχνίτης του λόγου. Η αφήγηση αυτή, λοιπόν, καταφἐρνει

να κερδίζει τον αναγνώστη, να τον κρατά προσηλωμένο στην εξέλιξή της, να

προκαλεί το θαυμασμό, την ένταση, την αγωνία και άλλα έντονα συναισθήματα.

Αυτό επιτυγχάνεται χάρη σε ένα μεγάλο αριθμό εκφραστικών μέσων:

α. Εικόνες. Αποτελούν οπωσδήποτε το δυνατότερο σημείο της αφήγησης.

Ζωντανές, ρεαλιστικά αποτυπωμένες, παραστατικές, καταφέρνουν να φέρουν

μπροστά στα μάτια του αναγνώστη ολοζώντανο το δράμα του Αρδιαίου.

β. Ο διάλογος. Ο Πλάτωνας δεν αφηγείται την ιστορία σε τρίτο πρόσωπο.

Αντιθέτως, παρουσιάζει τις ψυχές να συνομιλούν, να περιγράφει η μια στην άλλη

τα θεάματα με τα οποία ήρθε αντιμέτωπη και έτσι το κείμενο κερδίζει σε

ζωντάνια.

γ. Η προσωποποίηση. Παρατηρούμε το άψυχο στόμιο να εκδηλώνεται ως

έμψυχο ον, εκφράζοντας την οργή του εναντίον των εγκλημάτων. Αυτό προκαλεί

το δέος και το θαυμασμό του αναγνώστη και διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον

του.

δ. Η ειρωνεία. Ο Πλάτωνας με τη λέξη «μέγας» αντιμετωπίζει με τρόπο ειρωνικό

τον Αρδιαίο, ο οποίος από τα μεγαλεία, τα πλούτη και τη δύναμη ξέπεσε στην

τραγική θέση στην οποία τον βλέπουμε να βρίσκεται.

ε. Το πολυσύνδετο σχήμα: «γέροντα τε πατέρα…. καί πρεσβύτερον …. καί

ἄλλα…τε και ἀνόσια εἰργασμένος», «Ἐνταῦθα δή…και καταμανθάνοντες…και

ἄλλους….χεῖράς τε και πόδας και κεφαλήν ….καί ἐκδείραντες…και τοῖς ἀεί

παριοῦσι… και ὅτι εἰς τον Τάρταρον..». Με τον τρόπο αυτό ο Πλάτωνας δίνει

έμφαση στα πολλά εγκλήματα του Αρδιαίου και στα πολλά και φρικτά

βασανιστήρια που υπέστη.

στ. Οι αντιθέσεις. Από τη μια έχουμε τον Αρδιαίο το μέγα και από την άλλη έχουμε

τον ξεπεσμένο και ταπεινωμένο τύραννο. Επίσης, από τη μια έχουμε την

προσπάθεια ανοδικής πορείας των ψυχών έξω από το στόμιο και από την άλλη

πλευρά την εντελώς αντίθετη, την καθοδική πορεία τους προς τον Τάρταρο.

ζ. Οι ηχηρές, εντυπωσιακές ποιητικές λέξεις και φράσεις, με τις οποίες ο

Πλάτωνας μαγεύει, συναρπάζει τους αναγνώστες και εγείρει πλήθος

συναισθημάτων: «ἐμυκᾶτο», «ἄνδρες ἄγριοι, διάπυροι ἰδεῖν», «καταβαλόντς και

ἐκδείραντες», «ἐπ’ ἀσπαλάθων κνάμπτοντες», «εἰς τον Τάρταρον

ἐμπεσούμενοι»κ.λπ.



34


1α. Η σύλληψη της ποιητικής ιδέας έγινε κατά την επίσκεψη του ποιητή στο

Σούνιο στις 25 Μαρτίου το 1971. Εκεί αντίκρισε τα βελόνια των ασπαλάθων,

τα οποία του έφεραν στο νου την περικοπή από την «Πολιτεία»τον Πλάτωνα

(«ἐπί ασπαλάθων»)· το φυτό είναι συνδεδεμένο με την τιμωρία του τύραννου

Αρδιαίου. Αυτόματα γεννήθηκε στο μυαλό του ο συνειρμός: ασπάλαθοι –

Πλάτων –Αρδιαίος αλλά και Αρδιαίος –τύραννος –τιμωρία –τύραννοι της

πατρίδας –τιμωρία για τις ανομίες τους· αυτοί οι συνειρμοί οδήγησαν στη

σύνθεση του ποιήματος.

1β. Ο συσχετισμός αυτός είναι απόλυτα δραστικός αφού το δικτατορικό καθεστώς

της Ελλάδας την εποχή εκείνη έχει άμεση συνάφεια με την περικοπή του

Πλάτωνα, ο οποίος καταδίκαζε τέτοιου είδους καταστάσεις. Αυτός λοιπόν ο

συσχετισμός κέντρισε τόσο το δημοκρατικό αίσθημα του ποιητή όσο και τις

καλλιτεχνικές χορδές του, γεγονός που τον ώθησε στη σύνθεση του

συγκεκριμένου ποιήματος.

1γ. Ο προφητικός τόνος του αποσπάσματος είναι έκδηλος· τόσο τα γεγονότα του

Πολυτεχνείου το 1973, όσο και η τραγωδία της Κύπρου, με την οποία έληξε η

δικτατορίας, αποδεικνύουν περίτρανα τους ισχυρισμούς του ποιητή.

2. Στόχος της θέσπισης νόμων είναι η διασφάλιση της κοινωνικής ομαλότητας

και η απρόσκοπτη πρόοδος των πολιτών.

Από την αρχαιότητα ως σήμερα, παρατηρούμε ότι τα νομοθετικά συστήματα

ανήκουν σε δύο κατηγορίες· στην κατηγορία εκείνων που θέτουν ως στόχο

της ποινής την εκδίκηση και τον αφανισμό του παραβάτη και σε εκείνα που

αποβλέπουν στο σωφρονισμό του ιδίου αι τον παραδειγματισμό της κοινής

γνώμης, δίδοντας έτσι στην ποινή χαρακτήρα παιδευτικό.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκει ο μωσαϊκός νόμος (εφαρμογή του δικαίου του

αντιπεπονθότος) και ο κώδικας του Χαμουραμπί. Για τη δεύτερη κατηγορία –

χαρακτηριστικό των πολιτισμένων και άρα εξελιγμένων κοινωνιών –κάνει λόγο

τόσο ο Πλάτων όσο και ο Ιταλός Διαφωτιστής Τσεζάρε Μπεκαρία («σκοπός

της ποινής δεν είναι η εκδίκηση αλλά ο σωφρονισμός εκείνου που διέπραξε το

αδίκημα και ο παραδειγματισμός των άλλων»).



35

Άρα καταλαβαίνουμε ότι η κοινωνία δεν μπορεί να είναι εκδικητική, γιατί κάτι

τέτοιο καταδεικνύει μια κοινωνία πρωτόγονη, απάνθρωπη και απολίτιστη.

Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Θουκυδίδης, ο οποίος δηλώνει ότι η θανατική

ποινή δεν περιορίζει την εγκληματικότητα.



36

ΕΝΟΤΗΤΑ 15η «Λαχέσεως Λόγος»

Επίσης γύρω (απ’ το αδράχτι) και σε ίσα διαστήματα καθισμένες άλλες τρεις, καθεμιά

στο Θρόνο της, οι κόρες της Ανάγκης, οι Μοίρες, ντυμένες στα λευκά, φορώντας

στεφάνι στο κεφάλι τους, η Λάχεση και η Κλωθώ και η Άτροπος (έλεγε πως)

τραγουδούσαν σύμφωνα με την αρμονία των Σειρήνων, η Λάχεση τα περασμένα, η

Κλωθώ τα τωρινά και η Άτροπος τα μελλοντικά. Και η Κλωθώ αγγίζοντας το αδράχτι

με το δεξί της χέρι (έλεγε πως) περιέστρεφε μαζί την εξωτερική του περιφέρεια,

αφήνοντας να περάσει ένα χρονικό διάστημα, η Άτροπος πάλι με το αριστερό (χέρι)

τις εσωτερικές περιφέρειες με τον ίδιο τρόπο και η Λάχεση με καθένα από τα χέρια

της (έλεγε πως) άγγιζε πότε τη μία μεριά και πότε την άλλη. Αυτοί λοιπόν, όταν

έφτασαν, (έλεγε πως) έπρεπε αμέσως να παρουσιαστούν μπροστά στη Λάχεση.

Κάποιος προφήτης λοιπόν τότε (έλεγε πως) πρώτα τους τοποθέτησε σε κανονικά

διαστήματα, έπειτα, αφού πήρε απ’ τα γόνατα της Λάχεσης κλήρους και

παραδείγματα τρόπων ζωής, αφού ανέβηκε πάνω σε ένα ψηλό βήμα είπε:

«Ο λόγος (είναι) της Λάχεσης της κόρης, της κόρης της Ανάγκης. Ψυχές εφήμερες,

αρχίζει μια άλλη περίοδος για το θνητό γένος που τέρμα της θα είναι ο Θάνατος. Δε

θα επιλέγει εσάς ο δαίμονας, αλλά εσείς θα διαλέγετε το δαίμονά σας (την τύχη σας).

Όποιος κληρωθεί πρώτος, πρώτος να διαλέξει το είδος της ζωής με το οποίο

αναγκαστικά θα ζήσει. Η αρετή δεν εξουσιάζεται, απ’ την οποία ανάλογα με την

εκτίμηση ή την περιφρόνηση που θα της δείξει ο καθένας θα έχει μεγαλύτερο ή

μικρότερο μερίδιο.

Η ευθύνη (ανήκει) σ’ αυτόν που κάνει την εκλογή· ο θεός είναι έξω απ’ την ευθύνη».



37


«θυγατέρας τῆς Ἀνάγκης, Μοίρας»

α. Η Λάχεσις, αυτή που μοιράζει αυτή που ορίζει το λαχνό της ζωής για τον κάθε

άνθρωπο· το όνομά της προέρχεται από το ρήμα λαγχάνω.

β. Η Κλωθώ, αυτή που κλώθει το νήμα της ζωής, αυτή δηλαδή που ορίζει τα

γεγονότα της ανθρώπινης ζωής και το πώς αυτή θα κυλά· το όνομά της

προέρχεται από το ρήμα κλώθω.

γ. Η Άτροπος, αυτή που είναι αλύγιστη, που κρατά το ψαλίδι και κόβει το νήμα

της ζωής· το όνομά της προέρχεται από το στερητικό ἀ-+τρέπω, πράγμα που

φανερώνει ότι δεν μπορεί να αποτραπεί η απόφασή της.

«Λάχεσιν μέν τά γεγονότα, Κλωθώ δέ τά ὄντα, Ἄτροπον δέ τά μέλλοντα»

Ο Πλάτωνας διαιρεί το χρόνο στις τρεις βαθμίδες του –παρελθόν, παρόν, μέλλον-και

αναθέτει σε καθεμιά από τις τρεις Μοίρες να τραγουδά τα γεγονότα μιας περιόδου: η

Λάχεσις τραγουδά τα περασμένα γεγονότα, η Κλωθώ τραγουδά όσα διαδραματίζονται

στο παρόν, ενώ η Άτροπος τραγουδά τα μελλούμενα.

«Καί τήν μέν Κλωθώ τῆ δεξιᾶ χειρί ἐφαπτομένην συνεπιστρέφειν τοῦ

ἀτράκτου τήν ἔξω περιφοράν, διαλείπουσαν χρόνον»

Στο σημείο αυτό ο Πλάτωνας δίνει κάποια περιγραφή του σύμπαντος και των

κινήσεων των πλανητών, με την καθοριστική παρέμβαση των Μοιρών. Είναι φανερή

η πίστη στο ότι η Ανάγκη και οι κόρες της, οι Μοίρες, είναι υπεύθυνες για την κίνηση

και την πορεία του κόσμου. Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορούμε να αντιληφτούμε με

σαφήνεια την εικόνα που περιγράφει ο Πλάτωνας και κατά πόσο όσα λέει στηρίζονται

σε αστρονομικές παρατηρήσεις. Φαίνεται, όμως, ότι έχει μια άποψη για τον κόσμο

και για τη διάταξη και τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Ωστόσο, εμείς μπορούμε

να προχωρήσουμε σε κάποιες παρατηρήσεις.

Βλέπουμε ότι οι τρεις Μοίρες κινούν το αδράχτι, το οποίο με τη σειρά του θέτει σε

λειτουργία ολόκληρο το σύμπαν. Όμως η καθεμιά το κάνει με τρόπο διαφορετικό και

αυτό έχει τη σημασία του. Πριν από αυτό όμως, πρέπει να σταθούμε στην ἄτρακτο.

Ἄτρακτος είναι το αδράχτι. Εδώ ωστόσο, πρόκειται για την κοσμική άτρακτο που ο

Πλάτωνας είχε περιγράψει λεπτομερώς στο χωρίο 616-617. Πρόκειται για μια

άτρακτο αιωρούμενη (από τον κίονα του φωτός που ενώνει ουρανό και γη) ακριβώς

για να στρέφεται ταχύτερα. Η άτρακτος, που βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος,



38

είναι σύμβολο (και μηχανισμός) για τη συνένωση όλων των κινήσεων του κόσμου.

Μάλιστα, η άτρακτος αυτή παρουσιάζεται να συγκρατείται και να κινείται από την

Ανάγκη, η οποία εμφανίζεται ως η γενεσιουργός αιτία όλων των κινήσεων των

ουράνιων σωμάτων. Το αδράχτι αυτό –όπως περιγράφηκε στο χωρίο που δε μας

δίνεται στο σχολικό βιβλίο –περιέχει τοποθετημένους στο κέντρο εφτά σφονδύλους

που συμβολίζουν τους πλανήτες· οι σφόνδυλοι αυτοί περιστρέφονται κυκλικά, όπως

θα δούμε στη συνέχεια. Την κίνησή τους μάλιστα την υποβοηθούν οι τρεις Μοίρες

με τα χέρια τους. Αυτή η άτρακτος επίσης ανακαλεί την παραδοσιακή εικόνα που

έχουμε για την Κλωθώ. Είναι συγχρόνως ο μέγας κόσμος αλλά και το μικροσκοπικό

πρότυπό του (μακρόκοσμος –μικρόκοσμος). Έτσι μπορούμε να τη φανταστούμε σαν

ένα πλανητάριο και να τη θεωρήσουμε ως την πηγή της κοσμικής τάξης.

Σε αυτήν την κίνηση της ατράκτου καθοριστικός είναι, όπως είπαμε, ο ρόλος των

Μοιρών. Πρώτα, λοιπόν, βλέπουμε την Κλωθώ να πιάνει το αδράχτι και να βοηθά

στην περιστροφή του. Το «συνεπιστρέφειν» δηλώνει ότι αυτήν την περιστροφή

την κάνει μαζί με τη μητέρα της, την Ανάγκη. Μάλιστα, ο Πλάτωνας αναφέρει ότι

χρησιμοποιεί το δεξί χέρι. Στη λαϊκή αντίληψη οι όροι δεξιός και αριστερός είναι

φορτισμένοι, ο πρώτος με θετική σημασία (ευνοϊκός, ευχάριστος, ικανός) και ο

δεύτερος με αρνητική (κακότυχος, δυσάρεστος). Πρόκειται μάλιστα για μια διάκριση

που είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τους Πυθαγόρειους. Ακόμα και στην εποχή μας

διατηρείται η λαϊκή αυτή αντίληψη, που διατυπώνεται σε φράσεις όπως «μας ήρθαν

όλα δεξιά», «μπήκε στο σπίτι με το δεξί»κ.λπ. Βλέπουμε, λοιπόν ότι η Κλωθώ, η

μοίρα των σίγουρων και ορατών γεγονότων του παρόντος, η οποία γνέθει το νήμα

της ζωής, αγγίζει με το δεξί χέρι την άτρακτο και της δίνει κίνηση. Η κίνηση αυτή

μάλιστα προσδιορίζεται με τη λέξη «περιφορά», καθώς ο όρος αυτός δηλώνει κάθε

κυκλική κίνηση. Κυρίως, όμως, χρησιμοποιείται για να περιγράψει την κίνηση των

ουρανίων σωμάτων, για την οποία υπήρχε η βέβαιη αντίληψη ότι ήταν κυκλική. Είναι

προφανές ότι η άτρακτος της Ανάγκης συντονίζει τις περιφορές ολόκληρου του

σύμπαντος. Παρατηρούμε ότι η Κλωθώ συμβάλλει στην εξωτερική περιστροφή που

είναι σταθερή, αμετάβλητη και μάλιστα θετική (δεξί χέρι).

Τέλος, η Κλωθώ σταματά την εξωτερική αυτή περιφορά αφήνοντας να περάσει ένα

χρονικό διάστημα («διαλείπουσαν χρόνον»). Στο διάστημα αυτό, που η Κλωθώ

εγκαταλείπει, αναλαμβάνει η Λάχεσις (θα το δούμε στη συνέχεια).



39

«τήν δέ Ἄτροπον τῆ ἀριστερᾶ τάς ἐντός αὖ ὡσαύτως»

Η Άτροπος με τη σειρά της βοηθά στην εσωτερική περιστροφή της ατράκτου. Οι

κινήσεις στο εσωτερικό φανερώνουν την αβεβαιότητα που υπάρχει για τα

μελλούμενα· γι’ αυτό βοηθά σε αυτές η Άτροπος που αναφέρεται στο μέλλον.

Μάλιστα, το γεγονός ότι η Άτροπος χρησιμοποιεί το αριστερό χέρι της, που

εκφράζει κάτι το κακότυχο, το δυσάρεστο, φανερώνει το σκοτεινό και το δυσοίωνο

που κρύβει μέσα του το μέλλον.

Τέλος, βλέπουμε ότι και η Άτροπος σταματά ανά τακτά διαστήματα να κινεί με το

χέρι της την άτρακτο, όπως και η Κλωθώ (ὡσαύτως), αφήνοντας τη Λάχεση να

αναλάβει την κίνηση.

«τήν δέ Λάχεσιν ἐν μέρει ἑκατέρας ἑκατέρᾳ τῆ χειρί ἐφάπτεσθαι»

Όπως είδαμε παραπάνω, η Κλωθώ και η Άτροπος σταματούσαν ανά τακτά χρονικά

διαστήματα να κινούν την άτρακτο. Τότε αναλάμβανε η Λάχεσις, η οποία, πότε με το

ένα χέρι πότε με το άλλο συνέχιζε στη θέση των δύο άλλων Μοιρών που

σταματούσαν άλλοτε την εξωτερική περιφορά και άλλοτε την εσωτερική. Ο

Πλάτωνας θέλει να τονίσει με αυτό το λογοτεχνικό εύρημα τον τεράστιο ρόλο που

παίζει το παρελθόν στην πορεία του κόσμου και πόσο επηρεάζει τα γεγονότα που

διαδραματίζονται στο παρόν, όσο και την εξέλιξη των μελλούμενων γεγονότων. Η

Λάχεσις, δηλαδή η Μοίρα των παρελθόντων γεγονότων, βοηθά και στις δύο

περιστροφές, φανερώνοντας τη δύναμη και τη βοήθεια που μπορεί να προσφέρει το

παρελθόν. Και εμείς στην εποχή μας διατυπώνουμε την άποψη ότι ο άνθρωπος ή

ένας λαός που γνωρίζει και μελετά το παρελθόν μπορεί να σταθεί επιτυχώς στο

παρόν και να το αντιμετωπίζει, ακόμα και αν αυτό εμφανίζει δυσκολίες, αλλά μπορεί

επίσης, να προνοήσει για το μέλλον, να εικάσει τα μελλούμενα και να προετοιμαστεί

κατάλληλα για αυτά.

«Σφᾶς οὖν, ἐπειδή ἀφικέσθαι, εὐθύς δεῖν ἰέναι πρός τήν Λάχεσιν»

Αφού παρακολουθήσαμε αυτήν την αστρονομική –κοσμολογική παρέμβαση του

Πλάτωνα, ερχόμαστε να δούμε τώρα τη συνέχεια της πορείας των ψυχών μέχρι την

τελική τους μετεμψύχωση. Μόλις, λοιπόν έφταναν σε αυτόν τον τόπο όπου

βρίσκονται οι τρεις Μοίρες, έπρεπε να οδηγηθούν μπροστά στη Λάχεση, όπου και θα

ολοκληρωνόταν η πορεία τους.



40

«Προφήτην οὖν τινά σφᾶς πρῶτον μέν ἐν τάξει διαστῆσαι»

Όταν, λοιπόν οδηγήθηκαν οι ψυχές στη Λάχεση, συνάντησαν έναν προφήτη. Η λέξη

«προφήτης» αναφέρεται σε αυτόν που μιλά υπό την επήρεια μιας θεότητας, είναι

δηλαδή το φερέφωνό της (αυτός που μιλά εκ μέρους της). Επομένως, όσα λεει ο

προφήτης έχουν πολύ μεγάλη αξία, καθώς δεν αποτελούν δικά του λόγια ή δικές του

εκτιμήσεις, αλλά λόγια του θεού. Γι’ αυτό οι προφήτες, οι μάντεις θεωρούνταν

πρόσωπα ιερά και η ασέβεια απέναντί τους ιεροσυλία που επέσυρε βαριές τιμωρίες.

Η προφητεία ήταν ένα είδος φυσικής μαντείας και είχε καθιερωθεί στα μεγάλα

μαντεία της αρχαιότητας. Στους Δελφούς, στην Ολυμπία, στη Δωδώνη και σε πολλά

άλλα σημεία υπήρχαν μαντεία, γεγονός που αποδεικνύει τη μεγάλη πίστη και το

σεβασμό που έτρεφαν οι αρχαίοι Έλληνες στο θεσμό της μαντείας.

Η Πυθία υπήρξε γνωστή, μεγάλη προφήτης όπως και η Σίβυλλα.

Φτάνοντας, λοιπόν, οι ψυχές σε εκείνο το σημείο, ο προφήτης τις τοποθετούσε σε

τάξη, σε κανονικά διαστήματα. Προφανώς οργάνωνε ένα τελετουργικό, που

πραγματοποιούνταν με το συγκεκριμένο τυπικό τρόπο.

«ἔπειτα λαβόντα ἐκ τῶν της Λαχέσεως γονάτων κλήρους τε καί βίων

παραδείγματα»

Ο προφήτης αυτός, λοιπόν, προχωρά προς τη Λάχεση, η οποία κάθεται στο θρόνο,

και παίρνει από τα γόνατά της κάποιους κλήρους και κάποια πρότυπα ζωής, τα οποία

θα διάλεγαν οι ψυχές, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Εδώ πρέπει να σταθούμε στην

εικόνα της Λαχέσεως, η οποία κάθεται στο θρόνο έχοντας στα γόνατά της τους

κλήρους. Πρόκειται για μια απλή αλλά παραστατικότατη περιγραφή, καθώς είναι

ιδιαιτέρως οικεία από πολλά έργα τέχνης (γλυπτά ή ζωγραφιές). Στην αρχαία

γλυπτική οι θεότητες συχνά παριστάνονταν να κάθονται πάνω σε θρόνους. Οι πιστοί

τοποθετούσαν τα δώρα και τα αναθήματά τους (αφιερώματα) πάνω στα γόνατα των

θεοτήτων και γι’ αυτό η φράση «θεῶν ἐν γούνασι κεῖται» σημαίνει οι θεοί θα

αποφασίσουν. Οι ικέτες, επίσης, προσέπιπταν στα γόνατα του προστάτη τους ή της

θεότητας.

Η Λάχεσις, λοιπόν, πάνω στα γόνατα της οποίας έχουν τοποθετηθεί οι κλήροι είναι

ταυτόχρονα μια μορφή της κοσμικής τάξης, όπως είδαμε προηγουμένως, αλλά είναι

και εκείνη που διαθέτει τους κλήρους για τις μελλοντικές ζωές και τύχες των ψυχών.

Όπως, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό, έχουμε φτάσει στο τελικό στάδιο της επιστροφής

των ψυχών σε κάποιο ανθρώπινο σώμα και της αρχής μιας καινούριας ζωής.

Βλέπουμε μάλιστα ότι ακολουθείται ένα συγκεκριμένο τυπικό. Επίσης, παρατηρούμε



41

ότι υπάρχει η αντίληψη πως η πορεία της ανθρώπινης ζωής είναι προδιαγεγραμμένη,

καθώς η επιλογή ενός κλήρου θα ορίσει το είδος αυτής της ζωής. Όμως, η επιλογή

μπορεί να γίνει ανάμεσα σε πολλές διαφορετικές μορφές ζωής. Με τη φράση «βίων

παραδείγματα» εννοείται κάποιο εύπλαστο υλικό ή και τουλίπες (τούφες) από μαλλί

που κατά τη διαδικασία της επιλογής έπαιρναν τη μορφή που είχε επιλέξει ο κλήρος.

Το μόνο που μένει να δούμε είναι πώς γινόταν αυτή η κατανομή του κάθε τρόπου

ζωής σε κάθε ψυχή.

«ἀναβάντα ἐπί τι βῆμα ὑψηλόν εἰπεῖν»

Ο προφήτης, το φερέφωνο της Μοίρας Λαχέσεως, αφού πήρε από τα γόνατά της

τους κλήρους που θα καθόριζαν τον τρόπο ζωής των θνητών, ανέβηκε σε ένα υψηλό

βήμα, για να τους βγάλει ένα λόγο. Το βήμα έχει και πρακτική και συμβολική

σημασία. Πρακτική, γιατί ο ομιλητής και βλέπεται και ακούγεται από όλους, και

συμβολική, γιατί εξυψώνεται στη συνείδηση των ακροατών του. Το υψηλό βήμα

προσδίδει κύρος στον ομιλητή.

«Ψυχαί ἐφήμεροι»

Ο προφήτης απευθυνόμενος στις ψυχές τις αποκαλεί εφήμερες. Η αρχική σημασία

της λέξης είναι αυτός που διαρκεί μια μέρα· γενικά σημαίνει αυτό που έχει μικρή,

σύντομη διάρκεια. Φυσικά, αυτό μοιάζει εντελώς αντιφατικό με την άποψη του

Πλάτωνα περί αθανασίας της ψυχής, πάνω στην οποία μάλιστα στηρίζεται ολόκληρη

αυτή η σύλληψη περί τιμωρίας των ψυχών στον άλλο κόσμο, μετεμψύχωσης κ.λπ. Ο

Πλάτωνας προφανώς, λοιπόν, δε θέλει να πει ότι οι ψυχές είναι εφήμερες, αλλά ότι η

συνάφειά τους με το σώμα είναι προσωρινή. Δηλαδή αυτό που διαρκεί λίγο είναι η

ζωή της ψυχής μέσα σε ένα συγκεκριμένο σώμα. Αυτές καθαυτές οι ψυχές,

αντιθέτως είναι αθάνατες. Άλλωστε και στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρο» υπάρχει η

σαφής διατύπωση «ψυχή πᾶσα ἀθάνατος» (245 C).

Ωστόσο, υπάρχει και το ενδεχόμενο η λέξη εφήμεροι να χρησιμοποιείται με άλλη

σημασία, με αυτήν που τη συναντούμε και στον Πίνδαρο: «ἐπάμεροι· τι δε τις; Τι

δ’οὔ τις; σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος»· εδώ η λέξη δε σημαίνει το βραχύβιο, αλλά τον

θνητό που η ζωή του μεταβάλλεται από μέρα σε μέρα, που υπόκειται στις ιδιοτροπίες

της τύχης. Ίσως, λοιπόν, ο προφήτης να χρησιμοποιεί με αυτό το νόημα τη λέξη,

καθώς η ανθρώπινη ψυχή υφίσταται διαρκώς μεταπτώσεις και η πορεία της στο

χρόνο είναι γεμάτη από συνεχείς εναλλαγές της τύχης.



42

«ἀρχή ἄλλης περιόδου θνητοῦ γένους θανατηφόρου»

Ο προφήτης ανακοινώνει στις ψυχές ότι αρχίζει άλλη μια περίοδος θνητής ζωής.

Ξεκινάει, δηλαδή, η διαδικασία της μετεμψύχωσης, καθώς οι ψυχές θα μπουν ξανά σε

ανθρώπινο σώμα για μια καινούρια ζωή. Την καινούρια αυτή ζωή την προσδιορίζει με

τον όρο «περίοδος». Η περίοδος είναι ο χρονικός κύκλος, η χρονική περίοδος

ανάμεσα στο θάνατο και την αναγέννηση, η οποία είναι χιλιετής. Αντιθέτως, η

ανθρώπινη ζωή υπολογίζεται σε 100 περίπου έτη.

Πρέπει να προσέξουμε ότι ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον προφήτη να μιλά με κάπως

απαξιωτικό τρόπο για το γένος των ανθρώπων. Δίνει έμφαση στη θνητή του φύση

(«θνητόν γένος») και με τη λέξη «θανατηφόρον φανερώνει ότι το ανθρώπινο γένος

φέρνει μέσα του το θάνατο. Φυσικά, με τον τρόπο αυτό εξαίρεται η ανωτερότητα

του θείου που είναι αθάνατο. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι με τον τρόπο αυτό

τονίζεται και η αντίθεση ανάμεσα στα θνητά σώματα, στον ανθρώπινο βίο, που έχει

ορισμένο χρονικό όριο, και στις ψυχές, οι οποίες θα ζήσουν αιώνια και μάλιστα θα

περάσουν για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μια ζωή αντάξια των πράξεων του

ανθρώπου στον πάνω κόσμο. Ίσως λοιπόν, στο σημείο αυτό ο Πλάτωνας θέλει να

προβάλει ξανά την άποψη ότι δε θα πρέπει οι άνθρωποι να επιδιώκουν τις εφήμερες

απολαύσεις της ζωής διακινδυνεύοντας την ηθική τους ακεραιότητα, καθώς αυτό

μπορεί να σημαίνει την αιώνια τιμωρία και βασανισμό της ψυχής.

«Οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ’ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε»

Στο σημείο αυτό ο προφήτης διατυπώνει μια πολύ σημαντική θέση. Ο Πλάτωνας

ουσιαστικά έρχεται να ανατρέψει μια παγιωμένη αντίληψη και να διατυπώσει μια

καινοτόμο θέση: αυτή της ελευθερίας του ανθρώπου να επιλέξει τη ζωή που θα

ζήσει. Πριν δούμε όμως την άποψη αυτή, ας σταθούμε στη λέξη δαίμων. Η αρχική

σημασίας της λέξης ήταν ο διαμοιραστής, αυτός που διανέμει, συνεπώς ο δαίμων

συνδέεται με τη μοίρα. Γενικά πάντως δαίμων είναι μια υπερφυσική οντότητα

κατώτερη κάπως από τη θεότητα. Ο δαίμων συνδέεται με τη ζωή και την τύχη ενός

ατόμου ως ενεργητικός παράγων, και έτσι ο άνθρωπος αποβαίνει εὐδαίμων ή

κακοδαίμων. Η πίστη ότι ο άνθρωπος έχει ένα «δαίμονα», ένα φύλακα – άγγελο που

τον συντροφεύει στη ζωή του, υπάρχει στις λαϊκές δοξασίες από τα χρόνια του

Ομήρου κιόλας μέχρι την εποχή μας.

Αυτό όμως, που επικρατεί σε όλες τις αντιλήψεις είναι ότι αυτός ο δαίμων διαλέγει

τον άνθρωπο που θα συντροφεύει σε όλη του τη ζωή. Η μεγάλη καινοτομία του

Πλάτωνα είναι ότι ανατρέπει αυτήν την άποψη. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, λοιπόν, ο



43

δαίμων δε θα επιλέξει την ψυχή που θα συνοδεύει εφ’ όρου ζωής, αλλά η ψυχή θα

επιλέξει το δαίμονά της. Πρόκειται συνεπώς για ελεύθερη προσωπική επιλογή, το

άτομο είναι το ίδιο υπεύθυνο για τη μοίρα του. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ο

Πλάτωνας διατυπώνει αυτή τη θέση σε μια εποχή που η πίστη στη Μοίρα ήταν

μεγάλη. Η αντίληψη ότι είναι προδιαγεγραμμένη η πορεία της ζωής του ανθρώπου, η

δοξασία περί μιας ειμαρμένης (μοίρα), την οποία κανείς δεν μπορεί να

διαφοροποιήσει, ήταν κοινός τόπος στην αρχαία σκέψη. Ας θυμηθούμε τον Όμηρο:

δεν είναι μόνο οι άνθρωποι αλλά και οι ίδιοι οι θεοί που δεν μπορούν να αντισταθούν

στη Μοίρα και να επέμβουν αλλάζοντάς την. Ο ίδιος ο Δίας θέλει να σώσει τον

αγαπημένο του Τρώα, το Σαρπηδόνα, από το θάνατο. Γνωρίζει, όμως, ότι είναι

γραφτό να πεθάνει· δεν επεμβαίνει λοιπόν και το μοιραίο συμβαίνει. Ο Ποσειδώνας,

επίσης, θα ήθελε να δει τον Οδυσσέα να μην επιστρέφει ποτέ στην Ιθάκη και να

χάνεται στο πέλαγος. Η Μοίρα όμως είναι σαφής: ο Οδυσσέας πρέπει να επιστρέψει.

Έτσι και θα γίνει. Φεύγοντας από τον Όμηρο και πηγαίνοντας στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους, θα συναντήσουμε την επικράτηση της ίδιας αντίληψης.

Ο Ηράκλειτος, ο μεγάλος Εφέσιος φιλόσοφος, θα πει ότι τα πάντα στον κόσμο

γίνονται σύμφωνα με την ειμαρμένη. Όλα ακολουθούν την προδιαγεγραμμένη

πορεία και τίποτα δεν μπορεί να παρεκκλίνει από αυτήν. Λέει ο Ηράκλειτος: «Ακόμα

και ο ήλιος δε θα ξεπεράσει τα καθορισμένα μέτρα. Ειδεμή θα τον βρουν οι Ερινύες,

οι βοηθοί της Δίκης (και θα τον επαναφέρουν στην τάξη)». Πρόκειται για την

πεποίθηση ότι η Μοίρα, το πεπρωμένο είναι ανεξίτηλα χαραγμένο και κανείς δεν

μπορεί να το αμφισβητήσει. Αργότερα, επίσης, οι στωικοί φιλόσοφοι θα μιλήσουν για

την ειμαρμένη που κυβερνά τα πάντα, αν και στην περίπτωσή τους υπάρχει σαφής

αναφορά και στο ρόλο της προσωπικής επιλογής του ανθρώπου.

Απέναντι, λοιπόν, σε όλες αυτές τις απόψεις, ο Πλάτωνας έρχεται να υποστηρίξει ότι

κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέξει το δαίμονά του και τον τρόπο ζωής που

επιθυμεί.

Το σχολικό βιβλίο μας δίνει το εξής σχόλιο: «Αντίθετη προς την πλατωνική είναι ή

άποψη που διατυπώνει ο Ηράκλειτος στο απόσπασμα 119 «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων»

(=ο χαρακτήρας είναι η μοίρα του ανθρώπου). Ο Εφέσιος φιλόσοφος πρεσβεύει ότι

το ήθος, δηλαδή ο χαρακτήρας του ανθρώπου, είναι υπεύθυνο για την ευτυχία ή τη

δυστυχία του». Στην πραγματικότητα όμως η θέση του Ηράκλειτου δεν είναι

εντελώς αντίθετη με αυτή του Πλάτωνα. Η αντίθεση βρίσκεται στο ότι ο Εφέσιος

φιλόσοφος αρνείται την ύπαρξη κάποιου δαίμονα που στέκει δίπλα στον άνθρωπο.

Δεν πιστεύει ότι υπάρχει ο λεγόμενος «φύλακας – άγγελος» που συντροφεύει τον



44

άνθρωπο στη ζωή του. Θεωρεί, αντιθέτως, ότι ο ίδιος ο άνθρωπος διαμορφώνει την

ευδαιμονία ή την κακοδαιμονία του και ότι αυτό το κάνει με το χαρακτήρα του. Με

άλλα λόγια λέει ότι το ήθος του ανθρώπου θα διαμορφώσει το είδος, την ποιότητα

της ζωής του. Μπορεί, λοιπόν, να φαίνεται ότι υπάρχει αντίθετη τοποθέτηση

ανάμεσα στους δύο φιλοσόφους, καθώς ο Πλάτωνας μιλά για το δαίμονα που

συντροφεύει τον άνθρωπο στη ζωή του, ενώ ο Ηράκλειτος αρνείται την ύπαρξη ενός

τέτοιου δαίμονα, ωστόσο υπάρχει μια σημαντική ομοιότητα: και οι δύο προβάλλουν

τον καθοριστικό ρόλο του ίδιου του ανθρώπου στη διαμόρφωση της ζωής του. Ο

Ηράκλειτος λέει ότι ο άνθρωπος με το χαρακτήρα που έχει, «φτιάχνει» μια

αντίστοιχη ζωή. Μα και ο Πλάτωνας δε διαφοροποιείται· αφήνει στον άνθρωπο το

δικαίωμα επιλογής τρόπου ζωής. Παρουσιάζει τον άνθρωπο υπεύθυνο των πράξεων

του, ελεύθερο για τις επιλογές του, ελεύθερο από κάθε μοίρα και πεπρωμένο. Είναι

αυτός που ανάλογα με το χαρακτήρα του, όπως λέει και ο Ηράκλειτος –θα καθορίσει

το πώς θα ζήσει.

«Πρῶτος δ’ ὁ λαχών πρῶτος αἱρείσθω βίον ὧ συνέσται ἐξ ἀνάγκης»

Προηγουμένως ο Πλάτωνας έκανε λόγο για κλήρους που πήρε ο προφήτης από τα

γόνατα της Λάχεσης. Όμως, όπως είδαμε, οι ψυχές είναι ελεύθερες να διαλέξουν

μόνες τους το βίο που θα ζήσουν. Τότε ποιος είναι ο ρόλος των κλήρων; Ο ρόλος

τους δεν είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς δεν ορίζεται με τον κλήρο το είδος της

ζωής του ανθρώπου, παρά μόνο η σειρά με την οποία η κάθε ψυχή θα επιλέξει είδος

ζωής. Αν αναλογιστούμε μάλιστα ότι τα παραδείγματα βίων είναι περισσότερα από

τους κλήρους, τότε αντιλαμβανόμαστε το βαθμό ελευθερίας επιλογής των ψυχών. Ο

συνδυασμός, λοιπόν, κλήρωσης και αίρεσης (εκλογής) είναι ένας τρόπος να

συμφιλιώσει κανείς την ελευθερία με την ανάγκη. Η εκλογή συνεπώς είναι ελεύθερη

υπό ορισμένες προϋποθέσεις.

Επίσης θα λέγαμε ότι η ελευθερία επιλογής τρόπου ζωής υπάρχει, αλλά παράλληλα

υπάρχουν δύο περιορισμοί:

α. Γίνεται κλήρωση για τη σειρά επιλογής βίου. Εδώ, λοιπόν, επεμβαίνει η Τύχη, ή

το θεϊκό στοιχείο. Φυσικά δεν είναι καταλυτική, όπως ακριβώς προαναφέρθηκε,

αλλά μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο. Αν, για παράδειγμα, κάποιος κληρωθεί να

επιλέξει μετά από κάποιες επιλογές συνετών και ώριμων ψυχών, μπορεί να

επηρεαστεί θετικά. Αντιθέτως, μπορεί η μοίρα να ορίσει για κάποιον να κάνει την

επιλογή του μετά από διαδοχικές άστοχες επιλογές αφρόνων ανθρώπων που θα



45

επιλέξουν πλούτη, δόξα, τυραννικό βίο κ.λπ. και οι οποίες μπορεί να

συμπαρασύρουν σε λάθος επιλογή.

β. Δεν υπάρχει δυνατότητα αλλαγής της επιλογής. Μπορεί, λοιπόν, ο καθένας να

έχει το δικαίωμα να επιλέξει όποια ζωή θέλει, δεν μπορεί όμως μετά να την

αλλάξει. Ο περιορισμός αυτός ίσως μοιάζει λίγο άδικος και σκληρός, καθώς είναι

φυσικό κάποιος άνθρωπος να κάνει κάποια λάθος επιλογή στη ζωή του. Γιατί

όμως να του απαγορεύεται να διορθώσει το σφάλμα του, αν το συνειδητοποιήσει

εγκαίρως; Σίγουρα, λοιπόν, πρόκειται για έναν αυστηρό περιορισμό που, όμως,

αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία της ελεύθερης επιλογής και αναδεικνύει ξανά τον

τεράστιο ρόλο της παιδείας, καθώς αυτή θα πρέπει να διαμορφώσει τέτοιους

ανθρώπους που στο σημαντικό αυτό σταυροδρόμι της ζωής θα κάνουν την ορθή

επιλογή.

«Ἀρετή δέ ἀδέσποτον, ἥν τιμῶν καί ἀτιμάζων πλέον καί ἔλαττον αὐτῆς

ἕκαστος ἕξει»

Λέγοντας ο Πλάτωνας ότι η αρετή είναι αδέσποτη εννοεί ότι δεν ανέχεται

επικυρίαρχο. Ο άνθρωπος κατακτά την πλήρη ανάπτυξή του και χαίρεται τη

μοναδική αληθινή ελευθερία του ως άτομο μόνο όταν γίνει υπηρέτης της αρετής. Η

αρετή, λοιπόν, δεν ανήκει σε κανέναν, κανείς δεν μπορεί να αισθάνεται κτήτοράς της.

Η θέση αυτή αντικρούει αντιλήψεις περί αρετής, σύμφωνα με τις οποίες είναι κτήμα

των ευγενών, των εκ καταγωγής αριστοκρατών, των εκάστοτε και με κάθε κριτήρια

«αρίστων». Ο Πλάτωνας δεν αποδέχεται τέτοιου είδους σχέση ανάμεσα στον

άνθρωπο και την αρετή. Αντιθέτως, βλέπει τον άνθρωπο -όποιας τάξης, όποιας

κοινωνικής ή οικονομικής επιφάνειας –ως έναν απλό υπηρέτη της και ως έναν

αγωνιστή για την απόκτησή της. Και αναλόγως με την αξία, την τιμή και το σεβασμό

που της αποδίδει ο καθένας, θα μπορέσει να την κερδίσει, να την κατακτήσει. Όμως

και τότε δε σημαίνει ότι την έχει κάνει κτήμα του. Δεν «υποτάσσεται» σε αυτόν και

δεν του ανήκει παντοτινά. Αν πάψει να την τιμά, θα τη χάσει. Πρέπει διαρκώς να

την υπηρετεί, μονίμως να ενεργεί σύμφωνα με τις επιταγές της· έτσι μόνο θα μπορεί

ο άνθρωπος να έχει μερίδιο στην αρετή.

«Αἰτία ἑλομένου· θεός ἀναίτιος»

Ο Πλάτωνας με μια λακωνικότατη διατύπωση έρχεται να κλείσει τον προφητικό λόγο

της Λάχεσης και να συνοψίσει το κεντρικό νόημα της σκέψης του που είναι ότι η

ευθύνη των πράξεων βαρύνει αποκλειστικά και μόνο τον άνθρωπο που τις



46

διαπράττει· ο θεός δεν ευθύνεται για καμιά ανθρώπινη επιλογή. Γνωρίζουμε ότι οι

άνθρωποι συνηθίζουν να επιρρίπτουν στους θεούς την αιτία της προσωπικής τους

δυστυχίας. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή αυτή αντίληψη, ο Πλάτωνας

υποστηρίζει ότι ο θεός, επειδή είναι αγαθός, δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος για το

κακό. Την κατακλείδα του λόγου της Λάχεσης επικαλούνταν στα μεταγενέστερα

χρόνια οι στοχαστές (χριστιανοί και μη) που υπεράσπιζαν την ελευθερία της

βούλησης. Σε μια προτομή του Πλάτωνα ( που χρονολογείται στον 1ο αιώνα π.Χ.)

και βρέθηκε στα Τίβουρα είναι χαραγμένες (προφανώς ως συνόψιση της πλατωνικής

φιλοσοφίας) οι φράσεις: «αἰτία ἑλομένῳ· θεός ἀναίτιος» και «ψυχή πᾶσα ἀθάνατος»

(Φαίδρος 245 C).

Βλέπουμε, λοιπόν, την καινοτόμο τοποθέτηση του Πλάτωνα, η οποία έρχεται σε ρήξη

με κάθε μοιρολατρική άποψη που επικρατούσε και κυρίως με κάθε αντίληψη περί

θεϊκής ευθύνης για τις ανθρώπινες συμφορές. Ο Πλάτωνας θέλει να αντιληφθούν οι

άνθρωποι ότι έχουν νου, κρίση, προσωπικότητα, ότι μπορούν αυτοί να αποφασίζουν

για το μέλλον τους, ότι δεν είναι πιόνια χωρίς βούληση σε ένα παιχνίδι των θεών.

Κανένας θεός, καμιά Τύχη δεν τους ρίχνει χαμηλά και δεν τους ανυψώνει· καμιά

ανώτερη δύναμη δεν τους ωθεί στο δρόμο της αμαρτίας, της ανηθικότητας ή στον

αντίθετο δρόμο, της ηθικής και της αρετής. Αντιθέτως, αυτοί κρατούν στα χέρια

τους τις επιλογές, αυτοί φέρουν ακέραια την ευθύνη για ό,τι τους συμβεί. Δεν

πρέπει να μας δημιουργηθεί εντύπωση ότι ο Πλάτωνας καταφεύγει σε κάποια μορφή

ύβρεως προς το θείο. Απλώς προσπαθεί να εμφυσήσει στους ανθρώπους αίσθημα

ευθύνης και να τους κάνει να αντιληφθούν ότι ο δικός τους προσωπικός αγώνας θα

τους καταξιώσει και θα τους επιτρέψει στη συνέχεια να λάβουν τα δώρα των θεών

ως ανταμοιβή.

Επίσης, πρέπει να σταθούμε στην ορθότατη σκέψη που διατυπώνει ο Πλάτωνας

(Πολιτεία 379 Α-Ε), σύμφωνα με την οποία ο θεός, επειδή είναι αγαθός, δεν μπορεί

να είναι υπεύθυνος για το κακό. Πράγματι· πως είναι δυνατόν να μιλάμε για έναν

πανάγαθο θεό, ο οποίος υποχρεώνει τον άνθρωπο να ζήσει με λάθος τρόπο και

μάλιστα στη συνέχεια τον τιμωρεί σκληρά για την απόφαση την οποία ο θεός τον

υποχρέωσε να πάρει; Είναι αδιανόητο ένας καλός θεός να είναι υπεύθυνος για το

κακό. Τέλος, η θεωρία του Πλάτωνα ξεπερνά και μια άλλη μεγάλη αδυναμία που

κρύβουν οι διαφορετικές αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες ο θεός αποφασίζει για τα

πάντα. Αν πράγματι ο θεός επιβάλλει τον τρόπο ζωής στον άνθρωπο και δεν τον

επιλέγει ελεύθερα ο καθένας, τότε πώς έρχεται στη συνέχεια ο θεός να τον

τιμωρήσει; Στην Παλαιά Διαθήκη για παράδειγμα, γίνεται λόγος για τη Θεία Πρόνοια,



47

η οποία ρυθμίζει τα πάντα και υπαγορεύει τα πάντα –ακόμα και τις ανθρώπινες

πράξεις. Αλλά και στην Καινή Διαθήκη όλα εμφανίζονται να γίνονται «βάση θεϊκού

σχεδίου». Ακόμα και η προδοσία του Ιούδα είναι μέρος αυτού του σχεδίου· είναι

προκαθορισμένο από το Θεό να προβεί στην προδοσία ο Ιούδας. Αυτός δεν έχει

περιθώρια επιλογής. Είναι απόφαση του Θεού που «γράφει» αυτή τη μοίρα γι’

αυτόν. Εύλογα γεννιέται το ερώτημα: γιατί πρέπει να τιμωρηθεί στην αιώνια κόλαση

ο Ιούδας;

Απέναντι, λοιπόν, σε τέτοιες δοξασίες, έρχεται ο Πλάτωνας, υμνητής του ελεύθερου

πνεύματος, υμνητής του ανθρώπου, να τον θέσει προ των ευθυνών του. Οι επιλογές

είναι δικές του. Ο θεός θα επέμβει αργότερα. Μπορεί να τιμωρήσει, και μάλιστα

σκληρά. Όμως κανείς δε θα μπορεί να ισχυριστεί ότι ο τιμωρούμενος πάσχει άδικα.



48


1. Σύμφωνα με το μύθο του Ηρός, οι ψυχές ήταν αναγκασμένες να διαλέξουν

το είδος της ζωής που επιθυμούσαν κατά την ενσάρκωσή τους. Έπρεπε

λοιπόν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί κατά την ώρα της επιλογής, προκειμένου

να διαλέξουν τον άριστο βίο και όχι εκείνον που συνοδεύεται από δόξα,

πλούτη, μεγαλεία αλλά κατ’ ουσίαν είναι δυστυχής.

Ο ρόλος της παιδείας είναι καθοριστικός, αφού συμβάλλει στην αξιολόγηση

των δεδομένων και στην ικανότητα να διακρίνουμε το καλό απ’ το κακό το

γνήσιο απ’ το νόθο. Έτσι περνούμε στην ουσία των πραγμάτων και μπορούμε

να αντιληφθούμε την ουσιώδη διαφορά του «φαίνεσθαι», απ’ το «είναι».

Δεν υπάρχει λοιπόν περίπτωση να τυφλωθούμε απ’ την απατηλή λάμψη του

χρήματος και άρα θα κάνουμε την καλύτερη επιλογή, δηλαδή την επιλογή του

δρόμου της αρετής.

2. Οι υφολογικές ιδιομορφίες έγκεινται :

− Στην παρέκκλιση απ’ τη φυσική σειρά των λέξεων.

− Την έλλειψη ρήματος

− Το ασύνδετο σχήμα

Τα παραπάνω σκοπεύουν στο να δώσουν στο λόγο προφητικό τόνο, κύρος

και άρα ιερατική μεγαλοπρέπεια.



49

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Σπύρος Φλώρος: Εκδόσεις Ελληνοεκδοτική

2. Υποστηρικτικό Υλικό Κέντρου Εκπαιδευτικής Ερευνας (ΚΕΕ)

POLITEIA

Documents

Transcript of POLITEIA