ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

[ 9 ]

Σημείωμα για την έκδοση του χειρογράϕου

[ 51 ]

Το σαγανάκι της τρέλας[ 55 ]

Η δοκιμασμένη ϕιλία[ 265 ]

Γλωσσάρι

[ 279 ]

Παραρτήματα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Ορθογραϕικές αλλαγές που επήλθαν κατά τη μεταγραϕή του χειρογράϕου

[ 289 ]

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Παλαιογραϕική έκθεση

[ 311 ]

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3

Γραϕολογική έκθεση

[ 321 ]

mdash 7 mdash

Ίσως ο συντάκτης του γνώριζε την ύπαρξη των εγκωμίων που προαναϕέρ-θηκαν Η παραβολή της άτυχης πλεύσης είναι συναϕής Η ζωή διαδραμα-τίζεται στη θάλασσα ο άνθρωπος πλέει για να επιζήσει οι γνώσεις ισοδυνα-μούν με τιμόνι που διευκολύνει την σωστή πλεύση Σημειώνουμε την ιδέα τουlaquoπάθουςraquo (αρρώστιας) και το μάθημα laquoηθικήςraquo που διαβάζεται είτε σαν μή-νυμα αντι-νεοπλουτισμού είτε σαν περιγραϕή νευρικής αταξίας

Το χειρόγραϕο και το έργο

Ας περάσουμε τώρα στο μοναδικό χειρόγραϕο πάνω στο οποίο βασίζεται ηπαρούσα έκδοση και ϕέρει ημερομηνία 25 Ιουλίου 1786 Η ύπαρξή του ήτανγνωστή ήδη από τη δεκαετία του 1970 στον ιστορικό Andrei Pippidi74 οοποίος υποψιάσθηκε την πατρότητα του Ρήγα ενώ η μεταγραϕή και έκδοσητου κειμένου η μετάϕραση στα ρουμανικά και επομένως η οριστική ταύτισητου συγγραϕέα με βάση επιχειρήματα που παρέχει το ίδιο το κείμενο έγι-ναν από την υποϕαινόμενη το 1998 Το περιεχόμενο του χειρογράϕου εκδό-θηκε κυρίως για το ρουμανικό κοινό σε δύο ϕάσεις Η πρώτη πραγματο-ποιήθηκε το 199875 ήταν δίγλωσση και δυστυχώς περιείχε αρκετά λάθη Ηδεύτερη πραγματοποιήθηκε το 2003 ως τμήμα μιας εκτεταμένης δίγλωσσηςανθολογίας της ελληνικής λογοτεχνίας στις παραδουνάβιες ηγεμονίες76

Η πρώτη έκδοση προκάλεσε μια μικρή μελέτη και μερικές βιβλιοκρι-σίες που θα τις εξετάσουμε με τη σειρά έκδοσής τους

Ήδη από το 1999 ο Καθηγητής Σπύρος Ευαγγελάτος δημοσίευσε μίαβιβλιοκρισία77 στην οποία το έργο που αποτελεί το αντικείμενο της έκδοσήςμας βρίσκει μια διευρυμένη ερμηνεία Χρησιμοποιώντας κυρίως αισθητικά κρι-τήρια ο Σπ Ευαγγελάτος θεωρεί ότι το έργο δεν είναι πράγματι θεατρικόκαι δεν είναι επιτυχημένο λόγω των ατελειών του Τα πρόσωπα είναι περισ-σότερο ϕορείς απόψεων παρά θεατρικές ϕυσιογνωμίες και η δράση παραμέ-νει αποσπασματική Κατά το Σπ Ευαγγελάτο οι μοναδικές δραματικές σκη-νές είναι εκείνες που περιέχουν τα παραληρηματικά ξεσπάσματα του Μαυρο-γένη ενώ διαϕωνεί ριζικά με την άποψη ότι στο έργο ndashμε την αναϕορά τουΦεραρή ή και του Ματιούndash προβάλλει η προσωπικότητα του Ρήγα Ο ίδιοςθεωρεί τη γλώσσα του κειμένου πολύ ενδιαϕέρουσα αμϕισβητεί όμως την

mdash 29 mdash

74 Βλ Pippidi όπ σ 116 όπου κάνει λόγο για την ευτυχία της ανακάλυψής του75 Lia Brad Chisacof (επιμ) Rigas όπ76 Lia Brad Chisacof Antologie de literaturaυ greacaυ din Principatele Romacircne Pro-

zaυ sϋi teatru Secolele XVIII-XIX Pegassus Press Βουκουρέστι 2003 σσ 213-377 77 Σπύρος Ευαγγελάτος laquoRigas Scrieri inedite Academia Romacircna Institutul de

Studii Sud-Est Europene Bucuresϋti 1998 έκδοση μετάϕραση και επίλογος Lia Brad Chi-sacofraquo Παράβασις 3 (1999) σσ 289-292

απόδοση της πατρότητας του στο ρήγα και δεν αποκλείει τη δυνατότητατο έργο να σκηνοθετηθεί

Στα παραπάνω ο καθ Σπ έυαγγελάτος προσέθεσε πολύτιμες και οξυ-δερκείς παρατηρήσεις τις οποίες η παρούσα έκδοση έλαβε με προσοχή υπόψητης έπί παραδείγματι πρότεινε τη διόρθωση των σϕαλμάτων μεταγραϕήςτης ρουμανικής έκδοσης την εϕαρμογή σύγχρονης στίξης και ορθογραϕίαςτην κατάρτιση γλωσσάριου για τις άγνωστες λέξεις και την παροχή αποδεί-ξεων ότι η γραϕή στο χειρόγραϕο είναι όμοια με τη γραϕή άλλων χειρογρά -ϕων του ρήγα

Στην εισαγωγή του σε μια νέα έκδοση της μετάϕρασης του λιμπρέτουlaquoτα ολύμπιαraquo του Π Μεταστάσιο από το ρήγα ο καθ Βάλτερ Πούχνερπεριέλαβε μια σύντομη μελέτη για το κείμενο που μας απασχολεί78 ο γνω-στός ιστορικός του ελληνικού θεάτρου αμϕισβήτησε την απόδοση της πατρό-τητας του έργου στο ρήγα χωρίς όμως να την αποκλείσει και συνέστησεμια νέα έκδοση χωρίς σϕάλματα

κατά τη γνώμη του Β Πούχνερ τα επιχειρήματα κατά της απόδοσηςτης πατρότητας του έργου στο ρήγα είναι πολλά Πρώτα από όλα θα ανα -ϕέρω το επιχείρημά του ότι ο προσδιορισμός Le Roy (βλ πιο κάτω) δεν είναιτο όνομα του ρήγα μεταϕρασμένο στα γαλλικά διότι πρόκειται για έκϕρασηπου δεν συναντούμε πουθενά αλλού Με τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψειαπό τις έρευνές μας (δηλαδή ότι ο ρήγας άϕησε τα χειρόγραϕα του έργου τουστα χέρια του αυστριακού προξένου στο Βουκουρέστι) τα πράγματα αλλάζουνο αυστριακός πρόξενος γνώριζε από την πρώτη στιγμή ότι είχε στα χέρια τουένα χειρόγραϕο που έπρεπε να μείνει μυστικό και η σημείωσή του στο ϕάκελοέγινε στα γαλλικά κατά τη γνώμη μας κρίθηκε σκόπιμο αν όχι και ϕυσικόαπό τον πρόξενο να μεταϕράσει στα γαλλικά ακόμη και το όνομα του ρήγα

ο Β Πούχνερ εξετάζει λεπτομερώς τη βιβλιογραϕία σχετικά με τηνέλευση του ρήγα στη Βλαχία την πρόσληψή του ως γραμματέα από το Μαυ-ρογένη και το τέλος της υπηρεσίας του προς αυτόν την έναρξη της laquoσυνερ-γασίαςraquo του με το Bracircncoveanu και με τον κιρλιάνο79 γενικά κάθε παρατή-ρηση του Β Πούχνερ αξίζει να συζητηθεί αϕού τελικά υπάρχουν τόσα πολλάκενά στις πληροϕορίες που διαθέτουμε για τη ζωή του ρήγα

mdash 30 mdash

78 ρήγα Βελεστινλή Τα Ολύμπια μετάϕραση του λιμπρέτου του Πιέτρο Με-ταστάσιου Βιέννη 1797 Φιλολογική επιμέλεια Βάλτερ Πούχνερ Ίδρυμα κώστα και έλέ-νης ουράνη Αθήνα 2000 σσ 67-89

79 το όνομα του οποίου ίσως θα πρέπει να αποδώσουμε με το ρουμανικό Cacircrlanπου είναι πολύ συχνό στην περιοχή του Cacircmpulung Muscel τοπωνύμιο που μεταϕράζεταιστα γερμανικά ως Langenfeld Από εκεί πρέπει να καταγόταν ο κιρλιάνος που βοήθησετόσο τους Αυστριακούς (όπως ϕαίνεται και από το CM Woodhouse Ρήγας Βελεστινλήςο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής επανάστασης Παπαδήμας Αθήνα 1997 σ 42) ώστε νατου απονείμουν τον τίτλο του βαρόνου ένα τίτλο ασυνήθιστα μεγάλο για άνθρωπο με σχε-τικά περιορισμένη παιδεία όπως εκείνος

Παρόμοιο πνεύμα διαπνέει και τη βιβλιοκρισία του γνωστού εκδότη ϕα-ναριώτικης λογοτεχνίας δημήτρη Σπάθη80 κατά τη γνώμη του πρόκειταιαπλώς για ένα ανώνυμο ϕαναριώτικο κείμενο που θα βρει όμως τη θέση τουστην ιστορία της ϕαναριώτικης σατυρικής παραγωγής διότι συγκεντρώνειπολλαπλό ndashιστορικό ϕιλολογικό γλωσσικό και θεατρικόndash ενδιαϕέρον τοκείμενό του ϕαίνεται χωρίς πλοκή σαν αιχμηρή δραματοποιημένη πολιτικήσάτιρα ο δ Σπάθης διαϕωνεί με την ταύτιση του ρήγα με το Φεραρή (βλπιο κάτω) ταυτίζει όμως τον ιταλό αστρονόμο που αναϕέρεται στο κείμενομε το Lazzaro Spallanzani (1729-1799) και υποθέτει ότι ο Ματιός θυμίζει τολόγιο Σέργιο Μακραίο

Στην παρούσα έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια να αποϕευχθούν ταλάθη που έγιναν στη ρουμανική έκδοση και τα οποία ίσως είναι η αιτία τωναμϕισβητήσεων εκ μέρους των ιστορικών του θεάτρου

Η πατρότητα του κειμένου

έίναι πολύ ϕυσικό ένα ανώνυμο θεατρικό έργο με ηλικία άνω των διακοσίωνετών να προκαλέσει συζήτηση ως προς την πατρότητά του

Πέντε κατά τη γνώμη μας είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούνότι το κείμενο έγραψε ο ρήγας Βελεστινλής

(α) Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο laquoϕάκελοraquo του χει-ρογράϕου (στην πραγματικότητα ένα ϕύλλο διπλωμένο σε σχήμα ϕακέλου)με το εξής περιεχόμενο Des papiers appartenant agrave monsieur Le Roy secreacutetairede Me le Prince Brancowan agrave Bucoreste pris en deacutepocirct le 25 Juillet 1786 οϕάκελος ϕέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου τοόνομα Le Roy αποτελεί μετάϕραση του ονόματος του ρήγα όχι μόνον επει-δή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρό-θεση συγκάλυψης

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας που εντοπίζεταιστην ειρωνική σϕαίρα (laquoο δικός μας δηλαδή ο ντόπιος le Royraquo) αν ϕυσικάδεν αναϕέρεται στον Charles le Roy (1726-1779) συγγραϕέα και καθηγητήτης ιατρικής στο Μονπελιέ δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο ρήγαχειρόγραϕα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική Ας υπενθυ-μίσουμε ότι και ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις

(β) Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραϕικής ϕύσεως με αποϕασιστική πα-ράμετρο το γραϕικό χαρακτήρα ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενόςχειρογράϕου του ρήγα του έΒέ 1288 για το θέμα αυτό έχουν γίνει γρα -

mdash 31 mdash

80 δημήτρης Σπάθης laquoΣτο εργαστήρι της ϕαναριώτικης σάτιραςraquo Τα Ιστορικά31 (δεκέμβριος 1999) σσ 486-496

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς81 οι οποίες επα-ληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο

(γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου τοαρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή που θεωρούμεalter ego του συγγραϕέα γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ) αϕού προηγουμέ-νως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ) Αντίθετα σε ολόκληρο τοκείμενο χωρίς καμία άλλη εξαίρεση οι συντομογραϕίες των ονομάτων απο-δίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο τέτοιου είδουςστοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυ-πτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα

έπίσης στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕο-ρούν την πρωτοτυπία του έργου όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου δηλαδήτα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκο-πεύει να γράψει που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο Αν επρόκειτο για αντιγραϕήγια μετάϕραση ή έστω και για παραλλαγή όλα αυτά δεν θα υπήρχαν

(δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου Μία είναιη αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ νεόπλουτου) γραμ-ματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας τυπολάτρη και γιrsquo αυτό αντιπαθητικούστους υϕισταμένους του Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεταιlaquoΦεραρήςraquo το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέ-ξανδρου Μαυροκορδάτου laquoΦιράρηςraquo ( ϕυγάς) αϕού ο αντίστοιχος χαρακτή-ρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι έπίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τηρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ) ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα( σιδεράς) Αντίθετα ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιοΦερραί τη γενέτειρα του ρήγα Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρήςαπλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων τουέργου αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξίατου κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα

(ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter egoτου συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του τους οποίους θεωρεί βέβαιααμαθείς (f 17r) Η λέξη είναι laquoηλεκτρισμόςraquo εμϕανίζεται και στο laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo του ρήγα82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερ-μανική83 επιστημονική ϕιλολογία έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο-

mdash 32 mdash

81 Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγα-μέμνονα τσελίκα Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεωςέγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη

82 Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερ-μανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού Ανα-στατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης laquoΦερών-Βελεστίνου-ρήγαraquo) Αθήνα1991

83 Βλ τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

Ίσως ο συντάκτης του γνώριζε την ύπαρξη των εγκωμίων που προαναϕέρ-θηκαν Η παραβολή της άτυχης πλεύσης είναι συναϕής Η ζωή διαδραμα-τίζεται στη θάλασσα ο άνθρωπος πλέει για να επιζήσει οι γνώσεις ισοδυνα-μούν με τιμόνι που διευκολύνει την σωστή πλεύση Σημειώνουμε την ιδέα τουlaquoπάθουςraquo (αρρώστιας) και το μάθημα laquoηθικήςraquo που διαβάζεται είτε σαν μή-νυμα αντι-νεοπλουτισμού είτε σαν περιγραϕή νευρικής αταξίας

Το χειρόγραϕο και το έργο

Ας περάσουμε τώρα στο μοναδικό χειρόγραϕο πάνω στο οποίο βασίζεται ηπαρούσα έκδοση και ϕέρει ημερομηνία 25 Ιουλίου 1786 Η ύπαρξή του ήτανγνωστή ήδη από τη δεκαετία του 1970 στον ιστορικό Andrei Pippidi74 οοποίος υποψιάσθηκε την πατρότητα του Ρήγα ενώ η μεταγραϕή και έκδοσητου κειμένου η μετάϕραση στα ρουμανικά και επομένως η οριστική ταύτισητου συγγραϕέα με βάση επιχειρήματα που παρέχει το ίδιο το κείμενο έγι-ναν από την υποϕαινόμενη το 1998 Το περιεχόμενο του χειρογράϕου εκδό-θηκε κυρίως για το ρουμανικό κοινό σε δύο ϕάσεις Η πρώτη πραγματο-ποιήθηκε το 199875 ήταν δίγλωσση και δυστυχώς περιείχε αρκετά λάθη Ηδεύτερη πραγματοποιήθηκε το 2003 ως τμήμα μιας εκτεταμένης δίγλωσσηςανθολογίας της ελληνικής λογοτεχνίας στις παραδουνάβιες ηγεμονίες76

Η πρώτη έκδοση προκάλεσε μια μικρή μελέτη και μερικές βιβλιοκρι-σίες που θα τις εξετάσουμε με τη σειρά έκδοσής τους

Ήδη από το 1999 ο Καθηγητής Σπύρος Ευαγγελάτος δημοσίευσε μίαβιβλιοκρισία77 στην οποία το έργο που αποτελεί το αντικείμενο της έκδοσήςμας βρίσκει μια διευρυμένη ερμηνεία Χρησιμοποιώντας κυρίως αισθητικά κρι-τήρια ο Σπ Ευαγγελάτος θεωρεί ότι το έργο δεν είναι πράγματι θεατρικόκαι δεν είναι επιτυχημένο λόγω των ατελειών του Τα πρόσωπα είναι περισ-σότερο ϕορείς απόψεων παρά θεατρικές ϕυσιογνωμίες και η δράση παραμέ-νει αποσπασματική Κατά το Σπ Ευαγγελάτο οι μοναδικές δραματικές σκη-νές είναι εκείνες που περιέχουν τα παραληρηματικά ξεσπάσματα του Μαυρο-γένη ενώ διαϕωνεί ριζικά με την άποψη ότι στο έργο ndashμε την αναϕορά τουΦεραρή ή και του Ματιούndash προβάλλει η προσωπικότητα του Ρήγα Ο ίδιοςθεωρεί τη γλώσσα του κειμένου πολύ ενδιαϕέρουσα αμϕισβητεί όμως την

mdash 29 mdash

74 Βλ Pippidi όπ σ 116 όπου κάνει λόγο για την ευτυχία της ανακάλυψής του75 Lia Brad Chisacof (επιμ) Rigas όπ76 Lia Brad Chisacof Antologie de literaturaυ greacaυ din Principatele Romacircne Pro-

zaυ sϋi teatru Secolele XVIII-XIX Pegassus Press Βουκουρέστι 2003 σσ 213-377 77 Σπύρος Ευαγγελάτος laquoRigas Scrieri inedite Academia Romacircna Institutul de

Studii Sud-Est Europene Bucuresϋti 1998 έκδοση μετάϕραση και επίλογος Lia Brad Chi-sacofraquo Παράβασις 3 (1999) σσ 289-292

απόδοση της πατρότητας του στο ρήγα και δεν αποκλείει τη δυνατότητατο έργο να σκηνοθετηθεί

Στα παραπάνω ο καθ Σπ έυαγγελάτος προσέθεσε πολύτιμες και οξυ-δερκείς παρατηρήσεις τις οποίες η παρούσα έκδοση έλαβε με προσοχή υπόψητης έπί παραδείγματι πρότεινε τη διόρθωση των σϕαλμάτων μεταγραϕήςτης ρουμανικής έκδοσης την εϕαρμογή σύγχρονης στίξης και ορθογραϕίαςτην κατάρτιση γλωσσάριου για τις άγνωστες λέξεις και την παροχή αποδεί-ξεων ότι η γραϕή στο χειρόγραϕο είναι όμοια με τη γραϕή άλλων χειρογρά -ϕων του ρήγα

Στην εισαγωγή του σε μια νέα έκδοση της μετάϕρασης του λιμπρέτουlaquoτα ολύμπιαraquo του Π Μεταστάσιο από το ρήγα ο καθ Βάλτερ Πούχνερπεριέλαβε μια σύντομη μελέτη για το κείμενο που μας απασχολεί78 ο γνω-στός ιστορικός του ελληνικού θεάτρου αμϕισβήτησε την απόδοση της πατρό-τητας του έργου στο ρήγα χωρίς όμως να την αποκλείσει και συνέστησεμια νέα έκδοση χωρίς σϕάλματα

κατά τη γνώμη του Β Πούχνερ τα επιχειρήματα κατά της απόδοσηςτης πατρότητας του έργου στο ρήγα είναι πολλά Πρώτα από όλα θα ανα -ϕέρω το επιχείρημά του ότι ο προσδιορισμός Le Roy (βλ πιο κάτω) δεν είναιτο όνομα του ρήγα μεταϕρασμένο στα γαλλικά διότι πρόκειται για έκϕρασηπου δεν συναντούμε πουθενά αλλού Με τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψειαπό τις έρευνές μας (δηλαδή ότι ο ρήγας άϕησε τα χειρόγραϕα του έργου τουστα χέρια του αυστριακού προξένου στο Βουκουρέστι) τα πράγματα αλλάζουνο αυστριακός πρόξενος γνώριζε από την πρώτη στιγμή ότι είχε στα χέρια τουένα χειρόγραϕο που έπρεπε να μείνει μυστικό και η σημείωσή του στο ϕάκελοέγινε στα γαλλικά κατά τη γνώμη μας κρίθηκε σκόπιμο αν όχι και ϕυσικόαπό τον πρόξενο να μεταϕράσει στα γαλλικά ακόμη και το όνομα του ρήγα

ο Β Πούχνερ εξετάζει λεπτομερώς τη βιβλιογραϕία σχετικά με τηνέλευση του ρήγα στη Βλαχία την πρόσληψή του ως γραμματέα από το Μαυ-ρογένη και το τέλος της υπηρεσίας του προς αυτόν την έναρξη της laquoσυνερ-γασίαςraquo του με το Bracircncoveanu και με τον κιρλιάνο79 γενικά κάθε παρατή-ρηση του Β Πούχνερ αξίζει να συζητηθεί αϕού τελικά υπάρχουν τόσα πολλάκενά στις πληροϕορίες που διαθέτουμε για τη ζωή του ρήγα

mdash 30 mdash

78 ρήγα Βελεστινλή Τα Ολύμπια μετάϕραση του λιμπρέτου του Πιέτρο Με-ταστάσιου Βιέννη 1797 Φιλολογική επιμέλεια Βάλτερ Πούχνερ Ίδρυμα κώστα και έλέ-νης ουράνη Αθήνα 2000 σσ 67-89

79 το όνομα του οποίου ίσως θα πρέπει να αποδώσουμε με το ρουμανικό Cacircrlanπου είναι πολύ συχνό στην περιοχή του Cacircmpulung Muscel τοπωνύμιο που μεταϕράζεταιστα γερμανικά ως Langenfeld Από εκεί πρέπει να καταγόταν ο κιρλιάνος που βοήθησετόσο τους Αυστριακούς (όπως ϕαίνεται και από το CM Woodhouse Ρήγας Βελεστινλήςο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής επανάστασης Παπαδήμας Αθήνα 1997 σ 42) ώστε νατου απονείμουν τον τίτλο του βαρόνου ένα τίτλο ασυνήθιστα μεγάλο για άνθρωπο με σχε-τικά περιορισμένη παιδεία όπως εκείνος

Παρόμοιο πνεύμα διαπνέει και τη βιβλιοκρισία του γνωστού εκδότη ϕα-ναριώτικης λογοτεχνίας δημήτρη Σπάθη80 κατά τη γνώμη του πρόκειταιαπλώς για ένα ανώνυμο ϕαναριώτικο κείμενο που θα βρει όμως τη θέση τουστην ιστορία της ϕαναριώτικης σατυρικής παραγωγής διότι συγκεντρώνειπολλαπλό ndashιστορικό ϕιλολογικό γλωσσικό και θεατρικόndash ενδιαϕέρον τοκείμενό του ϕαίνεται χωρίς πλοκή σαν αιχμηρή δραματοποιημένη πολιτικήσάτιρα ο δ Σπάθης διαϕωνεί με την ταύτιση του ρήγα με το Φεραρή (βλπιο κάτω) ταυτίζει όμως τον ιταλό αστρονόμο που αναϕέρεται στο κείμενομε το Lazzaro Spallanzani (1729-1799) και υποθέτει ότι ο Ματιός θυμίζει τολόγιο Σέργιο Μακραίο

Στην παρούσα έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια να αποϕευχθούν ταλάθη που έγιναν στη ρουμανική έκδοση και τα οποία ίσως είναι η αιτία τωναμϕισβητήσεων εκ μέρους των ιστορικών του θεάτρου

Η πατρότητα του κειμένου

έίναι πολύ ϕυσικό ένα ανώνυμο θεατρικό έργο με ηλικία άνω των διακοσίωνετών να προκαλέσει συζήτηση ως προς την πατρότητά του

Πέντε κατά τη γνώμη μας είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούνότι το κείμενο έγραψε ο ρήγας Βελεστινλής

(α) Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο laquoϕάκελοraquo του χει-ρογράϕου (στην πραγματικότητα ένα ϕύλλο διπλωμένο σε σχήμα ϕακέλου)με το εξής περιεχόμενο Des papiers appartenant agrave monsieur Le Roy secreacutetairede Me le Prince Brancowan agrave Bucoreste pris en deacutepocirct le 25 Juillet 1786 οϕάκελος ϕέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου τοόνομα Le Roy αποτελεί μετάϕραση του ονόματος του ρήγα όχι μόνον επει-δή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρό-θεση συγκάλυψης

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας που εντοπίζεταιστην ειρωνική σϕαίρα (laquoο δικός μας δηλαδή ο ντόπιος le Royraquo) αν ϕυσικάδεν αναϕέρεται στον Charles le Roy (1726-1779) συγγραϕέα και καθηγητήτης ιατρικής στο Μονπελιέ δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο ρήγαχειρόγραϕα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική Ας υπενθυ-μίσουμε ότι και ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις

(β) Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραϕικής ϕύσεως με αποϕασιστική πα-ράμετρο το γραϕικό χαρακτήρα ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενόςχειρογράϕου του ρήγα του έΒέ 1288 για το θέμα αυτό έχουν γίνει γρα -

mdash 31 mdash

80 δημήτρης Σπάθης laquoΣτο εργαστήρι της ϕαναριώτικης σάτιραςraquo Τα Ιστορικά31 (δεκέμβριος 1999) σσ 486-496

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς81 οι οποίες επα-ληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο

(γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου τοαρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή που θεωρούμεalter ego του συγγραϕέα γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ) αϕού προηγουμέ-νως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ) Αντίθετα σε ολόκληρο τοκείμενο χωρίς καμία άλλη εξαίρεση οι συντομογραϕίες των ονομάτων απο-δίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο τέτοιου είδουςστοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυ-πτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα

έπίσης στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕο-ρούν την πρωτοτυπία του έργου όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου δηλαδήτα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκο-πεύει να γράψει που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο Αν επρόκειτο για αντιγραϕήγια μετάϕραση ή έστω και για παραλλαγή όλα αυτά δεν θα υπήρχαν

(δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου Μία είναιη αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ νεόπλουτου) γραμ-ματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας τυπολάτρη και γιrsquo αυτό αντιπαθητικούστους υϕισταμένους του Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεταιlaquoΦεραρήςraquo το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέ-ξανδρου Μαυροκορδάτου laquoΦιράρηςraquo ( ϕυγάς) αϕού ο αντίστοιχος χαρακτή-ρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι έπίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τηρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ) ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα( σιδεράς) Αντίθετα ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιοΦερραί τη γενέτειρα του ρήγα Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρήςαπλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων τουέργου αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξίατου κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα

(ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter egoτου συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του τους οποίους θεωρεί βέβαιααμαθείς (f 17r) Η λέξη είναι laquoηλεκτρισμόςraquo εμϕανίζεται και στο laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo του ρήγα82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερ-μανική83 επιστημονική ϕιλολογία έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο-

mdash 32 mdash

81 Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγα-μέμνονα τσελίκα Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεωςέγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη

82 Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερ-μανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού Ανα-στατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης laquoΦερών-Βελεστίνου-ρήγαraquo) Αθήνα1991

83 Βλ τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

απόδοση της πατρότητας του στο ρήγα και δεν αποκλείει τη δυνατότητατο έργο να σκηνοθετηθεί

Στα παραπάνω ο καθ Σπ έυαγγελάτος προσέθεσε πολύτιμες και οξυ-δερκείς παρατηρήσεις τις οποίες η παρούσα έκδοση έλαβε με προσοχή υπόψητης έπί παραδείγματι πρότεινε τη διόρθωση των σϕαλμάτων μεταγραϕήςτης ρουμανικής έκδοσης την εϕαρμογή σύγχρονης στίξης και ορθογραϕίαςτην κατάρτιση γλωσσάριου για τις άγνωστες λέξεις και την παροχή αποδεί-ξεων ότι η γραϕή στο χειρόγραϕο είναι όμοια με τη γραϕή άλλων χειρογρά -ϕων του ρήγα

Στην εισαγωγή του σε μια νέα έκδοση της μετάϕρασης του λιμπρέτουlaquoτα ολύμπιαraquo του Π Μεταστάσιο από το ρήγα ο καθ Βάλτερ Πούχνερπεριέλαβε μια σύντομη μελέτη για το κείμενο που μας απασχολεί78 ο γνω-στός ιστορικός του ελληνικού θεάτρου αμϕισβήτησε την απόδοση της πατρό-τητας του έργου στο ρήγα χωρίς όμως να την αποκλείσει και συνέστησεμια νέα έκδοση χωρίς σϕάλματα

κατά τη γνώμη του Β Πούχνερ τα επιχειρήματα κατά της απόδοσηςτης πατρότητας του έργου στο ρήγα είναι πολλά Πρώτα από όλα θα ανα -ϕέρω το επιχείρημά του ότι ο προσδιορισμός Le Roy (βλ πιο κάτω) δεν είναιτο όνομα του ρήγα μεταϕρασμένο στα γαλλικά διότι πρόκειται για έκϕρασηπου δεν συναντούμε πουθενά αλλού Με τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψειαπό τις έρευνές μας (δηλαδή ότι ο ρήγας άϕησε τα χειρόγραϕα του έργου τουστα χέρια του αυστριακού προξένου στο Βουκουρέστι) τα πράγματα αλλάζουνο αυστριακός πρόξενος γνώριζε από την πρώτη στιγμή ότι είχε στα χέρια τουένα χειρόγραϕο που έπρεπε να μείνει μυστικό και η σημείωσή του στο ϕάκελοέγινε στα γαλλικά κατά τη γνώμη μας κρίθηκε σκόπιμο αν όχι και ϕυσικόαπό τον πρόξενο να μεταϕράσει στα γαλλικά ακόμη και το όνομα του ρήγα

ο Β Πούχνερ εξετάζει λεπτομερώς τη βιβλιογραϕία σχετικά με τηνέλευση του ρήγα στη Βλαχία την πρόσληψή του ως γραμματέα από το Μαυ-ρογένη και το τέλος της υπηρεσίας του προς αυτόν την έναρξη της laquoσυνερ-γασίαςraquo του με το Bracircncoveanu και με τον κιρλιάνο79 γενικά κάθε παρατή-ρηση του Β Πούχνερ αξίζει να συζητηθεί αϕού τελικά υπάρχουν τόσα πολλάκενά στις πληροϕορίες που διαθέτουμε για τη ζωή του ρήγα

mdash 30 mdash

78 ρήγα Βελεστινλή Τα Ολύμπια μετάϕραση του λιμπρέτου του Πιέτρο Με-ταστάσιου Βιέννη 1797 Φιλολογική επιμέλεια Βάλτερ Πούχνερ Ίδρυμα κώστα και έλέ-νης ουράνη Αθήνα 2000 σσ 67-89

79 το όνομα του οποίου ίσως θα πρέπει να αποδώσουμε με το ρουμανικό Cacircrlanπου είναι πολύ συχνό στην περιοχή του Cacircmpulung Muscel τοπωνύμιο που μεταϕράζεταιστα γερμανικά ως Langenfeld Από εκεί πρέπει να καταγόταν ο κιρλιάνος που βοήθησετόσο τους Αυστριακούς (όπως ϕαίνεται και από το CM Woodhouse Ρήγας Βελεστινλήςο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής επανάστασης Παπαδήμας Αθήνα 1997 σ 42) ώστε νατου απονείμουν τον τίτλο του βαρόνου ένα τίτλο ασυνήθιστα μεγάλο για άνθρωπο με σχε-τικά περιορισμένη παιδεία όπως εκείνος

Παρόμοιο πνεύμα διαπνέει και τη βιβλιοκρισία του γνωστού εκδότη ϕα-ναριώτικης λογοτεχνίας δημήτρη Σπάθη80 κατά τη γνώμη του πρόκειταιαπλώς για ένα ανώνυμο ϕαναριώτικο κείμενο που θα βρει όμως τη θέση τουστην ιστορία της ϕαναριώτικης σατυρικής παραγωγής διότι συγκεντρώνειπολλαπλό ndashιστορικό ϕιλολογικό γλωσσικό και θεατρικόndash ενδιαϕέρον τοκείμενό του ϕαίνεται χωρίς πλοκή σαν αιχμηρή δραματοποιημένη πολιτικήσάτιρα ο δ Σπάθης διαϕωνεί με την ταύτιση του ρήγα με το Φεραρή (βλπιο κάτω) ταυτίζει όμως τον ιταλό αστρονόμο που αναϕέρεται στο κείμενομε το Lazzaro Spallanzani (1729-1799) και υποθέτει ότι ο Ματιός θυμίζει τολόγιο Σέργιο Μακραίο

Στην παρούσα έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια να αποϕευχθούν ταλάθη που έγιναν στη ρουμανική έκδοση και τα οποία ίσως είναι η αιτία τωναμϕισβητήσεων εκ μέρους των ιστορικών του θεάτρου

Η πατρότητα του κειμένου

έίναι πολύ ϕυσικό ένα ανώνυμο θεατρικό έργο με ηλικία άνω των διακοσίωνετών να προκαλέσει συζήτηση ως προς την πατρότητά του

Πέντε κατά τη γνώμη μας είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούνότι το κείμενο έγραψε ο ρήγας Βελεστινλής

(α) Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο laquoϕάκελοraquo του χει-ρογράϕου (στην πραγματικότητα ένα ϕύλλο διπλωμένο σε σχήμα ϕακέλου)με το εξής περιεχόμενο Des papiers appartenant agrave monsieur Le Roy secreacutetairede Me le Prince Brancowan agrave Bucoreste pris en deacutepocirct le 25 Juillet 1786 οϕάκελος ϕέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου τοόνομα Le Roy αποτελεί μετάϕραση του ονόματος του ρήγα όχι μόνον επει-δή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρό-θεση συγκάλυψης

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας που εντοπίζεταιστην ειρωνική σϕαίρα (laquoο δικός μας δηλαδή ο ντόπιος le Royraquo) αν ϕυσικάδεν αναϕέρεται στον Charles le Roy (1726-1779) συγγραϕέα και καθηγητήτης ιατρικής στο Μονπελιέ δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο ρήγαχειρόγραϕα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική Ας υπενθυ-μίσουμε ότι και ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις

(β) Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραϕικής ϕύσεως με αποϕασιστική πα-ράμετρο το γραϕικό χαρακτήρα ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενόςχειρογράϕου του ρήγα του έΒέ 1288 για το θέμα αυτό έχουν γίνει γρα -

mdash 31 mdash

80 δημήτρης Σπάθης laquoΣτο εργαστήρι της ϕαναριώτικης σάτιραςraquo Τα Ιστορικά31 (δεκέμβριος 1999) σσ 486-496

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς81 οι οποίες επα-ληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο

(γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου τοαρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή που θεωρούμεalter ego του συγγραϕέα γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ) αϕού προηγουμέ-νως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ) Αντίθετα σε ολόκληρο τοκείμενο χωρίς καμία άλλη εξαίρεση οι συντομογραϕίες των ονομάτων απο-δίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο τέτοιου είδουςστοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυ-πτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα

έπίσης στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕο-ρούν την πρωτοτυπία του έργου όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου δηλαδήτα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκο-πεύει να γράψει που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο Αν επρόκειτο για αντιγραϕήγια μετάϕραση ή έστω και για παραλλαγή όλα αυτά δεν θα υπήρχαν

(δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου Μία είναιη αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ νεόπλουτου) γραμ-ματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας τυπολάτρη και γιrsquo αυτό αντιπαθητικούστους υϕισταμένους του Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεταιlaquoΦεραρήςraquo το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέ-ξανδρου Μαυροκορδάτου laquoΦιράρηςraquo ( ϕυγάς) αϕού ο αντίστοιχος χαρακτή-ρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι έπίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τηρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ) ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα( σιδεράς) Αντίθετα ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιοΦερραί τη γενέτειρα του ρήγα Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρήςαπλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων τουέργου αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξίατου κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα

(ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter egoτου συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του τους οποίους θεωρεί βέβαιααμαθείς (f 17r) Η λέξη είναι laquoηλεκτρισμόςraquo εμϕανίζεται και στο laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo του ρήγα82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερ-μανική83 επιστημονική ϕιλολογία έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο-

mdash 32 mdash

81 Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγα-μέμνονα τσελίκα Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεωςέγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη

82 Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερ-μανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού Ανα-στατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης laquoΦερών-Βελεστίνου-ρήγαraquo) Αθήνα1991

83 Βλ τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

Παρόμοιο πνεύμα διαπνέει και τη βιβλιοκρισία του γνωστού εκδότη ϕα-ναριώτικης λογοτεχνίας δημήτρη Σπάθη80 κατά τη γνώμη του πρόκειταιαπλώς για ένα ανώνυμο ϕαναριώτικο κείμενο που θα βρει όμως τη θέση τουστην ιστορία της ϕαναριώτικης σατυρικής παραγωγής διότι συγκεντρώνειπολλαπλό ndashιστορικό ϕιλολογικό γλωσσικό και θεατρικόndash ενδιαϕέρον τοκείμενό του ϕαίνεται χωρίς πλοκή σαν αιχμηρή δραματοποιημένη πολιτικήσάτιρα ο δ Σπάθης διαϕωνεί με την ταύτιση του ρήγα με το Φεραρή (βλπιο κάτω) ταυτίζει όμως τον ιταλό αστρονόμο που αναϕέρεται στο κείμενομε το Lazzaro Spallanzani (1729-1799) και υποθέτει ότι ο Ματιός θυμίζει τολόγιο Σέργιο Μακραίο

Στην παρούσα έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια να αποϕευχθούν ταλάθη που έγιναν στη ρουμανική έκδοση και τα οποία ίσως είναι η αιτία τωναμϕισβητήσεων εκ μέρους των ιστορικών του θεάτρου

Η πατρότητα του κειμένου

έίναι πολύ ϕυσικό ένα ανώνυμο θεατρικό έργο με ηλικία άνω των διακοσίωνετών να προκαλέσει συζήτηση ως προς την πατρότητά του

Πέντε κατά τη γνώμη μας είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούνότι το κείμενο έγραψε ο ρήγας Βελεστινλής

(α) Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο laquoϕάκελοraquo του χει-ρογράϕου (στην πραγματικότητα ένα ϕύλλο διπλωμένο σε σχήμα ϕακέλου)με το εξής περιεχόμενο Des papiers appartenant agrave monsieur Le Roy secreacutetairede Me le Prince Brancowan agrave Bucoreste pris en deacutepocirct le 25 Juillet 1786 οϕάκελος ϕέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου τοόνομα Le Roy αποτελεί μετάϕραση του ονόματος του ρήγα όχι μόνον επει-δή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρό-θεση συγκάλυψης

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας που εντοπίζεταιστην ειρωνική σϕαίρα (laquoο δικός μας δηλαδή ο ντόπιος le Royraquo) αν ϕυσικάδεν αναϕέρεται στον Charles le Roy (1726-1779) συγγραϕέα και καθηγητήτης ιατρικής στο Μονπελιέ δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο ρήγαχειρόγραϕα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική Ας υπενθυ-μίσουμε ότι και ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις

(β) Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραϕικής ϕύσεως με αποϕασιστική πα-ράμετρο το γραϕικό χαρακτήρα ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενόςχειρογράϕου του ρήγα του έΒέ 1288 για το θέμα αυτό έχουν γίνει γρα -

mdash 31 mdash

80 δημήτρης Σπάθης laquoΣτο εργαστήρι της ϕαναριώτικης σάτιραςraquo Τα Ιστορικά31 (δεκέμβριος 1999) σσ 486-496

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς81 οι οποίες επα-ληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο

(γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου τοαρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή που θεωρούμεalter ego του συγγραϕέα γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ) αϕού προηγουμέ-νως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ) Αντίθετα σε ολόκληρο τοκείμενο χωρίς καμία άλλη εξαίρεση οι συντομογραϕίες των ονομάτων απο-δίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο τέτοιου είδουςστοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυ-πτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα

έπίσης στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕο-ρούν την πρωτοτυπία του έργου όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου δηλαδήτα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκο-πεύει να γράψει που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο Αν επρόκειτο για αντιγραϕήγια μετάϕραση ή έστω και για παραλλαγή όλα αυτά δεν θα υπήρχαν

(δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου Μία είναιη αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ νεόπλουτου) γραμ-ματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας τυπολάτρη και γιrsquo αυτό αντιπαθητικούστους υϕισταμένους του Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεταιlaquoΦεραρήςraquo το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέ-ξανδρου Μαυροκορδάτου laquoΦιράρηςraquo ( ϕυγάς) αϕού ο αντίστοιχος χαρακτή-ρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι έπίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τηρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ) ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα( σιδεράς) Αντίθετα ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιοΦερραί τη γενέτειρα του ρήγα Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρήςαπλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων τουέργου αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξίατου κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα

(ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter egoτου συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του τους οποίους θεωρεί βέβαιααμαθείς (f 17r) Η λέξη είναι laquoηλεκτρισμόςraquo εμϕανίζεται και στο laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo του ρήγα82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερ-μανική83 επιστημονική ϕιλολογία έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο-

mdash 32 mdash

81 Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγα-μέμνονα τσελίκα Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεωςέγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη

82 Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερ-μανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού Ανα-στατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης laquoΦερών-Βελεστίνου-ρήγαraquo) Αθήνα1991

83 Βλ τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς81 οι οποίες επα-ληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο

(γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου τοαρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή που θεωρούμεalter ego του συγγραϕέα γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ) αϕού προηγουμέ-νως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ) Αντίθετα σε ολόκληρο τοκείμενο χωρίς καμία άλλη εξαίρεση οι συντομογραϕίες των ονομάτων απο-δίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο τέτοιου είδουςστοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυ-πτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα

έπίσης στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕο-ρούν την πρωτοτυπία του έργου όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου δηλαδήτα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκο-πεύει να γράψει που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο Αν επρόκειτο για αντιγραϕήγια μετάϕραση ή έστω και για παραλλαγή όλα αυτά δεν θα υπήρχαν

(δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου Μία είναιη αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ νεόπλουτου) γραμ-ματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας τυπολάτρη και γιrsquo αυτό αντιπαθητικούστους υϕισταμένους του Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεταιlaquoΦεραρήςraquo το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέ-ξανδρου Μαυροκορδάτου laquoΦιράρηςraquo ( ϕυγάς) αϕού ο αντίστοιχος χαρακτή-ρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι έπίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τηρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ) ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα( σιδεράς) Αντίθετα ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιοΦερραί τη γενέτειρα του ρήγα Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρήςαπλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων τουέργου αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξίατου κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα

(ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter egoτου συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του τους οποίους θεωρεί βέβαιααμαθείς (f 17r) Η λέξη είναι laquoηλεκτρισμόςraquo εμϕανίζεται και στο laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo του ρήγα82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερ-μανική83 επιστημονική ϕιλολογία έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο-

mdash 32 mdash

81 Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγα-μέμνονα τσελίκα Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεωςέγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη

82 Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερ-μανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού Ανα-στατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης laquoΦερών-Βελεστίνου-ρήγαraquo) Αθήνα1991

83 Βλ τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

ρά84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια laquoμαγνητικό πεδίοraquo85

Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγ-γραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο έξάλλου η λέξη laquoηλεκτρι-σμόςraquo δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργομε το laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo Στο f 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση με-ταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού τοόνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη laquoστιούκαraquo που έχειπολλά κόκαλα Στο laquoΦυσικής Απάνθισμαraquo (κεϕάλαιο κβ) αναϕέρεται επί-σης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα laquoκράποςraquo86

Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέαπροσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών Υπάρχουνπράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας τουέργου ήταν ο Βελεστινλής έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στοκάτω μέρος της σελίδας όμοια με εκείνα της laquoΣχολής των ντελικάτων ερα-στώνraquo και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα

λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρό-τητα του ρήγα ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής Αςυποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα αλλά για κείμενοαντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματατης γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα πε-ριθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του) Ποιος θα ήταν στην πε-ρίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας Αν υιο-θετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή δύο ονόματα μπορούν να συζη-τηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους

ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu στον οποίον έχουμε ήδη ανα -ϕερθεί Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτη-καν στα ρουμανικά έπίσης δεν έγραψε θεατρικά έργα ενώ η γαλλομάθειάτου δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολο-γήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου το μοναδικό στοιχείοπου συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προςτο Μαυρογένη

ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795)του οποίου το πολύ γνωστό έργο laquoΗθική στιχουργίαraquo παρουσιάζει λίγα κοινάστοιχεία με το έργο που μας απασχολεί Πρόκειται για στιχογραϕία με δια-στάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα Η χρήση τουρκικών λέξεων από τονκαλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια

mdash 33 mdash

84 ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γΜπαμπινιώτης Λεξικό της Νέας Ελληνικής κέντρο λεξικολογίας Αθήνα 2002 (βλ λ)

85 Βλ λ elektrism στο Johann Heinrich Winkler Anfangsgruumlnde der Physik Bre-itkopf λειψία 1753 σ 316

86 Φυσικής Απάνθισμα σ 123

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων ο καλϕόγλουεξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πρι-γκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον laquoεκσυγχρονισμόraquo που παρατηρούσεγύρω του Αντίθετα η θέση που διακρίνουμε στο laquoΣαγανάκιraquo είναι πολύ πιοθετική στο ζήτημα αυτό Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοι-νωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ότι η Πόλη

Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπά-θειας θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη δηλαδήκαι δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα

Όπως αναϕέραμε στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεταικατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο τα περισσότερα απότα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας Υπάρχουν σrsquo αυτή βέβαιαεπιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρ-μένα από την άμεση πραγματικότητα Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕικήδιαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλωνπου διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συν-θήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο δηλαδή το σύντομο χρονικό διά-στημα και η εμϕανής μυστικότητα η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται

γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κά-ποιον συνεργάτη (πχ laquoο ηθικός τρίπουςraquo) Όμως στις περιπτώσεις αυτέςτο συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως laquoμηχανικόraquo και λιγότερο προσωπικόχαρακτήρα κατά τη γνώμη μας ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερ-δίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής

Αν από την άλλη πλευρά η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντι-γραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα τότε γιατί έχουμε το ρήγα τουκειμένου και το Φεραρή Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύστο ρήγα ο οποίος ndashσε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμεραndash για τουςσυγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης αλλά ένα πρόσωπομε διαϕορετικές ταυτότητες ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του τη σχέσηπου είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων Πιοσυγκεκριμένα σκεϕτόμαστε τη laquoμαρτυρίαraquo της λαίδης Craven για το μυ-στηριώδη laquoMr Vraquo κατά την γνώμη μας ο Mr V ήταν ο ίδιος ο ρήγας αϕούήταν οικείος των Μαυρογένηδων87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικόπροξενείο του Βουκουρεστίου ο Mr V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στοκείμενο της Αγγλίδας88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ-

mdash 34 mdash

87 Elizabeth Craven όπ σ 308 laquoThe prince to show me an extraordinary de-gree of respect had suffered Mr V to come into the Harem and he sat down by himraquo

88 Στη σ 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη) σ 310(μετά το δείπνο στο σαλόνι της δόμνας) σσ 311 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικόπροξενείο ο Mr V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο τηςCraven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη-

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα)89 θα εκϕραζόταν σε σημε-ρινούς όρους μάλλον ως σχέση επιρροής δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γε-γονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βου-κουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολο-γούνται τα γράμματά της) δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία πουαναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου

Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο γραμματέα μάλ-λον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου90 ο Jacques-Charles Cuisinde Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή που ίσως συνεχί-ζει την συνεργασία με τους γάλλους στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτή-μα του91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώ-ριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας

ως τελευταίο επιχείρημα θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με τοθέατρο Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camarianoη απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη κατάτο οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου92

Χρονολόγηση του κειμένου

Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν Η ημερομηνία του χει-ρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέ-στι) δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786 θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου Συ-νεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξητου ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786) που του προκάλεσε απογοήτευση χω-ρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη93 και την

mdash 35 mdash

ρεασμένοι από την λαίδη) Η Craven ndashμάλλον όχι τυχαίαndash δεν κάνει σχόλια για το Mr Vαλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο όπου επίσης είναιγνωστός

89 ο CM Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής σ 37 αμϕισβη-τεί laquoκατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέσηraquo

90 Βλ Andrei Pippidi laquoνεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκου-ρέστιraquo Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003) σσ 503-509

91 Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα)πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρ-χεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite σ 239) το συμβό-λαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796

92 Camariano όπ σ 34093 Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του

Ιλϕόβου για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς τοΜαυρογένη κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκε-κριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού ένδειξη ότι δεν γνώριζεκαλά πού βρισκόταν) laquoδιά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου τον οποίον

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

[f 11r] 1

το σαγανάκι της τρέλας κωμωδία

δράμα πρώτον σκηνή πρώτη

5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δουνάβεως τζαδparaίρια στημένα καρέτες και άλογαεργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντωνπρολογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδροςκακορίζικε Αλέξανδparaρε εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου

10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσειμετrsquo εσένα ταrsquo χει και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοικαι τούρκοι και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι τον Αλέξανδροο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας τον Αλέξανδρον ωσάννα ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται

15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν πρέπεινα κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια του καθrsquo ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπροστά εις τα τωρνά τόσα άλογα τόσον ζαχερέ χορτάρια κριθάρια και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου

20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τοντρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητάδιά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβινσήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή ή ένα αϕερίμ ήτο χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να

25 ησυχάσω δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλμοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι είναιτο πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι με όλον τούτο σηκώνει |

mdash 58 mdash

ante corr ϕέσι ante corr ταις [δυσανάγνωστη λέξη] ante corr αυτό

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

mdash 59 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

[f 11v] 1

το σαγανάκι

το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα με ϕαίνεται πως βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ ως

5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μουδημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί)είναι ένας καλιοντζής μία μαμουκωμένη γυναίκα και έναςάλλος γονατιστός αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμετι μαντάτα

10 Σκηνή βΝικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα Αλέξανδρος παχltάρνικοςgt και

Γιαννάκης γραμltματικόςgtνΙκολΑοΣ έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω για ναμου δείξουνε πόμπα σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά

15 κάτεργα και καραβέλες και να μην αναθράϕηκα από μικρό παιδί σαν παπί μεσrsquo τη θάλασσα να μην εχάρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μουκαι να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνουςεγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά και όταν έλθει

20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω κατά τον καιρό και τοχορό λέγει ο λόγος καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρακαι πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα κατά τον καιρό αρμενίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέγρΑΜΜΑτΙκοΣ Έτσι αυθέντη μου

25 νΙκολΑοΣ Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες και τις ϕιλοδοξίεςκαι να προσμένω κατεργάκι εις καιρόν οπού εσϕύριξατόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα και εμπήκα με αλάϊ σε τζιά σε κίμωλο σε γιώτες σετένεδο και σε τόσα άλλα νησιά

30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα||

mdash 60 mdash

ante corr ϕέσι ante corr το ακολουθεί κανείς

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

mdash 61 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

[f 12r] 1

της τρέλας

γρΑΜΜΑτΙκοΣ Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην σας υπενθυμίζω ο δούλος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης

5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος να τους βαστάτε περιμαζωμένους μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σαςπρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας ολίγα λόγιακαι με τόνον διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουνμε άνδρα και όχι με κανέναν καθώς ο μακαρίτης

10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απrsquo εδώ με χίλιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησενΙκολΑοΣ Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοίμπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνουςκαι πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου

15 τους εγέλασεν εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλιενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα επίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμναόρκους πως δεν τους πειράζω με επτά βαρέλια μπαρούτι οικαλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον

20 αέρα τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσωνα τους μπαρκάρω και το κατόρθωσα και αυτουνούςάϕησε γραμματικέ μη σε κόϕτει έννοια σουγρΑΜΜΑτΙκοΣ Αυθέντη εϕθάσαμεν πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνήθειαν μήτε το αλάι μήτε

25 νΙκολΑοΣ οώπ οώπ ltπιάσε την μπαρούμαgt (εβγαίνει από το μονόξυλονκαι δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ

ϕοποιτέ πού είναι οι άρχοντες αυτοί είναι (βλέποντας τουςδούλους) καλημέρα σαςΑλέΞΑνδροΣ καλή σας ημέρα αδελϕέ (μη γνωρίζοντάς τον ο παχάρνικος διά το

30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την |

mdash 62 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

mdash 63 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ τοΥ κωδΙκΑ Μέ τΗν ένδέΙΞΗ laquoMS NR 165 DOSS 1-4

τΗΣ ΣΥλλογΗΣ lsquoBRUCKENTALrsquoraquo τοΥ κρΑτΙκοΥ ΑρΧέΙοΥ τΗΣ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ροΥΜΑνΙΑ

ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ γεώργιος Σούρλας Αντιπρόεδρος της Βου-λής των έλλήνων και Πρόεδρος του δΣ του διεθνούς Ινστιτούτου δια-

βαλκανικής Συνεργασίας laquoρήγας Βελεστινλήςraquo έθεσε στη διάθεσή μας ϕω-τοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου που είχε εκδοθεί στοΒουκουρέστι το 1998 από την κ Lia Brad Chisacof με τίτλο ρήγας Ανέκ-δοτα έργα (ρουμανική Ακαδημία ndash Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικήςέυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων τουπροαναϕερόμενου κώδικα

Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχεισημαντική θέση όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρό-που ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής αλλά παρέχεικαι τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστι-κά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα για παράδειγμα μέσω του γραϕικούχαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο μπορούμε με βεβαιό-τητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευ-σης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ογραϕέας Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χει-ρογράϕου και πολύ συχνά εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητεςμαρτυρίες στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένουςεπώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς το τελευταίο αυτό στοιχείο ιδιαίτεραμε τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία έχει συμβάλειστον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή καιτην αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων τωνγραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής Με βάση τη σύγκριση τωνδιαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕαέχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προ-σώπων Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών στις οποίες οιγραϕικοί χαρακτήρες μολονότι είναι προσωπικοί εντάσσονται σε ευρύτερες

mdash 311 mdash

τ

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευμα-τικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή η σύγκριση γραϕών μεκαθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕα-λή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα

Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέτασητων δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελε-στινλή για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του Πρόκειται γιατο χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη laquoms nr 165 doss 1-4 της συλλογήςldquoBruckentalrdquoraquo του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία πουπαραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο laquoτο σαγανάκι της τρέλλαςraquo καιένα άλλο έργο με τον τίτλο laquoΗ δοκιμασμένη ϕιλίαraquo

ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χα-ρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατrsquo αρχάς μια χειρόγραϕη και αυ-τόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως σχετικάμε τα οροθέσια ενός κτήματός του γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βου-κουρέστι δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικήςΒιβλιοθήκης της έλλάδος αρ 1288 ο οποίος περιέχει το έργο του laquoΦυσικήςΑπάνθισμαraquo Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στηνεξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική δηλαδή απότα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κα-τόπιν τα συμπλέγματα δύο τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντί-στοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρό-γραϕα κείμενα έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία τηςγραϕής όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων η πυκνό-τητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη

Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμ-ματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕωναποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής Μπορούμελοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κεί-μενα ανεξάρτητα από το ζήτημα αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέριτου μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία το θέμααυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής

Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίωνδηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κει-μένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο)

Αικατερίνη Κορδούλη Αγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Φιλόλογος-ΠαλαιογράϕοςΑναπληρώτρια γενική διευθύντρια Προϊστάμενος του Ιστορικού

της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος και του Μορϕωτικού ΙδρύματοςΠαλαιογραϕικού Αρχείου της έθνικής τραπέζης

mdash 312 mdash