ΜΠΟΝΧΕΦΕΡΦυλακές Τέγκελ, κελί 92 (1942 -1945) ~297~ Στον δρόμο...

ΜΠΟΝΧΕΦΕΡ

ΜΑΚΕΤΑ ΜΠΟΝΧΕΦΕΡ.qxp_Layout 1 28/3/17 12:35 μ.μ. Page 3

ΜΠΟΝΧΕΦΕΡΟ ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΠΟΥ ΕΝΑΝΤΙΩΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση:Στέφανος Καβαλλιεράκης

ΕΡΙΚ ΜΕΤΑΞΑΣ

Mετάφραση:Βασιλική Πατρίκη-Γκολφίνου

Eπιμέλεια έκδοσης:Βασίλης Αργυριάδης


.

Τίτλος πρωτοτύπου: Bonhoeffer (abridged edition)© Eric MetaxasPublished by arrangement with Thomas Nelson, a division of HarperCollins Christian Publishing, Inc

© (Για την ελληνική γλώσσα) ΕκδόσειςΚολοκοτρώνη 49, Αθήνα 105 60Τηλ.: 210 3226343 - Fax: 210 3221238e-mail: [email protected]/enploeditions.gr

Α´ έκδοση: Απρίλιος 2017

ISBN: 978-960-9550-98-7


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ντήτριχ Μπονχέφερ:H εξιλέωση ενός έθνους

~11~

Πρόλογος~17~

Οικογένεια και παιδική ηλικία (1906-1922)

~25~

Ο φοιτητής Μπονχέφερ(1923-1927)

~57~

Μεταξύ άμβωνος και έδρας(1928-1929)

~75~

Στην Αμερική και πίσω πάλι(1930-1932)

~91~

Ναζιστική θεολογία και η Αρχή του Φύρερ

(1933)~111~

Ο αγώνας της Εκκλησίας(1933-1935)

~139~


Τσινγκστ και Φινκενβάλντε(1935-1937)

~175~

Η μεγάλη απόφαση(1938-1939)

~213~

Από την ομολογία στη συνομωσία(1940-1942)

~249~

Ο ερωτευμένος Μπονχέφερ (1942-1943)

~273~

Φυλακές Τέγκελ, κελί 92(1942-1945)

~297~

Στον δρόμο για την ελευθερία(1945)~343~

Επίλογος~369~

Σημειώσεις~375~


«Τοῦτο δέ ἐστι τό θέλημα τοῦ πέμψαντός με, ἵνα πᾶςὁ θεωρῶν τόν υἱόν καί πιστεύων εἰς αὐτόν ἔχῃ ζωήναἰώνιον, καί ἀναστήσω αὐτόν ἐγώ τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ».

(Ἰω. στ΄ 40)


.


Ντήτριχ Μπονχέφερ:H εξιλέωση ενός έθνους

Ένα από τα σημεία που αποτελούν ακόμα ανοι-κτό πεδίο έρευνας και προκαλούν ποικίλες συζητή-σεις στην ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου,αφορά στη στάση του Γερμανικού λαού κατά τηνπερίοδο του ναζιστικού καθεστώτος και στη μεγάληκαι σχεδόν καθολική στήριξη που του παρείχε. Toπαλαιό καθεστώς, που έδινε την τελευταία τουμάχη να διατηρηθεί στην εξουσία μέσω της Δημο-κρατίας της Βαϊμάρης, είχε άρρηκτα συνδεθεί μετην ήττα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, την ταπείνω-ση της συνθήκης των Βερσαλλιών αλλά και την οικο-νομική εξαθλίωση. H πορεία των Ναζί δεν ήταν απλάμια πορεία ανάληψης της εξουσίας στη Γερμανία,αλλά, όπως εύστοχα έχει επισημάνει ένας εκ τωνσημαντικότερων ιστορικών του Β΄ Παγκοσμίου πολέ-μου, ο Ρίτσαρντ Έβανς, μια πορεία για την «κατά-κτηση της καρδιάς και του μυαλού ενός έθνους».

Δεν ήταν λοιπόν μόνο οι παραδοσιακές ελίτ πουυποτάσσονταν στο νέο καθεστώς, ακολουθώνταςτους στρατιωτικούς, τους πολιτικούς ή τα εργατικάσωματεία. Η υποταγή και η συστράτευση στο νέοκαθεστώς αφορούσε τους πάντες, ακόμα και τηνΕκκλησία: «Είναι λόγω του Χίτλερ που έγινε αισθη-τός ανάμεσα μας ο Χριστός, ο δρόμος που το ΆγιοΠνεύμα και η θέληση του Θεού επέλεξαν για να

11


έρθει κοντά στον Θεό ο Γερμανικός λαός», δήλωνεο Γερμανός πάστορας Χέρμαν Γκρούνερ, προεξο-φλώντας τη νέα «Γερμανική Χριστιανοσύνη», πουσυνέπλεε με τον ναζισμό, αγνοώντας την παγανι-στική και μυστικιστική καταβολή του τελευταίουαλλά και τις συχνές απαξιωτικές αναφορές του ίδι-ου του Χίτλερ για τον Χριστιανισμό, τον οποίο θεω-ρούσε μια «θρησκεία της μαλθακότητας».

Η γοητεία του νέου καθεστώτος έμοιαζε ακατα-μάχητη ακόμα και σε ψύχραιμους (θεωρητικά) εξω-τερικούς παρατηρητές. Έτσι ο Αμερικάνος πρέσβηςστο Βερολίνο Γουίλιαμ Ντόντ, λίγους μήνες μετάτην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, τον Αύγουστοτου 1933, γράφοντας με «αντικειμενικότητα» προςτον ίδιο τον Ρούσβελτ, επεσήμαινε ότι αν και δενενέκρινε την κακομεταχείριση των Εβραίων και τηνπροσπάθεια του Χίτλερ να αποκαταστήσει τηνστρατιωτική ισχύ της χώρας, θεωρούσε «θεμελια-κό» δικαίωμα κάθε λαού να κυβερνά τον εαυτότου· και οι υπόλοιποι λαοί θα πρέπει να δείχνουνυπομονή, ακόμα και όταν γίνονται μάρτυρες σκλη-ρότητας και αδικίας. Και κατέληγε: «Δώστε στουςανθρώπους μια ευκαιρία να δοκιμάσουν τα σχέδιατους». Λίγους μήνες αργότερα θα συνειδητοποιήσειτην τρομακτικά εσφαλμένη αρχική του εκτίμηση.

Υπήρχε τάχα κάποια αντίσταση στη ναζιστικήθύελλα, η οποία υποσχόταν επάνοδο στο μεγαλείο,αποκατάσταση ισχύος και εκδίκηση; Ένας εικοσιε-ξάχρονος πάστορας, λέκτορας της συστηματικής

Ντήτριχ Μπονχέφερ

12


θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Ντή-τριχ Μπονχέφερ, δύο μόλις μέρες μετά την άνοδοτου Χίτλερ στην εξουσία (με δημοκρατικές διαδι-κασίες) στις 30 Ιανουαρίου 1933, κάνει μια ραδιο-φωνική εκπομπή και καταφέρεται εναντίον τουΦύρερ και του καθεστώτος του. Η εκπομπή διακό-πτεται στον «αέρα». Η φωνή αυτή δεν συγκροτείαπλά μια παραφωνία αλλά μια τραγική εξαίρεση,που ήδη ρισκάρει τη ζωή της θανάσιμα. Και όχιμόνο αυτό, ο Μπονχέφερ, λίγο αργότερα, τον Μάρ-τιο του 1933, εκδίδει ένα εμβληματικό έργο, ΗΕκκλησία και το Εβραϊκό ζήτημα, όπου πολύέγκαιρα προειδοποιεί για αυτά που θα επακολου-θήσουν αλλά και για τη στάση που θα πρέπει ναέχει η Εκκλησία απέναντι στο ζήτημα. Η παραμονήτου στην Αμερική λίγα χρόνια πριν, η επαφή του μετις αφροαμερικανικές προτεσταντικές κοινότητες,τον είχαν ευαισθητοποιήσει γύρω από το θέμα τηςκαταπίεσης των μειονοτήτων. Ήταν όμως και τοοικογενειακό του περιβάλλον που συνετέλεσε απο-φασιστικά σε αυτή του τη στάση – η ιστορία της90χρονης γιαγιάς του, που εξακολουθεί όπως πάντανα αγοράζει στο εβραϊκό κατάστημα που συνήθιζε,παρά τις απαγορεύσεις των Ναζί, είναι από τις πιοέντονες συγκινησιακά σκηνές του βιβλίου.

Τη ζωή αυτού του πάστορα, του λουθηρανού μεναλλά ανένταχτου επί της ουσίας σε κάποια προτε-σταντική ομολογία, είναι που παρακολουθεί η βιο-γραφία του ελληνοαμερικανογερμανού Έρικ Μετα-

Η εξιλέωση ενός έθνους

13


ξά. Ο ίδιος ο συγγραφέας –μια προσωπικότητα πουπαρεμβαίνει στο δημόσιο λόγο στις ΗΠΑ για θρη-σκευτικά, ιστορικά αλλά και πολιτικής φύσεωςζητήματα– έχει επίσης μια σύνθετη θρησκευτικήσυγκρότηση: Παρότι γεννημένος και μεγαλωμένοςσ’ ελληνορθόδοξο περιβάλλον, δεν επιμένει εμμονι-κά στις όποιες διαφορές των χριστιανικών δογμά-των αλλά στο πανανθρώπινο μήνυμα του Χριστια-νισμού, που ο Μπονχέφερ τόλμησε να εκπέμψει σεδύσκολους καιρούς.

Η βιογραφία –είδος τόσο υποτιμημένο στα καθ’ημάς ή εργαλειακά υποταγμένο– γίνεται στα χέριατου Μεταξά υπόδειγμα μεθοδικότητας. Ο συγγρα-φέας παρακολουθεί με θαυμαστή χρονική και γεγο-νοτολογική ακολουθία την πορεία της ζωής τουπροτεστάντη πάστορα και δεν μπαίνει στον πειρα-σμό της υποταγής στο εκρηκτικό και γεμάτο γεγο-νότα ιστορικό πλαίσιο. Ο Μεταξάς μένει πιστόςστον στόχο του και δεν υποκύπτει σε παρεκκλίσεις.Θέλει να αναδείξει αυτή τη ζωή, αυτή τη διαφορε-τικότητα που δεν δίστασε να υψώσει το ανάστημάτης, να μείνει πιστή στις αρχές της και να οδηγηθείστη διάβαση του δικού της Γολγοθά μέχρι το τελικόμαρτύριο.

Οι παρεκβάσεις του είναι περιορισμένες, όπωςγια παράδειγμα η εξαιρετικά εμπεριστατωμένηαναφορά του στην δημιουργία των «Γερμανών Χρι-στιανών» από το ναζιστικό καθεστώς, μιας ομάδαςπου αυτοπροβλήθηκε ως ο αντίπαλος πόλος του


14


Ιουδαϊσμού, συμβάλλοντας έτσι στο ευρύτερο κλί-μα κατά των Εβραίων.

Τι ήταν τελικά ο Μπονχέφερ; Συντηρητικός; Φιλε-λεύθερος; Καλός χριστιανός, ηθικιστής; Ο Μεταξάςδεν δίνει και δεν θέλει να δώσει εύκολες απαντή-σεις. Δεν τον ενδιαφέρει να τον εντάξει σε παραδο-σιακές ή «κατανοητές» συσσωματώσεις. Τον ενδια-φέρει να καταλάβει τον άνθρωπο εκείνο που δενπίστευε στην ελαστικότητα του χριστιανισμού,αλλά επέμενε στην τήρηση των Ιερών Μυστηρίων,στην τήρηση της εκκλησιαστικής τάξης, στην πραγ-ματική μετάνοια. Θέλει να καταλάβει τον άνθρωποπου μία από τις αγαπημένες του φράσεις ήταν ότι«δεν αρκεί να βάζουμε επιδέσμους στις πληγέςαυτών που έχουν βρεθεί κάτω από τις ρόδες τηςαδικίας, αλλά να οδηγήσουμε την ακτίνα μόνη τηςπίσω στη ρόδα».

Αν και δεν τον ενδιαφέρει λοιπόν η πολιτική ήφιλοσοφική πλαισίωση και τεκμηρίωση του Μπον-χέφερ, εντούτοις τον ενδιαφέρει απόλυτα ο μετα-σχηματισμός του: το πώς από πάστορας γίνεταιπροφήτης των τραγικών συνεπειών που επιφέρει ηάνοδος του νέου καθεστώτος· πώς από ειρηνιστής,που πάλευε μέσα από το κήρυγμά του και προ-έβαλλε πολιτική αντίσταση, γίνεται άνθρωπος τηςδράσης στο πεδίο, άνθρωπος που δεν διστάζει νααναλάβει ιδιότητα διπλού κατασκόπου, με σκοπότην ανατροπή του ίδιου του Χίτλερ· και πώς στοτέλος φτάνει να αναπτύξει μια δική του θεολογική

Η εξιλέωση ενός έθνους

15


αντίληψη, που επιβάλλει το μαρτύριο ως μέσο προ-σέγγισης του Θεού – κάτι που τον οδηγεί και στοτελευταίο στάδιο της ζωής του, εκείνο του Μάρτυρα.

Μάρτυρας; Εκατομμύρια άνθρωποι εκτελέστη-καν από τους Ναζί –με φρικτό τρόπο ενίοτε– τιείναι αυτό που κάνει ειδικά τον Μπονχέφερ μάρτυ-ρα; Αυτό είναι ίσως και το πιο ιντριγκαδόρικο κομ-μάτι της βιογραφίας του Μεταξά – είναι η στιγμήτης «αποθέωσης» του Μπονχέφερ από τον συγγρα-φέα: Ο Μπονχέφερ δεν ανεβαίνει στο ικρίωμα γιατην προσωπική του εξιλέωση· στους ώμους τουσηκώνει έναν ολόκληρο λαό. Η απόλυτα ορθολογικήβιογραφία του Μπονχέφερ δεν είναι μία, στηνπραγματικότητα, αλλά δύο: εκείνη του ανθρώπουκαι εκείνη ενός αγίου ή ενός επι γης προφήτη ή ίσωςακόμα και του ίδιου του Χριστού, που οι δύοφύσεις του συναντώνται τελικά στο τόπο του μαρ-τυρίου, για να προσέλθουν μαζί στη Βασιλεία τωνΟυρανών αναλαμβάνοντας την εξιλέωση ενός ολό-κληρου έθνους!

Στέφανος ΚαβαλλιεράκηςΙστορικός, Δρ. Μεσογειακών και Ανατολικών Σπουδών,

Πανεπιστήμιο Στρασβούργου


16


Πρόλογος

Αν και μας πιέζουν από παντού δεν μας καταβάλλουν.Βρισκόμαστε σε αδιέξοδο, αλλά δεν απελπιζόμαστε.Μας καταδιώκουν, ο Θεός όμως δεν μας εγκαταλείπει.Μας ρίχνουν κάτω μα δεν χάνουμε τον αγώνα. Συνεχώςυποφέρουμε σωματικά μετέχοντας έτσι στον θάνατοτου Κυρίου Ιησού, για να φανερωθεί στο πρόσωπό μαςη ζωή του αναστημένου Ιησού. Δηλαδή είμαστε ζωντα-νοί, αλλά εκθέτουμε συνεχώς τον εαυτό μας στον θάνα-το για χάρη του Ιησού, ώστε να φανερωθεί στο θνητόμας σώμα η ζωή του Ιησού.

Β´ Κορ. 4:8-12

Λονδίνο, 27 Ιουλίου 1945. Η ειρήνη είχε επι-τέλους επιστρέψει στην Ευρώπη. Το διε-στραμμένο πρόσωπο της ηπείρου, που είχε αρχίσεινα γίνεται οικείο, είχε πλέον εκδιωχθεί. Είχαν ήδηπεράσει δύο μήνες από τη λήξη του πολέμου. Οαρχιναζί τύραννος πήρε ο ίδιος τη ζωή του σταχέρια του, αυτοκτονώντας σ’ ένα τσιμεντένιο κατα-φύγιο κάτω από τα ερείπια της πρωτεύουσάς του,και οι Σύμμαχοι ανακηρύχθηκαν νικητές.

Η ζωή στη Μεγάλη Βρετανία ξανάβρισκε σιγά-σιγά τους ρυθμούς της. Κατόπιν ήρθε το καλοκαίρι,θαρρείς και περίμενε στην ουρά αδημονώντας.Ήταν το πρώτο ειρηνικό καλοκαίρι μετά από έξιχρόνια. Αλλά οι αναμνήσεις ήταν νωπές και ανα-δύονταν διαρκώς, λες κι ήθελαν να αποδεικνύουνσυνέχεια πως ό,τι πέρασε δεν ήταν όνειρο ή εφιάλ-της. Κι ήταν αναμνήσεις φριχτές, όπως καθετί που

17


συνέβη τα προηγούμενα έξι χρόνια. Ενίοτε ήταν καιχειρότερες. Το πρώτο διάστημα αυτού του καλο-καιριού, κατέφθαναν ολοένα τα φρικαλέα νέα τωνστρατοπέδων του θανάτου, μαζί με τις απροσμέ-τρητες θηριωδίες που οι Ναζί επιφύλαξαν σταθύματά τους, στα κατά τόπους κολαστήρια τηςβραχύβιας αυτοκρατορίας τους.

Φήμες για όλα αυτά κυκλοφορούσαν καθόλη τηδιάρκεια του πολέμου, αλλά τώρα η πραγματικότη-τα επιβεβαιωνόταν από φωτογραφίες, από τα «επί-καιρα» που πρόβαλαν οι οθόνες των κινηματογρά-φων κι από τις μαρτυρίες των στρατιωτών πουαπελευθέρωναν τα στρατόπεδα τον Απρίλιο, κατάτις τελευταίες μέρες του πολέμου. Κανείς δεν ήξερεκαι κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί τόση καιτέτοια φρίκη – παραήταν μεγάλη για να μπορεί νατην αφομοιώσει το κουρασμένο από τον πόλεμοβρετανικό κοινό. Κάθε αηδιαστική λεπτομέρειαεπιβεβαίωνε ξανά και ξανά το μίσος των Άγγλωνγια τους Γερμανούς. Το κοινό παραπατούσε μπρο-στά στην ίδια την κακία του κακού.

Στην αρχή του πολέμου, ήταν εφικτό να διαχω-ρίσεις τους Ναζί από τους Γερμανούς και να ανα-γνωρίσεις ότι δεν ήταν όλοι οι Γερμανοί ναζιστές.Όσο όμως η σύγκρουση των δύο εθνών συνεχιζότανκαι οι θάνατοι των γιων, των αδελφών και τωνπατεράδων πολλαπλασιάζονταν, η διαφορά γινότανολοένα και πιο δύσκολη. Στο τέλος, εξανεμίστηκεολωσδιόλου. Ο πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ,


18


συνειδητοποίησε πως αν ήθελε να νικήσει γρήγορατον εχθρό και να τερματίσει τον αδυσώπητο εφιάλ-τη, το καλύτερο που είχε να κάνει ήταν να ανακα-τέψει Ναζί και Γερμανούς σε ένα ενιαίο μισητόμείγμα, ικανό να αποτελέσει το αναγκαίο καύσιμογια το πολεμικό σθένος των Βρετανών.

Όταν οι Γερμανοί που εργάζονταν για την ήττατου Χίτλερ και των ναζιστών, ήρθαν σε επαφή με τονΤσώρτσιλ και τη βρετανική κυβέρνηση, ελπίζοντας ναλάβουν βοήθεια στην προσπάθειά τους να νικήσουντον κοινό εχθρό εκ των έσω –ελπίζοντας συνάμα ναδιακηρύξουν στον κόσμο πως κάποιοι Γερμανοί ήτανπαγιδευμένοι μέσα στο Γ´ Ράιχ κι ένιωθαν όπως κιοι άλλοι έξω από αυτό– συνάντησαν την απόρριψη.Κανείς δεν ενδιαφερόταν για τις προτάσεις τους.Ήταν πολύ αργά. Δεν μπορούσαν να συμμετέχουν σετέτοια κακά κι όταν θα ήταν βολικό, θα προσπαθού-σαν να εγκαθιδρύσουν ξεχωριστή ειρήνη. Για τιςανάγκες της πολεμικής προσπάθειας, ο Τσώρτσιλεπέμενε στο αφήγημα πως δεν υπάρχουν καλοί Γερ-μανοί – θα μπορούσε μάλιστα να ισχυριστεί κανείςότι έβρισκε έρεισμα η φράση «ο μόνος καλός Γερμα-νός είναι ο νεκρός Γερμανός». Ήταν κι αυτή η μονο-λιθικότητα μέρος της σατανικότητας του πολέμου.

Μα ο πόλεμος είχε λήξει πλέον. Κι έπρεπε να δεικανείς και την άλλη όψη των πραγμάτων, έστω κι ανη πλήρης, ανείπωτη διαστροφή του Γ´ Ράιχ ερχόταντώρα στο φως. Οι άνθρωποι άρχισαν να σκέφτονταιξανά με τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι σε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19


καιρό ειρήνης, κι έτσι αποκτούσαν πάλι την ικανότη-τα να βλέπουν πέρα από το άσπρο-μαύρο του πολέ-μου και να διακρίνουν τις αποχρώσεις και τις σκιές,τα χρώματα και τις διαβαθμίσεις τους.

Έτσι, εκείνη τη μέρα στον Ιερό Ναό της ΑγίαςΤριάδος, στο Μπρόμπτον του Λονδίνου, λάμβανεχώρα μια τελετή μνήμης, ακατανόητη σε κάποιους.Για πολλούς άλλους, ήταν αηδιαστική και ενοχλητι-κή, ιδιαίτερα για κείνους που είχαν χάσει αγαπημέ-να πρόσωπα στον πόλεμο. Η επιμνημόσυνη δέησηπου τελούνταν εκείνη τη μέρα σε βρετανικό έδαφοςκαι μεταδιδόταν από το BBC, ήταν για ένα Γερμα-νό που πέθανε τρεις μήνες νωρίτερα. Η είδηση τουθανάτου του ξεπρόβαλε τόσο αργά μέσα από τονκουρνιαχτό του πολέμου, που μόλις πρόσφατα τηνπληροφορήθηκαν οι φίλοι και η οικογένειά του. Οιπερισσότεροι εξ αυτών δεν ήξεραν τίποτα. Όμωςεδώ στο Λονδίνο είχαν μαζευτεί εκείνοι οι λίγοι πουγνώριζαν.

Στις πρώτες σειρές, ήταν καθισμένη η δίδυμητριανταεννιάχρονη αδερφή του εκλιπόντος, μαζί μετον ημιεβραίο σύζυγό της και τις δύο κόρες τους.Είχαν ξεγλιστρήσει από τη Γερμανία πριν τον πόλε-μο, διασχίζοντας τα σύνορα της Ελβετίας νύχτα, μεαμάξι. Ο εκλιπών είχε συμμετάσχει στη διοργάνωσητης παράνομης φυγής τους –μία από τις πιο αμελη-τέες παρεκκλίσεις του από την εθνικοσοσιαλιστικήδεοντολογία– κι είχε βοηθήσει στην εγκατάστασήτους στο Λονδίνο. Είχε για φίλους ένα σωρό επιφα-


20


ΜΠΟΝΧΕΦΕΡΦυλακές Τέγκελ, κελί 92 (1942 -1945) ~297~ Στον δρόμο...

Documents

Transcript of ΜΠΟΝΧΕΦΕΡΦυλακές Τέγκελ, κελί 92 (1942 -1945) ~297~ Στον δρόμο...