Πρόλογος - kritiki.gr1.6 Οι πόλεις κατά την ελληνιστική...

Πρόλογος

Το 2010 περίπου το 50% του πληθυσμού της Γης και το 80% του πληθυσμού της Ευ-ρώπης ζούσαν σε αστικές περιοχές, ενώ πριν από έναν αιώνα μόλις το 10% του πλη-θυσμού της Γης κατοικούσε σε πόλεις. Το ποσοστό του πληθυσμού των πόλεων ως προς τον συνολικό πληθυσμό κάθε χώρας και ο ρυθμός της αστικοποίησης συνεχώς αυξάνονται. Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 20 πόλεις παγκοσμίως με πληθυ-σμό που υπερβαίνει τους 10.000.000 κατοίκους και σχεδόν 450 πόλεις με πληθυσμό που υπερβαίνει τους 1.000.000 κατοίκους. Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΟΗΕ, το 2050 περίπου το 70% του πληθυσμού της Γης θα κατοικεί σε αστικές περιοχές.

Οι εξελίξεις αυτές έχουν συνέπεια την επιδείνωση των συνθηκών ζωής στις με-γάλες πόλεις και την ανάδειξη της ανάγκης για συνεχή παρέμβαση και δράση από την πλευρά των Αρχών, με στόχο την επίλυση των συνεχώς αυξανόμενων προβλη-μάτων στις αστικές περιοχές. Έτσι, η αστική ανάπτυξη αποτελεί βασικό μέλημα της ασκούμενης εθνικής και περιφερειακής πολιτικής, δεδομένου ότι τα προβλήματα των πόλεων καθορίζουν την καθημερινότητα των κατοίκων τους και επηρεάζουν σημαντικά την ποιότητα ζωής τους.

Οι πόλεις παρέχουν πολλά πλεονεκτήματα, τα οποία συμβάλλουν στην αναβάθμι-ση του επιπέδου ζωής των κατοίκων τους. Παρέχουν περισσότερες ευκαιρίες για απα-σχόληση, μεγάλη ποικιλία καταναλωτικών αγαθών, δυνατότητες για αύξηση του ει-σοδήματος και καλύτερη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Ταυτόχρονα, η ανεξέ-λεγκτη αστικοποίηση μπορεί να προκαλέσει σοβαρά οικονομικά, κοινωνικά και περι-βαλλοντικά προβλήματα, με συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής σε τέτοιο βαθμό ώστε να αντισταθμίζονται σε πολλές περιπτώσεις τα οφέλη τη αστικοποίησης.

Γενικότερα, στη σύγχρονη εποχή οι πόλεις καλούνται να αντιμετωπίσουν πολλές προκλήσεις, καθώς τα προβλήματά τους διαφοροποιούνται και μεγεθύνονται τόσο ποσοτικό, όσο και ποιοτικά. Η διάγνωση και η επίλυση των προβλημάτων των πό-λεων, η αντιμετώπιση των κινδύνων που προκαλούνται κατά την αναπτυξιακή δια-δικασία και η επίτευξη αειφόρου αστικής ανάπτυξης, με την αξιοποίηση των πλεο-νεκτημάτων και των ευκαιριών που εμφανίζονται, πρέπει να ορίζουν το βασικό πλαίσιο λήψης των σχετικών αποφάσεων.

Τα χαρακτηριστικά των πόλεων επηρεάζουν καθοριστικά τη φυσιογνωμία των πολιτών και τον τρόπο ζωής τους, με αποτέλεσμα να λειτουργούν ως σημεία ανα-φοράς. Η έννοια του αστικού περιβάλλοντος διευρύνεται, λειτουργώντας ως σύν-

14 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

δεσμος μεταξύ του ανθρώπου με τη φύση και τον πολιτισμό, ενώ η διατήρηση και η αναβάθμισή του αναδεικνύονται πλέον σε κοινωνικά αιτήματα. Η ένταση των απειλών του αστικού περιβάλλοντος αυξάνεται συνεχώς. Προβλήματα που στο πα-ρελθόν ήταν μικρά έως αμελητέα, όπως οι πιέσεις στις χρήσεις γης για αστική ανά-πτυξη, τα μεταφορικά δίκτυα και η αστική κινητικότητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση, τα απορρίμματα, ο θόρυβος και η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, στη σύγ-χρονη εποχή συνδέονται στενά με την ποιότητα της αστικής ζωής, επηρεάζουν και επηρεάζονται από την ανάπτυξη των πόλεων.

Ορισμένα από τα πιο σημαντικότερα ζητήματα που αφορούν στην Αστική Ανά-πτυξη περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό. Συγκεκριμένα, προηγείται μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη των πόλεων και μετά αναλύονται οι βασικές θεω-ρίες που σχετίζονται με τη διαδικασία της αστικοποίησης, τους παράγοντες που συμβάλλουν και επηρεάζουν τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων, την πληθυσμιακή μεγέθυνση και την ανάπτυξη των πόλεων, τη διάρθρωση, το μέ-γεθος και την ιεραρχία των πόλεων, καθώς και τα βασικά θέματα που σχετίζονται με τις χρήσεις της αστικής γης. Επίσης, αναλύονται τα βασικά προβλήματα που σχε-τίζονται με το αστικό περιβάλλον και την πολιτική αστικής ανάπτυξης, τη σχέση των μεταφορών με την αστική ανάπτυξη, τον ανταγωνισμό των πόλεων και θέμα-τα που αφορούν την αξία των αστικών ακινήτων.

Απρίλιος 2015

ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 15

Κεφάλαιο 1

Ιστορική εξέλιξη των πόλεων

1.1 Ορισμός της πόλης και βασικές έννοιες 17

1.2 Η εξέλιξη των πόλεων 211.3 Βασικές λειτουργίες και

ανάπτυξη των πόλεων 221.4 Η εμφάνιση των

πρώτων οικισμών 241.5 Οι ελληνικές πόλεις

στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο 29

1.6 Οι πόλεις κατά την ελληνιστική περίοδο 33

1.7 Οι πόλεις κατά τη ρωμαϊκή περίοδο 34

1.8 Οι ευρωπαϊκές πόλεις κατά τον Μεσαίωνα 37

1.9 Η Αναγέννηση των πόλεων στην Ευρώπη 41

1.10 Πόλεις την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης και αργότερα 43

1.11 Πόλεις τον 20ό αιώνα 451.12 Συμπεράσματα 50

Στο κεφάλαιο δίνονται ορισμοί και αναλύονται βασικές έννοιες και στοιχεία που σχετίζονται

με την πόλη και το αστικό περιβάλλον. Επίσης, πε-ριγράφονται συνοπτικά η εξέλιξη και τα βασικά χαρακτηριστικά των πόλεων στις διάφορες φά-σεις της ιστορίας, με ιδιαίτερη έμφαση στις ευρω-παϊκές πόλεις, αρχίζοντας από το σχηματισμό των πρώτων οικισμών και φτάνοντας στις σύγχρονες πόλεις του 20ού αιώνα.

1.1 Ορισμός της πόλης και βασικές έννοιες

Ο οικισμός περιλαμβάνει ένα σύνολο κατοικιών που απέχουν μικρή απόσταση με-ταξύ τους και χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ορισμένων λειτουργικών σχέσεων. Οι κάτοικοι ενός οικισμού αποτελούν μια κοινωνική ομάδα, η οποία απαρτίζεται από

Πόλη1 είναι κάθε οικισμός μόνιμου χαρακτήρα, μικρού ή μεγάλου πληθυσμιακού μεγέ-θους, που έχει δομηθεί έτσι ώστε να εξυπηρετεί τη συλλογική ζωή των κατοίκων της. Οικι-σμός χαρακτηρίζεται κάθε κατοικημένη περιοχή με συνεχή πληθυσμιακή απογραφή και οριοθετημένη με αποφάσεις της Κράτους. Τα όρια ενός οικισμού, εκτός από διοικητικά, μπορεί να είναι επίσης κοινωνικά, οικονομικά, γεωγραφικά κτλ.

1. Από τη λέξη «πόλη» προέρχονται οι λέξεις πολιτική, πολιτισμός και πόλεμος.

έναν αριθμό νοικοκυριών. Ο πληθυσμός κάθε πόλης συνδέεται, συνήθως, στο με-γαλύτερο μέρος του με τις οικονομικές, κοινωνικές ή άλλες δραστηριότητες που πραγματοποιούνται εντός της πόλης ή στο εγγύς περιβάλλον της.

Κάθε πόλη έχει ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, όπως είναι η γεωγραφι-κή θέση της, η πληθυσμιακή και οικονομική εξέλιξή της, η διάρθρωση της οικονο-μίας της, η πολιτιστική ταυτότητά της, αλλά και οι λειτουργίες που πραγματοποιού-νται στο εσωτερικό της, η πολεοδομία της, ο ρόλο της στην ευρύτερη περιφέρεια ή η γενικότερη αλληλεξάρτησή της με τις άλλες πόλεις και η θέση της στη διοικητι-κή, την πληθυσμιακή ή σε όποια άλλη ιεραρχία.

Το βασικό χαρακτηριστικό της πόλης είναι ότι αποτελεί μόνιμο οικισμό, με υψη-λή πληθυσμιακή συγκέντρωση ανά μονάδα δομημένης επιφάνειας, εντός του οποίου πραγματοποιούνται οικονομικές, πολιτιστικές, ψυχαγωγικές ή άλλες εξειδι-κευμένες αστικές δραστηριότητες, δηλαδή εκείνες που θεωρούνται μη αγροτικές. Η εξωτερική όψη της είναι διαφορετική σε σχέση με το τοπίο της υπαίθρου. Επιπλέ-ον, η πόλη διακρίνεται για την πολεοδομική της οργάνωση, δηλαδή τη διάκριση των χρήσεων γης εντός του οριοθετημένου πολεοδομικού ιστού της, των ιδιοκτη-σιών, των μεταφορικών ή άλλων υποδομών και τον καθορισμό της γενικής αρχιτε-κτονικής και κοινωνικοοικονομικής φυσιογνωμίας της.

Οι πόλεις ικανοποιούν την ανάγκη των κατοίκων τους σε κατοικία, εργασία, ανα-ψυχή και κυκλοφορία, ενώ οι μικροί οικισμοί καλύπτουν συνήθως μόνο την ανάγκη για κατοικία. Στην πλειονότητά τους οι κάτοικοι των μικρών οικισμών εργάζονται εκτός των ορίων τους, όπως στις αγροτικές καλλιέργειες, ενώ έχουν περιορισμένες ευκαιρίες αναψυχής εντός των ορίων τους.

Αντίθετα, η αύξηση του μεγέθους του οικισμού συνοδεύεται από την αύξηση του ποσοστού των κατοίκων του που εργάζονται εντός αυτού, αφού προκύπτουν θέσεις εργασίας στον δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα της οικονομίας. Επιπλέ-ον, οι παρεχόμενες ευκαιρίες αναψυχής αυξάνονται ανάλογα με το μέγεθος του οι-κισμού ή της πόλης, με αποτέλεσμα να μπορούν οι περισσότεροι κάτοικοι μιας με-γάλης πόλης να καλύπτουν τις ανάγκες τους για εργασία και αναψυχή χωρίς να απο-μακρύνονται από τα όριά της.

Συνοπτικά, οι βασικοί δείκτες που συνήθως χρησιμοποιούνται για τον καθο-ρισμό των πόλεων είναι:• το μέγεθος του πληθυσμού τους,• η πυκνότητα του πληθυσμού τους,• οι λειτουργίες που αναπτύσσονται σε αυτές,• η θέση τους στο ιεραρχικό σύστημα διοίκησης της χώρας.


Στη σύγχρονη εποχή οι πόλεις έχουν συγκεκριμένη πολεοδομική οργάνωση. Εκ-πονούνται ρυμοτομικά σχέδια,2 στα οποία προσδιορίζονται χωρικά όλες οι συνι-στώσες της πολεοδομικής οργάνωσης. Το ρυμοτομικό σχέδιο οικισμού ή σχέδιο πόλης παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την αρχιτεκτονική και πολε-οδομική φυσιογνωμία μιας πόλης και αποτελεί το εγκεκριμένο διάγραμμα που κα-θορίζει τους κοινόχρηστους, κοινωφελείς και δομήσιμους χώρους, τους ειδικούς όρους δόμησης και τις επιτρεπόμενες χρήσεις σε κάθε τμήμα ή ζώνη τους. Τα ρυ-μοτομικά σχέδια καθορίζονται από τις αρμόδιες δημόσιες αρχές και περιλαμβά-νουν κανόνες για τον τρόπο δόμησης και πολεοδομικής ανάπτυξης μιας περιοχής που προκύπτουν από τις ανάγκες της πόλης ή του οικισμού, τα τοπικά, γεωγραφι-κά, κοινωνικά ή άλλα κριτήρια.

Στην αρχαία Ελλάδα ο όρος «πόλη» αφορούσε την αστική ή κατοικημένη περιο-χή, σε αντίθεση με τον όρο «χώρα», ο οποίος αφορούσε την ακατοίκητη ή σπορα-δικά κατοικημένη ύπαιθρο. Επίσης, σε πολλά αρχαία κείμενα ο όρος «πόλις» περιε-λάμβανε τρία χαρακτηριστικά στοιχεία:(α) το άστυ, δηλαδή την κατοικημένη περιοχή,(β) την εγγύς της κατοικημένης ακατοίκητη περιοχή,(γ) τους σποραδικούς οικισμούς, που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση από την αστι-

κή περιοχή και χαρακτηρίζονταν από στενή οικονομική αλληλεξάρτηση με αυτήν.

Κατά τον Kostof (1991), η πόλη έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά. Συγκε-κριμένα:• Αποτελεί χώρο στον οποίο διαμένουν ενεργοί πολίτες και υπάρχουν κτί-

ρια και άνθρωποι.• Έχει σαφή όρια, που προκύπτουν από γεωγραφικούς ή μορφολογικούς πε-

ριορισμούς (ποτάμια, θάλασσα, βουνά κτλ.) και από την υπάρχουσα νομο-θεσία, ενώ διατηρεί αμφίδρομη οικονομική σχέση με τον περιβάλλοντα ύπαιθρο χώρο.

• Παρουσιάζει καταμερισμό της εργασίας μεγαλύτερο σε σχέση με τους μι-κρότερους οικισμούς, ενώ εντάσσεται σε ένα ιεραρχημένο δίκτυο.

2. Σύμφωνα με τον Οικοδομικό Κανονισμό, ρυμοτομικό σχέδιο είναι το εγκεκριμένο διά-γραμμα με το οποίο καθορίζονται οι κοινόχρηστοι, κοινωφελείς και δομήσιμοι χώροι, οι ειδικοί όροι δόμησης και οι επιτρεπόμενες χρήσεις σε κάθε τμήμα ή ζώνη ενός οικισμού. Ρυμοτομική γραμμή είναι η γραμμή που καθορίζεται από εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέ-διο και οριοθετεί το οικοδομικό τετράγωνο ή γήπεδο σε σχέση με τον κοινόχρηστο χώρο που το περιβάλλει ή/και την εκτός σχεδίου περιοχή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 19

Σήμερα στην Ελλάδα πόλεις χαρακτηρίζονται οι οικισμοί με περισσότερους από 10.000 κατοίκους, κωμοπόλεις οι οικισμοί με 2.000-10.000 κατοίκους και χωριά οι οικισμοί με λιγότερους από 2.000 κατοίκους.3 Με άλλα λόγια, και σύμφωνα με την κατάταξη της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ), ο πληθυσμός που διαμένει σε πόλεις χαρακτηρίζεται αστικός, αυτός που διαμένει σε κωμοπόλεις ημιαστικός και αυτός που διαμένει σε χωριά αγροτικός.

Στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και σε κάποιες άλλες, τα μεγέθη είναι μεγαλύτερα, και γι’ αυτό μικρή πόλη (small town, small city) χαρακτηρίζεται ο οικισμός με 100.000 ή περισσότερους κατοίκους. Γενικά, αστική ορίζεται μια περιοχή όταν ο πληθυσμός της είναι μεγαλύτερος σε πυκνότητα συγκριτικά με αυτόν σε άλλες περιοχές και συνολικά υπερβαίνει κάποιο όριο, ώστε να μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ του αστικού κέντρου και των κωμοπόλεων ή των χωριών. Ο πληθυσμός που ζει στις αστικές περιοχές είναι ο αστικός πληθυσμός, ενώ ως μητροπολιτική περιοχή ορίζεται μια κεντρική περιοχή που αποτελεί σημαντικό πληθυσμιακό πυρήνα μαζί με τις όμορες κοινότητες, που συνεργάζονται ή βρί-σκονται σε στενή οικονομική αλληλεπίδραση με αυτή. Κάθε μητροπολιτική πε-ριοχή περιλαμβάνει την κύρια πόλη και τις υπόλοιπες κοινότητες ή τους υπόλοι-πους συνοικισμούς.

Οι θέσεις που επελέγησαν για τη δημιουργία των διαφόρων οικισμών δεν ήταν τυχαίες, αλλά ικανοποιούσαν κάποιες βασικές προϋποθέσεις για τη δη-μιουργία των πρώτων οικιστικών πυρήνων. Τα αρχικά κριτήρια, που καθόρι-σαν πριν από πολλά χρόνια τη δημιουργία των πρώτων οικισμών, αλλά και τη μετέπειτα εξέλιξή τους, ήταν:• Το κλίμα και η ύπαρξη περιβαλλοντικών συνθηκών ευνοϊκών για την επι-

βίωση των ανθρώπων. Έτσι, οι πρώτοι οικισμοί αναπτύχθηκαν σε περιοχές με εύκρατο κλίμα και κλιματολογικές συνθήκες ευνοϊκές για την αγροτική παραγωγή.

• Η ύπαρξη ή η δυνατότητα παραγωγής αγαθών αναγκαίων για την ανάπτυ-ξη των οικισμών και την επιβίωση των κατοίκων τους. Πολλοί οικισμοί ανα-πτύχθηκαν κοντά σε ποτάμια, σε γόνιμα εδάφη, όπου ήταν εύκολη η πρό-σβαση σε νερό και οι συνθήκες κατάλληλες για την παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Με την πάροδο του χρόνου η ανάπτυξη των μεταφορών μείω-σε τη σημασία του κριτηρίου αυτού, αφού κάθε οικισμός είχε πια τη δυνα-τότητα προμήθειας βασικών αγαθών από απομακρυσμένες περιοχές.

3. Βλ. ΕΣΥΕ, 2004.


• Η μορφολογία του εδάφους και η γεωγραφική θέση. Η μορφολογία του εδάφους βοηθούσε την άμυνα της πόλης από εχθρικές επιδρομές και τη δημιουργία συνθηκών ασφάλειας για τους κατοίκους. Έτσι, ιδρύθηκαν οι πρώτοι οικισμοί, πολλοί εκ των οποίων εξελίχθηκαν στη συνέχεια σε μεγά-λες πόλεις, φυσικές εξάρσεις (λόφους), νησίδες ή χερσονήσους, ελεγχόμε-νους κόλπους κτλ. Η γεωγραφική θέση εξασφάλιζε στους οικισμούς καλή προσβασιμότητα και επικοινωνία με άλλους οικισμούς, καθώς και εύκολη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών, συμβάλλοντας έτσι στην οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο. Για το λόγο αυτό, πολλές ελληνικές πόλεις αναπτύ-χθηκαν κοντά σε θαλάσσιες ή χερσαίες οδούς, οδικούς και μεταφορικούς κόμβους ή διασταυρώσεις, όπως και κοντά σε άλλους οικισμούς.

• Οι υφιστάμενες υποδομές, όπως χώροι θρησκευτικής σπουδαιότητας, ση-μαντικά τεχνικά έργα κτλ.

Η σημασία των παραπάνω κριτηρίων αυξανόταν ή μειωνόταν με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, η βελτίωση των τεχνικών κατασκευής οικιών μείωσε τη σημασία των κλιματολογικών συνθηκών που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη μιας πόλης. Το κρι-τήριο της άμυνας δεν υπάρχει πλέον με τη μορφή που υπήρχε παλαιότερα, ενώ η σημασία της προσβασιμότητας μιας περιοχής ή της εγγύτητας μιας πόλης με άλ-λες πόλεις ή με μεγάλες αγορές προϊόντων έχει αυξηθεί σε σχέση με το παρελθόν. Ακόμα, η ασκούμενη κρατική πολιτική ενδέχεται να επηρεάσει την εξέλιξη μιας πό-λης, καθώς πολλές φορές εφαρμόζονται κίνητρα ή αντικίνητρα για την οικονομική ανάπτυξη που έχουν έμμεσες επιπτώσεις στις πληθυσμιακές συγκεντρώσεις.

1.2 Η εξέλιξη των πόλεων

Παρατηρώντας διαχρονικά την εξέλιξη του μεγέθους των οικισμών διαπιστώνουμε ότι αυτό μεταβάλλεται, αυξάνεται ή μειώνεται. Ακόμα και οι μεγαλύτερες πόλεις ξε-κινούν ως μικρές συγκεντρώσεις πληθυσμού σε μια περιοχή. Από την ίδρυσή τους οι πόλεις παρουσιάζουν σταδιακή και αποσπασματική μεταβολή μέσα από διαδι-κασίες μεγέθυνσης, κατασκευής νέων κτιρίων και κατεδάφισης παλαιών. Η ανάπτυ-ξή τους, με μικρή ή μεγάλη ταχύτητα, είναι ανάλογη των οικονομικών, δημογραφι-κών και κοινωνικών μεταβολών, και των γενικότερων κοινωνικοοικονομικών εξελί-ξεων της εκάστοτε περιόδου και περιοχής (μετανάστευσης, αστικοποίησης κτλ.).

Συνήθως, η ανάπτυξη κάθε οικισμού αυξάνει τα προβλήματα οργάνωσης του αστικού, αλλά και του περιφερειακού χώρου, οι αστικές λειτουργίες πολλαπλασιά-


ζονται και αρχίζουν να αλληλοσυγκρούονται στον πεπερασμένο αστικό χώρο, και από ένα σημείο και πέρα η πολεοδομική επέμβαση καθίσταται αναγκαία για τη δια-σφάλιση της ομαλής και βιώσιμης ανάπτυξης του οικισμού. Στην Ελλάδα το επιστη-μονικό ενδιαφέρον για την εξέλιξη των ελληνικών πόλεων ξεκινά μετά τη δεκαετία του 1940 και το τέλος του Εμφυλίου. Αρχικά σχετίζεται με τη σύνταξη πολεοδομι-κών μελετών και σταδιακά, μετά τη δεκαετία του 1960, με την εξέλιξη της αστικο-ποίησης και την αστική ανάπτυξη γενικότερα.

Η αστική ανάπτυξη, τα στάδιά της και οι μεταβλητές που την επηρεάζουν απο-τελούν τους σημαντικότερους παράγοντες εξέλιξης των αστικών συστημάτων (μη-τροπολιτικές περιφέρειες, μεγάλες πόλεις, μεσαίου ή μικρού μεγέθους πόλεις). Πα-ρότι οι πόλεις έχουν αναπτυχθεί πριν από πολλά χρόνια, στη σύγχρονη εποχή παί-ζουν ξεχωριστό ρόλο στην ποιότητα ζωής του ανθρώπου και ο πληθυσμός που ζει σε αυτές αυξάνεται συνεχώς.

Οι πόλεις είναι στενά συνδεδεμένες με τα γενικότερα χαρακτηριστικά της οικονο-μίας και αποτελούν τους κύριους δέκτες των τεχνολογικών εξελίξεων, της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου και των οικονομικών εξελίξεων. Μια γενική θεώρηση της αστι-κής ανάπτυξης σε πολλές χώρες δείχνει την άρρηκτη και αμφίδρομη σύνδεση και επιρροή των πόλεων στην εξέλιξη της εσωτερικής αγοράς, στη διαμόρφωση κοινωνι-κοοικονομικών σχέσεων και στη δημιουργία της υφιστάμενης αστικής φυσιογνωμίας.

Γενικότερα, οι πόλεις είναι οι χώροι όπου εμφανίζονται όλες οι αλλαγές, οι οποίες αποτελούν τη βάση των εξελίξεων και της προόδου στη ζωή του ανθρώπου. Τα επι-τεύγματα και οι ανακαλύψεις στις επιστήμες, στις τέχνες, στην τεχνολογία, στον πο-λιτισμό έχουν εμφανιστεί εντός των πόλεων. Τα πρότυπα ζωής και οι νέες οικονομι-κές δραστηριότητες εμφανίζονται αρχικά στις πόλεις και στη συνέχεια διαδίδονται στον υπόλοιπο χώρο. Οι πόλεις δεν σχηματίζονται ή αναπτύσσονται αν δεν δη-μιουργηθούν οι απαραίτητες οικονομικές δραστηριότητες και οι ανάλογες θέσεις εργασίας. Η μεγέθυνση μια πόλης συνεπάγεται και ανάλογη μεταβολή στις οικονο-μικές δραστηριότητες που συντελούνται στο εσωτερικό της. Αν μειωθούν οι οικο-νομικές δραστηριότητες που εκτελούνται σε μια πόλη, τότε αυτή θα συρρικνωθεί πληθυσμιακά και θα παρακμάσει. Το αντίθετο θα προκύψει εάν γίνουν νέες επενδύ-σεις και αυξηθεί η οικονομική δραστηριότητα.

1.3 Βασικές λειτουργίες και ανάπτυξη των πόλεων

Η δημιουργία των πρώτων οικισμών και η εν συνεχεία η μετεξέλιξή τους σε μικρές ή μεγάλες πόλεις ικανοποιούσε όχι μόνο την παροχή στέγης στους κατοίκους που διέμεναν σε αυτές, αλλά και ορισμένες βασικές λειτουργίες. Οι λειτουργίες αυτές


συναρτώνται με το μέγεθος της πόλης, αλλά και άλλους παράγοντες, όπως το επί-πεδο ανάπτυξης της πόλης ή της χώρας στην οποία ανήκει, η ασκούμενη δημόσια πολιτική, η γεωγραφική της θέση, το περιβάλλον κτλ.

Οι βασικές λειτουργίες που μπορούν να εμφανιστούν σε μια πόλη με μικρό ή μεγάλο μέγεθος είναι οι εξής:• Η οικονομική λειτουργία, η οποία αφορά τις σχετικές δραστηριότητες που

πραγματοποιούνται εντός της πόλης και ακολουθούν τον οικονομικό κύκλο του επόμενου σχήματος. Η ζήτηση που δημιουργείται, ως αποτέλεσμα των καθημερινών ανθρώπινων αναγκών για αγαθά και υπηρεσίες, θα προκαλέ-σει κινητοποίηση του συντελεστή «εργασία» και θα παραγάγει τα ζητούμε-να προϊόντα. Η παραγωγή θα ικανοποιήσει την αρχική ζήτηση και, αυξάνο-ντας τα εισοδήματα των εργαζομένων, θα δημιουργήσει νέα ζήτηση.

Ζήτηση Εργασία

Κατανάλωση Παραγωγή

• Η κοινωνική λειτουργία, η οποία αφορά τις κοινωνικές υπηρεσίες που παρέχονται εντός της πόλης, όπως είναι η υγεία, η πρόνοια, η περίθαλψη, η εκπαίδευση κτλ.

• Η διοικητική λειτουργία, η οποία αφορά την ασκούμενη κρατική ή άλλη εξουσία και σχετίζεται με τη θέση που η πόλη κατέχει στη διοικητική ιε-ραρχία (πρωτεύουσα χώρας, πρωτεύουσα περιφέρειας, πρωτεύουσα νο-μού κ.λπ.).

• Η πνευματική λειτουργία, η οποία αφορά τη βελτίωση του πνευματικού επιπέδου των κατοίκων της πόλης και περιλαμβάνει όσες δραστηριότητες πραγματοποιούνται στην πόλη, όπως είναι οι καλλιτεχνικές δραστηριότη-τες, οι πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες κτλ.

Στις παραπάνω λειτουργίες ενδέχεται να προστεθούν και άλλες, που αφορούν την αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών, τουριστικών ιστορικών ή άλλων πόρων,


καθώς και τις λειτουργίες που αφορούν την κινητικότητα εντός της πόλης ή μεταξύ των πόλεων. Είναι προφανές ότι το μέγεθος και η πολυπλοκότητα των παραπάνω λειτουργιών συνδέονται με το μέγεθος της πόλης, τα χαρακτηριστικά της οικονο-μίας της, τη γεωγραφική της θέση, τα γενικότερα πολεοδομικά της χαρακτηριστικά κτλ. Ακόμα, η συνεχής ανάπτυξη που εμφανίζει μια πόλη επηρεάζει τις παραπάνω λειτουργίες και τις μεταβάλλει ανάλογα.

Το μέγεθος των πόλεων σε όλο τον κόσμο παρουσιάζει συνεχή μεταβολή με την πάροδο του χρόνου. Η μεταβολή αυτή μπορεί να έχει αργό ή γρήγορο ρυθμό, να είναι θετική ή αρνητική. Όλες οι μεγάλες πόλεις στα αρχικά τους στάδια είχαν πολύ μικρό μέγεθος. Ανάλογα με τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, οι πόλεις αναπτύχθηκαν, ενώ κάποιες από αυτές συρρικνώθηκαν πληθυσμιακά και οικονομικά.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο βαθμός αστικοποίησης είναι μεγαλύτερος στις ανα-πτυγμένες χώρες, γεγονός που συνδέεται με τη διάρθρωση της οικονομίας τους. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας, η συγκέντρωση των επιχειρήσεων, σε ορισμένα ση-μεία στο χώρο, η τριτογενοποίηση της οικονομίας, σε συνδυασμό με τη σχετική μείωση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, συμβάλλουν καθοριστικά στην ένταση της αστικοποίησης.

1.4 Η εμφάνιση των πρώτων οικισμών

Στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες δεν υπήρχαν οικιστικές συγκεντρώσεις, αλλά μια γενική διασπορά των πληθυσμών, η οποία εξαρτιόνταν από την ύπαρξη της τροφής σε κάθε περιοχή. Για το λόγο αυτό, οι πρώτες ανθρώπινες ομάδες ήταν πε-ριπλανώμενοι ψαράδες, κυνηγοί, συλλέκτες καρπών, βοσκοί, των οποίων οι μετα-κινήσεις περιορίσθηκαν όταν αναπτύχθηκε η συστηματική γεωργία. Σύμφωνα με υπολογισμούς, οι απαιτήσεις σε έκταση γης, ώστε να εξασφαλισθεί η τροφή για ένα άτομο στις πρώτες κοινωνίες, υπερέβαιναν τα 5 km2 και συνεπώς αποκλείονταν η κατοίκηση των ανθρώπων σε μεγάλες κοινότητες και η δημιουργία οικισμών με ορισμένο πληθυσμό.

Η έναρξη της καλλιέργειας γεωργικών εκτάσεων και της εκτροφής ζώων είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρών οικιστικών συγκεντρώσεων, που αρχικά περιορί-ζονταν σε περιοχές στις οποίες εφαρμόζονταν κάποιοι αγροτικοί νεωτερισμοί και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Σήμερα, μόνο στις πολικές πε-ριοχές υπάρχει ένας μικρός αριθμός ατόμων που ζουν σε απομονωμένες γαίες, υπό σκληρές περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι συλλέκτες καρπών ή ασχολούνται με το ψάρεμα, και η ζωή τους προσομοιάζει με αυτή των ανθρώπων παλαιότερων εποχών.


Οι εξελίξεις στον τρόπο της καλλιέργειας των γεωργικών εκτάσεων οδήγησε στην αύξηση της ποσότητας των παραγόμενων προϊόντων και επέτρεψε την «ανε-ξαρτητοποίηση» του ανθρώπου από τη φύση. Δόθηκε έτσι η δυνατότητα για τη βελτίωση του επιπέδου ζωής και τη δημιουργία μικρών οικισμών με νέα κοινωνική οργάνωση, νέες συνθήκες ασφάλειας και οριστικούς τόπους διαμονής. Η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας στα αγροτικά προϊόντα εξασφάλισε τα αναγκαία πλεονάσματα και, σε συνδυασμό με τη βελτίωση των μεταφορικών μέσων και των συνθηκών αποθήκευσης και διατήρησης των αγροτικών προϊόντων, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση των πρώτων πόλεων.

Η αύξηση της παραγωγής, η βελτίωση των συνθηκών ασφάλειας και οι αλλαγές στον τρόπο ζωής των πρώτων πόλεων επέβαλαν νέες συνθήκες στην κοινωνική δράση και οργάνωση των ανθρώπων. Δημιουργήθηκαν έτσι θρησκευτικές και πο-λιτικές οργανώσεις, οι οποίες μετέβαλλαν την κοινωνική οργάνωση, ενώ άρχισε να εμφανίζεται μια κοινωνική διαφοροποίηση στον πληθυσμό της πόλης. Η ανθρώπι-νη ζωή απόκτησε νέους κανόνες δράσης και η ανάγκη για «συγκατοίκηση» πολλών ανθρώπων σε έναν μικρό αστικό χώρο δημιούργησε την ανάγκη για μια νέα μορ-φή κοινωνικής και πολεοδομικής οργάνωσης. Η νέα οργάνωση οδήγησε στη δη-μιουργία μιας πολιτικής ομάδας που θα είχε την ευθύνη της κυβέρνησης και της πα-ροχής ηγεσίας για συλλογική δράση στον πόλεμο και τα δημόσια έργα, τόσο της πόλης όσο και του περιβάλλοντός της. Επίσης, δημιουργήθηκε η ανάγκη για πο-λεοδόμηση και επίλυση προβλημάτων που σχετίζονταν με τη διαχείριση του αστι-κού χώρου.

Η αύξηση της παραγωγής ανά εργαζόμενο είχε αποτέλεσμα την παραγωγή περισσότερων προϊόντων από όσα χρειαζόταν μια οικογένεια και τη δημιουργία αγροτικού πλεονάσματος. Η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη των πόλε-ων ήταν και παραμένει η παραγωγή αγροτικών προϊόντων αρκετών για τη διατρο-φή του αγροτικού και του αστικού πληθυσμού. Έτσι, ένα μέρος του πληθυσμού απελευθερώθηκε από την απασχόληση στον αγροτικό τομέα και ασχολήθηκε με το εμπόριο και τη βιοτεχνία (υφαντουργία, υαλουργία, σιδηρουργία, αγγειοπλαστική, κεραμική κτλ.). Συγχρόνως, κάποιες ομάδες στις πόλεις ασχολήθηκαν με την δια-κυβέρνηση και τις θρησκευτικές δραστηριότητες, ενώ επίσης διευρύνθηκε η εξει-δίκευση της εργασίας.

Η πόλη εξαρτάται από την ύπαιθρο για την απόκτηση τροφής και άλλων πρώ-των υλών που προέρχονται από την αγροτική παραγωγή, ενώ οι μικροί οικισμοί προμηθεύονται από την πόλη τα βιοτεχνικά προϊόντα. Βασικός στόχος κάθε πόλης ήταν η επίτευξη της αυτάρκειας σε τρόφιμα και της αυτοσυντήρησής της. Για το λό-γο αυτό, η πόλη εμφανίζεται ως μια ενότητα, που περιλαμβάνει τη αστική και την περιβάλλουσα αγροτική περιοχή.


Πέραν των οικονομικών λόγων, άλλοι βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στη δημιουργία των πρώτων πόλεων ήταν θρησκευτικοί, αμυντικοί ή συνδυασμός και των δύο. Η εμφάνιση των θρησκειών απαιτούσε μεγάλους χώρους λατρείας, για την εκδήλωση του θρησκευτικού συναισθήματος. Ακόμα, η ανάγκη για φύλαξη και προστασία του αγροτικού πλεονάσματος ενίσχυσε την ανάγκη για την ανάπτυξη των πόλεων και την κατασκευή των κατάλληλων αμυντικών έργων. Το πλεόνασμα της αγροτικής παραγωγής έπρεπε να αποθηκευτεί, ώστε να καλύπτει τις ανάγκες του πληθυσμού σε περίπτωση κακής σοδειάς ή πολέμου.

Συμπερασματικά, η εμφάνιση των πρώτων οικισμών συνδυάστηκε και εξαρτή-θηκε σε μεγάλο βαθμό από τη μεταβολή στον τρόπο παραγωγής των αγροτικών προϊόντων, ξεκίνησε από την Εγγύς Ανατολή περίπου το 9.000 π.Χ. και εξαπλώθη-κε στον ελλαδικό χώρο περίπου το 6.000 π.Χ. Την περίοδο αυτή οι συνθήκες αγρο-τικής παραγωγής βελτιώθηκαν και η οικονομία στηρίχθηκε στη συστηματική γεωρ-γική εκμετάλλευση, την κτηνοτροφία, την ανταλλαγή πρώτων υλών και προϊόντων, και την παραγωγή προϊόντων κεραμικής τέχνης, στοιχείο που ευνόησε την οργάνω-ση οικισμών μόνιμου χαρακτήρα. Οι πρώτοι οικισμοί ήταν κοινότητες των 50-100 κατοίκων, βασική μονάδα των οποίων αποτελούσε το γένος ή η διευρυμένη οικο-γένεια. Οι κοινότητες αυτές αποτέλεσαν τον βασικό πυρήνα στον οποίο στηρίχθη-κε ο κοινωνικός, πολιτικός και οικονομικός σχεδιασμός της πόλης. Οι πρώτες οικίες είχαν λιθόκτιστα θεμέλια και τοίχους από ωμόπλινθους.

Κατά την περίοδο 6.000-3.000 π.Χ. η οικονομία των κοινοτήτων στηρίχθηκε κυρίως στην κτηνοτροφία και τη γεωργία, ενώ παράλληλα αναπτύχθηκε η κερα-μική τέχνη. Αυξήθηκε ο πληθυσμός των οικισμών στα 150-300 άτομα, βελτιώθηκε η αρχιτεκτονική των οικιών, μεγάλωσε το μέγεθός τους και δημιουργήθηκαν οι πρώτοι κοινόχρηστοι χώροι. Οι οικισμοί οριοθετήθηκαν με την κατασκευή περιμε-τρικά τάφρων, η γεωργία συνέχισε να εντατικοποιείται με αυξανόμενους ρυθμούς, ενώ η ανάγκη για αύξηση του καλλιεργήσιμου εδάφους οδήγησε στην αποψίλωση δασικών και θαμνωδών εκτάσεων. Επίσης, αυξήθηκαν οι ανταλλαγές γεωργικών προϊόντων ή προϊόντων κεραμικής μεταξύ των χωρών της Μεσογείου, των Βαλκα-νίων και της κεντρικής Ευρώπης, και δημιουργήθηκε ένα εμπορικό δίκτυο μεταξύ των οικισμών.

Κατά την περίοδο 4.000-3.000 π.Χ. πραγματοποιήθηκε μετάβαση από τη γεωρ-γική και κτηνοτροφική οικονομία και αναπτύχθηκαν παραγωγικές δραστηριότητες που στηρίζονταν στη χρήση των μετάλλων. Έτσι, δημιουργήθηκαν εργαστήρια με-ταλλοτεχνίας και το ανθρώπινο δυναμικό εξειδικεύτηκε στην κατεργασία των με-τάλλων. Την περίοδο αυτή εντατικοποιήθηκε η κατοίκηση παράκτιων ζωνών και δημιουργήθηκαν πρωτοαστικά κέντρα, όπου φυλάσσονταν τα γεωργικά αποθέμα-τα, ενώ επίσης επεκτάθηκε και βελτιώθηκε το δίκτυο των θαλάσσιων επαφών και


εμπορικών ανταλλαγών. Ταυτόχρονα, υιοθετήθηκαν νέες κοινωνικές αξίες, οι οποίες εμφανίστηκαν με τη δημιουργία πρωτόγονων συντεχνιών, αποτελούμενων από μι-κρές ομάδες ατόμων, αλλά και διαφορετικών κοινωνικών θέσεων, λόγω της κατο-χής αντικειμένων.

Σύμφωνα με υπολογισμούς, οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί εμφανίσθηκαν στις περιοχές της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και του Ινδού ποταμού, οικισμοί οι οποίοι στη συνέχεια αύξησαν το μέγεθός τους, βελτίωσαν την κοινωνική τους οργά-νωση και εξελίχθηκαν σε πόλεις. Οι πρώτες πόλεις αναπτύχθηκαν κοντά σε ποτα-μούς, για να εξασφαλίσουν την υψηλή παραγωγικότητα των γεωργικών εκτάσεων και τη μεταφορά προϊόντων ή ανθρώπων. Τα βασικά χαρακτηριστικά των πρώτων πόλεων ήταν η μεγάλη τους έκταση, η υψηλή πληθυσμιακή τους πυκνότητα, η ύπαρξη ορίων και η λειτουργία αγοράς.

Αναφορικά με τον ελλαδικό χώρο, από τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιό-δου αυτής προκύπτει ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα εφαρμόζονταν τα εξής τρία πολεοδομικά σχήματα:(α) το ακανόνιστο ή προσθετικό, το οποίο είναι κυρίως αποτέλεσμα της πλη-

θυσμιακής αύξησης,(β) το γραμμικό πολεοδομικό σχήμα, στο οποίο τα κτίρια συγκεντρώνονται

στην κεντρική οδική αρτηρία του οικισμού,(γ) το περικεντρικό σύστημα, στο οποίο πανομοιότυπα κτίρια παρατάσσο-

νται ακτινωτά, γύρω από το κέντρο του οικισμού. Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια για να χαρακτη-ριστεί ένας οικισμός πρωτοαστικό κέντρο.

Κατά την περίοδο 3000-1500 π.Χ., στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο αναπτύχθηκαν εξελιγμένες μορφές αστικοποίησης, κυρίως στο Αιγαίο και την Κρήτη. Τότε προέκυ-ψαν οι πρώτοι οικισμοί με αναπτυγμένο σύστημα οικονομικής, κοινωνικής και πολεοδομικής οργάνωσης, που μπορούν να χαρακτηριστούν πόλεις. Στην Κρήτη ο σχεδιασμός των μινωικών ανακτόρων, με τη σύνθετη, αλλά καλά οργανωμένη διάταξη των χώρων, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρχε ένα αυστηρά ιεραρχημέ-νο και συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης, που είχε πιθανότατα θεοκρατικό χαρα-κτήρα και μια ηγετική μορφή, με διοικητική, νομοθετική, οικονομική και αρχιερατι-κή εξουσία, γύρω από την οποία δικτυωνόταν μια ομάδα ευγενών, οι συγγενείς της βασιλικής οικογένειας και το ιερατείο. Την περίοδο αυτή διαμορφώθηκαν κοινωνι-κές τάξεις, οι οποίες περιελάμβαναν επαγγελματίες τεχνίτες και γραφείς, που απο-λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια, λόγω της εξειδίκευσής τους. Η αστικοποίηση ευνο-


ήθηκε από την ύπαρξη εργασιακών σχέσεων μεταξύ των τεχνιτών και των ανακτό-ρων, ενώ στις περιοχές γύρω από τα ανάκτορα χωροθετήθηκαν εξειδικευμένα εργαστήρια. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκαν οικονομικοί και κοινωνικοί θεσμοί για την εποπτεία από αξιωματούχους πολίτες του έργου της συλλογής των αγροτικών προϊόντων και των φόρων που κατέβαλλε η ύπαιθρος.

Στην περιοχή του Αιγαίου αναπτύχθηκαν αυτή την περίοδο οικισμοί στις παρά-κτιες ζώνες, με καλή οχύρωση, διακριτή πολεοδομική διάταξη των κτιρίων, κοινο-τικά κτίσματα και κοινωφελή έργα. Τα ευρήματα μαρτυρούν εξειδίκευση, κατανο-μή εργασίας και οικονομική ευμάρεια. Στο τέλος της περιόδου αυτής, στην περιο-χή των Κυκλάδων οι μικροί οικισμοί εξελίχθηκαν σε μεγάλες, πυκνοδομημένες και οχυρωμένες πόλεις, με ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, η οποία οφειλόταν εν μέρει στις εμπορικές συναλλαγές και την οικονομική συνεργασία με τη μινωική Κρήτη. Επίσης, τότε αναδείχτηκε ο μυκηναϊκός πολιτισμός, με σημαντικές αναλογίες, αλ-λά και διαφορές από τον μινωικό πολιτισμό. Για λόγους ασφάλειας, οι πόλεις οχυ-ρώνονταν, ενώ αναπτύσσονταν τα ανακτορικά συγκροτήματα, τα οποία λειτουρ-γούσαν ως διοικητικές έδρες και χώροι φύλαξης των αγαθών του εκάστοτε «μυκη-ναϊκού» κρατιδίου.

O Morris (1994) ορίζει την προϊστορική πόλη ως οικισμό μεγαλύτερου μεγέ-θους σε σύγκριση με τους άλλους μικρότερους οικισμούς και υψηλή πληθυ-σμιακή πυκνότητα, εντός του οποίου κατοικούσαν αγρότες και άτομα με δια-φορετικά επαγγέλματα, καθώς επίσης και μια ομάδα διανοουμένων. Οι προϋ-ποθέσεις για το σχηματισμό της πόλης ήταν:(α) το αγροτικό πλεόνασμα, ώστε να καταστεί δυνατή η διατροφή του πλη-

θυσμού που απασχολούνταν με άλλα εκτός της γεωργίας επαγγέλματα,(β) ο γραπτός λόγος, για τη μετάδοση της γνώσης στις επόμενες γενεές,(γ) η κοινωνική οργάνωση, για τον προγραμματισμό των προμηθειών σε τρό-

φιμα και την αποτελεσματική κατανομή της εργατικής δύναμης.

Συμπερασματικά, οι εξελίξεις στον τρόπο παραγωγής και οι βελτιώσεις στην εκ-μετάλλευση των αγροτικών εκτάσεων οδήγησαν στη μετεξέλιξη των πρώτων οικι-σμών σε πρωτοαστικά κέντρα και στη συνέχεια σε αστικά κέντρα. Παράλληλα, η οι-κονομική ανάπτυξη και η ειδίκευση στο χώρο της εργασίας επέφεραν κοινωνικές μεταβολές και οι απλές κοινωνικές δομές, που χαρακτήριζαν ισότιμα τη ζωή των ατόμων εντός της κοινότητας, μεταβλήθηκαν σε σύνθετες, με εξειδικευμένες τάξεις (βιοτέχνες, έμποροι, ναυτικοί), οικονομικές τάξεις (ανακτορική κοινωνία, περίοικοι) και διοικητικές τάξεις (ανακτορική διοικητική ιεραρχία).


Κεφάλαιο 2

Η αστικοποίηση

2.1 Γενικά 532.2 Συνέπειες της

αστικοποίησης 572.3 Κοινωνιολογικές

προσεγγίσεις για την αστικοποίηση 60

2.4 Αστικοποίηση και οικονομική ανάπτυξη 69

2.5 Κόστος συμφόρησης και βέλτιστο μέγεθος των πόλεων 71

2.6 Αλληλεξάρτηση αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης 78

2.7 Τα στάδια της αστικοποίησης 79

2.8 Σύγχρονες μορφές αστικής ανάπτυξης 85

2.9 Η αστικοποίηση στην Ελλάδα 90

2.10 Συμπεράσματα 98

Η αστικοποίηση ως διαδικασία ξεκίνησε από το σχηματισμό των πρώτων οικισμών και συνε-

χίζεται με αυξανόμενους ρυθμούς έως σήμερα. Στο κεφάλαιο αυτό αναλύεται η έννοια της αστι-κοποίησης, περιγράφονται οι συνέπειές της στο επίπεδο διαβίωσης των κατοίκων των πόλεων, οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του φαινομένου και ζητήματα που αφορούν τη σχέση αστικοποίη-σης, οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης, και τον προσδιορισμό του βέλτιστου μεγέθους των πόλεων. Επίσης περιγράφονται τα στάδια της αστικοποίησης από τα οποία διήλθαν οι πόλεις των αναπτυγμένων χωρών και οι σύγχρονες μορ-φές αστικής ανάπτυξης, ενώ αναλύονται τα βασι-κά χαρακτηριστικά της αστικοποίησης στην Ελλά-δα μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους.

2.1 Γενικά

Συνήθως, ο όρος αστυφιλία έχει αρνητικό περιεχόμενο, αφού ως κοινωνική δια-δικασία θεωρείται «υπεύθυνη» για την απογύμνωση και την εγκατάλειψη της υπαί-θρου και γενικότερα για την πρόκληση οικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των πε-ριφερειών μιας χώρας.

Αστικοποίηση χαρακτηρίζεται η τάση συγκέντρωσης του πληθυσμού μιας χώρας στις με-γάλες πόλεις ή της αύξησης του πληθυσμού που ζει σε αστικές περιοχές. Είναι η φυσική αύξηση του πληθυσμού και της έκτασης που καταλαμβάνουν οι αστικές περιοχές, ως συ-νέπεια της μετανάστευσης πληθυσμού από τις αγροτικές ή τις προαστιακές περιοχές. Εναλλακτικά, χρησιμοποιείται ο όρος αστυφιλία, για την περιγραφή της αγάπης προς την πόλη και της τάσης συγκέντρωσης των κατοίκων των περιφερειών ή της υπαίθρου στα με-γάλα αστικά κέντρα.

Η αστικοποίηση αποτελεί φαινόμενο το οποίο συνδέεται με τις κοινωνικές και οικο-νομικές αλλαγές και εξελίξεις που πραγματοποιούνται σε μια περιοχή, και η μελέτη του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της περιοχής, αλλά και της χώρας γενικότερα. Είναι ένα παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο, το οποίο επηρεάζει τό-σο τις αναπτυγμένες, όσο και τις λιγότερο αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ συνήθως υπολογίζεται ως η % αναλογία του αστικού επί του συνολικού πληθυ-σμού μιας περιοχής ή μιας χώρας. Ορισμένοι ερευνητές ορίζουν ως αστικοποίηση την αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνει μια πόλη ή την αύξηση της έκτασης που χρησιμοποιείται για αστικές χρήσεις. Κάποιοι άλλοι ορίζουν την αστικοποίηση ως μια κοινωνική διαδικασία για την υιοθέτηση από τους κατοίκους ενός οικισμού στάσεων και συμπεριφορών που παραδοσιακά συνδέονται και χαρακτηρίζουν τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων.

Εικόνα 2 1: Οι πόλεις με περισσότερους από 2 000 000 κατοίκουςΗ θεώρηση του πλήθους και της χωρικής διασποράς των πόλεων δείχνει τις περιοχές του πλανήτη στις οποίες η αστικοποίηση εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη.

Πηγή: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cities2million.png#mediaviewer/File:Cities2million.png

Στην Εικόνα 2.1 εμφανίζονται οι πόλεις οι οποίες τη δεκαετία του 2000 είχαν πε-ρισσότερους από 2.000.000 κατοίκους. Από την εικόνα προκύπτει μια γενική άπο-ψη για τις περιοχές και τις χώρες ολόκληρου του πλανήτη στις οποίες η αστικοποί-ηση είναι έντονη.


Σχήμα 2 1: Η εξέλιξη του ποσοστού της αστικοποίησης από το 1950 έως το 2010, και η προβολή του έως το 2050 Στο διάγραμμα είναι εμφανής η εξέλιξη της αστικοποίησης για 100 χρόνια στις σημαντικότερες περιοχές του κόσμου.• Στις «Περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες» περιλαμβάνονται η Ευρώπη, η Βόρεια Αμερική,

η Αυστραλία/Νέα Ζηλανδία και η Ιαπωνία.• Στις «Λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες» περιλαμβάνονται όλες οι περιοχές της Αφρικής, της Ασίας

(εξαιρουμένης της Ιαπωνίας), η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική, καθώς επίσης η Μελανησία, η Μικρονησία και η Πολυνησία.

Πηγή: United Nations, 2009

Σύμφωνα με υπολογισμούς του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), το 2010 το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε αστικές περιοχές, ενώ υπολογίζεται ότι το 2050 το 70% περίπου του πληθυσμού του πλανήτη θα κατοικεί σε αστικές πε-ριοχές. Χαρακτηριστικά μεγέθη της εξέλιξης της αστικοποίησης στις περισσότερες περιφέρειες του κόσμου μπορούμε να παρατήσουμε στο Σχήμα 2.1. Η τάση όλων των χωρών του κόσμου για αστικοποίηση είναι ανοδική, με πιο έντονη την κλίση της σχετικής καμπύλης στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε 100 έτη η Κίνα θα επταπλασιάσει το ποσοστό του αστικού της πληθυσμού.

Η διαδικασία της αστικοποίησης είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία των πόλεων, ενώ ως οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο έχει πάρει μεγάλες διαστά-σεις, ιδιαίτερα τις τελευταίες 4-5 δεκαετίες. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η συ-γκέντρωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων και οικονομικών δραστηριοτήτων σε πε-ριορισμένο αστικό χώρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o - Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ / 55

Εκτός από τις μελέτες του ΟΗΕ, έχουν εκπονηθεί και άλλες πολλές επιστημονικές εργασίες, για τις προβλέψεις των οποίων αξιοποιούνται κυρίως οι υπάρχουσες τά-σεις για αύξηση του μεγέθους των πόλεων παγκοσμίως. Σε αυτές τις μελέτες εκτιμά-ται ότι η αστικοποίηση θα συνεχιστεί και νέα μεγαλύτερα και πολυπληθέστερα αστι-κά κέντρα θα δημιουργηθούν τουλάχιστον στο ορατό μέλλον. Οι έντονοι και συνε-χείς ρυθμοί αύξησης τόσο του πληθυσμού, όσο και των δραστηριοτήτων στα αστι-κά κέντρα έχουν συνενώσει όμορες πόλεις, διατεταγμένες γραμμικά στο χώρο και έχουν δημιουργήσει τις «μεγαλουπόλεις» (megalopolis) ή «μεγαπόλεις» (megacities).

Για την αύξηση του βαθμού αστικοποίησης θα πρέπει να ικανοποιούνται ορι-σμένες προϋποθέσεις. Συγκεκριμένα, θα πρέπει:• η παραγωγή των κατοίκων της υπαίθρου να μπορεί να ικανοποιήσει τις δικές

τους ανάγκες, καθώς και τις ανάγκες των κατοίκων της πόλης,• οι κάτοικοι της πόλης να παράγουν αγαθά και υπηρεσίες σε αντάλλαγμα

των προϊόντων που προέρχονται από την ύπαιθρο,• οι υποδομές των μεταφορών να μπορούν να ικανοποιήσουν τις μεταφορι-

κές ανάγκες «από και προς» την πόλη.• Η αύξηση ή, γενικότερα, η μεταβολή του μεγέθους των πόλεων οφείλεται

στους εξής τρεις βασικούς παράγοντες:• τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, δηλαδή το πλεόνασμα των γεννήσε-

ων έναντι των θανάτων ή την αύξηση των γεννήσεων και τη μείωση της θνησιμότητας στις αστικές περιοχές,

• την καθαρή μετανάστευση, κυρίως από μικρότερους οικισμούς προς τις μεγάλες πόλεις, δηλαδή το πλεόνασμα των ατόμων που εγκαθίστανται στις πόλεις έναντι εκείνων που φεύγουν από αυτές,

• τις μεταβολές των δημοτικών ορίων, αφού πολλές φορές τα όρια μιας πό-λης επεκτείνονται και καλύπτουν εκτάσεις του περιαστικού χώρου, με απο-τέλεσμα την ενσωμάτωση σε αυτές μικρότερων οικισμών και την αύξηση του πληθυσμού της πόλης που επεκτείνεται.

Από τους παραπάνω παράγοντες μόνο οι δυο πρώτοι εξετάζονται συστηματικά. Η επέκταση των ορίων μιας πόλης και η ενσωμάτωση σε αυτήν άλλων γειτονικών οικισμών προϋποθέτουν την ύπαρξη μικρότερων οικισμών σε μικρή απόσταση.1 Συνεπώς, αποτελεί ειδικό παράγοντα, ο οποίος συναντάται σε λίγες περιπτώσεις.

1. Στην Ελλάδα μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση συνένωσης των πόλεων της Αθήνας και του Πειραιά, οι οποίες πριν από 3-4 δεκαετίες είχαν διακριτά όρια μεταξύ τους.


Αναφορικά με τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι τα ποσοστά των γεννήσεων στις αστικές περιοχές είναι μικρότερα σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά στις αγροτικές περιοχές.

2.2 Συνέπειες της αστικοποίησης

Η αστικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο έχει υποστηρικτές και πολέμιους. Οι υπο-στηρικτές προβάλλουν τα θετικά αποτελέσματά της, ενώ οι πολέμιοι τα αρνητικά. Γε-νικότερα, η αστικοποίηση επιφέρει θετικές και αρνητικές συνέπειες σε μια περιοχή ή σε μια χώρα, οι οποίες έχουν οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό χαρακτήρα.

Επιδιώκοντας μια συνοπτική ταξινόμηση των συνεπειών, ως θετικές μπορούν να αναφερθούν:• Η αύξηση της παραγωγής στον δευτερογενή ή τον τριτογενή παραγω-

γικό τομέα, λόγω της δημιουργίας οικονομιών συγκέντρωσης και οικονο-μιών αστικοποίησης, οικονομιών κλίμακας και γενικότερα άλλων παραγό-ντων, που βοηθούν στη λειτουργία της αστικής οικονομίας. Η αστικοποί-ηση έχει θετικές επιδράσεις στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα, αφού οι πόλεις αποτελούν επιχειρηματικά κέντρα με πολλές και ποικίλες ευκαι-ρίες απασχόλησης, ευνοώντας με αυτόν τον τρόπο τη βελτίωση της πα-ραγωγικότητας.

• Η διευκόλυνση της λειτουργίας της οικονομίας στο πλαίσιο της ελεύθε-ρης αγοράς, λόγω της ύπαρξης πληθυσμιακών συγκεντρώσεων σε κάποια σημεία του χώρου και, συνεπώς, της ύπαρξης μεγάλων πόλεων, δεδομέ-νου ότι στις περιοχές αυτές η ανταλλαγή των αγαθών πραγματοποιείται ευκολότερα και με μικρότερο κόστος.

• Η βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών, και σε ορισμένες περιπτώσεις η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Οι μεγάλες πόλεις αποτε-λούν κέντρα παραγωγής και εξέλιξης των τεχνών, της κουλτούρας και του πολιτισμού γενικότερα, γεγονός που επηρεάζει την ποιότητα της ζωής όσων διαμένουν σε αυτές. Οι κάτοικοι των πόλεων απολαμβάνουν υψηλό-τερα επίπεδα κοινωνικών παροχών, αφού οι υποδομές σε όλα τα επίπεδα (υγεία, εκπαίδευση, οδικές, πολιτιστικές, ψυχαγωγίας κτλ.) είναι περισσότε-ρες και καλύτερης ποιότητας.

• Η βελτίωση του επιπέδου του εισοδήματος των κατοίκων των πόλεων, αφού αυτοί έχουν υψηλότερο εισόδημα από τους κατοίκους της υπαίθρου.


• Η διευκόλυνση των ανθρώπινων επαφών και η επιτάχυνση της διάχυσης πληροφοριών διά μέσου των υψηλών πληθυσμιακών πυκνοτήτων. Ταυτό-χρονα, η διαφοροποίηση της αστικής οικονομίας διευκολύνει ώστε οι τε-χνολογικές πρόοδοι που επιτυγχάνονται σε έναν παραγωγικό τομέα να μπορούν να εφαρμόζονται και στους υπόλοιπους.

• Η ενθάρρυνση της πρωτότυπης σκέψης και του συστηματικού στοχα-σμού, με τη συγκέντρωση εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών, και την προσέλκυση στις πόλεις των πιο δημιουργικών ανθρώπων της ενδο-χώρας, λόγω των παρεχόμενων οικονομικών και κοινωνικών ευκαιριών.

Ως αρνητικές συνέπειες μπορούν να αναφερθούν:• Η διαβίωση των ανθρώπων σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπως είναι το δομη-

μένο περιβάλλον των μεγάλων πόλεων, χωρίς επαφή με τη φύση, σε συνθή-κες με τις οποίες δεν ήταν εξοικειωμένοι στο παρελθόν. Επίσης, η ρύπανση του περιβάλλοντος, εξαιτίας της συγκέντρωσης πολλών ανθρώπων σε μικρό χώ-ρο. Γενικά, η υφιστάμενη κατάσταση σε πολλές σύγχρονες αστικές περιοχές χαρακτηρίζεται από έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα, υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και ασφυκτική έλλειψη ζωτικού χώρου, υπονόμευση της ατο-μικής και της δημόσιας υγείας και υποβάθμιση του περιβάλλοντος από την ύπαρξη πολλών βιομηχανιών και ανεπαρκών αποχετευτικών συστημάτων.

• Στις μεγάλες πόλεις αυξάνονται πολλά κοινωνικά προβλήματα, όπως η δυσκο-λία στη δημιουργία κοινωνικών ή προσωπικών σχέσεων, η κοινωνική απομό-νωση του πληθυσμού, η αύξηση της εγκληματικότητας κτλ. Επιπλέον, το φαι-νόμενο της αστικοποίησης δημιουργεί μεγάλες κοινωνικές ανισότητες προκα-λώντας κοινωνικά προβλήματα, όπως εγκληματικότητα και βίαιες συγκρού-σεις. Ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, στο οποίο οφείλεται η αύξη-ση του αριθμού των κατοίκων των πόλεων των αναπτυσσόμενων χωρών, είναι μικρών και μεσαίων ηλικιών. Σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΗΕ, έως το 2030 το 60% του πληθυσμού των πόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες θα αποτελείται από νέους κάτω των 18 ετών. Ο συνδυασμός νέων, ανεργίας και φτώχειας θα έχει αποτέλεσμα την αύξηση της εγκληματικότητας στις πόλεις.

• Ένα άλλο πρόβλημα που τις περισσότερες φορές δημιουργείται αφορά την αύξηση του κόστους ζωής των κατοίκων των πόλεων, γιατί η διαβίωση στις μεγάλες πόλεις απαιτεί μεγάλα έργα και δαπανηρές υποδομές. Έτσι, η κατα-σκευή και η λειτουργία στις μεγάλες πόλεις συγκοινωνιακών δικτύων,


δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, δικτύων ενέργειας, συστημάτων απο-μάκρυνσης απορριμμάτων κτλ. απαιτούν μεγάλα κεφάλαια, τα οποία επι-βαρύνουν τους κατοίκους τους και αυξάνουν το κόστος ζωής τους. Δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι πολλές φορές η κατασκευή δαπα-νηρών έργων στις πόλεις επιβαρύνει οικονομικά και τις περιφέρειες, αφού η χρηματοδότησή τους γίνεται από προγράμματα δημόσιων επενδύσεων, για τη διαμόρφωση των οποίων συμβάλλει το σύνολο των κατοίκων μιας χώρας και όχι μόνο των μεγάλων πόλεων.

• Παράλληλα με το κόστος των υποδομών που θα πρέπει να υλοποιηθούν σε μια πόλη, για την ικανοποίηση της αυξημένης ζήτησης σε σχετικές υπηρεσίες, ένα άλλο πρόβλημα δημιουργεί η υποαπασχόληση του ήδη επενδεδυμέ-νου κεφαλαίου στις περιοχές που συρρικνώνονται πληθυσμιακά εξαιτίας της αστικοποίησης. Η μετακίνηση πληθυσμού από μικρούς οικισμούς προς τις μεγάλες πόλεις, κυρίως λόγω των διαφορών στα μεταξύ τους επίπεδα ανά-πτυξης, έχει αποτέλεσμα αφενός τη δημιουργία ζήτησης για επέκταση του κοινωνικού κεφαλαίου και των υποδομών στις πόλεις και αφετέρου την εγκα-τάλειψη ή υποχρησιμοποίηση των υποδομών στους μικρούς οικισμούς2.

• Αντίθετα προς το επιχείρημα περί αύξησης των εισοδημάτων των κατοίκων των πόλεων, η εμπειρία έδειξε ότι η αστικοποίηση συνδέεται και με την αύ-ξηση των επιπέδων φτώχειας στα αστικά κέντρα, αφού ο ρυθμός αύξησης των φτωχών σε αυτά υπερβαίνει τον αντίστοιχο παγκόσμιο. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι θα ζουν σε υπο-βαθμισμένες περιοχές πόλεων, με σταθερά αυξητικές τάσεις, μέχρι το 2020.

Οι οικονομικές συνέπειες της αστικοποίησης επηρεάζουν πολλές φορές τη γε-νικότερη ανάπτυξη της χώρας. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα η ανεξέλεγκτη αύξη-ση τους μεγέθους των δύο μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) οδηγεί στη χρηματοδότηση με εθνικούς πόρους πολύ δαπανηρών έργων, εξαιτίας της συνεχούς πληθυσμιακής αύξησης και της οικιστικής ή κυκλοφοριακής συμφό-

2. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αύξησης της ζήτησης για υποδομές στις μεγάλες πόλεις και μείωσης στις μικρότερες μπορούν να αναφερθούν τα σχολεία και τα δημόσια διδα-κτήρια στην Ελλάδα. Στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη κ.α.) η συνεχής αύ-ξηση της ζήτησης οδηγεί στη λύση της κάλυψης των αναγκών για σχολικές αίθουσες με τη λειτουργία των σχολείων σε δύο ημερήσιες βάρδιες. Ταυτόχρονα, όλα σχεδόν τα ορει-νά σχολεία της χώρας έχουν μειώσει την τελευταία δεκαπενταετία στο ήμισυ τον αριθμό των μαθητών ή έχουν κλείσει, με συνέπεια να μην αξιοποιούνται ένα σημαντικό μέρος των υποδομών σε σχολικές αίθουσες και το συναφές υλικό τους.


ρησης (π.χ. Μετρό, Αττική οδός, ανισόπεδες διαβάσεις, αυτοκινητόδρομοι κτλ.). Η χρηματοδότηση αυτή γίνεται τις περισσότερες φορές σε βάρος έργων με καθα-ρά αναπτυξιακό χαρακτήρα, τα οποία θα μπορούσαν να υλοποιηθούν στην περι-φέρεια (φράγματα, αρδευτικά έργα, διαπεριφερειακοί αυτοκινητόδρομοι, βιομηχα-νικές περιοχές, βιομηχανικές επιχειρήσεις κτλ.). Συγχρόνως, υπάρχει ο κίνδυνος το κράτος να εμπλακεί σε έναν φαύλο κύκλο, αφού με τη δημιουργία υποδομών στις μεγάλες πόλεις ενισχύονται οι τάσεις συγκέντρωσης πληθυσμού και οικονομικών δραστηριοτήτων σε αυτές και δημιουργούνται ανάγκες για νέες υποδομές.

Η αστικοποίηση έχει αποτέλεσμα την επέκταση του δομημένου χώρου της πό-λης και τη μετατροπή της αγροτικής γης που την περιβάλλει σε αστική. Η επέκτα-ση του δομημένου χώρου μπορεί να έχει τη μορφή της αστικής εξάπλωσης (urban sprawl) ή της προαστιοποίησης (suburbanization).

Οι βασικές λύσεις για την ικανοποίηση της αυξανόμενης ζήτησης για ζωτικό χώρο, άμεση συνέπεια της αύξησης του πληθυσμού μιας πόλης, είναι:(α) η αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνει η πόλη, δηλαδή η εκτατική ανά-

πτυξή της,(β) η αύξηση των συντελεστών και της πυκνότητας δόμησης, με την κατα-

σκευή πολυώροφων κτιρίων, δηλαδή η επέκταση της πόλης «καθ’ ύψος».

Με την πρώτη λύση μετατοπίζονται ουσιαστικά τα προβλήματα στις όμορες της πόλης περιοχές, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν φυσικά εμπόδια (δάση, λί-μνες, θάλασσα κτλ.) που δεν επιτρέπουν την επέκταση της πόλης3. Με τη δεύτερη λύση επιχειρείται η εντατικότερη εκμετάλλευση της αστικής γης ανά μονάδα επι-φανείας, η υπέρβαση των κατασκευαστικών περιορισμών, αλλά και η αντιμετώπι-ση της συχνής αισθητικής υποβάθμισης του αστικού τοπίου.

2.3 Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για την αστικοποίηση

Γενικότερα, η πόλη αποτελεί σημείο αναφοράς όλων των θεωρητικών προσεγγίσε-ων που σχετίζονται με την ανάλυση και την ερμηνεία της δομής του χώρου. Η πόλη

3. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης με αδυναμία επέκτασης προς όλες τις κατευθύνσεις είναι η Θεσσαλονίκη. Καθώς για την επέκταση του αστικού της ιστού έχει φυσικά «εμπό-δια» στα νότια τη θάλασσα και στα βόρεια το περιαστικό δάσος του Σέιχ Σου, η πόλη επε-κτάθηκε τις τελευταίες δεκαετίες μόνο προς τα ανατολικά και προς τα δυτικά.


Πρόλογος - kritiki.gr1.6 Οι πόλεις κατά την ελληνιστική...

Documents

Transcript of Πρόλογος - kritiki.gr1.6 Οι πόλεις κατά την ελληνιστική...