ΑΕΟ

ΜΠ

ΟΥΣ

ΚΑΑΙ

Α Ν

ΆΓΑ

ΠΑ

ΜΕ

Ο

ΕΝΑΣ

ΤΟ

Ν Α

ΛΛ

ΟΝ

Q ΑΕΟ ΜΠΟΥΣΚΑΑΙΑ

ΝΆΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ

ΤΟΝ Α Λ Λ Ο Ν

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΩΝΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝΣΧΕΣΕΩΝ

η214 I W Εκδόσεις Γλάρος

ΑΕΟ ΜΠΟ ΥΣΚΑΛ ΙΑΝ Ά ΓΑ Π Α Μ Ε Ο ΕΝ Α Σ ΤΟΝ ΑΛΛΟ Ν«Ή θα μπορέσουμε ν* αγαπήσουμε ο ένας τον άλλον ή θα πεθάνουμε» Γ. 'Οντεν, ποιητής

Με το πρόσφατο θιθλίο του, JV* αγαπάμε ο ένας τον άλλον ο φιλόσοφος της αγάπης Λέο Μπουσκάλια μας εισάγει στην επιστήμη των ανθρώπινων σχέσεων, όπως θα μπορούσαμε να την κατανοήσουμε και να την εφαρ­μόσουμε στην καθημερινή μας ζωή.Τώρα, ο κοσμοαγάπητος συγγραφέας, αποκαλύπτει τους λεπτούς και περίπλοκους μηχανισμούς που καθορίζουν τη συμπεριφορά μας, εξηγεί τους λόγους που μας κάνουν να σκοντάφτουμε στις σχέσεις μας με τους άλλους και αναλύει τη μέθοδο μιας οικουμενικής συμπεριφοράς με άξονα την κατανόηση, τη συμπάθεια, τη συγχώρεση και την αγάπη.Πρωτοπόρος της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, ο Μπου­σκάλια διακυρήσσει σε όλους τους τόνους ότι οι ανθρώ­πινες σχέσεις είναι μια επιστήμη που πρέπει να τη διδα­σκόμαστε και να τη μαθαίνουμε όπως μαθαίνουμε και κάθε άλλη τέχνη που μας επιτρέπει να επιβιώνουμε. Είναι η επιστήμη που θα μας δώσει τη δυνατότητα ν’ ανακαλύψουμε ένα νέο βάθος στον εαυτό μας και νέες δυνατότητες στις σχέσεις μας με τους άλλους.

Κπιμέλεια ί:ςο)ψύλ/.ο\·Μαρία Κωνσταντυπούλου

ISBN 960-275-214-9

Λ C ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ I V ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

Εκδόσεις Γλάρος/214 Κοινωνική Ψυχολογία

Π ροσωπ ικότητα/16 LEO BUSCAGLIA Loving Each Other

Copyright® 1984 by Charles B. Slack Inc. Copyright® 1991 Εκδόσεις Γλάρος

για την ελληνική γλώσσα Published by arrangement with

Gerd Plessl Agentur

ISBN 960-275-214-9

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΛΑΡΟΣ Κεντρική διάθεση:

Γραβιάς 3-5, Αθήνα 106 78, τηλ.: 210-380.76.89

Ο Δρ. Λέο Μ πονσκάλια , γεννήθηκε στο Λος Αντζελες και είναι καθηγητής της Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Για πολλά χρόνια δίδαξε, επί­σης, σε δίαφορα σεμινάρια, το κοσμοαγάπητο μάθημα Η αγάπη , από το οποίο προήλθε και το ομότιτλο βιβλίο του με την παγκόσμια επιτυχία. Είναι ένας ακούραστος ταξι- δευτής, τον συνοδεύει παντού η φήμη του καλού ομιλητή και δασκάλου, ενώ οι διαλέξεις του ακούγονται με ιδιαί­τερο ενδιαφέρον σε όλα τα μέρη του κόσμου. Σε όλα τα βιβλία του και τα τηλεοπτικά προγράμματα ασχολείται περισσότερο απ’ όλα με τη δυναμική της αγάπης σαν βα­σικό μοχλό στη διαμόρφωση μιας νέας προσωπικότητας και κατά προέκταση μιας νέας κοινωνίας. Ανάμεσα στα καλύτερα βιβλία του με παγκόσμια εκδοτική επιτυχία, ε­κτός από την Α γά πη , συγκαταλέγονται επίσης το Να ζεις, ν’ αγαπάς και να μαθαίνεις, το Λεωφορείο 9 για τον πα\ ράόεισο , το Προσωπικότητα και ολοκλήρωση, και το Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον. Αξίζει ακόμα να αναφερθούν τα βιβλία του Ο δρόμος τον ταύρον , ένα ταξίδι σοφίας στον κόσμο της Απω Ανατολής και η θαυμάσια όσο και ποιητική αλληγορία του Η πτώση τον ψύλλον πον το έλε­γαν Φρέντν.

ΑΕΟ ΜΠΟΥΣΚΑΑΙΑ ΑΠΑΝΤΑ

Η αγάπηΝα ζεις, ν’ αγαπάς και να μαθαίνεις

Προσωπικότητα και ολοκλήρωση

Επειδή είμαι άνθρωπος

Ο δρόμος του ταύρου

'Ατομα με ειδικές ανάγκες και οι γονείς τους

Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον

Λεωφορείο 9 για τον παράδεισο

Η πτώση του φύλλου που το έλεγαν Φρέντυ

Ο πατέρας μου

Μια ανάμνηση για τον Τίνο

Εφτά ιστορίες χριστουγεννιάτικης αγάπης

Γεννημένοι για την αγάπη

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΛΑΡΟΣ

ΑΕΟ ΜΠΟΥΣΚΑΑΙΑ

Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον

Η Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η ΤΩ Ν Α Ν Θ ΡΩ Π ΙΝ Ω Ν ΣΧ ΕΣΕΩ Ν

Μ ετάφραση Μ πάμπης Γραμμένος

Εκδόσεις Γλάρος

Είμαστε όλοι μας άγγελοι μόνο με ένα φτερό. Μπορούμε να πεταξονμε μονο αν αγκαλίάσουμε ο ένας τον άλλον.

H WlMMHliM ik\\ I mi i '<H .......... .....

LUCIANO DE CRESCENZO

Το βιβλίο αυτό το αφιερώνω στην οικογένειά μου1 Βίνσεντ, Μάρτζι, Λη, Άννι, Φρανκ και Π ην και στον Τούλιο και τη Ρόζα που με ενέπνευσαν για όσα γράφω.

Το αφιερώνω επίσης σ ’ αυτούς που με βοήθησαν να το ολοκληρώσω σαν έργο: Στήβεν, Νόρμα, Γκαρν και Μπεκν, Μπάρμπαρα, Τσαρλς και Πήτερ. Είμαι, ακόμα, υποχρεωμένος στα 600 και πλέον άτομα που αφιέρωσαν πολύτιμο χρόνο να μελετή­σουν και ν’ απαντήσουν στα αρκετά περίπλοκα ερω­τηματολόγια που τους έστειλα για τις προσωπικές εμπειρίες τους στα ζητήματα των σχέσεων αγάπης.

Σας αγαπώ όλους!Αέο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος ................................................................. 13Προοίμιο ................................................................. 17Μύθος ................................................................. 18Η μελέτη ................................................................. 31Κεφάλαιο 1 Μιά σχέση αγάπης................................. 41Κεφάλαιο 2 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον μέσα 51

από την επικοινωνία.............................Κεφάλαιο 3 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον με 71

ειλικρίνεια..............................................Κεφάλαιο 4 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον μέσα 87

στη συγχώρεση......................................Κεφάλαιο 5 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον μέσα 105

στη χ α ρ ά ................................................Κεφάλαιο 6 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον αρκετά 117

για να φύγει η ζήλεια...........................Κεφάλαιο 7 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον μέσα 129

στην οικειότητα....................................Κεφάλαιο 8 Ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον: Λίγες 145

ειδικές συμβουλές................................Κεφάλαιο 9 Η πρόκληση των ανθρώπινων 173

σχέσεων...................................................Κεφάλαιο 10 Οι σχέσεις είναι πράγματα ζωντανά 178

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Γιατί φοβόμαστε τόσο πολύ να δεσμεύσουμε τους εαυτούς μας ν ’ αγαπάμε ο ένας τον άλλο;

Αυτό είναι ένα βιβλίο για την αγάπη, την τρυφερότητα, τη φροντίδα, τη συμμετοχή καί τη σχέση με τους άλλους - τα πιο σημαντικά ζητήματα στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Χωρίς τα χαρακτηριστικά αυτά η ζωή είναι άδεια, κι ας έτυχε να είμαστε οι πιο υγιείς, να έχουμε το πιο άνετο σπίτι και τους πιο εντυ­πωσιακούς τραπεζικούς λογαριασμούς. Ακόμα κι όταν έχουμε επίγνωση αυτής της πραγματικότητας, διαθέτουμε ελάχιστο χρόνο για να καλλιεργήσουμε τα χαρακτηριστικά αυτά. Στην πραγματικότητα, ζούμε σε μια κοινωνία όπου λέξεις, όπως α­γάπη και δέσμευση, έχουν υποβαθμιστεί σε συναισθηματικές παλιομοδίτικες ανοησίες. Οι σκεπτικιστές είναι πάντα έτοιμοι και ικανοί, με πνευματώδεις και δηκτικές εκφράσεις να γελοιο­ποιήσουν αυτούς που συνεχίζουν να μιλούν για ραγισμένες καρδιές, για απελπιστική μοναξιά και για τους μυστικούς δρό­μους και τη δύναμη της αγάπης.

Αν αγαπάτε, σας θεωρούν αφελή. Αν νιώθετε ευτυχισμένος, σας θεωρούν απλοϊκό και αστείο άνθρωπο. Αν είστε γενναιό­δωρος και αλτρουιστής, σας βλέπουν με ύποπτο μάτι. Αν είστε από τους ανθρώπους που ξέρουν να συγχωρούν σας θεωρούν αδύναμο. Αν εμπιστεύεστε τους άλλους, σας βλέπουν σαν α­νόητο. Κι αν προσπαθήσετε να είσαστε όλα αυτά τα πράγματα μαζί, ε, τότε, περνάτε για κάλπικος. Αυτή η επιπόλαιη στάση σχετίζεται πάρα πολύ με την ανατροφή μιας κοινωνίας από αποξενωμένα και ανεύθυνα άτομα. Μιας κοινωνίας με υπερ­βολικά επιτηδευμένους ανθρώπους ανίκανους να παραδεχθούν τη σύγχυση και τη δυστυχία τους. Παγιδευμένοι σ’ έναν υπέρ­μετρο εγωισμό, δεν τολμούν να διακινδυνεύσουν τίποτε νέο

14 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

στην αναθεώρηση της συμπεριφοράς τους. Η κοινωνία αυτή διαιωνίζει την απομόνωσή της και υποβαθμίζει βασικές αν­θρώπινες αξίες; Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι στα χρόνια που πέρασαν συσσωρεύτηκε τεράστιο επιστημονικό υλικό που απο­δείχνει ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις έχουν μεγάλη σημασία στη ζωή μας, ότι η οικειότητα είναι απαραίτητη για τη διατή­ρηση μιας καλής, παραγωγικής ζωής, ότι ένα άγγιγμα γεμάτο αγάπη κι ένα γέλιο μέσα απ’ την καρδιά μπορούν να θεραπεύ­σουν. Κι ακόμα, ότι η καλή, θετική σχέση με τους άλλους φέρ­νει στον καθένα μας σωματική, ψυχολογική και πνευματική ευ­εξία. Σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως οι Άσλεϋ Μοντάγκιου, Καρλ Ρότζερς, Α. Μάσλοου, Χάρολντ Μπλούμφιλντ, Ελίζα- μπεθ Κάμπλερ Ρος, Ντέσμοντ Μόρις, Τζαίημς Λιντς, Θέοντορ Ισαάκ Ρούμπιν, Μάργκαρετ Μηντ, Νόρμαν Κάζινς, Ντέιβιντ Βίσκοτ, Κλαρκ Μουστάκας, Γουίλιαμ Μήνιγκερ, Μελανί Κλάιν, Κ.Σ. Λιούις, Ναθάνιελ Μπράντεν και άλλοι, επιμένουν σε πείσμα των επικριτών τους, να μας διαβεβαιώνουν στα γρα­πτά τους και τις έρευνές τους, ότι μια κοινωνία άδεια από τις βασικές αυτές ανθρώπινες ανάγκες είναι καταδικασμένη να καταστραφεί.

Η αναπτυσσόμενη ανικανότητά μας να σχετιζόμαστε ο ένας με τον άλλο φτάνει σε τρομακτικές αναλογίες. Πολύ σύντομα η οικογένεια των δύο γονιών θα θεωρείται εξαίρεση. Οι έννοιες του γάμου, της μεγάλης οικογένειας και της ανθεκτικής φιλίας θεωρούνται όλο και περισσότερο ξεπερασμένες. Οι άδειες από περιεχόμενο και μεικτές σεξουαλικές σχέσεις αποτελούν πια το μέτρο και υιοθετούνται μάλιστα σαν χρήσιμη συμπεριφορά για την επίλυση προβλημάτων σε αποτυχημένους γάμους. Η συ­ναισθηματική αποταύτιση, η διατήρηση, δηλαδή, των αποστά- σεών μας από τους άλλους, περιγράφεται τώρα σαν συνταγή για την αποφυγή του πόνου. Η εγκατάλειψη και η κακοποίηση παιδιών και γερόντων είναι ένα πρόβλημα που μεγαλώνει. Κοινωνικοί και θρησκευτικοί θεσμοί, που στο παρελθόν μας βοηθούσαν να διατηρούμε τη συμπεριφορά μας σε υψηλό επί­πεδο και δημιουργούσαν σχέσεις συντροφικότητας με τους άλ­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

λους, υποτιμούνται διαρκώς και χάνουν την αξία τους. Ο ατο­μικισμός, η ανεξαρτησία και η προσωπική ελευθερία εκτιμού- νται ότι είναι πάνω από την αγάπη και τη συνεργασία.

Η εξέταση της σύνθετης φύσης που εμπεριέχει η αγάπη του ενός για τον άλλο (δηλαδή η δυναμική και διαρκώς ανανεούμε- νη φύση δύο ή περισσοτέρων μοναδικών και ολοκληρωμένων ατόμων που συμφωνούν να αναδύονται και να συγχωνεύονται σε μια μακροπρόθεσμη δέσμευση) δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ωστόσο, δεν είναι άλλος, ο σκοπός αυτού του βιβλίου. Για μένα είναι ζωτικός και αναγκαίος σκοπός, αφού η υλική συν­διαλλαγή με τη δυναμική της αγάπης του ενός προς τον άλλο είναι σπάνια. Χωρίς τη γνώση αυτή, το μόνο που κατορθώνου­με είναι να καταλήγουμε να ζούμε όλοι μαζί μέσα στο μίσος, το φόβο και τη μοναξιά. Κι ακόμη, να συνεχίζουμε μέσα στην άγνοιά μας να πληγώνουμε ο ένας τον άλλο. Ευτυχώς, όμως, όλα τα περιθώρια της επιλογής είναι δικά μας.

Ό πως η ζωή όλων των ανθρώπων που γνωρίζω, έτσι και η δική μου είναι μια μεγάλη σειρά από συνυφασμένες σχέσεις, τόσο καλές όσο και κακές. Τις εκτιμώ όλες. Γιατί, μέσα ακρι­βώς από τις σχέσεις αυτές επιβίωσα στη νηπιακή μου ηλικία, ολοκλήρωσα την παιδική μου ηλικία, πέρασα από τον κύκλο της εφηβείας και προχώρησα σε μια δυναμική κατάσταση ενη- λικίωσης και ωριμότητας. Οι σχέσεις αυτές ήταν τα πιο ζωντα­νά μαθήματα στην αντιμετώπιση της ηττοπάθειας και το ξεπέ­ρασμα της δειλίας και του φόβου. Οι ίδιες αυτές σχέσεις με βοήθησαν να απελευθερώσω το πνεύμα του και να ξεριζώσουν το φόβο μου για την αγάπη. Οι σχέσεις μου με τους άλλους εξακολουθούν να είναι η κύρια πηγή των ερεθισμών μου, αφού με κάνουν να παραμένω ανοιχτός, περίεργος και φλογισμένος από την επιθυμία της μάθησης και την πρόκληση της αλλαγής. Τώρα καταλαβαίνω περισσότερο από κάθε άλλη φορά τη φρά­ση του ποιητή Γ. Όντεν: «Ή θα αποαέσουμε ν’ αγαπήσουμε ο

_evac τον άλλο r\ θα πεθάνουμε!»Δεν νομίζετε ότι είναι καιρός να ξεχασουμε τους μικροεγωι-

16 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

στικούς μας εαυτούς, να μην φοβόμαστε να είμαστε συναισθη­ματικοί και απλοϊκοί και ν’ ανταμώσουμε όλοι στην παναν­θρώπινη ανάγκη του ενός για τον άλλον; Είναι τόσο δύσκολο ν’ αγκαλιάσου με άφοβα ο ένας τον άλλον και με πάθος να πού­με: «Ανθρώπινο πλάσμα, κράτα το ανθρώπινο χέρι μου».

Υπάρχει ένας θαυμάσιος μύθος που μας μιλάει για ένα κορι­τσάκι που περπατούσε στο λιβάδι, όταν ξαφνικά είδε μια πε­ταλούδα καρφωμένη σ’ ένα αγκάθι. Με μεγάλη προσοχή, την απελευθέρωσε και η πεταλούδα άρχισε να πετά και ν’ απομα­κρύνεται. Σε λίγο η πεταλούδα ξαναγυρίζει και μεταμορφώνε­ται σε μια όμορφη νεράιδα. «Για την καλοσύνη που μου έδει­ξες», είπε η πεταλούδα στο κοριτσάκι, «θα κάνω να βγει αλη­θινή η μεγαλύτερη επιθυμία σου...» Το κοριτσάκι σκέφτεται για μια στιγμή και απαντά: «Θέλω να είμαι ευτυχισμένη». Η νεράιδα σκύβει και ψιθυρίζει κάτι στο αυτί του μικρού κορι­τσιού και εξαφανίζεται την ίδια στιγμή.

Καθώς μεγάλωνε, κανένας άλλος στη χώρα δεν ήταν τόσο ευτυχισμένος όσο η μικρή κόρη. Ό ποιος τη ρωτούσε να μάθει ποιο ήταν το μυστικό που την έκανε ευτυχισμένη, χαμογελούσε κι έλεγε μόνο αυτά τα λόγια: «Άκουσα την καλή νεράιδα».

Ό ταν μεγάλωσε κι έγινε ολόκληρη κοπέλα, οι γείτονες άρχι­σαν να φοβούνται ότι θα έπαιρνε το υπέροχο μυστικό μαζί της. «Πες μας το μυστικό σου», την ικέτευαν. «Πες μας τι σου είπε η νεράιδα». Τώρα μεγάλη πια και αξιαγάπητη κυρία, χαμογε­λούσε μόνο όταν τη ρωτούσαν και αποκρινόταν: «Μου είπε ότι όλοι οι άνθρωποι, αδιάφορο πόσο σίγουροι φαίνονται για τον εαυτό τους, θα με χρειάζονται».

Ό λοι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον.

ΠΡΟΟΙΜΙΟΈρχεται κάποτε μια στιγμή σε ορισμένες σχέσεις

όπου ανεξάρτητα από την ειλικρίνεια κάθε προ­σπάθειας να γεφνρωθούν οι διαφορές, ανεξάρτητα από το πόσο δυνατή είναι η επιθυμία να αναδη­μιουργηθεί ένα μέρος από το κοινό παρελθόν, ο α­γώνας γίνεται τόσο οδυνηρός που δεν νιώθεις πια τίποτε άλλο. Ο κόσμος και η όλη η ομορφιά του προσθέτουν τώρα μόνο δυσαρέσκειαί αφού μετα- τρέπονται σε μια βάναυση αντίθεση.

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΒΙΣΚΟΤ

Δεν είμαστε κακοί, ανεπαρκείς ή ανίκανοι όταν αποτυγχά­νουν οι σχέσεις μας με τους άλλους. Ίσως να είμασταν πολύ βέβαιοι ή και ελάχιστα προετοιμασμένοι για τις σχέσεις αυτές. Ακόμα, μπορεί να μην είμασταν ρεαλιστές στις προσδοκίες μας. Δεν είναι πάντα όλες οι σχέσεις σωστές. Ό σο αλλάζουν οι αξίες, θα επεκτείνονται τα οράματα, οι ανθρώπινες όψεις θα παραμένουν αδιαπέραστες* και η ανθρώπινη συμπεριφορά απρόβλεπτη* πάντα θα κάνουμε λάθη.

Μια καλή σχέση μετριέται μόνο με το πόσο ενθαρρύνει μια άριστη διανοητική, συναισθηματική και πνευματική ανάπτυξη. Αν, λοιπόν, μια σχέση γίνει καταστροφική, βάζει σε κίνδυνο την ανθρώπινη αξιοπρέπειά μας και μας εμποδίζει να ωριμά­σουμε και διαρκώς μας καταπιέζει και μας εξαχρειώνει -όσο κι αν κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να εμποδίσουμε την αποτυχία της- τότε, αν δεν είμαστε μαζοχιστές και απολαμβάνουμε την αθλιότητα, πρέπει τελικά να βάλουμε ένα τέλος στη σχέση αυ­τή. Δεν είμαστε στη διάθεση κανενός και κανένας δεν είναι στη δική μας διάθεση. Το ερώτημα είναι: «Αν δεν μπορούμε να είμαστε με άλλους μπορούμε τουλάχιστο να μην τους πληγώ­νουμε; Μπορούμε, έστω, να βρούμε έναν τρόπο να συνυπάρ­χουμε;»

Ο ΜΥΘΟΣΜας έχουν δηλητηριάσει με μύθους.

ΑΝΑΪΣ ΝΙΝ

Οι μύθοι ττου καταρρέουν μπορούν να όιυλίσουνδηλητήριο

ΝΤΕΝΙΣ ΝΤΕ ΡΟΥΖΕΜΟΝΤ

«Κι έζησαν για πάντα ευτυχισμένοι».Έτσι θέλει ο αιώνιος μύθος της αγάπης του ενός για τον

άλλον. Η σκέψη ότι αγαπάμε και δημιουργούμε σχέσεις βασι­σμένες στην αγάπη, θα λύσει όλα τα προβλήματα της ζωής και θα μας εφοδιάσει με την απαραίτητη καθημερινή και διαρκή ευτυχία. Ο μύθος είναι θαυμάσιος. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πολύ συχνά σκληρή. Μας αρέσει, ωστόσο, να πιστεύουμε στους μύθους. Το «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα», λέει ο Τζόσουα Λίμπμαν, «είναι μία από τις τραγικότερες διατυπώ­σεις στη λογοτεχνία. Είναι τραγική επειδή μας λέει ένα ψέμα για τη ζωή και οδήγησε αναρίθμητες γενιές ανθρώπων να προσδοκούν από την ανθρώπινη ύπαρξη κάτι που δεν είναι δυνατό σ’ αυτή την εύθραυστη, εξασθενημένη και ατελή γη».

Θυμάμαι τη συγκίνηση που ένιωσα βλέποντας στην τηλεόρα­ση μια συνέντευξη του Τζον Καλαγουέι με την ηθοποιό Έλεν Χέιζ. Σε ηλικία 82 χρόνων, η κυρία Χέιζ ακτινοβολούσε στον κήπο του σπιτιού της στη Νέα Υόρκη. Κάθησε υπερήφανα στην καρέκλα της και στο πρόσωπό της έβλεπες τη δύναμη που φέρνει μια ζωή γεμάτη ενδιαφέροντα και αξιοπρέπεια. Ο κ. Καλογουέη της έκανε επανειλημμένα πολύ προσωπικές ερωτή­σεις. Τίποτα δεν τάραζε την αγέρωχη αυτή γυναίκα μέχρι που ο δημοσιογράφος έκανε έναν υπαινιγμό για τον δύσκολο γάμο της με τον συγγραφέα Καρλ Μακάρθουρ. Ο δημοσιογράφος υπαινίχθηκε ότι η ηθοποιός, στην πραγματικότητα, δεν γνώρι­

20 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

σε ούτε μια ευτυχισμένη μερα. Η κ. Χέιζ τον κοίταξε ίσια στα μάτια και γεμάτη αξιοπρέπεια του αποκρίθηκε κάπως έτσι: «Ίσως όχι μια ολόκληρη.... αλλά γνώρισα στιγμές μεγάλης έκ­στασης.

Ό πω ς η κ. Χέιζ έτσι και πολλοί από εμάς έχουμε γνωρίσει γλυκές και ευτυχισμένες στιγμές στις σχέσεις μας με τους άλ­λους. Ίσως ορισμένοι από εμάς να έχουν νιώσει ακόμα και κάποιες στιγμές έκστασης. Αλλά αυτές οι στιγμές έχουν σημα­δευτεί, πολύ συχνά, από ώρες μοναξιάς, σύγχυσης, απογοή­τευσης, ακόμα και απελπισίας. Στην πραγματικότητα, αυτοί που φαίνεται ότι κατόρθωσαν να αποδεχτούν τη ζωή όπως εί­ναι, προσδοκούν ελάχιστα πράγματα. Ό πω ς γράφει η Αν Μό- ροου:

Ό ταν αγαπάς κάποιους δεν τους αγαπάς όλη την ώρα, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, από στιγμή σε στιγμή. Αυτό είναι αδύνατο.Είναι καθαρό ψέμα να προσποιείσαι κάτι τέτοιο. Κι ωστόσο είναι αυτό ακριβώς που οι περισσότεροι αξιώνουμε. Έχουμε ελάχιστη πίστη στο παλιρροϊκό κύμα της ζωής, της αγάπης και των σχέσεών μας. Πηδάμε ορμητικά πάνω στο φουσκωμένο κύ­μα,αλλά αντιστεκόμαστε με τρόμο όταν υποχωρεί. Φοβόμαστε ότι δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ. Επιμένουμε στη σταθερότητα, στη διάρκεια και στη συνέχεια, τη στιγμή που η μόνη δυνατή συνέ­χεια, στη ζωή όπως και στην αγάπη, βρίσκεται στην ανάπτυξη, στη ρευστότητα - στην ελευθερία.

Δεν πρόκειται για εύκολη δουλειά. Το να μάθεις να ζεις με τους άλλους και να τους αγαπάς απαιτεί χειρισμούς τόσο επι­δέξιους και μελετημένους, όπως οι κινήσεις του χειρούργου, όπως του αρχιμάστορα χτίστη και του αρχιμάγειρα μιας πλού­σιας κουζίνας. Κανένας απ’ αυτούς δεν θα μπορούσε να δια- νοηθεί ότι θα έκανε σωστά τη δουλειά του αν προηγουμένως δεν είχε εφοδιαστεί με τις αναγκαίες γνώσεις. Κι όμως, οι πε­ρισσότεροι άνθρωποι, εύθραυστοι και ελάχιστα εξοπλισμένοι, τρέχουμε μπροστά από το άροτρο, δημιουργούμε φιλίες, πα­ντρευόμαστε, κάνουμε οικογένειες, μεγαλώνουμε παιδιά με ε­λάχιστες ή και καθόλου χειροπιαστές γνώσεις στο ν’ αντιμετω-

Ο ΜΥΘΟΣ 21

πίσουμε το βαρύ φορτίο αυτών των καταστάσεων. Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου περίεργο να βλέπουμε τις σχέσεις μας, που συνήθως αρχίζουν με χαρούμενη διάθεση και αθωότητα, να* καταλήγουν πολύ συχνά στην απογοήτευση, την πικρία και την απελπισία. Η πρωταρχική μαγική αύρα φαίνεται να σβήνει σι­γά σιγά μέσα στην καθημερινή διαδικασία της ύπαρξης. Σε ό­λους μας έτυχε να δοκιμάσουμε το συναίσθημα να αιχμαλωτί­σουμε κυριολεκτικά και να βρεθούμε ξελογιασμένοι με ξένους που ύστερα από μια σχέση λίγων μόλις εβδομάδων, μας κά­νουν ν ’ απορούμε τι το καλό βρήκαμε σ’ αυτούς. Το γεγονός αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί με τον υψηλότατο δείκτη των διαζυγίων. Και για ν’ αναφέρουμε έναν αριθμό, θυμίζουμε ότι το 1983, ο ένας στους δύο γάμους κατέληξαν σε διαζύγιο. Σύμ­φωνα με την Στατιστική Υπηρεσία, το ένα στα τρία παιδιά αυτής της χώρας ζει σε σπίτια απ’ όπου απουσιάζει ο ένας βιολογικός γονιός. Παρ’ όλο που μπορεί να περιβαλλόμαστε από πολλούς ανθρώπους, η κατάθλιψη που πηγάζει από συ­ναισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς, εμφανίζεται σαν η με­γαλύτερη εθνική μας ασθένεια. Τα ποσοστά στις αυτοκτονίες ανεβαίνουν σταθερά ανάμεσα στους νέους όσο και στους ηλι­κιωμένους. Κι όμως ποτέ δεν αναρωτηθήκαμε τι ακριβώς συμ­βαίνει, ώστε ν’ αρχίσουμε να ερευνούμε και να αναλύουμε την απειλητική αυτή κατάσταση και να βρούμε λύσεις που θα μας καθοδηγούσαν σε περισσότερο ειρηνικές και ανθεκτικές σχέ­σεις.

Μια γυναίκα από το Βερμόντ μου έγραψε ότι ο γάμος της έπειτα από δέκα οκτώ χρόνια, της φαινόταν τώρα μια απάτη, μια κενότητα' και δεν υπήρχε κανένας λόγος να συνεχιστεί. «Δεν έχω τίποτε περισσότερο να δώσω»... μου έγραφε. «Έχω φθαρεί. Νιώθω χρησιμοποιημένη. Τι άχρηστη σπατάλη!» Έ ­νας άντρας από το Τέξας μου έγραφε: «Δεν μπορώ να καταλά­βω τι έγινε. Είμαι σίγουρος ότι την αγαπούσα όταν παντρευτή­καμε. Στην αρχή την σκεφτόμουνα όλη τη μέρα, αλλά καθώς περνούσαν τα χρόνια άρχισα να πλήττω. Δεν υπάρχουν πια

22 Ν7 ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

εκπλήξεις, απρόοπτα. Φαίνεται ότι τίποτα πια δεν μας διασκε­δάζει και κάθε χρόνο έχουμε όλο και λιγότερα πράγματα να μοιραστούμε. Δεν μ’ αρέσει να είμαι μαζί της. Δεν ανυπομονώ να γυρίσω στο σπίτι. Υπάρχουν μεγάλα διαστήματα στη διάρ­κεια της ημέρας που την ξεχνώ ολότελα. Και τα διαστήματα αυτά γίνονται όλο και μεγαλύτερα κάθε χρόνο. Μόνο όταν τε­λειώνει η μέρα και είναι ώρα να γυρίσω στο σπίτι σκέφτομαι τη γυναίκα μου».

Μια μεγάλη στην ηλικία γυναίκα, σε κάποια από τις διαλέ­ξεις μου, με διέκοψε και μου είπε: «Δεν έχω πια φίλες και φίλους. Δεν ξέρω τι απέγιναν όλοι αυτοί που σχετιζόμασταν. Ούτε ξέρω, πια, τι να κάνω. Αυτό που ξέρω όλο κι όλο είναι ότι δεν φαίνεται να απόμεινε κανένας που να μπορώ να μιλή­σω μαζί του. Κανένας δεν μου ζητάει να βγούμε έξω και κανέ­νας δεν μου γράφει. Κανένας δεν φαίνεται να θέλει ή να χρει­άζεται τη συντροφιά μου. Έχω ξεπεράσει μέσα μου όλους τους φίλους. Ό ,τι απόμεινε από την οικογένειά μου είναι σκορπισμένο σ’ όλη τη χώρα. Φοβάμαι να είμαι μόνη».

Πρόσφατα, σε μια εφημερίδα του Λος Άντζελες, καταχωρή- θηκε μια διαφήμιση από κάποιο πρακτορείο που αναλάμβανε να βρει έναν «φίλο», σε όποιον είχε τέτοια ανάγκη, μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας. Αυτός ο «φίλος» θα καθόταν μαζί σου, θα μιλούσε μαζί σου, ή θα κρατούσε το χέρι σου αν υπόφερες από πόνους, ή αν είχε πλησιάσει η ώρα για το ψυχομάχημα. Βέβαια, αυτός ο φίλος θα ήταν στη διάθεσή σας μόνο όσο θα μπορούσατε να πληρώνετε το λογαριασμό στο πρακτορείο.

Έμαθα από μια ανάπηρη γυναίκα, που ένιωθε πολύ μόνη, ότι για να έχει μια ανθρώπινη επαφή και να κρατηθεί ζωντανή έπαιρνε πολλές φορές την ημέρα, τους αριθμούς των «Πληρο­φοριών» και της «Ώρας». «Είναι, τουλάχιστο, μια ανθρώπινη φωνή που μου μιλάει», μου εξήγησε. Τώρα, ακόμα και η φωνή της ώρας έχει μπει στα κομπιούτερ, ενώ, και στις πληροφορίες σας παρακαλούν να μην τους ενοχλείτε, εκτός αν είναι μεγάλη ανάγκη.

Οι «τακτικοί» στις εκπομπές συζητήσεων με το κοινό είναι

Ο ΜΥΘΟΣ 23

γνωστοί για την υπομονή τους, αφού μπορούν και περιμένουν ολόκληρες ώρες ώσπου να έρθει η σειρά τους για μια ολιγόλε- πτη συζήτηση με τον καλεσμένο της εκπομπής. Σε αρκετά σπί­τια η τηλεόραση δεν κλείνει ποτέ. «Είναι μια συντροφιά»...

Πάρα πλλά από τα γράμματα που μου στέλνουν αναγνώστες και ακροατές μου έχουν να κάνουν με τον πόνο της απομόνω­σης με το πόσο άχαρη και άσκοπη είναι η ζωή όταν δεν υπάρ­χουν άλλοι που να νοιάζεσαι γι’ αυτούς και να νοιάζονται για σένα.

Το κοινό ερώτημα είναι: «Πώς μπορώ να δημιουργήσω σχέ­σεις και να τις κρατήσω μέσα σ’ ένα κλίμα συνεχούς ανάπτυξης και αγάπης;»

Μια Αληθινή Ιστορία της Αγάπης του Ενός

για τον Άλλον

Το 1888 γεννήθηκε ο πατέρας μου, σ’ ένα μικρό χωριό στις ιταλο-ελβετικές Άλπεις. Το χωριό ήταν τόσο μικρό, που, όταν πολλά χρόνια αργότερα, πήγα να επισκεφτώ συγγενείς μου που ζούσαν ακόμα εκεί, στάθηκε αδύνατο να το βρω στο χάρτη της Αυτοκινητιστικής Ομοσπονδίας της Ιταλίας.

Η μητέρα μου γεννήθηκε σε μια μικρή πόλη, λίγα χιλιόμετρα μακριά από το χωριό του πατέρα μου. Γεννήθηκε την ίδια χρο­νιά, ένα μήνα νωρίτερα. Τον καιρό που μεγάλωναν οι γονείς μου, η περιοχή αυτή της Ιταλίας, το Πιεμόντε, ήταν γεμάτη λόφους με αμπέλια, με τουβλόκτιστα αγροτικά σπίτια και μι­κρά σκορπισμένα χωριά, με λίγες εκατοντάδες κατοίκους το καθένα. Η μικρή πόλη της μητέρας του καυχιόταν για τον «πύργο» της, που στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτε άλλο από μια μεγάλη βίλα που κατοικούσε «Το Αφεντικό», ο ιδιο­κτήτης του μοναδικού εργοστασίου της πόλης. Μολονότι, στην πορεία του χρόνου εμφανίστηκαν τα εργοστάσια Ολιβέττι και Φίατ και άλλαξαν το περιβάλλον και την οικονομία της περιο­χής, τα χωριά δεν άλλαξαν και τόσο πολύ. Όσοι από τους

24 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

συγγενείς μου απόμειναν, εξακολουθούν να ζουν στα πατρικά μας σπίτια, εκεί που γεννήθηκαν ο Τούλιο και η Ρόζα, οι γο­νείς μου. Τώρα, όμως έχουν ηλεκτρικό φως και υδραυλικές ε­γκαταστάσεις, ενώ τα παράθυρά τους, που κάποτε ήταν ολά- νοιχτα, τώρα έχουν προστατευτικές σίτες για τις μύγες και τα κουνούπια του καλοκαιριού.

Τόσο η μητέρα μου όσο και ο πατέρας μου δεν είχαν να επιδείξουν τίποτα περισσότερο από τη βασική σχολική εκπαί­δευση. Το περίεργο είναι ότι αυτή η βασική εκπαίδευση τους αρκούσε για να γίνουν φανατικοί αναγνώστες, με μεγάλο σε­βασμό απέναντι στη μάθηση και την εκπαίδευση. Η μητέρα μου μπορούσε ν’ απαγγείλει ολόκληρα αποσπάσματα από τα έργα του Ντανούτσιο, του Δάντη και από το αγαπημένο της κλασικό μυθιστόρημα του Μαντσόνι, I Prommesi Sposi (Ο Αρ- ραβωνιασμένος). Της άρεσε η όπερα, κυρίως ο Πουτσίνι, και η Μίμι ήταν ο αγαπημένος της ρόλος. Σφύριζε και σιγοτραγου- δούσε αδιάκοπα τις εύκολες άριες. Στην πραγματικότητα, αυ­τές οι άριες ήταν και τα νανουρίσματά μου. Η μητέρα μου είχε μακριά πυκνά καστανά μαλλιά που έφταναν κάτω ώς τη μέση της. Τα έκανε πλεξούδες και τις έδενε όλες μαζί πίσω από το κεφάλι της με φουρκέτες από ισπανικά κοχύλια. Μικρόσωμη γυναίκα, αλλά με μεγάλα και βαθιά μάτια που τα θυμάμαι πά­ντα δακρυσμένα, από χαρά ή από λύπη. Ήταν πανέμορφη και δεν της έλειπε το γέλιο. Τα πάθη της ήταν ο Τούλιο (ο άντρας της), τα παιδιά της, το φαγητό, και τα γλυκίσματα.

Ο πατέρας μου ήταν ένας ψηλός, ωραίος άντρας με μαύρα ίσια μαλλιά, με τρυφερή επιδερμίδα και με το καταπληκτικότε­ρο στριφτό μουστάκι στην περιοχή μας. Σε όλη του τη ζωή δούλευε σκληρά και παρόλο που ήταν αγαπητός και ζεστός άνθρωπος, από οικονομική άποψη μόλις που τα κατάφερνε να ζούμε πάνω από το επίπεδο της φτώχειας. Λε και ήταν ικανός να γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος σε κάθε χρεωκοπία εγωι­στικών «φίλων» και μικρών επιχειρήσεων.

Στη μικρή πόλη της μητέρας υπήρχε ένα υφαντήριο όπου δούλευαν οι περισσότεροι χωρικοί, το ίδιο και η μητέρα μου,

Ο ΜΥΘΟΣ 25

που ήταν κλώστρια. Ο πατέρας ήταν ο επιστάτης της. Ο γάμος τους έγινε με συνοικέσιο. Μολονότι ήταν μαζί έξι μέρες την εβδομάδα, η μητέρα ήταν πάντα ντροπαλή και ποτέ δεν τολ­μούσε να κοιτάξει κατάματα τον πατέρα. Αφού, όμως, ο κό­σμος ήταν για τους άντρες, ο πατέρας ήταν ελεύθερος να κοι­τάξει τη μητέρα. Ο ίδιος ανέλαβε την ευθύνη για τις διαδικα­σίες που θεωρούνταν απαραίτητες για να φτάσουν στο γάμο. Το πραγματοποίησε αυτό, αφού συμβουλεύτηκε τους μεγαλύ­τερους μέσα στην οικογένεια. Όταν συμφώνησαν και οι δύο οικογένειες, άρχισαν να καλούν τον πατέρα στο σπίτι της μητέ­ρας για γεύματα και περιπάτους. Όταν την επισκεπτόταν ο πατέρας, η μητέρα μαγείρευε, εξυπηρετούσε, φρόντιζε για την καθαριότητα, αλλά πέρα από αυτά δεν υπήρχε καμιά άλλη ε­παφή. Ακόμα και σ’ αυτή την περίοδο της πιο άμεσης γνωρι­μίας, η μητέρα εξακολουθούσε να είναι ντροπαλή και δίσταζε να κοιτάξει στα μάτια τον άνθρωπο που είχαν επιλέξει να γίνει ο άντρας της. Τ’ άλλα κορίτσια στο εργοστάσιο την διαβεβαίω- ναν ότι είναι ωραίος άντρας, αλλά ποτέ δεν έρριξε μια πραγ­ματική ματιά πάνω του ώς την ημέρα που παντρεύτηκε. Ένιω­θε, ωστόσο, ότι τα είχε καταφέρει πολύ καλά.

Ο πατέρας δεν ήταν τυχοδιώκτης, ήξερε, όμως, ότι έπρεπε να υπάρχει κάτι περισσότερο στη ζωή από την καθημερινή δουλειά στο εργοστάσιο, τη φτώχεια και την πείνα. Η φήμη ότι υπήρχε μια γη της επαγγελίας, η Αμερική, είχε φτάσει ακόμα και στο μακρινό Πιεμόντε. Όπως και τόσοι άλλοι στην εποχή του, ο πατέρας είχε πάρει την απόφαση ότι μια μέρα θα ταξί­δευε για την Αμερική. Πάντα ψιθυρίζω μέσα μου ότι αν δεν είχε πάρει ο πατέρας εκείνη την απόφαση, θα ήμουν, ίσως, ακόμα στο Πιεμόντε και θα δούλευα σε κάποιο εργοστάσιο ή στ’ αμπέλια για το φημισμένο κρασί Πασίτο.

Ο Τούλιο και η Ροζίνα έφεραν το πρώτο τους παιδί στον κόσμο, τον Βιντσέντσο, στην Ιταλία. Μετά απ’ αυτό, ο πατέ­ρας βρήκε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει το όνειρό του και να μεταναστεύσει στην Αμερική. Ήταν το 1908. Ακολούθησαν και τ’ άλλα παιδιά: η Μαργαρίτα, η Καρολίνα και η Φελίτσια,

26 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

γεννήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Συνολικά, οι γονείς μου έκαναν οκτώ παιδιά.

Ο πατέρας μου και η μητέρα μου έζησαν παντρεμένοι 63 χρόνια. Η μητέρα μου πέθανε πρώτη, το 1970. Τρία χρόνια αργότερα πέθανε κι ο πατέρας μου. Ήταν 82 χρόνων. Ρομα­ντικοί; Αιώνια ευτυχισμένοι; Ίσως όχι εντελώς, αλλά τα πήγαν πολύ καλά στη ζωή τους! Τα παραπάνω είναι μόνο αριθμοί. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ήταν άνθρωποι με χαμόγε­λο, γελούσαν συχνά* τους είδα, όμως, και να κλαίνε. Διασκέ­δαζαν μαζί. Τους είδα ν’ αντιμετωπίζουν στιγμές μεγάλης στέ­ρησης και καταπίεσης, αλλά τους είδα επίσης να θριαμβεύουν. Τους άκουσα να καυγαδίζουν κι συχνά να βάζουν τις φωνές ο ένας στον άλλο. Τους είδα να δείχνουν στοργή και τρυφερότη­τα, μια πληθωρική φροντίδα, να τα μοιράζονται όλα και ν’ αγαπούν. Αλλά, ποτέ, ούτε μια φορά δεν τους είδα και δεν τους άκουσα, με λόγια ή με πράξεις, ν’ αμφισβητούν την κοινή ζωή τους, το να ζουν και να πορεύονται μαζί. «Διαζύγιο;» Ποτέ δε στάθηκε, ούτε δευτερόλεπτο αυτή η σκέψη στο μυαλό και στην ψυχή της μητέρας και του πατέρα. Ποτέ! Παρ’ όλο που δεν το καταλάβαινα τότε, μου έδειχναν, ωστόσο, τον πραγματικό τρόπο με τον οποίο μπορούσε να λειτουργήσει μια σχέση ανθρώπινης αγάπης. Εξύψωναν την ένωση μέσα στην οποία με καλωσόριζαν και από την οποία θα κέρδιζα τη δύνα­μή μου: μια οικογένεια όπου ανήκαν και τα άλλα μέλη της οι­κογένειας, όπως και οι οικογένειές τους και οι φίλοι τους. Έ- φιαχναν το καλούπι για τη πρώτη μου σχέση αγάπης.

Ξεπερνώντας το Μύθο

Δεν μπορείς να υπάρξεις ή να συνυπάρξεις χωρίς τους συν­δετικούς κρίκους των σχέσεων. Από την αρχή ακόμα, μεγαλώ­νουμε με την έννοια της αναζήτησης και της σημασίας της συγ­γένειας. Εμείς οι άνθρωποι έχουμε την μεγαλύτερη περίοδο εξάρτησης από κάθε άλλο ζωντανό πλάσμα. Κατά τη γέννησή μας, απόλυτα ανήμποροι, δημιουργούμε τον πρώτο μας δεσμό,

Ο ΜΥΘΟΣ 27

τον δεσμό της μητέρας-παιδιού. Από κεί και πέρα, όσο πιο περίπλοκη γίνεται η ζωή μας, τόσο πιο πολύ αλληλοεξαρτιό- μαστε. Κατά μία έννοια, περνάμε όλη μας τη ζωή υφαίνσντας τη μια σχέση πάνω στην άλλη, μέχρι να δημιουργήσουμε, όπως η αράχνη τον ιστό της, ένα ολοκληρωμένο πρότυπο.

Η ίδια μας η επιβίωση φαίνεται να εξαρτιέται από τις σχέ­σεις μας με τους άλλους. Στην παιδική ηλικία, αν μας στερή­σουν τη δυνατότητα να βρεθούμε με άλλες ανθρώπινες υπάρ­ξεις σε σχέσεις αγάπης, θα μαραζώσουμε, θα πάθουμε ψύχω­ση, θα αποβλακωθούμε,ή θα πεθάνουμε. Σαν ενήλικοι, συνεχί­ζουμε να εξαρτιόμαστε από τις αλληλεπιδράσεις που μας ασκεί η οικογενειακή κοινότητα. Και μ’ αυτές τις επιδράσεις πορευό­μαστε για τις μεγαλύτερες χαρές μας και για την πιο σημαντική ανάπτυξη. Παίρνουμε αυτή τη διαδικασία σαν δεδομένη. Γίνε­ται φανερή μόνο σε στιγμές που δοκιμάζουμε την αποξένωση, σε στιγμές που χειροτερεύουν οι στενές μας σχέσεις. - είτε από το θάνατο, είτε από το διαζύγιο ή άλλους σωματικούς χωρι­σμούς, που κομματιάζουν αυτές τις σχέσεις και μας κάνουν να νιώθουμε μόνοι. Είναι, λοιπόν, παράξενο που, ενώ ξέρουμε την αδήριτη ανάγκη μας να δημιουργήσουμε σχέσεις με άλ­λους, συνεχίζουμε, σε μεγάλο μέρος της ζωής μας, να συμπερι- φερόμαστε με απερίσκεπτο και ανόητο τρόπο, που καταλήγει να μας αποξενώνει ακόμα περισσότερο.

Όπως συμβαίνει με τους περισσότερους ανθρώπους, έτσι και η δική μου ζωή πέρασε μέσα σε μια προσπάθεια να κατα­νοήσω και να δημιουργήσω ανθεκτικές σχέσεις. Να παρακο­λουθώ αυτούς που αγαπούσα να κάνουν μια παρόμοια προ­σπάθεια. Υπάρχουν περιπτώσεις που έχω πετύχει στην προ­σπάθεια αυτή. Πολλοί από τους ανθρώπους που μεγάλωσα μαζί τους, μέλη της οικογένειας και ακατάλυτοι φίλοι, εξακο­λουθούν να παραμένουν ζωτικά μέρη της ζωής μου. Υπάρχουν περιπτώσεις που απέτυχα. Θυμάμαι με συγκίνηση πολλά άτο­μα που διασταυρώθηκα μαζί τους στο παρελθόν και μοιράστη­κα μέρες και χρόνια μαζί τους. Έζησα μαζί με τους ανθρώ­πους αυτούς στιγμές απέραντης χαράς και ευφορίας, αλλά δεν

28 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

τους βλέπω πιά. Πού είναι; Τι κάνουν και τι σκέφτονται; Γιατί δεν μπόρεσα να τους κρατήσω στη ζωή μου; Ευτυχώς οι άν­θρωποι αυτοί ήταν λίγοι. Ή ταν πιο εύκολο τότε, ή πιο δύσκο­λο; Θυμάμαι τη γειτονιά στο Λος Άντζελες, εκεί που έζησα και ενηλικιώθηκα. Θυμάμαι την οικογένεια στον απέναντι δρό­μο, που είχε τόσο πολλά παιδιά που μπορούσαμε άνετα να επιλέξουμε τους φίλους μας. Θυμάμαι το αγόρι στο διπλανό σπίτι, το γιο του ραβίνου* θυμάμαι πόσο στενοί φίλοι γίναμε. Μου φαίνεται - ή μήπως το φανταζόμουνα αυτό, ότι υπήρχε πολύ μεγαλύτερη σταθερότητα. Πολύ λιγότερη κινητικότητα. Δημιουργήσαμε εύκολα σχέσεις και φιλίες στην εκκλησία, στην αυλή, στο σχολείο, που παρέμειναν σταθερές καθώς τα χρόνια περνούσαν. Αποτελούσαν το σταθερό δίχτυ των επαφών από τις οποίες αντλούσαμε ασφάλεια και δύναμη. Ή ταν μέρος από τη μεγαλύτερή μας οικογένεια, απ’ όπου διαμορφώναμε την ταυτότητα της ανάπτυξής μας.

Ο Άλλαν Φρομ, στο βιβλίο Η Ικανότητα της Α γάπης , περι­γράφει αυτή την άνετη εποχή, που χάνεται ραγδαία. Λέει:

Οι πόλεις μας, με τους όιαρκώς αυξανόμενους πληθυσμούς, με τη ραγδαία εξάπλωση των μεγάλων οικοδομικών συγκροτημά­των τους, είναι όλες εκκολαπτόμενοι τόποι μοναξιάς. Οι γειτο­νιές εξαφανίζονται από το πέρασμα της μπουλντόζας και την εφαρμογή των στεγαστικών σχεδίων και οι οικογένειες δια­σκορπίζονται αναζητώντας, όπου βρουν, καλύτερες δουλειές και επαγγέλματα. Μέσα σ’ έναν κόσμο που κυλάει πάνω σε ρό­δες, οι παλιές και βολικές ομάδες ανθρώπων έχουν εξαφανιστεί.

Ακόμα και τα καθημερινά μας ψώνια μας έδιναν παλιότερα ευκαιρίες για σχέσεις. Δεν είχαμε τα υπερπλήρη, αλλά απρό­σωπα και άγονα σουπερμάρκετ. Ο κρεοπώλης, λίγο παρακάτω στο δρόμο μας, που παραγγέλναμε τις βοδινές φέτες, που η μητέρα ήξερε να τις μετατρέπει στην κουζίνα της σε πολλές διαφορετικές νοστιμιές, μας γνώριζε έναν προς έναν. Ο μανά­βης μας έδινε τα περισσεύματα από το καθάρισμα των λαχανι­κών για τα κουνέλια μας. Ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού με τα

Ο ΜΥΘΟΣ 29

αλλαντικά και τα τυροκομικά ήταν οικογενειακός φίλος. Σήμε­ρα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, σαράντα εκατομμύρια άνθρω­ποι, κάθε χρόνο, αλλάζουν περιοχή κατοικίας. Μετακινούνται σε απρόσωπες πόλεις όπου οι κάτοικοι υπερηφανεύονται ότι κατόρθωσαν να έχουν τον δικό τους ιδιωτικό χώρο, δηλαδή, ότι δεν ξέρουν καλά καλά ούτε το γείτονά τους. Φοβούνται ότι οι άλλοι μπορεί να εισβάλουν στον κόσμο τους και ταυτόχρονα εύχονται ότι κάποιοι θα το τολμήσουν.

Πρόσφατα διάβασα για ένα νεαρό είκοσι πέντε περίπου χρόνων, που βρέθηκε νεκρός στο διαμέρισμά του, έξω από την περιοχή του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι. Ή ταν φοιτητής. Α­ναφέρθηκε ότι για τελευταία φορά τον είχαν δει την Ημέρα των Ευχαριστιών. Ό ταν τον βρήκαν, διαπίστωσαν ότι ήταν νεκρός από διμήνου. Κανένας δεν ένιωσε την απουσία του, ακόμα και τα Χριστούγεννα. Στην πόρτα του διαμερίσματος του υπήρχαν δύο εξώδικες κλήσεις για έξωση και η τηλεόρασή του ήταν ακόμα ανοιχτή.

Δεν τολμούμε να περπατήσουμε στα απαγορευμένα πεζο­δρόμιά μας. Ασφάλεια σήμερα σημαίνει πολύπλοκα συστήμα­τα συναγερμών, οπλισμένοι φρουροί και πολυόροφα σπίτια, όπου ένα ασανσέρ μας βγάζει κατευθείαν στο διαμέρισμά μας και μας βεβαιώνει ότι θα μας φυλάξει από οποιοδήποτε -καλό ή κακό- συναπάντημα. Χάνουμε όλο και περισσότερες ευκαι­ρίες για προσωπικές επαφές και η ευκαιρία να δημιουργήσου­με ανθεκτικές και διαρκείς σχέσεις σπανίζει επικίνδυνα. Ορι­σμένοι έχουμε φίλους για τους οποίους δείχνουμε ενδιαφέρον και τους βλέπουμε καθημερινά στο περιβάλλον της δουλειάς μας* αλλά σε μια πόλη σαν το Αος Άντζελες, για παράδειγμα, είναι ευνόητο ότι ζούνε τριάντα μίλια μακρυά. Πώς μπορούμε να προσδοκούμε ότι θα φτιάξουμε βαθύτερες και ουσιαστικό­τερες σχέσεις, όταν οι ευκαιρίες είναι πια τόσο λίγες; Παρ’ όλο που μερικοί από μας δείχνουν να τρομάζουν από τον εφιάλτη αυτό της «κοινωνικής απάθειας», σπάνια κάνουν κάτι για να τον εμποδίσουν. Μάλλον περνάμε την ώρα μας λεπτολογώντας

30 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΑΑΟΝ

για συναισθήματα κενότητας, αλλοτρίωσης, απομόνωσης, α- ποστέρησης και καταδικάζουμε την αφιλία και αδιαφορία αυ­τών που μας περιβάλλουν και την κοινωνία που διαιωνίζει την κατάσταση αυτή.

Οι σχέσεις αγάπης, μολονότι απαραίτητες για τη ζωή, για την ίδια μας την υγεία και την ανάπτυξη, είναι από τις πιο πολύπλοκες τέχνες. Πριν καταφέρουμε να δημιουργήσουμε σχέσεις, είναι απαραίτητο να διευρύνουμε την κατανόηση και τις γνώσεις μας γύρω από τον τρόπο που λειτουργούν, το τι σήμαινουν, τι ακριβώς κάνουμε και τι ακριβώς πιστεύουμε ότι μπορεί να τις εμπλουτίσει ή να τις καταστρέψει. Θα το πετύ- χουμε αυτό μόνο αν είμαστε πρόθυμοι να ενεργοποιηθούμε και ν ’ αφιερώσουμε χρόνο για να μελετήσουμε τις αποτυχημένες σχέσεις και να εξετάσουμε τις πετυχημένες. Οι σχέσεις αγάπης δεν επιδέχονται ελαφρότητα. Αν δεν πηγαίνουμε γυρεύοντας να πληγωθούμε και να πονέσουμε, δεν μπορούμε να τις προ­σεγγίζουμε αιωνίως με τη μέθοδο της «δοκιμής και του λά­θους». Πάρα πολλοί από εμάς απέκτησαν τη δική τους εμπει­ρία για το κόστος που έχουν οι ψευδοσυναισθηματικές αυτές προσεγγίσεις των δακρύων, της σύγχυσης και της ενοχής. Ανα- φερόμενος ειδικά στις σχέσεις του γάμου, ο Κάρλ Ρότζερς δή­λωνε:

... μολονότι ο σύγχρονος γάμος είναι ένα τεράστιο εργαστήριο, τα μέλη του είναι εντελώς απροετοίμαστα για τη λειτουργία αυ­τού του συνεταιρισμού. Πόση αγωνία, πόσες τύψεις και αποτυ­χίες θα είχαν αποφευχθεί αν υπήρχε κάποια στοιχειώδης τουλά­χιστον μάθηση πριν τα δύο μέλη μπουν στο συνεταιρισμό του γάμου.

Αυτή η δήλωση ισχύει εξίσου για όλες τις σχέσεις.

Η ΜΕΛΕΤΗΟ άνθρωπος δεν είναι παρά μόνο ένα δίχτυ από

σχέσεις και αυτές μόνο τον ενδιαφέρουν.ΑΝΤΟΥΑΝ ΝΤΕ ΣΑΙΝΤ-ΕΞΥΠΕΡΥ

Ταϋτα σάς παραγγέλω, νά αγαπάτε άλλήλους

ΙΩΑΝΝΗΣ 15:17

Επίσημες και ανεπίσημες, μελέτες, που έγιναν τα τελευταία χρόνια με αντικείμενο τις ανθρώπινες σχέσεις, ενίσχυσαν τις πεποιθήσεις μου για την πολυπλοκότητα, το μυστήριο και την κωμωδία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Είμαστε τόσο παρά­ξενοι. Εξακολουθούμε να παραμένουμε το μεγάλο αίνιγμα, να είμαστε απρόβλεπτοι, ευάλωτοι, θαυμάσιοι και μοναδικοί. Για ταράδειγμα, οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν ότι το αίσθη­μα ασφάλειας, της χαράς και της επιτυχίας στη ζωή είναι άμε­σα συνδεδεμένο με την ικανότητά μας να σχετιζόμαστε ο ένας με τον άλλον, με κάποιο βαθμό δέσμευσης, βάθους και αγάπης. Οι περισσότεροι μάθαμε από την πείρα μας ότι η ικανότητά μας να ζούμε αρμονικά με τους άλλους είναι εξίσου υπεύθυνη για τους μεγάλους φόβους μας, το άγχος, για τα αισθήματα απομόνωσης και ακόμα για τις πιο σοβαρές ψυχικές ασθένειες. Κι όμως, ακόμα και μετά από οδυνηρές αποτυχίες, σπανίζουν ανάμεσά μας αυτοί που συνειδητά αναζήτησαν να πληροφορη- θούν, να ξεκαθαρίσουν τα πράγματα και να δώσουν καλύτερες εξηγήσεις στα διλήμματά τους. Ακόμα κι όσοι πεινάνε για πιο στενές αμοιβαίες σχέσεις και περισσότερη κατανόηση, ανακα­λύπτουμε όσο κι αν ψάχνουμε ότι υπάρχουν ελάχιστα μέρη που μπορούμε να στραφούμε για βοήθεια.

Υπάρχει μια διασκεδαστική ιστορία για έναν νεαρό που α­ποφασίζει ότι θέλει να μάθει πώς να σχετίζεται καλύτερα με

32 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

άλλους. Πηγαίνει σ’ ένα βιβλιοπωλείο και δυσκολεύεται πάρα πολύ να βρει κάτι που θα τον βοηθήσει. Τελικά βλέπει ένα βιβλίο που του φαίνεται χρήσιμο. Ο τίτλος του ήταν «Πώς ν’ αγκαλιάζεις». Ό ταν γύρισε σπίτι του διαπίστωσε ότι είχε αγο­ράσει τον ένατο τόμο μιας εγκυκλοπαίδειας!

Μη μπορώντας να βρούμε βοήθεια, συνεχίζουμε, γενικά, να δημιουργούμε στα τυφλά οδυνηρές και άκαρπες σχέσεις, που από την ίδια τους τη φύση απορροφούν τη ζωτικότητά μας και καθυστερούν την ανάπτυξή μας. Διαπιστώνουμε ότι μας λείπει η δύναμη, η γνώση και η δημιουργικότητα για ν’ αντιμετωπί­σουμε τις λεπτές και σύνθετες απαιτήσεις των σχέσεων. Ακόμα κι έπειτα από αιώνες ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, τα παιδιά εξακολουθούν να επαναστατούν ενάντια στους γονείς και στα ετεροθαλή αδέλφια τους. Οι νιόπαντροι βλέπουν τα πεθερικά και τους γονείς σαν εμπόδια στην ανεξαρτησία τους και στην ωρίμανσή τους. Οι γονείς, πάλι, βλέπουν τα παιδιά τους σαν αχάριστους εγωιστές. Οι άντρες εγκαταλείπουν τις γυναίκες τους και ψάχνουν αλλού, σε πιο εύφορα χωράφια. Οι παντρε­μένες γυναίκες συνάπτουν σχέσεις με ήρωες σε σαπουνόπερες που προσφέρουν εφήμερο ενδιαφέρον και ρομαντισμό στην ά­δεια ζωή τους. Οι εργάτες συχνά μισούν τους εργοδότες και τους συναδέλφους τους και περνούν δυσάρεστες ώρες μαζί τους κάθε μέρα. Σε μια μεγαλύτερη κλίμακα, ο διευθυντικός τομέας δείχνει ανίκανος να δημιουργήσει σχέσεις συνεργασίας και ομαλής επικοινωνίας με τον τομέα της εργασίας. Η κάθε μια από τις δυό πλευρές κατηγορεί την άλλη για παράλογα συμφέροντα και στενοκεφαλιά. Θρησκευτικές ομάδες συχνά παγιδεύονται, η κάθε μια στο τοπικό της δόγμα και καταλή­γουν στο μίσος και την εκδικητικότητα στο όνομα του Θεού. Έθνη ολόκληρα μάχονται τυφλωμένα από τις διαφορές τους για την επίτευξη των επιδιώξεών τους, ενώ παραμονεύει ο κίν­δυνος ενός παγκόσμιου αφανισμού. Αντίπαλες εθνότητες αλ- ληλοκατηγορούνται για ανικανότητα, έλλειψη προοδευτικού πνεύματος και επικοινωνίας.

Σίγουρα δεν διδαχτήκαμε αρκετά τα χρόνια που πέρασαν.

Η ΜΕΛΕΤΗ 33

Δεν σκεφτήκαμε όσο έπρεπε την απλή αλήθεια ότι δεν γεννη­θήκαμε με συγκεκριμένες προδιαθέσεις για τους άλλους αν­θρώπους* τις προδιαθέσεις αυτές τις διδασκόμαστε. Είμαστε οι δάσκαλοι για τις επόμενες γενιές. Για το λόγο αυτό, εμείς είμαστε που διαιωνίζουμε τη σύγχυση και την αποξένωση, που αποστρεφόμαστε και γινόμαστε ανίκανοι να βρούμε εναλλακτι­κούς δρόμους. Από μας εξαρτιέται να ψάξουμε φιλόπονα και ν’ ανακαλύψουμε νέες λύσεις και να βρούμε καινούργια πρότυ­πα σχέσεων, πιο αποτελεσματικούς τρόπους για την ωριμότη­τα, την εδραίωση της ειρήνης, της ελπίδας και της συνύπαρξης μέσα από την αγάπη. ^Ολα όσα ιιάθααε ιιπορούιιε να τα ξειιά- θουμε και να τα ξαναμάθουΜ- Σ ^ ’ΤΤΙ τη ^ , ^ η π ί η ττηιι την αποκαλούιιε αλλανν βρίσκεται η ποαγιιατική ελπίδα uac... ............... .................................................ift..... i ...... .. n Γ

Είμουν για πολλά χρόνια απογοητευμένος από την έλλειψη ειδικού ενδιαφέροντος σε ότι αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις. Έτσι, πριν μερικά χρόνια, αποφάσισα να κάνω κάτι από μό­νος μου. Άρχισα μια έρευνα ανάμεσα στους ίδιους τους αρχι­τέκτονες των ανθρώπινων σχέσεων. Υπήρχε άραγε καλύτερος τρόπος να μάθεις για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες στον το­μέα των ανθρώπινων σχέσεων αν δεν σου μιλούσαν οι ίδιοι οι άνθρωποι που μετέχουν ενεργά στον αγώνα να επιβιώσουν με γαλήνη και αγάπη; Μ’ αυτό τον τρόπο έλπιζα να ρίξω λίγο φως στο ερώτημα που με βασάνιζε: πώς θ’ αποδεχτούμε πιο εύκολα την πρόκληση και τη δέσμευση ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον.

Ταχυδρόμησα σε διάφορα άτομα (τυχαίο δείγμα) ένα ερωτη­ματολόγιο, προσφέροντας έτσι και μια ευκαιρία συνεισφοράς στο ζήτημα των σχέσεων. Το ερωτηματολόγιο περιείχε ολοκλη­ρωμένες και ανοιχτές ερωτήσεις ώστε να δίνεται η δυνατότητα, σ’ αυτούς που επιθυμούσαν να πάρουν μέρος στην έρευνα, να καταφύγουν σε εξειδικευμένες ή επεξεργασμένες απαντήσεις. Για τους σκοπούς της έρευνας, δόθηκε ο παρακάτω τυπικός ορισμός μιας σχέσης:

34 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

«μια κοινωνικά επικυρωμένη, διαρκή, αμοιβαία, συμφωνημένη σύνδεση ή ένωση που εκπληρώνει συγκεκριμένες ανάγκες των ατόμων που περιλαμβάνει και της κοινωνίας μέσα στην οποία ζουν».

Μετά από τις συνηθισμένες δημογραφικές πληροφορίες, οι ερωτήσεις που ακολουθούσαν χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες:

1. Μια πρωταρχική σχέση ορίζεται ως το πιο κο­ντινό πρόσωπο που επιλέγετε - ή υποχρεώνεστε - να σχετίζεστε σε τακτική βάση στην καθημερινή σας ζωή.2. Μια δευτερεύουσα σχέση ορίζεται ως το πρόσω­πο που επιλέγετε να σχετίζεστε - ή υποχρεώνεστε - σε τακτική βάση, αλλά με μικρότερο βαθμό έντασης και καθημερινής αντιπαράθεσης απ’ ό,τι στην πρω­ταρχική σχέση.

Αμέσως μετά, το ερωτηματολόγιο καλούσε τους ενδιαφερό- μενους να απαριθμήσουν τις ιδιότητες που κατά τη γνώμη τους συντελούσαν περισσότερο στη διατήρηση μιας σχέσης αγάπης και ανάπτυξης και τις ιδιότητες που κατέστρεφαν μια τέτοια σχέση. Επιπρόσθετα, έπρεπε να προσδιορίσουν μια σχέση α­γάπης και να δώσουν συμβουλές σ’ αυτούς που βρίσκονταν ήδη σε μια διαδικασία δημιορργίας διαρκών σχέσεων.

Χίλια ερωτηματολόγια ταχυδρομήθηκαν σε άντρες και γυ­ναίκες, που κατά καιρούς μου είχαν γράψει εκδηλώνοντας το ενδιαφέρον τους για τη δυναμική των σχέσεων αγάπης. Διαπί­στωσα, με κατάπληξη και ενθουσιασμό, ότι περισσότερα από 60% των ερωτηματολογίων είχαν επιστραφεί συμπληρωμένα, γεγονός που φανέρωνε το έντονο ενδιαφέρον για το θέμα αυ­τό.

Πριν προχωρήσω στην ανάλυση των αποτελεσμάτων, θα ή­ταν ενδιαφέρον, να βλέπαμε αν εσείς, ο αναγνώστης, είστε πρόθυμος για την προσωπική σας έρευνα. Υπάρχουν πολλά πράγματα που θα μάθετε για τον εαυτό σας, τις ανάγκες σας

Η ΜΕΛΕΤΗ 35

και τις προσδοκίες σας, απαντώντας στο ίδιο ερωτηματολόγιο. Οι ερωτήσεις στις επόμενες δύο σελίδες είναι ακριβώς αυτές που είχαν διατυπωθεί στο ερωτηματολόγιο. Ρίξτε μια ματιά και απαντήστε πριν συνεχίσετε την ανάγνωση αυτού του βι­βλίου.

1. Ποια θεωρείτε σαν πρωταρχική σας σχέση;

2. Ποια τρία χαρακτηριστικά πιστεύετε ότι συντελούν περισ­σότερο στη συνεχή ανάπτυξη της αγάπης και της ωριμότη­τας στη σχέση αυτή;

3. Ποια τρία χαρακτηριστικά πιστεύετε ότι είναι οι πιο κατα­στρεπτικές σε μια σχέση αγάπης;

4. Ποια θεωρείτε σαν τη σημαντικότερη δευτερεύουσα σχέση (γονιός, σύζυγος, παιδί, κτλ.);

5. Ποια τρία χαρακτηριστικά πιστεύετε ότι συντελούν και βοηθούν περισσότερο να αναπτυχθούν οι δευτερεύουσες σχέσεις;

sfc sfc }|« s]< ij<

6. Ποια θα ήταν, για σας, μια ιδανική σχέση αγάπης;

36 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

7. Ποια συμβουλή θα θέλατε να δώσετε, βασισμένη στην ε­μπειρία σας, σε κάποιον που μπαίνει σοβαρά, για πρώτη φορά σε μια πρωταρχική σχέση αγάπης;

Περισσότερα από 600 συμπληρωμένα ερωτηματολόγια έφτα- σαν στα χέρια μου προσφέροντας μια μεγάλη ποικιλία από­ψεων, από τις οποίες θα μπορούσαν να εξαχθούν μερικά σημα­ντικά συμπεράσματα. Τα δύο τρίτα των απαντήσεων που έλα­βα προέρχονταν από γυναίκες, από τις οποίες οι περισσότερες συγκαταλέγονταν στις ηλικίες ανάμεσα στα 30 και τα 60 χρό­νια. Εκατόν οχτώ άτομα που συμπλήρωσαν το ερωτηματολό­γιο ήταν κάτω από 30 χρόνων. Εβδομήντα έξι ήταν πάνω από 61 χρόνων.

Το εκπαιδευτικό επίπεδο όλων αυτών των ατόμων ήταν ε­ξαιρετικά υψηλό. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι το ερωτηματολόγιο στάλθηκε μάλλον σ’ ένα εκλεκτό δείγμα του πληθυσμού. Εφόσον, αυτοί που συμμετείχαν στην έρευνά μου είχαν γράψει και παλιότερα ζητώντας περισσότερες πληροφο­ρίες πάνω στο θέμα των σχέσεων, ήταν ήδη προσανατολισμέ­νοι προς την προσωπική ανάπτυξη και κατανόηση. Όλοι όσοι πήραν μέρος στην έρευνα είχαν αποφοιτήσει τουλάχιστον από τη μέση εκπαίδευση. Εκατόν δεκατρείς είχαν πανεπιστημιακό πτυχίο και 96 είχαν προχωρήσει και πέραν αυτού.

Είναι λοιπόν φανερό ότι όσοι ανταποκρίθηκαν στην έρευνα αποτέλεσαν ένα μάλλον μοναδικό τμήμα του πληθυσμού. Είμαι σίγουρος ότι αν στο ερωτηματολόγιο απαντούσε μια λιγότερη εκπαιδευμένη και λιγότερο πλούσια ομάδα του πληθυσμού, οι απαντήσεις θα ήταν εντελώς διαφορετικές. Για παράδειγμα, σε ορισμένες παρόμοιες κοινωνιολογικές έρευνες, ιδιαίτερα ανά­μεσα στους φτωχούς της κοινωνίας μας, πράγματα όπως η οι­κονομική ασφάλεια, η σεξουαλικότητα και ο βασικός καθημε­ρινός αγώνας για ανθρώπινη επιβίωση αναφέρθηκαν σαν υ­πέρτατοι παράγοντες στην ανθρώπινη σχέση. Θα ήταν πολύ

Η ΜΕΛΕΤΗ 37

ενδιαφέρον να επαναληφθεί η έρευνα αυτή, αλλά σε μια ποικι­λία διαφορετικών πληθυσμών και κοινωνικών ομάδων.

Από αυτούς που ανταποκρίθηκαν στην έρευνα, περισσότε­ροι από τα δύο τρίτα ανέφεραν σαν πρωταρχική τους σχέση το σύζυγο ή τη σύζυγο. Οι υπόλοιποι τοποθέτησαν τις πρωταρχι­κές σχέσεις σε μέλη της οικογένειας, στη μητέρα, τον πατέρα, την αδερφή, τον αδερφό, ή τα παιδιά τους.

Η δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα αποτελούνταν από άτομα που ζούσαν μόνα τους και δήλωσαν ότι η πρωταρχική τους σχέση αφορούσε κάποιο άτομο του αντίθετου φίλου. Λίγοι είχαν δη­μιουργήσει, σύμφωνα με τα λεγόμενό τους, ομοφυλόφιλες σχέ­σεις με περιεχόμενο. Μια πολύ μικρή ομάδα ατόμων δήλωσαν ότι ως πρωταρχική σχέση τους θεωρούσαν τον ίδιο τον εαυτό τους. Ορισμένοι ανέφεραν κατοικίδια ζώα, σκυλιά, γάτες, ή πουλιά. Μόνο εννιά άτομα δήλωσαν ότι προς το παρόν δεν είχαν καμιά πρωταρχική σχέση με κανέναν.

Η συντριπτική πλειοψηφία όλων όσων απάντησαν στο ερω­τηματολόγιο διατηρούσε από 11 έως 25 χρόνια μια πρωταρχική σχέση με ένα και μόνο συγκεκριμένο πρόσωπο. Μια άλλη μεγά­λη ομάδα, 90 άτομα, ζούσαν με το σύντροφό τους πάνω από 25 χρόνια. Λιγότεροι από το ένα τρίτο είχαν χωρίσει και οι περισ­σότεροί τους είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί προς την αναζήτηση μιας καινούριας, περισσότερο ανθεκτικής σχέσης, ή περνούσαν αυτό που οι ίδιοι ονόμαζαν περίοδο «ανάρρωσης».

Ό ταν τους ζητήθηκε ν’ αναφέρουν τρεις ιδιότητες πρωταρ­χικών σχέσεων που ένιωθαν ότι βοηθούσαν περισσότερο από κάθε τι άλλο στη συνέχιση και την ανάπτυξη της αγάπης οι άνθρωποι αυτής της έρευνας διέκριναν σαν ουσιαστικότερες τις παρακάτω ιδιότητες (με τη σειρά):

ΕπικοινωνίαΣτοργήΣυμπόνοια/ΣυγχώρεσηΕιλικρίνειαΑποδοχή

38 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Αξιοπιστία Αίσθηση του χιούμορΕιδύλλιο (συμπεριλαμβανομένου και του σεξ)ΥπομονήΕλευθερία

Ήταν ενδιαφέρον ότι η επικοινωνία, η στοργή, η συγχώρεση και η ειλικρίνεια αναφέρθηκαν σαν κορυφαία χαρακτηριστικά από περισσότερους από 85% του συνόλου των ερωτηθέντων. Προσδιόρισαν την επικοινωνία σαν επιθυμία να είμαστε ανοι­χτοί στο να συμμετέχουμε, να σχετιζόμαστε, να μιλάμε και ν’ ακούμε ο ένας τον άλλο ζωντανά και ουσιαστικά.

Στη στοργή είδαν τα χαρακτηριστικά της φροντίδας, της κα­τανόησης, του σεβασμού, του φυσικού και ψυχολογικού πλη­σιάσματος, της προστασίας και της ευγένειας. Οι περισσότεροι υπήρξαν σαφείς στη διαφοροποίηση της στοργής από το σεξ και το ειδύλιο που, αρκετά επίσης ενδιαφέρον, αναφέρθηκαν στο τέλος του καταλόγου.

Η συμπόνοια, τρίτο χαρακτηριστικό στη σειρά συχνότητας αναφοράς, προσδιορίστηκε σαν ικανότητα για συμπάθεια, συγχώρεση, υποστήριξη και ανιδιοτέλεια.

Η ειλικρίνεια που βρέθηκε πολύ κοντά στην τρίτη σειρά επι­λογής, περιγράφηκε σαν χαρακτηριστικό που σε κάνει ικανό ν’ αποκαλύπτεις αυθόρμητα οποιαδήποτε στιγμή τα αληθινά σου αισθήματα και να εκφράζεις με λέξεις, τους φόβους, τους θυ­μούς, τις λύπες και τις προσδοκίες σου.

Από την ίδια ομάδα συμμετοχής στην έρευνα ζητήθηκε να ξεχωρίσει τα χαρακτηριστικά που ήταν τα πιο καταστρεπτικά σε μια σχέση αγάπης και ανάπτυξης. Τα αποτελέσματα έδει­χναν μια αξιοσημείωτη επιμονή. Αντανακλούσαν τις αντίθετες αρνητικές όψεις του καταλόγου με τα θετικά χαρακτηριστικά.

Με τη σειρά, αναφέρθηκαν τα παρακάτω καταστρεπτικά χα­ρακτηριστικά σε μια σχέση αγάπης και ανάπτυξης:

Η ΜΕΛΕΤΗ 39

Έλλειψη επικοινωνίας Εγωισμός/Μνησικακία Ανειλικρίνεια ΖήλειαΈλλειψη εμπιστοσύνης ΤελειομανίαΈλλειψη ελαστικότητας (όχι ανοιχτός στην αλλαγή) Έλλειψη κατανόησης Έλλειψη σεβασμού Απάθεια

Με ενδιαφέρον παρατηρούμε ότι και οι δύο κατάλογοι είχαν στην κορυφή τους το πρόβλημα της επικοινωνίας. Επιλέχθηκε πάλι από μια συντριπτική πλειοψηφία (πάνω από 85%) σαν το χαρακτηριστικό που όταν είναι παρόν, είναι αποφασιστικό στην αγάπη και όταν απουσιάζει είναι το πιο καταστρεπτικό.

Και στους δύο καταλόγους επαναλαμβάνονται και εμφανί­ζονται ζωτικής σημασίας χαρακτηριστικά όπως, ειλικρίνεια, στοργή, συμπόνια, αποδοχή και αξιοπιστία.

Τα αποτελέσματα της έρευνας φανερώνουν ότι όσοι πήραν μέρος υπήρξαν προσεκτικοί στίς απαντήσεις τους, αποκαλύ­πτοντας έναν υψηλό βαθμό σκέψης και ενδιαφέροντος.

Συχνά, όταν μιλάμε για μια σχέση, έχουμε στο μυαλό μας μια πολύ περιορισμένη ομάδα, δηλαδή, έναν άντρα και μια γυναίκα σε προγαμιαία ή έγγαμη κατάσταση. Φαίνεται ν’ α­γνοούμε τις χιλιάδες άλλες δυνατές σχέσεις στη ζωή μας, εξί­σου δυναμικές και ζωτικής σημασίας όπως, για ν’ αναφέρω μερικές, οι σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα σε μητέρα- πατέρα-γιο-κόρη-αδέρφια-εξαδέρφια-θείους-θείες-παππούδες -πεθερικά-συναδέλφους και τόσες άλλες κατηγορίες συναν­θρώπων. Υποθέτουμε ότι αυτές οι σχέσεις είναι «διαφορετι­κές» και για το λόγο αυτό απαιτούν άλλου είδους ικανότητες και ιδιότητες, όχι όμοιες με αυτές που απαιτούνται για τις κα­λές και επιτυχημένες πρωταρχικές σχέσεις. Για να ελεγχθεί αυ­τό το σημείο, το ερωτηματολόγιο απαιτούσε από τους ενδιαφε-

40 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ρόμενους να κοιτάξουν και προς τις δευτερεύουσες σχέσεις τους και να κάνουν τις ίδιες ταξινομήσεις, ποια δηλαδή χαρακτηρι­στικά πλουτίζουν και δυναμώνουν τις σχέσεις αυτές και ποια τις καταστρέφουν. Χωρίς καμιά έκπληξη διαπιστώθηκε ότι τα χα­ρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη σε κάθε σχέση ήταν τα ίδια για όλους και διέφεραν μόνο στο βαθμό, όχι στο είδος.

Η επικοινωνία αναφέρθηκε και πάλι σαν ο σημαντικότερος παράγοντας που προάγει τις δευτερεύουσες σχέσεις. Ακολου­θούσαν με τη σειρά: Ειλικρίνεια, Αποδοχή, Συγχώρεση, Ενδια­φέρον/Σκέψη, Κατανόηση, Στοργή, Σεβασμός, Συμμετοχή, και Αίσθηση του χιούμορ.

Ό λοι όσοι απάντησαν, επέλεξαν, επίσης, εκείνα τα χαρακτη­ριστικά που, όταν απουσιάζουν, είναι τα πιο καταστρεπτικά σε μια δευτερεύουσα σχέση. Με τη σειρά αναφοράς, ήταν τα παρα­κάτω: Έλλειψη επικοινωνίας, Ανειλικρίνεια, Εγωκεντρική συ­μπεριφορά/έλλειψη ικανότητας για συγχώρεση, Έλλειψη χρό­νου, Έλλειψη εμπιστοσύνης, Ζήλεια, Απάθεια, Έλλειψη συ- μπόνοιας, Έλλειψη κατανόησης και Επικριτική συμπεριφορά.

Έγινε φανερό ότι οι συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά που προάγουν κάθε είδος σχέσεων αγάπης ανάμεσα στους αν­θρώπους είναι ίδια. Αν επιθυμούμε να βρεθούμε πιο κοντά στην γυναίκα μας, στον άντρα μας, στον εραστή μας, στην ερωμένη μας, στα παιδιά μας, στους συναδέλφους μας, στους γείτονές μας και σε οποιονδήποτε συνάνθρωπό μας, θα χρειαστούν οι ίδιες ικανότητες, οι ίδιες συμπεριφορές και τα ίδια χαρακτηρι­στικά. Θα ήταν, έτσι, σωστό να δούμε σε κάποιο βάθος αυτά τα χαρακτηριστικά, γιατί, αν πραγματικά ποθούμε ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον, να ξεπεράσουμε τη μοναξιά και να μοιραζόμα­στε την καθημερινή ζωή μας με τους άλλους μέσα στη χαρά και την γαλήνη, πρέπει να κατανοήσουμε τη δυναμική που έχουν τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε. Η συζήτηση για τα χαρακτηρι­στικά αυτά αποτελεί τη βάση αλλά και το σκοπό του βιβλίου μας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΓΑΠΗΣ

Η τρυφερότητα αναδύεται από το γεγονός ότι τα δύο πρόσωπα, επιθυμώντας, όπως και κάθε άλλο άτομο, να

ξεπεράσουν το χωρισμό και την απομόνωση, καταστάσεις που όλοι κληρονομούμε, ακριβώς επειδή είμαστε άτομα, μπορούν

να σνμμετάσχουν σε μια σχέση που, προς το παρόν, δεν αποτελείται από δυο απομονωμένους εαυτούς, αλλά από μια

ένωση.

ROLLO MAY

«Τι-έγινε», τη ρώτησα, «έπειτα από τόσο καιρό που είσα- σταν μαζί; Τι έγινε;»

«Δεν ξέρω», απάντησε. «Δεν ξέρω».Ο διάλογος αυτός φαίνεται αδιανόητος. Είμαστε όλοι ένα

πολύ δραστήριο μέρος πολλών σχέσεων αγάπης, αλλά διαθέ­σαμε ελάχιστο χρόνο για να σκεφτούμε ποια είναι η δυναμική που επιτρέπει στις σχέσεις αυτές να λειτουργούν. Κάθε μέρα, για παράδειγμα, βρισκόμαστε σε μια σχέση αλληλεπίδρασης με σημαντικά πρόσωπα που επηρεάζουν την ευημερία μας, όπως είναι οι σύντροφοι στη ζωή μας, γονείς, γιοί, θυγατέρες και άλλοι. Αντιμετωπίζουμε τις αντιπαραθέσεις μας με τα άτομα αυτά με ανέμελη ελαφρότητα. Φαίνεται να μη νοιαζόμαστε αν έχουν οποιαδήποτε πραγματική επιρροή επάνω μας. Αγνοούμε το γεγονός ότι έχουν τη δύναμη να μας φέρουν το γέλιο ή τα δάκρυα, τη χαρά ή την απελπισία. Αυτές οι χαλαρές θέσεις δουλεύουν ύπουλα στις σχέσεις μας με τους συναδέλφους μας, τους γείτονές μας και τους φίλους μας. Νιώθουμε σίγουροι ότι είναι φυσικό οι σχέσεις μας να «φροντίζονται» μόνες τους.

Οι περισσότεροί μας ποτέ δεν βάλαμε τον εαυτό μας μπρο­στά στην υποχρέωση να εξετάσουμε τη σχέση μας και να διε- ρευ νήσου με ότι αυτό που νιώθουμε, αυτό που λέμε και αυτό που κάνουμε, επηρεάζει τη σχέση αυτή. Είναι επιτακτική ανά­γκη να γίνει αυτό. Οι σχέσεις μας επηρεάζουν την ψυχική μας υγεία, το ρόλο μας στην κοινωνία και την οικογένεια, τους φ ί­λους μας, τους ανθρώπους που είμαστε ερωτευμένοι μαζί τους και τις ομάδες μέσα στις οποίες θα ενταχθούμε.

Μολονότι έχω εκτιμήσει τη σημασία των σχέσεων αγάπης σε όλη μου τη ζωή, μόλις τα τελευταία δώδεκα χρόνια ασχολήθη- κα ενεργά με τη μελέτη των ανθρώπινων σχέσεων. Δεν φαίνε­

44 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ται και τόσο μεγάλο διάστημα, αλλά όταν ανέτρεξα στην απο- γοητευτική, σχεδόν ανύπαρκτη, βιβλιογραφία πάνω στο θέμα αυτό, ή όταν ρώτησα άλλους για την έκταση των δραστηριοτή­των τους στο ίδιο θέμα, ακόμα και το διάστημα των δώδεκα χρόνων φαίνεται εντυπωσιακό.

Το ενδιαφέρον μου για τις σχέσεις αγάπης μ’ έκανε ν’ ασχο­ληθώ τόσο με επίσημες όσο και ανεπίσημες μελέτες. Οπουδή­ποτε συναντήσω κάποιους που, όπως εγώ, αναζητούν, με πραγματικό ενδιαφέρον, τρόπους να σχετιστούν με άλλους αν­θρώπους σε διάφορα επίπεδα, κάνω πρόθυμα την ανεπίσημη έρευνά μου. Όταν τους ρωτώ αν νιώθουν ικανοποιημένοι και ευτυχισμένοι με τις τρέχουσες σχέσεις τους, οι απαντήσεις τους με κάνουν να νιώθω αμηχανία και έκπληξη. «Νομίζω». «Μερι­κές φορές». «Δεν με απασχόλησε ιδιαίτερα». «Τα βγάζω πέ­ρα». «Έχω τις καλές μου και τις κακές μου, τι άλλο να κάνω;» Απαντήσεις όχι και τόσο ενθουσιώδεις και αισιόδοξες. Είναι θλιβερό να διαπιστώνεις ότι μόνο ελάχιστα άτομα απάντησαν μ’ ένα σταθερό «Ναι!».

Συνεχίζοντας, τους ρωτώ αν είχαν οποιαδήποτε επίσημη εκ­παίδευση στον τομέα των σχέσεων, ή αν σκέφτηκαν ποτέ σοβα­ρό το ζήτημα αυτό στη διάρκεια της ζωής τους. Οι αντιδράσεις στο ερώτημα αυτό ήταν του τύπου: «Επίσημη εκπαίδευση στις σχέσεις; Πού υπάρχει αυτό το πράγμα;». «Νομίζω το σκέφτηκα μερικές φορές. Νομίζω τα καταφέρνω το ίδιο καλά όπως και κάθε άλλος». «Μελέτη για τις σχέσεις; Πρέπει να τις δημιουρ­γήσεις και να υποστείς τις συνέπειες».

Δεν μπορώ να μην απορήσω: όλα αυτά τα άτομα θα σκέφτο­νταν ποτέ να πέσουν με τη θέλησή τους στη θάλασσα χωρίς να ξέρουν έστω και ελάχιστα να κολυμπούν, χωρίς την ικανότητα να επιπλεύσουν στο νερό και να μη πνιγούν; Απορώ γιατί εί­ναι ευχαριστημένοι να παραμένουν χρόνο με το χρόνο σε μια σχέση χωρίς ολοκληρωμένη ανταμοιβή και ευτυχία, ενώ θα μπορούσε να συμβαίνει το ανίθετο. Σκέφτομαι αν όλοι αυτοί υποψιάζονται ότι οι σχέσεις είναι υποκείμενες στην αλλαγή, στην ανάπτυξη και χρειάζονται το δικό τους σημαντικό μερίδιο

ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΓΑΠΗΣ 45

αγάπης, ζεστασιάς και ασφάλειας. Αναλογίζομαι ακόμα αν ό­λοι αυτοί έχουν συνειδητοποιήσει το γεγονός ότι μια σχέση αγάπης μπορεί να ζεστάνει όσο καμιά άλλη μορφή αλληλοεπι- δρούμενης ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ό τι οι θετικές ανθεκτι­κές σχέσεις αγάπης δίνουν στη ζωή μας την πιο θεμελιωμένη σημασία.

Για να επεξεργαστούν πιο ακαδημαϊκά τα ερωτήματα αυτά, χρησιμοποίησα το ερωτηματολόγιο που ανέφερα προηγούμε­να. Ζήτησα από τους παραλήπτες να προσδιορίσουν μια σχέση αγάπης όπως την έβλεπαν. Οι απαντήσεις ήταν συχνά εξαιρε­τικές, δεν απούσιαζαν η ευαισθησία και η ενημέρωση. Ορισμέ­νοι από τους παραλήπτες του ερωτηματολογίου αρνήθηκαν να επιχειρήσουν οποιονδήποτε ορισμό. Πολλοί άλλοι, αντίθετα, δήλωσαν ότι μια τέτοια ερώτηση αποτελούσε γι’ αυτούς μια πρόκληση με την εκπαιδευτική της αξία και δέχονταν ευχαρί­στως ν’ απαντήσουν. Για παράδειγμα, κάποιος απάντησε ως εξής: «Ήταν για μένα η ευκαιρία να τοποθετήσω σε σταθερούς όρους αυτό που είχα πάρει σαν δεδομένο για πολλά άτυχα χρόνια». Ένας άλλος σχολίασε: «Δεν μπορώ να πιστέψω πόσο δύσκολο ήταν να βάλω μέσα σε λέξεις και σκέψεις, πράξεις που τις είχα ζήσει για περισσότερο από 52 χρόνια».

Αξίζει να παρατηρήσουμε πόσο εύκολο και ανθρώπινο είναι να παραμερίζουμε τέτοιες προκλητικές έννοιες, όπως είναι η αγάπη και οι ανθρώπινες σχέσεις, σαν να είναι φυσικά φαινό­μενα που θα φροντίσουν μόνες τους για την ύπαρξή τους, χω­ρίς να απαιτούν καμιά ιδιαίτερη προσοχή και σκέψη από τη μεριά μας. Πριν δούμε τις απαντήσεις, αμέσως παρακάτω, προσπαθείστε να βρείτε λίγο καιρό να προσδιορίσετε μια σχέ­ση αγάπης όπως τη βλέπετε εσείς.

Πώς προσδιορίζετε εσείς μια σχέση αγάπης;

46 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Πώς προσδιόρισαν μια σχέση αγάπης οι παραλήπτες τον ερωτηματολογίου;

• Μια σχέση αγάπης είναι μια επιλογή συντροφικότητας. Ν’ αγαπάς, δηλαδή, κάποιον στον οποίο ακόμα και οι ατέλειες θα είναι μια πιθανότητα και κατά συνέπεια και μια ομορφιά. Σε μια τέτοια σχέση η ανακάλυψη, ο αγώνας, και η αποδοχή είναι η βάση για συνεχή ανάπτυξη και θαυμαστή περιπλάνηση.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου οι άνθρωποι εμπι­στεύονται ο ένας τον άλλο τόσο, ώστε να μην γίνονται τρωτοί και να νιώθουν σίγουροι ότι κανένας δεν θα εκμεταλλευτεί την εμπιστοσύνη που του δείχνει ο άλλος. Η σχέση αυτή δεν δέχε­ται την εκμετάλλευση ούτε παίρνει σαν δεδομένο το άλλο πρό­σωπο. Περιλαμβάνει μεγάλο βαθμό επικοινωνίας, συμμετοχής και τρυφερότητας.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου ο ένας μπορεί να είναι ανοιχτός και ειλικρινής με τον άλλο, χωρίς το φόβο να κριθεί. Παρέχει τη σιγουριά με τη γνώση ότι ο ένας αποτελεί τον καλύτερο φίλο του άλλου και, ανεξάρτητα από τι θα συμ- βεί, θα συμπαρασταθεί ο ένας στον άλλο.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου τα άτομα που περι­κλείει αναπτύσσονται μέσα σε κλίμα κατανόησης και αποδέχο­νται με συμπάθεια ο ένας τις διαφορές του άλλου, ενώ ταυτό­χρονα ενθαρρύνει ο ένας τον άλλον ν’ ανοίξει τις φτερούγες του και να μοιραστεί όση ομορφιά και αγάπη είναι δυνατό να βρεθεί.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου αποδέχεσαι το άλλο άτομο την ίδια στιγμή που το βλέπεις σαν σύνολο και απολαμ­βάνεις κι εσύ την ίδια αποδοχή.

ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΓΑΠΗΣ 47

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου οι διαφορές στα προσωπικά δικαιώματα, στα υπάρχοντα, στις σκέψεις και στα συναισθήματα, ακόμα και στις πράξεις, χάνουν τη διαχωριστι- κή γραμμή τους και δεν παρεμβαίνουν, γιατί μοιραζόμαστε ό­σο είναι ανθρώπινα δυνατό τους ίδιους τελικούς σκοπούς.

• Μια σχέση αγάπης είναι μια μυστική, κι ωστόσο σταθερή δυναμική και ρευστή εμπειρία* αποτελεί η ίδια έναν σκοπό, παρά ένα μέσο για κάποιο σκοπό, όπου δεν προσδοκάς από τον άλλο, αλλά υπάρχει μια βαθιά εκτίμηση της σχέσης που προέρχεται από την ίδια την ενδογενή της αξία, τις δυνατότη- τές της, τον θαυμασμό και την αλήθεια της καθώς βιώνεται με τον άλλον.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου υπάρχει μια αμοι­βαία φροντίδα για την ανάπτυξη και την πρόοδο του καθενός, όπου η κτητικότητα υποχωρεί και δεν προσφέρει τη δυνατότη­τα για «δικό μου» και «δικό σου» άτομο. Εδώ ο εγωισμός πα­ραχωρεί τη θέση στην ανιδιοτέλεια, στη συμμετοχή και στη φροντίδα* οι γραμμές επικοινωνίας διατηρούνται ανοιχτές* και

ένα μεγιστοποιείται ενώ το κακό ελαχιστο-

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου το κάθε άτομο άφο­βα επιτρέπει μια βαθιά γνώση του άλλου* ενώ η ευαισθησία που αναπτύσσεται ανάμεσά τους στηρίζεται στην κατανόηση ότι κανένας δεν είναι τέλειος, η αγάπη όμως, είναι τέλεια και γι’ αυτό, σαν βασικό εργαλείο στις ανθρώπινες σχέσεις, μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα.

• Μια σχέση αγάπης είναι η χωρίς όρους αποδοχή ενός άλ­λου προσώπου. Το βοηθάς να κατακτήσει προσωπικούς στό­χους και να αναπτυχθεί* ενθαρρύνεις την ανάπτυξη αυτή. Ο καθένας βλέπει τον άλλο σαν φίλο που μπορεί να τον εμπι­στευτεί, να στηριχτεί πάνω του και ν’ απολαύσει τη φιλία του.

ποιείται.

48 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη που προσφέρει παρηγοριά στη σιωπηρή παρουσία ενός άλλου με τον οποίο ξέρετε, μέσα από τη γλώσσα του σώματος, να έχετε αμοιβαία εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια, θαυμασμό, αφοσίωση και εκείνη την ιδιαίτερη συ­γκίνηση ευτυχίας από το γεγονός και μόνο ότι είσαστε μαζί.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου η εμπιστοσύνη και η αποδοχή δημιουργούν ένα τρυφερό και ζεστό συναίσθημα σι­γουριάς και ικανοποίησης. Προσφέρει απεριόριστη υποστήρι­ξη και δύναμη πάνω στην οποία μπορείς πάντα να υπολογί- ζεις.

• Μια σχέση αγάπης είναι μια ελεύθερη από απαιτήσεις α­νταλλαγή στοργής και ενδιαφέροντος, ριζωμένη σε μια απόλυ­τη ειλικρίνεια και μια αέναη επικοινωνία χωρίς εκμετάλλευση.

• Μια σχέση αγάπης όεν προσδιορίζεται από τη χρονική της διάρκεια, αλλά μάλλον από την ποιότητα της φροντίδας. Στην καλύτερη περίπτωση, είναι μια υγιής, αμοιβαία ανταλλαγή σκέψεων, συναισθημάτων και εμπειρίας. Είναι το σπίτι της Ψνχήζ - ένα μέρος όπου μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας και να εξερευνούμε τις βαθύτερες επιθυμίες μας, τις ελπίδες, τους φόβους και τις χαρές μας, χωρίς το φόβο της καταδίκης, της απόρριψης, ή της εγκατάλειψης. Είναι ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο μπορούμε να χαλαρώσουμε, να παρηγορηθούμε και να κερδίσουμε τη δύναμη για την καθημερινή μάχη της ζωής.

• Μια σχέση αγάπης ε ί^ ^ εκεί^ϋάποη^σωπο είναι ελεύθερο να είναι α εαυτός του - να γελάει ιια£ί μου αλλά ποτέ σε βάρος μου, να κλαίει μαζί μου, αλλά ποτέ εϊ|αιτίας μου* ν ’ αγαπά τη ζωή* ν’ αγαπά τον εαυτό του, να του αρέσει να το αγαπούν. Μια τέτοια σχέση βασίζεται στην ελευ­θερία και ποτέ δεν μπορεί ν’ ανθίσει και να μεγαλώσει σε μια ζηλόφθονη καρδιά.

ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΓΑΠΗΣ 49

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου και τα δύο μέρη νιώ­θουν τόση αγάπη, αποδοχή και ασφάλεια που μπορούν να μοι­ράζονται τα πιο ενδόμυχα συναισθήματά τους, τα όνειρά τους, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους χωρίς επιφυλάξεις. Είναι ένα δώσε - και - πάρε με ανταποδοτική κι αμφίδρομη αλληλε­πίδραση, ριζωμένο στον αμοιβαίο σεβασμό και ντυμένο με α­ξιοπρέπεια, όπου τα δάκρυα και τα χαμόγελα είναι ίσης σημα­σίας. Είναι μια κατάσταση που περιθάλπει να υποστηρίζει α­διάκοπα την ανάπτυξη.

• Μια σχέση αγάπης είναι σαν ένα ιδανικό «σπίτι» - μέσα σ’ αυτό μπορείτε να είσαστε απόλυτα ο εαυτός σας, να σας απο­δέχονται, να σας κατανοούν, να σας εμπιστεύονται και να σας σέβονται σαν μια πολύτιμη ύπαρξη. Είναι ένα περιβάλλον ζε­στής θαλπωρής όπου καταβάλλεται προσπάθεια να υπάρχει αρκετή φροντίδα και ασφάλεια έτσι ώστε να μπορεί κανείς να μοιράζεται τις ελπίδες και τους φόβους και όπου ενθαρρύνεται να μαθαίνει και να ωριμάζει.

• Μια σχέση αγάπης είναι μια βαθύτερη επιθυμία να γιορ­τάσεις, να επικοινωνήσεις και να γνωρίσεις την καρδιά και την ψυχή του άλλου.

• Μια σχέση αγάπης είναι ικανή να εκφράσει συναισθήματα με ειλικρίνεια και τιμιότητα, με παιδικό αυθορμητισμό, εμπι­στοσύνη και ανυποκρισία.

• Μια σχέση αγάπης είναι εκείνη όπου ο καθένας βλέπει το άλλο αγαπημένο πρόσωπο όχι σαν προέκταση του εαυτού του, αλλά σαν ένα μοναδικό, αδιάκοπα δη μιουργούμενο, ωραίο ά­τομο - μια κατάσταση στην οποία τα πρόσωπα μπορούν να φέρουν το δικό του ειδικό εγώ ο ένας στον άλλον, μια συγχώ­νευση εαυτών χωρίς το φόβο της απώλειας του εαυτού.

50 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

• Μια σχέση αγάπης είναι ένας αμοιβαίος ενεργητικός, ευ­μετάβλητος δεσμός που επιτρέπει, ενθαρρύνει και, στην πραγ­ματικότητα, αξιώνει να χρησιμοποιηθούν όλες οι ιδιότητες που είναι απαραίτητες για να φανεί σε όλη του την έκταση αυτό που ο καθένας από τα αγαπημένα πρόσωπα μπορεί να είναι.

Είναι φανερό και μάλλον συναρπαστικό ότι, όπως συμβαίνει με όλα τα πράγματα, προσδιορίζουμε τις δικές μας σχέσεις α­γάπης. Αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι τόσο πολύ τι περι­λαμβάνει ο ορισμός, αλλά εκείνο που προσδιορίζεται στο νου μας και συμφωνήθηκε από τα άτομα που συναποτελούν τη σχέ­ση. Για ορισμένους, μια σχέση προϋποθέτει απόλυτη ειλικρί­νεια, εμπιστοσύνη και δέσμευση. Για άλλους, είναι ουσιώδης μια λιγότερο περιοριστική εμπλοκή. Θα ήταν καλό να σκε- φτούμε για τον αστερισμό των δυνατοτήτων που υπονοούμε όταν λέμε «Έλα στη ζωή μου. Σ’ αγαπώ».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Έχουμε αναπτύξει συστ ήματαεπικοινωνίας που επ ιτρ έπ ου ν

στοΡΊΆνθόώπό πάνω στη γη να μιλάει μ έναν άνθρωπο πάνω... ...... ■.........ζΖ λ χ Τ ................................... "..στη σελήνη. Κι όμως, η μητέρα συχνά οεν μπορεί να μιλήσει

στην κόρη, ο πατέρας στο γιο, ο μαύρος στο λευκό, οιεργαζόμενόι με τους διευθυντές ή η δημοκρατία με τον*

κομμουνισμό.

HADLEY READ

Επικοινωνία, η τέχνη να μιλάμε ο ένας με τον άλλον, να λέμε εκείνο που νιώθουμε και εννοούμε, να το λέμε καθαρά, ν’ α- κούμε αυτό που λέει ο άλλος και να είμαστε σίγουροι ότι τον ακούσαμε σωστά* είναι σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις η πιο θεμελιώδης ικανότητα για τη δημιουργία και τη διατήρηση σχέσεων αγάπης.

Στην ομιλία του, στη διάρκεια της τελετής που έγινε προς τιμήν του για την απονομή του βραβείου Νόμπελ, ο διάσημος Αμερικανός συγγραφέας Ουίλλιαμ Φώκνερ είπε:

Πιστεύω ότι, όταν και ο τελευταίος ήχος της πένθιμης καμπάνας την Ημέρα της Κρίσης θα έχει ακουστεί και θα έχει ξεθωριάσει από τον τελευταίο άχρηστο βράχο που θα κρέμεται πάνω από την ακίνητη θάλασσα, το τελευταίο κόκκινο επιθανάτιο βράδυ, ακόμα και τότε θα υπάρξει ένας ακόμα ήχος: η αδύνατη, ανεξά­ντλητη φωνή του ανθρώπου που εξακολουθεί να μιλάει.

Δεν υπάρχει σχεδόν καμιά αμφιβολία ότι ο Φώκνερ είχε δ ί­κιο. Ο κόσμος είναι γεμάτος από ομιλία. Φαίνεται ότι βρισκό­μαστε αδιάκοπα, συχνά ακόμα και στον ύπνο μας, απασχολη­μένοι σε κάποιο είδος επικοινωνιακής δραστηριότητας, κυρίως συζήτησης (ακόμα κι αν μιλάμε μόνο με τον εαυτό μας). Κά­νουμε συζητήσεις χαράς, μίσους, φόβου, ειρήνης, πόνου, ενο­χής, ελπίδας, απειλών, μεταμέλειας, αισθητικής, φθόνου, πεί­σματος, καθαρά πληροφοριακές συζητήσεις και ανάμεσα σ’ ό­λες αυτές και κάποιες ελπιδοφόρες συζητήσεις για την αγάπη. Η ελπίδα βρίσκεται όπως υποστήριξε ο Φώκνερ στην ομιλία του που αναφέραμε,

54 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

... όχι απλώς επειδή ο άνθρωπος μόνος ανάμεσα στα πλάσματα έχει μια ανεξάντλητη φωνή, αλλά επειδή ο άνθρωπος έχει μια ψυχή κι ένα πνεύμα ικανό για συμπάθεια, θυσία και αντοχή.

Είναι οι συζητήσεις για συμπόνοια και συμπάθεια, για θυ­σία και δέσμευση, που, παρόλο που ακούγονται σπάνια, πα­ραμένουν το μοναδικό και το πολυτιμότερο υλικό με το οποίο οικοδομούνται οι σχέσεις αγάπης.

Πολλά χρόνια πρίν, όταν δίδασκα το Μάθημα της Αγάπης, αναλάβαμε μια αποστολή. Συμφωνήσαμε να πλησιάσουμε αν­θρώπους που εκτιμούσαμε και αγαπούσαμε και να εκφράσουμε προφορικά τα συναισθήματα αυτά. Διαπιστώσαμε ότι αυτό που επιφανειακά μας φαινόταν ένα απλό και φυσικό πράγμα, ήταν στην πραγματικότητα μια μάλλον δύσκολη και σύνθετη κατάσταση. Οι περισσότεροι φοιτητές ένιωσαν να δένεται η γλώσσα τους όταν επρόκειτο να μιλήσουν με τρυφερά λόγια για τα αισθήματά τους. Η αδεξιότητα και η αμηχανία τους γινόταν αμέσως φανερή όταν ήταν να εκφράσουν με λόγια την αγάπη τους για κάποιο πρόσωπο. Αρκετοί φοιτητές δεν διεκ- περαίωσαν ποτέ την αποστολή τους. Όταν, μετά το τέλος αυ­τής της αποστολής, συζητήσαμε και ανταλλάξαμε τις εμπειρίες μας, φτάσαμε όλοι στο συμπέρασμα ότι ήταν πολύ παράξενο που ένας μεγάλος αριθμός φοιτητών ένιωθαν σαν απειλή την προσπάθεια να μεταδώσουν αγάπη! Έτσι, έγινε φανερό σε ό­λους μας ποιος είναι ο λόγος που ακούμε τόσο σπάνια τη φωνή της αγάπης, και γιατί, ακόμα κι όταν την ακούμε, είναι τόσο αδύνατη και δειλή. Αυτό είναι μια αλήθεια, παρόλο που μάθα­με ότι η μη εκφρασμένη αγάπη είναι η μεγαλύτερη αιτία για τον πόνο και τη λύπη μας. Συνήθως περιμένουμε να πεθάνουν πρώτα οι άνθρωποι γ*υραΓ μας καί τότε να μιλήσουμε για την αξία που είχαν στη ζωή μας, να τους τιμήσουμε δημόσια και να εκφράσουμε την αγάπη που νιώθαμε γι’ αυτούς.

Ό πως το έχω αναφέρει πολλές φορές στα γραπτά μου και στις ομιλίες μου, ήμουν τυχερός που μεγάλωσα σε μια οικογέ­νεια όπου δεν έλειπε η συζήτηση για την αγάπη. Βέβαια, οι

συζητήσεις αυτές δεν ήταν πάντα ήπιες, γλυκές και ευγενικές και δεν άκουγε κανείς πάντα αυτά που πίστευε ότι θ’ ακούσει. Η μητέρα μιλούσε δυνατά. Και μάλιστα, συχνά, ούρλιαζε. Δεν είχε διαβάσει την ψυχολογική συιιβουλή της φρονιμάδας «Πο- τέ ιιη φωνάζεις στα παιδιά σου και ποτέ μην τα δέρνεις. Τα.. . . . . . . . . . . . . . i i im ur 1 1 Τ - - - - - - - - - - - - - - - - ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . ■■ί ι — . . . . . . . . . . Ά « · — · . ι ·ΤΤ

λόγια και το ξύλο ανοίγουν πληγές που μπορεί ν’ αφήσου ν τα σημάδια τους για πάντα». Άκουσα απειλές όπως, «te spacco la taccia», δηλαδή «θα σου σπάσω τα μούτρα»! Και, πρεπει να ομολογήσω, μερικές φορές τις πραγματοποιούσε. Έχω κι ένα σπασμένο μπροστινό δόντι που επιβεβαιώνει το γεγονός. Η συνηθισμένη της αμερικανική έκφραση (ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω γιατί τη διάλεξε) ήταν «σκάσε»! Ούτε ο πατέρας πί­στευε ότι ένα γερό χαστούκι θ’ άφηνε οποιοδήποτε μόνιμο ση­μάδι στην ψυχή. Δεν ήξερε και δεν έδινε πεντάρα να μάθει για την ψυχή. Ο πατέρας και η μητέρα είχαν αξίες και ήθελαν τα παιδιά τους να μοιραστούν μαζί τους τις αξίες αυτές. Κατά κάποιο τρόπο, ποτέ δεν αμφισβητούσαμε ότι όλα αυτά που μας δίδασκαν οι γονείς μας ήταν για το «καλό μας». Αλλά αυτό το τσουχτερό περιβάλλον ήταν, επίσης, γεμάτο από τρυφερές εκ­δηλώσεις αγάπης. Η μητέρα γυρνούσε πάντα από την αγορά φορτωμένη με όλα εκείνα τα γλυκά, τις σοκολάτες και τα φρού­τα που μας άρεσαν ιδιαίτερα. Τόσο ο πατέρας όσο και η μητέ­ρα δεν παρέλειπαν ποτέ τα χάδια που συνοδεύονταν με τα «γεια σας», «καληνύχτα» και «καλημέρα». Συχνά μας φιλού­σαν στη διάρκεια της ημέρας, αλλά και το βράδυ. Οι πληγές κλείνουν γρήγορα όταν ξέρει κανείς αναμφισβήτητα ότι η αγά­πη υπάρχει.

Μέσα στην αγάπη περιλάμβαναν το Θεό για την ψυχή μας, το σχολείο και τη συζήτηση για το νου μας και τη διαλεχτή τροφή για το σώμα μας. Η μητέρα επέμενε επίσης σ’ έναν ετή­σιο «ανοιξιάτικο καθαρισμό» - μια περίοδο νηστείας που συ­νοδεύονταν από το κίτρο της Μαγνησίας! Η ανταμοιβή μας ήταν η προτεραιότητα της ημέρας για τη χρήση του μπάνιου (όπου υπήρχε πάντα συνωστισμός πέρα από κάθε πρόβλεψη, αφού ήταν το μοναδικό μπάνιο για την πολύ μεγάλη οικογέ-

Ν* ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ___________________ 55

56 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

νειά μας!) Ακόμα, στην ανταμοιβή μας ήταν και η υπόσχεση για το αγαπημένο μας φαγητό την επόμενη ημέρα. Ανεξάρτητα από την ηλικία μας, είμασταν όλοι σίγουροι ότι καθένας μας είχε έναν σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει μέσα στην οικογέ­νεια. Οι γονείς μας μας ενθάρρυναν να μιλάμε για τις χαρές μας, για τα όσα μας πλήγωναν και μας απογοήτευαν, για τα πράγματα και τους ανθρώπους που αγαπούσαμε. Ό ταν είχαμε ένα πρόβλημα, αυτόματα γινόταν οικογενειακό πρόβλημα, για το οποίο έπρεπε όλοι να προτείνουμε λύσεις. Μας άκουγαν προσεκτικά* και τις σκέψεις που διατυπώναμε οι γονείς μας τις σέβονταν. Σ ’ αυτό το περιβάλλον, τα μαθήματα τη ζωής, δ ί­καια ή άδικα, ήταν εύκολο να τα ανεχθείς.

Έ να από τα μεγαλύτερα παράπονα των νέων σήμερα είναι, ότι, μολονότι τους παρέχονται πολλά υλικά αγαθά, αντικείμε­να, χρήματα, ανέσεις, νιώθουν πως στερούνται το αγαθό της επικοινωνίας. Τους λείπει ο τύπος εκείνος της συζήτησης που θα τους βοηθούσε ν ’ ακούσουν τη δική τους φωνή, ν ’ ανακαλύ- ψουν τις δικές τους πηγές, να κάνουν τα δικά τους λάθη και ν’ αναζητήσουν τις δικές του λύσεις σ’ ένα υποστηρικτικό περι­βάλλον. Συχνά νιώθουν ότι η αληθινή επικοινωνία ανάμεσά τους και ανάμεσα σ’ αυτούς που αγαπούν είναι, αν υπάρχει καθόλου, περιορισμένης αξίας.

Μια ευαίσθητη φοιτήτρια από την τάξη μου μου ήρθε και μου μίλησε για ένα πολύ προσωπικό της πρόβλημα. Ό ταν της πρότεινα να κουβεντιάσει το πρόβλημα αυτό με τους γονείς της, αρνήθηκε κατηγορηματικά με το επιχείρημα ότι ποτέ δεν θα την καταλάβαιναν. Την έπεισα να «δώσει μια ευκαιρία» στους γονείς της, γιατί το πρόβλημά της απαιτούσε οικογενει­ακή υποστήριξη. Λίγες μέρες αργότερα με ξαναβρήκε και μου είπε ότι είχε κάνει μια ειλικρινή προσπάθεια να εξηγήσει στους γονείς της το πρόβλημά της, αλλά με απογοήτευσή της διαπί­στωσε ότι ελαχιστοποίησαν το πρόβλημα, ότι άλλαξαν θέμα συζήτησης και τη διαβεβαίωσαν ότι «κάνει το πετραδάκι βου- νό», ότι θα το «ξεπεράσει» και άλλα τέτοια. Στην πραγματικό­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 57

τητα αρνήθηκαν να κουβεντιάσουν για το πρόβλημα, λες και αν το αγνοούσαν θα έπαυε να υπάρχει. Μόνο έπειτα από μια απόπειρα αυτοκτονίας αντέδρασαν οι γονείς της. «Γιατί δεν μας είπες ότι είχες προβλήματα;» τη ρώτησαν. «Γιατί δεν προ­σπαθήσατε να μ’ ακούσατε όταν σας τα είπα;» είπε απλά η φοιτήτρια.

Ο Έ ρικ Μπερν, ο διακεκριμένος συγγραφέας των βιβλίων Διαπροσωπική ψυχολογία και Τα παιχνίδια που παίζουν οι άνθρωποι, ενδιαφέρθηκε να φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά σε μια πιο ενδόμυχη σχέση. Μας έδειξε με τι τρόπο οι πολλοί ρόλοι και τα παιχνίδια που παίζουμε γκρεμίζουν την επικοι­νωνία, μεγαλώνουν την απόσταση ανάμεσά μας και καταστρέ­φουν κάθε δυνατότητα να γίνουμε πιο οικείοι με τα πρόσωπα που αγαπούμε. Ο Μπερν ενδιαφέρθηκε για τεσσάρων ειδών ερωτήματα — εξαιρετικά σημαντικά στη διαδικασία της επικοι­νωνίας:

Πώς λέτε «γειά σου»;

Πώς χαιρετάτε κάποιον που σας λέει «γειά σου»;

Τι λέμε μετά το «γειά σου»;

Και, το κυριότερο, τι κάνουμε όλοι αντί να λέμε«γεια σου»;

Εύστοχες ερωτήσεις!

Το δικό μου ενδιαφέρον θα κάνει λίγο πιο περίπλοκα τα πράγματα γιατί θέλω να υπάρξει μεγαλύτερη κατανόηση για την επικοινωνία της αγάπης. Οι δικές μου ερωτήσεις θα προ­σθέσουν ένα στοιχείο περιπλοκής και τόλμης, πηγαίνοντας πέ­ρα από το «γειά σου». Μ’ ενδιαφέρει:

58 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Πώς λέτε «σ’ αγαπώ» και γιατί είναι τόσο πολύ δύ­σκολο να κάνετε μια τόσο θετική δήλωση:

Πώς λέτε «κι εγώ σ’ αγαπώ» χωρίς εκφοβισμό ή φό­βο;

Τί λέμε μετά το «σ’ αγαπώ»;

Πώς διατηρούμε σε ροή την επικοινωνία αγάπης;

Και, το κυριότερο απ’ όλα, τι κάνουμε όλοι μας αντί να λέμε «σ’ αγαπώ»;

Είναι γνωστό σε όλους όσους μελετούμε την επικοινωνία ότι τον περισσότερο καιρό μιλάμε στον εαυτό μας. Ό χ ι μόνο δεν διατυπώνουμε καθαρά αυτό που θέλουμε να μεταδώσουμε, αλ­λά μας λείπει και η γλωσσική ευκολία να το τοποθετήσουμε σε κάποια λογική σημαντική δομή. Αλλά και όταν το πραγματο­ποιούμε, ο ακροατής παραμένει συχνά αδιάφορος, απρόθυμος ή ανίκανος να «μεταφράσει» το διανοητικό ή συναισθηματικό περιεχόμενο όσων ειπώθηκαν. Στην περίπτωση αυτή η επικοι­νωνία καταντάει «αέρας κοπανιστός».

Η καλή τέχνη της συζήτησης έχει, επίσης, εξαφανιστεί. Τα κοκταίηλ πάρτυ και οι συναθροίσεις στα μεγάλα γεύματα οδη­γούν σε θορυβώδη, ασήμαντο διάλογο. Τα οικογενειακά γεύ­ματα, που στο παρελθόν μας πρόσφεραν χρόνο για ουσιαστική συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων, έχουν υποβαθμιστεί σε μια τυπική, υποχρεωτική τελετουργία που στο τέλος της οι ομο­τράπεζοι κατευθυνόμαστε στην τηλεόραση, που αποτελεί την ψυχαγωγία της βραδιάς, ή στην μοναξιά των χωριστών δωμα­τίων μας.

Η Λόις Γουάιζ, στο εξαιρετικό ποιητικό βιβλίο της, Αγάπης Λ όγος , τοποθετεί το πρόβλημα πολύ ουσιαστικά. Λέει σ’ ένα ποίημά της:

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 59

Τόσοι πολλοί γάμοι από την τηλεόραση ψεύτικοι πίσω από την καλωδίαση.Αντί δύο ζωές να γεμίζουν το δωμάτιο, υπάρχουν οι δυο ζωές τους και οι βραδινές ειδήσεις των 11 με σταθερές διακοπές εμπορικών διαφημίσεων. Αντί γι αυτό που λες και για αυτό που λέω είναι αυτό που λένε ο Ντικ και ο Τζώννυ και οι καλεσμένοι τους.Δεν γελάς όταν γελώ- δεν γελώ όταν γελάς.Όλη η σπιρτάδα τρέχει έξω από το καλώδιο.Και γελάμε μαζί σε βάρος του.Όσο πιο πολύ αποφεύγουμε τη συζήτηση τόσο πιο παθητική γίνεται η σχέση.Η τηλεόραση μας επιτρέπει να περπατάμε στη ζωήμε μικρές στιγμές ομιλίαςΚαι όσο αποτυχαίνουμε να μιλήσουμετόσο πιο δύσκολη γίνεται η ομιλία.

Πώς λέτε «σ’ αγαπώ»;

Ως ένα βαθμό όλοι διαθέτουμε μια γλώσσα για να εκφρα­στούμε. Μολονότι υπάρχουν πολλές θεωρίες κανένας δεν είναι σίγουρος πως μαθαίνουμε τη γλώσσα που μιλάμε. Ξέρουμε ότι κανένα νήπιο δεν εκπαιδεύεται επίσημα να μιλάει, ωστόσο όλα τα νήπια, εκτός από τις σπάνιες περιπτώσεις νηπίων με ειδικά προβλήματα, έχουν αναπτύξει μια θαυμάσια ικανότητα ομι­λίας γύρω στα δυο τους χρόνια. Στην αρχή φλυαρούν, θα πε- ράσουν έπειτα από ένα στάδιο «ηχολαλιάς», θα προχωρήσουν σε ολοκληρωμένες λέξεις και μετά σε ολοκληρωμένες φράσεις. Και όλο αυτό, παρ’ όλο που είναι από τις πιο σύνθετες ανθρώ­πινες ικανότητες, θα το καταφέρουν μόνα τους. Αυτό που φαί­νεται να χρειάζονται είναι όλο κι όλο ένα περιβάλλον γεμάτο από κουβέντες και συζητήσεις, γεμάτο από την παρουσία της γλώσσας, όπου μπορούν ν’ ακούν τους ήχους της γλώσσας.

62 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

σφαίρα στις δεξιώσεις, μια άνετη πλούσια ζωή και την αστρα­φτερή λάμψη των κοσμημάτων.

Ο καθένας συνεχίζει τις δικές του ονειροπολήσεις μέχρι που η άρια τελειώνει με την Κυνεγκόντη να ονειρεύεται φωναχτά για ταξίδια σ’ όλο τον κόσμο και για τις απολαύσεις που προ­σφέρει η μεγάλη ζωή. Ο Αγαθούλης, συνεχίζει να ονειρεύεται γεμάτος ευχαρίστηση μια περισσότερο αγροτική ζωή.

Επιστρέφοντας από τα χωριστά ατομικά όνειρα, οι εραστές κοιτάζουν ο ένας τον άλλο, η Κυνεγκόντη αναφωνώντας για την αγάπη της για τη συζυγική ζωή και ο Αγαθούλης σε από­λυτη αρμονία και ευτυχισμένος με τη γνώση ότι σπανίζει η συμφωνία ανάμεσα στους ερατές.

Μπορείτε να φανταστείτε πόσο διαρκεί μια τέτοια σχέση!Ο Μπούμπερ συνεχίζει ορίζοντας τον αληθινό διάλογο. Τον

βλέπει σαν έναν διάλογο όπου ο ομιλητής έχει στο νου του την ατομικότητα και τις ειδικές ανάγκες του άλλου ατόμου. Υπο­γραμμίζει ότι στην επικοινωνία αυτού του τύπου «βλέπει κα­νείς στο πέρασμα μια παρέλασης όχι ένα πλήθος ή μια μάζα, αλλά μια συλλογή από άτομα, που το καθένα τους, χωρίς εξαί­ρεση, μπορείς να το δεις σαν ένα πρόσωπο. Ο Μπούμπερ θέλει ο κύριος σκοπός κάθε αληθινού διαλόγου να είναι η πρόνοια των ανθρώπων που αγαπιούνται* να βλέπουν το διάλογο σαν το μέσο που πλουτίζει και βοηθάει την ολοκλήρωσή τους, πε­ριέχει τη διάρκεια και τον αδιάκοπο σεβασμό για τις δυνατό- τητές τους. Ο αληθινός διάλογος είναι ένας άλλος τρόπος για να πούμε: «Θέλω αυτό που λέω ν’ αποτελεί ένα ερέθισμα για σένα, να σου φέρνει γαλήνη, να σε βοηθάει να φτάσεις στις κορυφές των δυνατοτήτων σου. Θέλω αυτό που λέω να μας φέρνει ολοκληρωτικά μαζί. Έχεις τη δική σου αξιοπρέπεια και γι αυτό ο τρόπος που αντιδρώ μαζί σου πρέπει να σου προ­σφέρει όλα όσα αξίζεις, ολόκληρο τον εαυτό μου , την ίδια στιγμή». Δεν θα ήταν υπέροχο να έχουμε αυτού του είδους την επικοινωνία μ’ αυτούς που αγαπάμε; Πόσο μεγαλείο, ανταμοι­βή και θαλπωρή θα είχε μια τέτοια επικοινωνία;

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 63

Τι λέτε μετά το «σ’ αγαπώ»;

Από τη στιγμή που ανοίξαμε τις λεωφόρους επικοινωνίας, πώς συνεχίζουμε να τις κρατάμε ανοιχτές;

Είναι φανερό ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα στην επικοι­νωνία απ’ όσα δέχεται το αυτί. Υπάρχουν πολλών ειδών γλώσ­σες, η γλώσσα των λέξεων, η γλώσσα της σιωπής, της δράσης, αλλά και της ακοής.

Οι λέξεις είναι θαυμάσιες, αλλά δεν είναι πράγματα. Οι λέ­ξεις αντιπροσωπεύουν πράγματα, αλλά δεν είναι τα πράγματα που αντιπροσωπεύουν. Για παράδειγμα, μπορεί να δούμε ένα άτομο του γυναικείου φύλου να περπατά στο δρόμο και να κάνουμε την αναγνώριση με τις λέξεις «μια κυρία» ή «μια γυ­ναίκα». ]Κυρία ή γυναίκα είναι ένα σύμβολο για ένα πρόσωπο, αλλά ένα πρόσωπο είναι κάτι περισσότερο από ένα σύμβολο. Η γυναίκα που είδαμε στο δρόμο μπορεί να είναι μητέρα, επι­χειρηματίας, κόρη, πεθερά, ένας μοναχικός άνθρωπος, ένα χα­ρούμενο άτομο και χιλιάδες άλλα πράγματα.

Οι λέξεις είναι απλά και μόνο φωνητικά σύμβολα (ήχοι) που καθώς τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη με κάποια σύμ­φωνη μένη σειρά, αποκτούν ένα νόημα. Το αντικείμενο «αυτο­κίνητο» για παράδειγμα, θα μπορούσε να λέγεται «τζαπ», «λιζ» ή οτιδήποτε άλλο. Θα εξακολουθούσε, ωστόσο, να αντι­προσωπεύει το αντικείμενο «αυτοκίνητο», ακόμα κι αν δεν ξέ­ραμε τη διαφορά.

Ο Μαρκ Τουαίν έγραψε ένα σπαρταριστό διήγημα για την Εύα που παρεμβαίνει στο έργο που ανέλαβε ο Αδάμ να δώσει ονομασίες σε όλα τα πράγματα του κόσμου. Ο Αδάμ περνάει θαυμάσια με τη δημιουργική του απασχόληση. Η Εύα, αντίθε­τα, ονομάζει τα πάντα σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά τους. Ο Αδάμ, λόγου χάρη, ονομάζει το περιβάλλον του Κήπο της Ε- δέμ. Η Εύα τον διορθώνει και του εξηγεί ότι τίποτε από το σκηνικό δεν θυμίζει κήπο, θυμίζει, όμως πάρα πολύ πάρκο. Ετσι, επιμένει και το ονομάζει Πάρκο με τους Καταρράκτες

του Νιαγάρα. Ο Τουαίν θέλει να πει, ότι οι λέξεις δεν είναι

64 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

τίποτε άλλο από εργαλεία με τα οποία μπορούμε να οργανώ­σουμε το περιβάλλον μας. Μπορούμε να δίνουμε οποιαδήποτε ονομασία σε οτιδήποτε επιλέγουμε.

Μαθαίνουμε λέξεις από την πρώτη νηπιακή ηλικία μας. Έ ­χουμε ελάχιστα μέσα, εκτός από τις λέξεις ως σύμβολα, για να οργανώσουμε τον κόσμο μας. Οι δικοί μας άνθρωποι, στο πε­ριβάλλον που ανήκουμε, μας διδάσκουν το καθημερινό μας λε­ξιλόγιο - τους ορισμούς των λέξεων όπως είναι διατυπωμένοι στα λεξικά καθώς και το διανοητικό τους περιεχόμενο, φτόμαστε με τις λέξεις που μας προμηθεύουν και γινόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε. Αλλά τα πράγματα είναι περισσότερο σύνθετα. Σε κάθε λέξη που σκεφτόμαστε προσδίδουμε, επίσης, και ένα συναισθηματικό περιεχόμενο. Να, λοιπόν, πώς φτά­νουμε να νιώθουμε αυτό που αντιπροσωπεύει η λέξη. Ας πά­ρουμε τη λέξη μητέρα. Μπορούμε εύκολα να της δώσουμε τον όρο Θηλυκός γονιός. Αυτό είναι αλήθεια. Είναι το διανοητικό περιεχόμενο της λέξης, αλλά είναι επίσης ένας πολύ ρηχός ορι­σμός σχετικά με τη δική μας εμπειρία για τις μητέρες. Οι εμπει­ρίες μας με τη λέξη αυτή μπορεί να επικαλεστούν με μαγική ταχύτητα ενθουσιώδη συναισθήματα - «Θα χαιρόμουν πολύ να δούμε τη μητέρα». «Δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από τα λαζάνια της μητέρας». Όπως, επίσης, ο ήχος της λέξης μητέρα μπορεί να βγάλει προς τα έξω αρνητικά συναισθήματα - «Α, όχι! είναι ανυπόφορη!». «Αν είναι να ’ρθει η μητέρα μαζί μας, εγώ θα μείνω στο σπίτι». Φαίνεται, έτσι καθαρά ότι το συναι­σθηματικό περιεχόμενο της λέξης είναι ίσης, αν όχι μεγαλύτε­ρης, σημασίας από το διανοητικό περιεχόμενό της.

Οι λέξεις δεν παύουν ν’ ανασύρουν και ν’ αποκαλύπτουν αντιδράσεις μίσους, φόβου, αγωνίας και αποφυγής, αντιδρά­σεις που μάθαμε σαν παιδιά όταν για πρώτη φορά ήρθαμε σ’ επαφή με τη συγκεκριμένη λέξη και ποτέ δεν ενδιαφερθήκαμε να την επαναπροσδιορίσουμε σαν ενήλικοι.

Υπάρχουν εκείνοι που μισούν κάποιον με πάθος. Υπάρχουν άλλοι που βιάζονται να καταδικάσουν φυλές, θρησκείες, συνή-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 65

θείες, δοξασίες, βασισμένοι αποκλειστικά και μόνο στην αντί­δραση που είναι προσδεμένη στο σύμβολο, παρά στην πραγμα­τική εμπειρία τους. Αποφεύγουν, απεχθάνονται και καμιά φο­ρά επιθυμούν να καταστρέψουν άτομα που αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα. Η επικοινωνία με ανθρώπους που έχουν αυτές τις συναισθηματικές φορτίσεις καταρρέει, στις περισσότερες περι­πτώσεις, πριν ακόμα ξεκινήσει.

Ποια είναι η αντίδρασή σας όταν ακούτε τις λέξεις κομμου­νιστής, εβραίος, αθεϊστής, καρκίνος, βιαστής, θεός, αγάπη, ελ­πίδα, συγχώρεση, μένος; Δώσατε ποτέ αρκετό χρόνο στον εαυ­τό σας να αναλύσει τις λέξεις αυτές κάτω από την τωρινή σας κατάσταση ωριμότητας; Πολλά συνέβησαν στους περισσότε­ρους από εμάς με τους όρους της ευαισθησίας, της εμπειρίας και της εκπαίδευσης, από τότε που μάθαμε τις λέξεις αυτές, ίσως αρκετές δεκαετίες πριν. Προσπαθήσατε ποτέ να δώσετε ορισμούς σε λέξεις και να ξαναγράψετε το δικό σας ενήλικο, προσωπικό λεξικό;

Υπάρχουν πολλές τέτοιες ετικέτες που σαν παιδί μου προκα- λούσαν πόνο. Μακαρονάς, Φρατέλος, φτωχός, καθολικός, κα­θυστερημένος, κοκκαλιάρης. Θλιβερές ετικέτες που τις ξέρουμε όλοι και τις θυμόμαστε με πόνο. Πάρα πολλοί εξακολουθούμε να κρινόμαστε, να μας περικλείουν ή να μας αποκλείουν, να μας αγαπούν ή να μας μισούν επειδή μας είχαν κρεμάσει κάπο­τε ταμπέλες. Εκατομμύρια εβραίοι δολοφονήθηκαν από τους Ναζί όχι επειδή ήταν άνθρωποι, αλλά επειδή ήταν εβραίοι. Ακόμα και σήμερα σημειώνονται τέτοια εγκλήματα σε όλο τον κόσμο, επειδή υπάρχουν πολιτικές και θρησκευτικές ταμπέλες.

Είναι, λοιπόν, σημαντικό να ξέρουμε, αν επιθυμούμε να επι­κοινωνήσουμε με τους άλλους, ότι πρέπει να είμαστε προσεκτι­κοί με τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, γιατί οι λέξεις μπορεί να χρησιμοποιήσουν εμάς! Μπορούμε και πρέπει να έχουμε έναν έλεγχο πάνω στις λέξεις. Μπορούμε ν’ αλλάξουμε τους προσ­διορισμούς και τα συναισθήματά μας που σχετίζονται με τις λέξεις. Μόνο μ’ αυτό τον τρόπο θα νιώσου με ελεύθεροι να ελέ­γξουμε τη ζωή μας, γιατί οι λέξεις που χρησιμοποιούμε, θα

66 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

προσδιορίσουν στ’ αλήθεια, το σύστημα των αξιών μας και τις πράξεις μας. Καλύτερα να χρησιμοποιείτε τις λέξεις παρά να τις αφήνετε να σας χρησιμοποιούν και να σας περιορίζουν.

Μολονότι οι λέξεις είναι η σημαντικότερη πηγή επικοινω­νίας, δεν είναι και η μοναδική. Ο Σ. Εξυπερύ μάλιστα είπε ότι, «Οι λέξεις μπορεί να γίνουν αιτία μεγάλων παρεξηγήσεων». Επίσης, μιλάμε ο ένας στον άλλο με αφωνα μηνύματα. Όταν βλέπω ανθρώπους στο δρόμο σχεδόν πάντα θα τους πω ένα «καλημέρα, τι κάνετε»; Πολλές φορές απαντούν μ’ ένα απότο­μο «Καλά!».. Δεν μπορώ να μην απορήσω και να μην μουρ­μουρίσω «Γιατί που να πάρει η ευχή δεν το δείχνετε στο πρό­σωπό σας;»

Μιλάμε ο ένας στον άλλον με χαμόγελα, με χειραψίες, με εναγκαλισμούς, με το γέλιο, με την επαφή της ματιάς, με το άγγιγμα, με το κράτημα του χεριού και με αμέτρητες άλλες χει­ρονομίες. Όλα αυτά είναι, επίσης, γλώσσες επικοινωνίας. Με­ρικές μάλιστα μπορούν να «μιλούν πιο δυνατά και από τις λέ­ξεις». Μπορείς να πεις πολλά πράγματα για ένα άτομο τη στιγ­μή που σου σφίγγει το χέρι. Ένα αγκάλιασμα είνο:ι σε θέση να στείλει πολλά μηνύματα. Μια ματιά μπορεί να υπονοεί χίλιες λέξεις. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι πολλοί αυτοί που εκτιμούν τη δύναμη των μηνυμάτων που δεν συνοδεύονται με λέξεις. Ούτε καν σκεφτόμαστε τι λένε οι άλλοι για μας.

Βρέθηκα πρόσφατα σ’ ένα νοσοκομείο μ’ ένα πολύ σοβαρό καρδιακό πρόβλημα. Είχα πολλές νοσοκόμες που με φρόντιζαν τη μέρα και τη νύχτα. Γρήγορα κατάλαβα ποιες νοσοκόμες ε- κτελούσαν καθήκοντα ρουτίνας και ποιες ένιωθαν μια αληθινή υποχρέωση να βοηθήσουν τον άρρωστο να γίνει καλά. Ο τρό­πος που μια νοσοκόμα έβαζε το θερμόμετρο στο στόμα μου, έστελνε ένα ειδικό μήνυμα. Το ίδιο και όταν μου έπαιρναν το σφυγμό ή μου έτριβαν την πλάτη ή έκλεβαν μια στιγμή να με χαιρετίσουν ζεστά μ’ ένα άγγιγμα. Η υγεία έρχεται από μέσα μας, αλλά η ζεστασιά που μπορούιιε να αεταοωα^Ο^εΈ^θά^ στην ενεργοποίησή της. Ο δικός μου θάλαμος ήταν γεμάτος

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 67

λουλούδια και φυτά. Ήταν απόλαυση να μοιράζομαι την ο­μορφιά τους με όλη την πτέρυγα. Τα έπαιρνα και τα χρησιμο­ποιούσα σαν μια καλή ευκαιρία για μια νέα γνωριμία ή φιλία. «Για μένα»; ρωτούσαν οι άρρωστοι και έβλεπες κιόλας την έκ­φραση της χαράς στα πρόσωπά τους και στα μάτια τους να λάμπει σαν καινούργια ζωή. Κάποιος ενδιαφέρεται. Αυτό ή­ταν το μήνυμα. Έκανα φίλους σχεδόν σε όλους τους θαλά­μους. Οι γιατροί έκαναν τις πρωινές ιατρικές επισκέψεις τους στους θαλάμους και ο Μπουσκάλια έκανε τις επισκέψεις αγά­πης για το υπόλοιπο της ημέρας. Η υγεία μου βελτιώθηκε με απίστευτα γρήγορους ρυθμούς και έβλεπα καθημερινά μια διά­θεση αλλαγής σε πολλούς άλλους. Ένας άρρωστος, που στην πρώτη επίσκεψή μου τον άκουσα να λέει, «και ποιος ενδιαφέ- ρεται για μένα; καλύτερα να πεθάνω!» περπατούσε μαζί μου στην πτέρυγα, πριν εγκαταλείψω το νοσοκομείο. Το να «πεις», είναι θαυμάσιο, αλλά το να «κάνεις» έχει ακόμα μεγαλύτερη

που με δίδαξε ότι «το να ξέρεις και να μην κάνεις είναι σαν να. ----------------------------------

μην ξερεις!».Αν δεν σ’ αρέσει παρά να κουβεντιάζεις με τον εαυτό σου,

τότε να ξέρεις ότι για την ανθρώπινη επικοινωνία χρειάζονται δύο. Αυτό συνήθως σημαίνει ότι μιλάει ο ένας και ο άλλος ακούει. Αλλά οι ακροατές είναι τόσο σπάνιοι όσοι και οι ευαί­σθητοι ομιλητές. Οι πιο πολλοί ξεχάσανε την καλή τέχνη της ακρόασης. Αν ακούμε καθόλου, πράγμα σπάνιο, είμαστε στα­τικοί με τις προϋπάρχουσες ιδέες μας που ενεργούν αδιάκοπα επάνω μας και δεν ακούμε τι λέει πραγματικά ο άλλος, αλλά τι είμαστε προετοιμασμένοι ν’ ακούσουμε. Συχνά διαπιστώνουμε ότι διάφοροι άνθρωποι προσφέρουν απαντήσεις στα ερωτήμα- τά μας και λύσεις στα προβλήματά μας, πριν ακόμα τα διατυ­πώσουμε.

Είχα ένα δάσκαλο

Πρόσφατα ανακάλυψα ότι ο μέσος ομιλητής μπορεί να προ­φέρει 125 λέξεις το λεπτό. Ο ακροατής μπορεί να επεξεργαστεί 400-600 λέξεις το λεπτό. Η αληθινή ακρόαση προσδιορίζεται

68 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

από τον τρόπο που αποφασίζουμε να χρησιμοποιήσουμε τα διαλείμματα. Προετοιμάζουμε το δικό μας διάλογο; Σχεδιά­ζουμε το αυριανό μας φαγητό; Φανταζόμαστε τι θα μπορού­σαμε να κάνουμε ή μέρη που θα προτιμούσαμε να είμαστε, αντί να παραμένουμε εδώ που βρισκόμαστε τώρα; Παρατηρούμε και αισθανόμαστε τους τρόπους του άλλου προσώπου, το ντύ­σιμό του, τη μόρφωσή του, τη σεξουαλικότητά του; Ό λα αυτά τα πράγματα συχνά συμβαίνουν ταυτόχρονα και μόνο εκ των υστέρων, όταν ακολουθήσουν τα επιχειρήματα, βλέπουμε τι χάσαμε.

Οι παγίδες στην αληθινή ακρόαση εκφράζονται στο στοχα­στικό ποίημα Ά κου από έναν ανώνυμο συγγραφέα.

Ό ταν σου ζητώ να μ’ ακούσεις και συ αρχίζεις να δίνεις συμβουλές δεν έκανες αυτό που σου ζήτησα. \Ό ταν σου ζητώ να μ’ ακούσεις και συ αρχίζεις να μου λες γιατί \δεν νιώθω και τόσο ωραία, ποδοπατείς \τα αισθήματα μου.Ό ταν σου ζητώ να μ’ ακούσειςκαι νιώθεις ότι είσαι υποχρεωμένος να κάνεις κάτιγια να λύσεις τα προβλήματά μου,δεν με κατάλαβες, όσο κι αν φαίνεται παράξενο.Ίσως γι’ αυτό η προσευχή αποδίδει σε μερικούς ανθρώπους Επειδήο Θεός είναι άλαλος και δεν προσφέρει συμβουλές και δεν προσπαθεί να τακτοποιήσει πράγματα.Ο Θεός ακούει μόνο και εμπιστεύεται εσένα να τα βγάλεις πέρα για τον εαυτό σου.Γι αυτό, σε παρακαλώ, πρόσεξέ με και άκουσέ με.Κι αν θέλεις να μιλήσεις, περίμενε μια στιγμή, θα ’ρθει η σειρά σου,σου υπόσχομαι να σ’ ακούσω κι εγώ προσεκτικά.

Η συμμετοχή, που είναι ζωτικής σημασίας στην επικοινωνία αγάπης, σταματά τη στιγμή που διαπιστώνεις ότι το άλλο πρό­σωπο δεν ακούει ή δεν νοιάζεται. Το λυπηρό σ’ αυτή την υπό-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 69

θέση είναι ότι τις περισσότερες φορές εγκαταλείπουμε πριν κά­νουμε μια δεύτερη προσπάθεια.

Έ να τρίτο και εξαιρετικά σημαντικό επίπεδο επικοινωνίας είναι επίσης μη προφορικό. Είναι επικοινωνία μέσω της δρά­σης. Θα θυμόσαστε, ίσως, το μήνυμα της αγάπης που έστειλε η Ελίζα Ντούλιτλ στο μιούζικαλ των Λέρνερ και Λόου, Ωραία μου κυρία . «Δείξε μου». Αν μ’ αγαπάς φωνάζει η Ντούλιτλ, μη λες μόνο λόγια, δείξε το στην πράξη! Κάντε πράξεις αγάπης ο ένας για τον άλλον. Να είστε περιποιητικοί. Βάλτε σε δράση τα αισθήματα σας. Φτιάξτε το αγαπημένο φαγητό. Στείλτε λουλούδια. Θυμηθείτε τα γενέθλια ή την επέτειο. Δημιουργή­στε τις δικές σας ερωτικές διακοπές για να γιορτάσετε - μην περιμένετε ώς την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου.

Και τώρα, η τελική ερώτηση.

Τι κάνουμε όλοι μας αντί να λέμε «σ’ αγαπώ»;

Εκείνο που κυρίως κάνουμε είναι να μεγαλώνουμε τις απο­στάσεις, να καταστρέφουμε, να εκφοβίζουμε, ν’ απογοητεύου­με, να υποβαθμίζουμε και να μειώνουμε την προσωπικότητα τού άλλου· και να μην ξέρουμε πως μπορεί ν’ αλλάξει η πορεία αυτή. Μια νέα γλώσσα αγάπης μπορεί να φέρει την αναγέννη­ση στο νου μας. Στο πολύ σημαντικό βιβλίο τους, Η ανθρώπινη επαφή, οι συγγραφείς Άσλεϋ Μοντάγκιου και Φλόυντ Μά- τσον δηλώνουν ότι η αγάπη εναι ο ανώτερος τύπος επικοινω­νίας. Λένε:

Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι μια σύγκρουση συμβόλων και καλύπτει ένα πλήθος από σημεία. Είναι κάτι περισσότερο από ενημέρωση και μηνύματα, από πληροφορίες και πειθώ* η επικοι­νωνία ανταποκρίνεται σε μια βαθύτερη ανάγκη και υπηρετεί έ­ναν υψηλότερο σκοπό. Ανεξάρτητα αν είναι διαυγής ή συσκοτι­σμένη, θορυβώδης ή σιωπηλή, εσκεμμένη ή καταστροφικά αφε­λής, η επικοινωνία είναι το στέρεο έδαφος της συνάντησης και

70 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

τα θεμέλια της ανθρώπινης κοινότητας. Είναι, κοντολογής, η ουσιώδης ανθρώπινη επαφή.

Έτσι, αν θέλετε να κάνετε την ανθρώπινη επαφή μια σχέση αγάπης, προσέξτε ορισμένα πράγματα:

• Να μου λες συχνά ότι μ’ αγαπάς μέ τα λόγια σου, τις πρά­ξεις σου και τις χειρονομίες σου. Μην υποθέτεις ότι το ξέρω. Μπορεί να δείχνω σημάδια ενόχλησης και να τ’ αρνούμαι, ί­σως, όλα αυτά. Εσύ μην πιστεύεις, συνέχισε πάνω στον ίδιο δρόμο.

• Να με συγχαίρεις όταν κάνω κάτι καλό, μ’ αρέσουν οι φι­λοφρονήσεις. Μην με απογοητεύεις όταν κάνω κάτι στραβό, αντίθετα να με ενθαρρύνεις.

• Θέλω να μου λες πότε νιώθεις άκεφη, μόνη ή παρεξηγημέ- νη. Θα με κάνει πιο δυνατό αν ξέρω ότι μπορώ να σε παρηγο­ρήσω. Αισθήματα που δεν διατυπώνονται, μπορεί να είναι κα­ταστροφικά. Θυμήσου, παρόλο που σ’ αγαπώ, εξακολουθώ να μην μπορώ πάντα να διαβάζω το μυαλό σου.

Θέλω να εκφράζεις ευχάριστες σκέψεις και συναισθήματα. Φέρνουν ζωντάνια στη σχέση μας. Είναι θαυμάσιο να γιορτά­ζουμε και τις μη γενέθλιες μέρες, να έχουμε τις προσωπικές επετείους των ερωτευμένων. Περιμένω δώρα αγάπης χωρίς ι­διαίτερο λόγο και περιμένω να σ’ ακούσω να μιλάς για την ευτυχία σου.

• Όταν ανταποκρίνεσαι μ’ αυτό τον τρόπο, νιώθω μια ι­διαιτερότητα, και αντισταθμίζει όλους αυτούς που, στη διάρ­κεια της ημέρας, δίπλα τους ήμουν και δεν με είδαν.

• Μην ακυρώνεις την ύπαρξή μου λέγοντάς μου ότι αυτό που βλέπω ή αυτό που νιώθω είναι ασήμαντο ή μη πραγματι-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 71

κό. Αν το νιώθω και το βλέπω - για μένα - είναι η εμπειρία μου και γι’ αυτό είναι σημαντικό και πραγματικό!

• Άκουσέ με χωρίς κρίση ή προϊδεασμό. Το ν’ ακούς τον άλλο όπως και να τον βλέπεις, είναι ζωτικό. Αν πραγματικά με βλέπεις και μ’ ακούς όπως είμαι τη στιγμή αυτή, είναι μια α­διάκοπη επιβεβαίωση της ύπαρξής μου, καθώς βοηθάμε ο ένας τον άλλον στο δρόμο της αλλαγής.

• Άγγιξέ με. Κράτησε με. Χάϊδεψέ με. Ο φυσικός εαυτός μου αναζωογονείται από την ερωτική βουβή επικοινωνία.

• Να σέβεσαι τις στιγμές της σιωπής μου. Οι εναλλακτικές λύσεις για τα προβλήματά μου, για τη δημιουργικότητα και για τις πνευματικές ανάγκες, βρίσκονται πολλές φορές μέσα στις στιγμές της ηρεμίας και της γαλήνης.

• Δείξε στους άλλους ότι έχω αξία για σένα. Η δημόσια επιβεβαίωση της αγάπης μας με κάνει να νιώθω ξεχωριστός άνθρωπος και υπερήφανος. Είναι πολύ όμορφο να μοιραζόμα­στε με τους άλλους τη χαρά της δικής μας σχέσης.

Ξέρω ότι μπορεί να σκέφτεστε ότι οι ιδέες που προαναφέρ- θηκαν δεν είναι οπωσδήποτε απαραίτητες ανάμεσα στους αν­θρώπους που, αγαπιούνται. Όλα αυτά συμβαίνουν αυθόρμη­τα. Ό χι και τόσο! Οι όψεις αυτές της επικοινωνίας αποτελούν τους θεμέλιους λίθους μιας υγιούς σχέσης αγάπης. Οι ίδιες αυ­τές όψεις συνθέτουν τους πιο ωραίους ήχους στον κόσμο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ

Την αλήθεια, όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια

ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΟΡΚΟΣ

Δεν υπάρχει κάτι σαν την απόλυτη αλήθεια - αυτό είναιαπόλυτα αληθινό.

ΑΝΩΝΥΜΟΣ

Και ο Πιλάτος είπε: «Τι είναι αλήθεια;» (Και με πονηριά δενπερίμενε απάντηση.)

Λένε ότι τον 4ο π.Χ. αιώνα, ο Διογένης αναζητούσε έναν τίμιο άνθρωπο. Με ένα φανάρι στο χέρι, στο λαμπερό φως της ημέρας, ταξίδευε από μέρος σε μέρος μήπως και τον βρει. Ποτέ δεν τον βρήκε. Η ψυχολογική, η φιλοσοφική και η θρησκευτική φιλολογία είναι γεμάτες από προειδοποιήσεις που λένε πως μια υγιής, ανθεκτική σχέση πρέπει να βασίζεται στην τιμιότητα και την αλήθεια. Είναι σημαντικό να πιστεύουμε ότι αυτοί που αγαπούμε και μας αγαπούν είναι αληθινοί και τίμιοι μαζί μας. Πώς μπορούμε να επιβιώσουμε διαφορετικά; Κι ακόμα, θα ή­ταν ενδιαφέρον να διαπιστώσουμε αν κάποιος που διαβάζει αυτές τις σελίδες θα μπορούσε με εντιμότητα να μας πει αν ξέρει έναν απόλυτα τίμιο άνθρωπο. Συνήθως μεταμφιέζουμε την αγωνία μας κι αντί για άμεση απάντηση στο ερώτημα αυτό καταφεύγουμε σε ελιγμούς του είδους «Τι εννοείτε όταν λέτε τίμιος;» «Πόσο τίμιος;» «Κάτω από ποιες περιστάσεις;» «Με ποιον να είναι τίμιος;» «Τίμιος για πράγματα που έχόυν σημα­σία;». Αυτές οι ερωτήσεις δείχνουν ότι οι περισσότεροι άν­θρωποι νιώθουν ότι υπάρχουν πολλών ειδών και διαβαθμί- σεων τιμιότητες.

Όποιος κι αν είναι ο ορισμός για την τιμιότητα, παραμένει γεγονός ότι η ατιμία είναι ένας από τους παράγοντες των απο- τυχημένων σχέσεων. Η ατιμία έχει διαμελίσει οικογένειες, έχει οδηγήσει εραστές στη σωματική βία ή και στο φόνο ακόμα, που συνηθίσαμε να τον ονομάζουμε στην περίπτωση αυτή «έγκλη­μα πάθους». Έχει οδηγήσει επιχειρήσεις στη χρεοκοπία, κυ­βερνήσεις στην κατάρρευση και έθνη ολόκληρα στους πιο αι­ματηρούς πολέμους. Στη δοσοληψία μας με την αλήθεια που τελικά μπορεί να δημιουργήσει μια μικρή κρίση, συχνά μας

76 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

φαίνεται ευκολότερο να πούμε ένα ψέμα. «Στο βαθμό που δεν βλάπτει κανέναν», λέμε εκλογικεύοντας.

Σε μια δειγματοληπτική έρυνα του Λούις Χάρρις, που δημο­σιεύτηκε στο περιοδικό Τάιμ το 1969, αποκαλύφθηκε ότι οι έξι στους δέκα αμερικανούς πίστευαν ότι το ψέμα ήταν απαραίτη­το μερικές φορές. ΤΟ 1% των ερωτηθέντων είχαν τη γνώμη ότι το ψέμα ήταν επιτρεπτό σε οποιαδήποτε κατάσταση και στιγ­μή. Το 58% απάντησαν ότι το ψέμα είναι επιτρεπτό μόνο μερι­κές φορές, το 38% είπαν ότι το ψέμα είναι πάντοτε ανεπίτρε­πτο και 3% έκαναν μια τίμια υπεκφυγή για το ζήτημα δηλώνο­ντας ότι δεν ήταν σίγουροι. Στην πραγματικότητα, δεν πι­στεύω ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που σκέφτηκαν σοβαρά και καθαρά πάνω στο ζήτημα αυτό ώστε να έχουν σχηματίσει οριστική γνώμη. Μιλάμε για την «αλήθεια και μόνο την αλή­θεια» και λέμε ψέμματα στη φορολογική μας δήλωση. Συμφω­νούμε ότι «η τιμιότητα είναι η καλύτερη πολιτική» αλλά ποτέ δεν φανταστήκαμε να πούμε σε πολλούς ανθρώπους, αν μας ρωτούσαν, τι πιστεύουμε ειλικρινά γι’ αυτούς. Βέβαια αυτό δεν συμβαίνει μόνο σε μας που ζούμε στις Ηνωμένες Πολι­τείες. Οι αρχαίοι Έλληνες, στην πραγματικότητα εκπαιδεύο­νταν στη χρήση του ψέματος και διδάσκονταν τεχνικές και τρό­πους ώστε να μην συλληφθούν ψευδόμενοι. Ο μεγάλος φιλόσο­φός τους, ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο ακριβώς επει­δή έλεγε την αλήθεια και επειδή οι δικαστές του πίστευαν ότι η δική του αλήθεια διέφθειρε τους νέους.

Οι αρχαίες Κινέζικες κοινωνίες υιοθετούσαν ένα μείγμα α­θώας ανεντιμότητας. Αντί να ενθαρρύνουν μια άκαμπτη προ­σέγγιση στην αλήθεια, που, ίσως θα προκαλούσε πόνο στους άλλους, προτιμούσαν έναν τύπο αλήθειας «χάρη της ευγέ­νειας». Μέχρι σήμερα, εξακολουθούμε να διδάσκουμε τις αξίες αυτές. Παραδείγματα ανεντιμότητας αφθονούν σε κάθε τομέα της κοινωνίας, σε κάθε επίπεδο αλληλεπίδρασης. Μπορείς να τα βρεις στις πιο απλές καθημερινές σχέσεις, όπως και στις πιο σύνθετες της διεθνούς πολιτικής. Αν τα άτομα δεν βρίσκονται

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 77

σε πραγματική συνδιαλλαγή με το ψέμα, εντρυφούν πάντως σε μισο-αλήθειες ή υπεκφεύγουν ολοκληρωτικά το ζήτημα. Ορι­σμένοι φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι αναγνωρίζουν ότι είναι αμφίβολο αν ένα άτομο ή μια κοινωνία, οποιωνδήποτε διαστά­σεων, μπορεί στην πραγματικότητα να επιβιώσει αν αφιερώνο­νταν σ’ ολόκληρη την αλήθεια. Ο Μάρσελ Εκ δήλωσε ότι «μια κοινωνία όπου εκτίθενται τυφλά όλες οι αλήθειες θα έμοιαζε περισσότερό με κόλαση παρα με παραοεισο». «Γο να μην που- με την αλήθεια» συνενισε̂ , <$ι^£ΐοαλλ £ ^ καθήκον».

Ί2υχνα δικαιολογούμε την κατάσταση αυτή λέγοντας οτι ετσι κι αλλιώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν ν’ ακούσουν την αλήθεια.

Στα δικαστήρια πρέπει να ορκιστούμε ότι θα πούμε «την α­λήθεια, όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια». Οπότε καθό­μαστε και παρακολουθούμε τους εύγλωτους δικηγόρους να πα­ρουσιάζουν λεπτές «ερμηνείες» της αλήθειας, με μοναδικό σκοπό να βελτιώσουν τη θέση των πελατών τους. «Δεν λέμε ψέματα», υποστηρίζουν αμυνόμενοι οι δικηγόροι. Εκείνο που κατά τη γνώμη τους κάνουν είναι η αναδιάταξη και αναπρο­σαρμογή των γεγονότων.

Οι διαφημίσεις μας λένε με κραυγαλέο και βίαιο τρόπο ότι το συγκεκριμένο προϊόν είναι το καλύτερο. Μας παρέχουν την εγγύηση για άμεση ανακούφιση ή ευχαρίστηση αν το χρησιμο­ποιούμε τακτικά. Υπόσχονται να γιατρέψουν τα κρυολογήμα- τά μας, να μας βοηθήσουν να κοιμηθούμε, να χάσουμε βάρος, να ζήσουμε την περιπέτεια και να βρούμε την ικανοποίηση στο σεξ και τον αιώνιο έρωτα. Ακόμα και ο πιο αθώος άνθρωπος ξέρει ότι όλα αυτά είναι ψέματα. Τ’ ακούμε, όμως, τόσο συχνά και γινόμαστε τόσο αναίσθητοι, που στο τέλος δεν μας ενο­χλούν. Ορισμένοι, μάλιστα, αγοράζουμε τα διαφημισμένα προϊόντα με την ελπίδα ότι πρέπει να υπάρχει και κάποια αλή­θεια σε όλα αυτά που είδαμε και ακούσαμε.

Οι δημοσιογράφοι, με την ιερή αφοσίωσή τους στην αποκά­λυψη της αλήθειας συχνά λένε ψέματα για να βρουν μια πρό­σβαση στην αλήθεια. Οι πολιτικοί αρχηγοί αναγγέλλουν απόρ­

78 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ρητα προγράματα και υπόσχονται αδιανόητα και ακατόρθωτα πράγματα και μας βεβαιώνουν ότι όλα θα γίνουν, αρκεί να εκλεγούν. Θα ισορροπήσουν τον προϋπολογισμό, θα εξαφανί­σουν το έγκλημα, θα τερματίσουν τους πολέμους, θα εξαλεί­ψουν τη φτώχεια και «σε κάθε τσουκάλι θα υπάρχει ένα καλό φαγητό». Ορισμένοι μαλιστα φτάνουν ως το σημείο να μας

"δϊαδεοαιώσουν ότι θα ξαναζωντανέψουν την οικογένεια και θα φέρουν την ηθική, σε μια κοινωνία αποσύνθεσης. Αλλά, ακόμα και έπειτα από εκατό χρόνια επαναβεβαίωσης του αμε­ρικάνικου ονείρου για ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα για όλους, εξακολουθούμε πάντα να ελπίζουμε. Δεν είμαστε ηλί­θιοι, απλά προσαρμοστήκαμε όλα αυτά τα χρόνια να μην περι­μένουμε να μας πουν όλη την αλήθεια. Ακόμα και οι εκτελε­στές του νόμου χρησιμοποιούν, ορισμένες φορές, απατηλές με­θόδους για ν’ αποσπάσουν την αλήθεια από κάποιον εγκλημα­τία. Δάσκαλοι και σύμβουλοι συχνά νιώθουν την ανάγκη να σκεπάσουν την αλήθεια. Ζούμε τόσο πολύ με την πραγματικό­τητα αυτή, που φτάσαμε πια στο σημείο να κατανοούμε και ν’ αποδεχόμαστε αυτές τις συμπεριφορές σαν ακίνδυνες, άκακες, τετριμμένες, ακόμα και κανονικές.

Προσποιούμαστε ότι έχουμε καλές προθέσεις και λέμε σε κά­ποιον που συναντάμε «χάρηκα που σε είδα», ενώ στην πραγ­ματικότητα θέλαμε να τον αποφύγουμε. «Να βρεθούμε να τα πούμε καμιά φορά», λέμε σε ανθρώπους που απεχθανόμαστε. «Τι καταπληκτικό χτένισμα!», αναφωνούμε την ίδια στιγμή που αναρωτιόμαστε αν ο κομμωτής που έκανε αυτό το χτένι­σμα δεν ήταν αδαής. Υπάρχουν αυτοί που εκφράζουν ευγνω­μοσύνη για ανεπιθύμητα δώρα, λιώνουν πάνω από μωρά που δεν συμπαθούν και προσποιούνται τους ευχαριστημένους σε μια συζήτηση που τους προκαλεί ανία μέχρι θανάτου. Γρά­φουμε καλές συστατικές επιστολές για άτομα που επιθυμούμε ν’ απαλλαγούμε από την παρουσία τους και ελπίζουμε να μην τα ξαναδούμε.

Δικαιολογούμε την εμπλοκή μας σ’ αυτές τις αναλήθειες λέ­γοντας ότι δεν θέλουμε να πονέσουν ή να πληγωθούν οι άλλοι

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 79

και να μείνουν <χπ’ έξω οι αθώοι. Έτσι, δεν πρέπει ν’ απορού­με που δεν θεωρούμε πια την εντιμότητα σαν αρνητική συμπε­ριφορά αλλά μάλλον σαν μια δικαιολογημένη, απαραίτητη ι­κανότητα. Συνεχίζουμε να ενθαρρύνουμε την απάτη. Και το πραγματοποιούμε αυτό με καθαρή συνείδηση και διδάσκουμε τη διαδικασία αυτή στα παιδιά μας σαν ένα μέρος της πολύ­πλοκης συμπεριφοράς της ωριμότητάς τους.

Είδα καταστάσεις όπου παιδιά, που δεν είχαν «εκπαιδευτεί» ακόμα στην εξαπάτηση, εξηγούσαν στους ενήλικους πώς έβλε­παν και πώς καταλάβαιναν την αλήθεια. Το αποτέλεσμα ήταν ότι τα κλείδωναν για τιμωρία στο δωμάτιό τους, ή τα έστελναν στο γραφείο του διευθυντή. Κι έπειτα, εμείς οι ενήλικοι, με αυστηρό το πρόσωπο, τους κάνουμε μαθήματα εντιμότητας. Όταν τα παιδιά τιμωρούνται και τα κάνουν να ντρέπονται επειδή λένε την αλήθεια, μαθαίνουν πολύ γρήγορα τη σοφία του «αθώου ψέματος».

Θυμάμαι μια μελέτη που έκανα σ’ ένα νηπιαγωγείο με παι­διά 5-6 χρόνων. Τα ρώτησα πώς θ’ αντιδρούσαν αν διαπίστω­ναν ότι έκαναν κάτι κακό. Θα το έλεγαν στη μητέρα τους; Τα περισσότερα απάντησαν «όχι». «Γιατί όχι»; ξαναρώτησα. «Γιατί θα μας δείρει», ήταν η αυθόρμητη απάντηση. «Είναι καλύτερα να πείτε ένα ψέμα και να μην τιμωρηθείτε ή να λέτε πάντα την αλήθεια;» Τους φάνηκε απίστευτο που τους έκανα μια τέτοια ερώτηση. «Τρελαθήκατε;», μου είπαν τα παιδιά. «Καλύτερα να πούμε ένα ψέμα!».

Ο διακεκριμένος παιδοψυχολόγος Πιαζέ αναφέρει μια ιστο­ρία στο βιβλίο του. Η ηθική κρίση τον παιδιού, σχετική με τη συμπεριφορά που περιέχει το ψέμα. Έδωσε σε ορισμένα παι­διά την παρακάτω πρόταση: Δύο παιδιά έσπασαν τα φλυτζά- νια του τσαγιού. Η μητέρα τους τα ρώτησε ποιος έκανε τη ζη­μιά. Το πρώτο παιδί αποκρίθηκε ότι δεν ήταν αυτός που έκανε τη ζημιά και η μητέρα του το πίστεψε. Το δεύτερο παιδί είπε ότι ούτε κι αυτός έκανε τη ζημιά, αλλά η μητέρα του δεν το πίστεψε και το τιμώρησε πολύ αυστηρά. Τότε ο Πιαζέ ρώτησε: «Είναι και τα δύο ψέματα το ίδιο κακά;». Χωρίς κανένα δι­

80 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

σταγμό τα παιδιά απάντησαν «Όχι». «Τότε ποιο ήταν το πιο κακό ψέμα;, είπε ο ψυχολόγος. Πάλι τα παιδιά βρέθηκαν να είναι σύμφωνα και με μια φωνή αποκρίθηκαν: «Εκείνο που τιμωρήθηκε».

Πόσες φορές δεν ακούμε να λένε: «Αφού δεν σ’ ανακάλυ­ψαν, μη μιλάς». Κι όμως, κάθε ψέμα, μεγάλο ή μικρό, μεταφέ­ρει κάποια πληροφορία. Δεν είναι τόσο πολύ το ίδιο το ψέμα, όσο οι πληροφορίες και οι διακλαδώσεις τους που μεταφέρο- νται με το ψέμα. Ακόμα και το πιο ασήμαντο ψέμα θα έχει την επίδρασή του πάνω στις επιλογές του ακροατή του και κάποια διαρκέστερη επίδραση στο σύστημα των ηθκών αξιών του. Έ ­τσι, ένα ψέμα, ακόμα κι ένα μικρό αθώο ψέμα, μπορεί να είναι υπεύθυνο για έναν απεριόριστο αριθμό επιδράσεων πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Οι διακλαδώσεις ενός ψέματος δεν τελειώνουν μόλις προ- φερθεί το ψέμα. Αν ένα ψέμα, όπως και μια αλήθεια, δεν πα- ρήγαγε τίποτε περισσότερο από μια αντίδραση, δεν θα ’ταν λόγος ν’ ασχολούμαστε ιδιαίτερα, αφού θα είχαμε να κάνουμε με μια και μόνο επιλογή «να το πιστέψουμε ή να μην το πιστέ­ψουμε». Αλλά, όσο τα ψέματα θα παρουσιάζονται σε διάφο­ρες διαβαθμίσεις σαν αθώα ή ένοχα, δημιουργούνται απεριό­ριστες δυνατότητες επιλογής και συνήθως κυριαρχούμαστε α­πό αισθήματα σύγχυσης, φόβου, αβεβαιότητας, μνησικακίας και καχυποψίας.

Έχουμε όλοι την πολύ ανθρώπινη ανάγκη να πιστεύουμε και να εμπιστευόμαστε ο ένας τον άλλον. Νομίζω ότι θα τρελαινό­μαστε αν νιώθαμε ότι δεν υπάρχει κάποιος να τον εμπιστευ- θούμε. Μόνο μέσα από την εμπιστοσύνη μπορούν τα συστήμα­τα αξιών να αναπτυχθούν και ν’ αλλάξουν. Με την ασφάλεια και την επιβεβαίωση, που πηγάζουν από την εμπιστοσύνη μπορούμε να ριψοκινδυνεύσουμε περισσότερο.

Υπάρχουν πολλές μορφές διαπροσωπικής εξαπάτησης. Ορι­σμένες είναι περισσότερο καταστροφικές και παθολογικές από άλλες. Αρχίζουν μ’ αυτό που ορισμένοι αποκαλούν «καλο-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 81

προαιρετο» ψέμα. Είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος ψέματος σε κοινωνικές καταστάσεις. Υπάρχει το πρόσωπο που περίμενε πέντε ώρες για το τηλεφώνημα που του υποσχέθηκες στις 2 το μεσημέρι. Η οργή και η αγανάκτηση δεν συγκρατούνται. Κι όμως, όταν του τηλεφωνήσεις τελικά και πεις «συγγνώμη, άρ­γησα να σου τηλεφωνήσω», θ’ ακούσεις μια ήρεμη απάντηση, «εντάξει, εντάξει, δεν πειράζει». Όλοι μπλεκόμαστε σε κατα­στάσεις με τέτοια ψέματα. Θέλουμε να πούμε στους άλλους πώς νιώθουμε τέτοιες στιγμές, αλλά δεν τολμούμε. «Σ’ αρέσει το καινούριο σακάκι μου;» «Πολύ ωραίο, υπέροχο, σου ται­ριάζει!» απαντούμε ενώ μας φαίνεται φρικτό. «Τι έγινε και δεν ήρθες στο πάρτυ μου;» Δεν ήρθα όχι «γιατί απεχθάνομαι τα πάρτυ», αλλά γιατί «δεν ήμουν και τόσο καλά». Το αυτοπρο- στατευτικό (ego-protective) ψέμα είναι ένα ψέμα που κάνει πιο άνετα τα πράγματα για λογαριασμό μας. Όταν μας προκαλέ- σουν, απαντάμε, «Εγώ δεν είπα τέτοιο πράγμα» ή «Δεν κατά­λαβες καλά».

Το χαριστικό ψέμα το χρησιμοποιούμε για την ευκολία μας. Χειριζόμαστε την αλήθεια για το δικό μας καλό.

Το απρόσωπο ψέμα, όπως, για παράδειγμα στις φορολογι­κές δηλώσεις μας και τους λογαριασμούς εξόδων μας, το λέμε «παραγέμισμα» και νιώθουμε ότι, τέλος πάντων, όλοι «παρα­γεμίζουν» τις δηλώσεις τους με ψέματα. Βεβαιώνουμε, όμως τον εαυτό μας ότι όλα αυτά είναι τόσο ασήμαντα που δεν βλά­πτουν κανέναν.

Το ψέμα της κοινωνικής μας θέσης το χρησιμοποιούμε για να οικοδομήσουμε το δικό μας εγώ. Παίζουμε παιχνίδια επίδειξης για να εντυπωσιάσουμε τους άλλους. Αν οι άλλοι έχουν κατορ­θώσει κάτι, εμείς έχουμε κατορθώσει περισσότερα.

Ό λα αυτά δεν είναι παρά λίγες μόνο κατηγορίες ψεμάτων. Υπάρχει, επίσης, το ψέμα της κάλυψης, το συνωμοτικό ψέμα και τόσα άλλα. Είμαι σίγουρος ότι όλοι είμαστε σε θέση να προσθέσουμε κάτι στον κατάλογο.

Πολλά άτομα δεν πιστεύουν ότι αυτά τα ψέματα έχουν ικα­νοποιητικό εύρος για να δικαιολογήσουν το χαρακτηρισμό του

82 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

κακού. Και, μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε την πε­ποίθηση ότι ουσιαστικά είναι ευεργετικά τόσο για μας όσο και για τους άλλους. Ό πως σημείωσα και προηγουμένως, αυτές οι αναλήθειες αναφέρονται στη σχετική φιλολογία σαν «καλο­προαίρετα ψέματα» και τα βλέπουμε σαν ευγενικά, συνετά και δικαιολογημένα.

Ο γραμματέας του μεγάλου θρησκευτικού ηγέτη Μαρτίνου Λούθηρου, έγραψε σ’ ένα γράμμα του στον Μαξ Λέντς ότι τέ­τοια ψέματα δεν είναι ενάντια στο Θεό και κατά τη γνώμη του ο Θεός θα κατανοούσε και θα αποδεχόταν αυτό το είδος των ψεμάτων. Και όλα αυτά, παρόλο που στην Αποκάλυψη (22:15) κατατάσσονται οι ψεύτες μαζί με τους μοιχούς, τους εγκλημα- Ι ί ε ΐ * ο ^ τ ο υ £ ^ ^ *Παράδεισο.

Εξαπατωντας με οποιοδήποτε τροπο (οπως προαναφέρθηκε, η εξαπάτηση είναι πάντοτε ζήτημα επιλογής), νομίζουμε ότι απολαμβάνουμε μια πολύ ειδική κατάσταση. Το θεωρούμε α­πόλυτα επιτρεπτό να ψευδόμαστε για δικούς μας σκοπούς και λόγους, αλλά νιώθουμε αγανάκτηση όταν οι άλλοι λένε ψέματα σε μας. Η συνηθισμένη ανεντιμότητά μας φαίνεται να μην μας επηρεάζει ιδιαίτερα. Ωστόσο, δυσκολευόμαστε να σκεφτούμε ότι μπορεί και οι άλλοι να νιώθουν ότι τους αφήνει ανεπηρέα­στους και χωρίς συνέπειες όταν αυτοί εξαπατούν. Επιπρόσθε­τα, υπάρχει πάντα ένα στοιχείο κινδύνου που περικλείεται στο ψέμα. Το ψέμα μας μπορεί να αποκαλυφθεί. Ο απατεώνας θα χρειαστεί, κατά συνέπεια, να είναι συνέχεια προσεκτικός και να καταγράφει τα ψεύδη του και καθώς θα περνά ο καιρός θα υποχρεώνεται να εξηγεί και να δικαιολογεί προηγούμενες κα­ταστάσεις με όλο και περισσότερα ψέματα. Λένε ότι οι ψεύτες πρέπει να έχουν πολύ αξιόλογη μνήμη γιατί, αν πιαστούν μια φορά να ψεύδονται, η αξιοπιστία τους τίθεται για πάντα υπό αμφισβήτηση.

Η εντιμότητα είναι μια δύσκολη υπόθεση. Για παράδειγμα, ποιος μπορεί ν’ αποφασίσει για το πόσο ασήμαντο ή μηδαμινό είναι ένα ψέμα; Ποιος θα κρίνει την έκταση μιας αναλήθειας;

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 83

Υπάρχει πραγματικά ψέμα που ψυχολογικά είναι υγιές και προκαλεί την ωριμότητα και την ανάπτυξη, που δεν πληγώνει και από το οποίο κανένας δεν επηρεάζεται αρνητικά;

Οι πιο πολλοί έχουμε νιώσει τον πόνο που προέρχεται από την εξαπάτηση, ειδικά όταν μας εξαπατούν αυτοί που αγαπού­με. Η προσωπική μας ασφάλεια στηρίζεται στην προϋπόθεση ότι οι πληροφορίες που μας δίνουν αυτοί που μας αγαπούν θα είναι τίμιες και αξιόπιστες. Όταν κλονισθεί αυτή η προϋπόθε­ση, όταν αποσυρθεί από τις σχέσεις μας, δεν πρέπει ν’ απορή­σουμε αν δούμε τη ζωή μας να διαταράζεται και να συντρίβε­ται προσωρινά ή και μόνιμα. Όταν η αγάπη είναι αρκετά δυ­νατή, μπορεί να σταθούμε ικανοί να αποδεχτούμε την κατά­σταση, ή να σκεφτούμε ορθολογικά και να πούμε ότι δεν έγινε με κακή πρόθεση ή με την επιθυμία να προκαλέσει πόνο. Μπο­ρούμε ακόμα ν’ αντιμετωπίσουμε και ν’ αποδεχθούμε την ανα­λήθεια με ανθρώπινη ανοχή. Αναγνωρίζουμε την ανθρωπιά του προσώπου. Συγχωρούμε.

Ο Κλαρκ Μουστάκας, στο βιβλίο του Δημιουργική ζωή, λέει:

Το να είναι κανείς ειλικρινής και έντιμος σε μια σχέση είναι ορισμένες φορές εξαιρετικά δύσκολο και οδυνηρό. Όταν ένα άτομο αποφεύγει την αλήθεια, κεντρικά ινοκύτταρα του σώμα­τος απομακρύνονται και το άτομο αυτό εγκαινιάζει μια διαδικα­σία εξαπάτησης - έναν τρόπο να χειρίζεται τους άλλους εμποδί- ζοντάς τους ν’ ανακαλύψουν τις «πραγματικές σκέψεις και τα πραγματικά συναισθήματά» του.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι ν’ αντιμετωπίσουμε την αλήθεια και την εξάρτηση. Από τη στιγμή που το ψέμα και η εντιμότητα είναι μόνο επιλογές, μπορούμε να πούμε καθαρά στον εαυτό μας ότι επιλέγουμε την αλήθεια και την ανταμείβουμε όταν μας τυχαίνει. Πολλοί έχουμε διαπιστώσει ότι η αλήθεια είναι η κα­λύτερη πολιτική. Αν αποτύχουμε να είμαστε αληθινοί, οι συνέ­πειες, στην πορεία του χρόνου, αποδείχνονται συχνά περισσό­τερο καταστροφικές και οδυνηρές από ό,τι η ίδια η σύγκρουση που υποτίθεται ότι θελήσαμε ν’ αποφύγουμε με το ψέμα.

84 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Από τη στιγμή που οι σχέσεις δημιουργούνται στη βάση της καθημερινής διαδικασίας συμμετοχής, δεν μπορούμε να δια­κινδυνεύουμε το χτίσιμο μιας σχέσης πάνω σε ψέματα, όσο κα­λοπροαίρετα κι αν είναι. Η εξαπάτηση είναι πάντα δυνατό να γίνει η βάση για όλες τις μελλοντικές αλληλεπιδράσεις. Ο πραγματικός εαυτός σας, τότε, σε κάποιο βαθμό παραβιάζεται σταθερά και κάθε μελλοντικός αλληλοσχετισμός ενέχει τη δυ­νατότητα για μια σειρά από ψέματα. Οπότε, η ασφάλεια στις σχέσεις μας εξαφανίζεται.

Η επιλογή της αλήθειας, που μπορεί να είναι η πραγματιστι­κή δοκιμασία μιας βαθύτερης μελλοντικής κατανόησης, έχει παραμεληθεί. Η παραμέληση αυτή επιτρέπει στις αμφιβολίες που δημιουργούνται να επηρεάσουν τη συνέχιση της αγάπης και της εμπιστοσύνης. Η πίστη καταρρέει. Το σύστημα των α­ξιών μας απειλείται. Ακόμα και στην καλύτερη περίπτωση που θα πάρει τέλος ένα ψέμα, δημιουργείται μια πληγή που θα είναι τρωτή στο μέλλον.

Μόνο η αλήθεια μπορεί να μας βοηθήσει να νιώθουμε ασφα­λείς. Μόνο η αλήθεια μπορεί να μας φέρει την απαραίτητη εμπιστοσύνη που χρειάζεται για τις διαρκείς και ανθεκτικές σχέσεις. Μόνο η αλήθεια, όσο οδυνηρή κι αν είναι καμιά φο­ρά, μπορεί να δημιουργήσει ένα σίγουρο περιβάλλον ενότητας και ανάπτυξης.

Βέβαια η αλήθεια με κεφαλαίο «Α» είναι μια δύσκολη κατά- κτηση. Δεν παύει, ωστόσο, να βρίσκεται στην καρδιά του προ­βλήματος μιας σχέσης αγάπης. Η εμπιστοσύνη χωρίς την αγά­πη είναι αδιανόητη. Όπου δεν υπάρχει εμπιστοσύνη δεν υ­πάρχει αγάπη.

Λοιπόν να λέμε ψέματα ή να μην λέμε; Ο δρ. Ρότζερ Γκούλντ λέει στις Μεταμορφώσεις:

Η αλήθεια, απ’ όσο ξέρουμε, πρέπει να είναι ο σκοπός μας, ανεξάρτητα από το πού μας οδηγεί. Κάθε εξαπάτηση του εαυ­τού μας προκαλεί λανθασμένες κρίσεις που ακολουθούνται από κακές αποφάσεις με απρόβλεπτες συνέπειες στη ζωή μας. Αλλά περισσότερο και από αυτό, κάθε προστατευτική αυτοεξαπάτηση

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 85

είναι μια ρωγμή στην ψυχή μας, ένας μικρός δαίμονας που και- ροφυλακτεί, έτοιμος να εξελιχθεί σ’ ένα σύμπτωμα ανεξήγητου άγχους όταν δεχτούμε μια απειλή.

Οι αυτοεξαπατήσεις που σχεδιάστηκαν για να μας προστα­τεύσουν από τον πόνο, καταλήγουν στην πραγματικότητα να μας φέρουν περισσότερο πόνο. Οχυρώνουμε τις εξαπατήσεις μας για να τις προστατεύσουμε από τις φυσικές διορθώσεις της καθημερινής ζωής. Όσο μεγαλύτερη είναι η περιοχή του νου μας που θεωρούμε απαραίτητο να την υπερασπίσουμε, τόσο πε­ρισσότερο θα μαστίζεται η διαδικασία της σκέψης μας. Δεν θα επιτρέπουμε στο νου μας να περιπλανάται ελεύθερα, γιατί μια νέα πληροφόρηση μπορεί να αντικρούσει τις αυτοεξαπατήσεις μας. Όσο μεγαλύτερες είναι οι αυτοεξαπατήσεις, τόσο μεγαλύ­τερο είναι και το τμήμα του κόσμου που αποκλείουμε από τον ευατό μας.

Από την άλλη μεριά, οι συγγραφείς Ρόμπερτ Γουλκ και Άρθουρ Χένλεϋ, στο βιβλίο τους, Το δικαίωμα στο ψέμα, ένα από τα πιο καθοριστικά έργα πάνω στο θέμα αυτό, παρατη­ρούν:

Ένας πετυχημένος γάμος είναι το αποτέλεσμα τόσο των ψε­μάτων όσο και της αγάπης που λειτουργούν στη ζωή του ζευγα­ριού. Μολονότι με τις ευαισθησίες τους και τις συγκινήσεις τους μπορεί να συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον, δεν παύουν να είναι δυο χωριστά άτομα και τα συναισθήματά τους δεν εί­ναι δυνατό να συμπίπτουν πάντοτε. Μια πολιτική απόλυτης ει­λικρίνειας και εντιμότητας θα τους οδηγούσε, ίσως, σε φλύαρες αποκαλύψεις αλήθειας, που θα τους πλήγωνε άσκοπα και άκαι- ρα. Αυτό, με σειρά του, θα καταπόντιζε τη λεπτή ισορροπία του «δούναι και λαβείν» που είναι εξαιρετικά απαραίτητη ανά­μεσα στο αντρόγυνο. Εποικοδομητικά, κατάλληλα και λογικά ψέματα μπορεί να έχουν ένα αμοιβαίο προστατευτικό αποτέλε­σμα, και εμποδίζουν τους δύο εταίρους στο γάμο να μπλέκουν ο ένας στα πόδια του άλλου. Να γιατί το καλό ψέμα κάνει τον καλό γάμο.

Σ’ ένα άλλο σημείο, οι ίδιοι συγγραφείς δηλώνουν: «Η οι­κογένεια όπου όλοι λένε ψέματα παραμένει ενωμένη». Βέβαια οι συγγραφείς δεν μιλούν για αναλήθειες που καταστρέφουν

86 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

τη ζωή, αλλά για μια έλλειψη απόλυτης εντιμότητας στην κα­θημερινή ζωή των ανθρώπων, που παρέχει μια δυνατότητα προστασίας της σχέσης από συνεχή τραύματα. Και προσθέ­τουν:

Το μόνο ψέμα που αξίζει να ειπωθεί είναι μια αναλήθεια που μπορεί ν’ αλλάξει την κατάσταση προς το καλύτερο. Το ψέμα αυτό πρέπει να είναι δικαιωμένο, τεχνικά άρτιο και κατάλληλο στην περίσταση. Για να πάρει μια πιστευτή απόφαση για ένα ψέμα, ένας υποψήφιος ψεύτης πρέπει να ζυγίζει τα πιθανά, ο­φέλη και τους πιθανούς κινδύνους, μια διαδικασία παραπλήσια προς το παιχνίδι «αλήθεια ή συνέπειες».

Οι συγγραφείς φτάνουν στο σημείο να προσφέρουν και ειδι­κό τεστ καταμέτρησης ενός ψέματος* αν δηλαδή, το ψέμα ανα­λύθηκε με αντικειμενικότητα.

Ό λα αυτά μου θύμισαν ένα νιόπαντρο ζευγάρι, δυο ανθρώ­πους πολύ ερωτευμένους. Η γυναίκα ήταν εντελώς άπειρη στο μαγείρεμα. Είχε, ωστόσο, μάθει μια συνταγή από τη μητέρα της για κρέας κατσαρόλας και το φαγητό αυτό το έφτιαχνε τις πρώτες εβδομάδες του γάμου της. Κάποια στιγμή ρώτησε τον άντρα της αν του άρεσε το φαγητό της. Ο νεαρός σύζυγος, βλέποντας τη σκληρή προσπάθεια της γυναίκας του στην προε­τοιμασία του φαγητού, δεν ήθελε να την προσβάλλει και απά­ντησε καταφατικά: «Ναι, βέβαια! Πάρα πολύ!» Ουδέποτε ό­μως του άρεσε το φαγητό αυτό, αλλά η γυναίκα του πιστεύο­ντας τώρα το εντελώς αντίθετο άρχισε να μαγειρεύει όλο και πιο συχνά. Το χειρότερο είναι ότι η νεαρή γυναίκα δεν ήξερε να «υποδιαιρέσει» τη συνταγή για να βγαίνουν μόνο δύο μερί­δες, με αποτέλεσμα να περισσεύει φαγητό που έπρεπε να κατα­ναλωθεί την επόμενη ημέρα. Έτσι το κρέας κατσαρόλας σπά­νια έλειπε από το τραπέζι. Τελικά, έφτασε μια στιγμή που ο νεαρός σύζυγός δεν μπορούσε ν’ ανεχτεί άλλο το φαγητό αυτό και σε μια στιγμή θυμού ομολόγησε ότι απεχθανόταν τη μαγει­ρική της, ότι τον κλώτσαγε το στομάχι και δεν ήθελε να ξανα-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 87

δει ποτέ στη ζωή του το κρέας κατσαρόλας πάνω στο τραπέζι! Η γυναίκα του έπαθε σοκ, πληγώθηκε και ήταν απαρηγόρητη. Της είχε πει ψέματα. Μέσα σε λυγμούς και δάκρυα του είπε: «Ποτέ δεν θα σε ξαναπιστέψω!». Με ένα τόσο μικρό πράγμα; Κι ωστόσο, ο ύπουλος σπόρος του χάσματος εμπιστοσύνης α­νάμεσα στο νεαρό αυτό ζευγάρι είχε κιόλας φυτευτεί.

Η τραγωδία είναι ότι συχνά τέτοιες φαινομενικά ασήμαντες εμπειρίες συσσωρεύονται, κλιμακώνονται και τελικά δημιουρ­γούν μπερδεμένους και επικίνδυνους ιστούς δυσπιστίας που αιχμαλωτίζουν και καταστρέφουν. Αν αυτό αληθεύει, όπως τουλάχιστο δείχνουν οι στατιστικές, τότε θα χρειαστεί ν’ ανα­ζητήσουμε εναλλακτικές λύσεις, πέρα από το δρόμο της εξαπά­τησης. Κανένας πραγματικός λόγος δεν φαίνεται να συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι η αλήθεια πληγώνει. Η αλήθεια, όταν τη χειριζόμαστε σωστά, καθαρίζει την ατμόσφαιρα και προσφέρει ένα πρόγραμμα για αλλαγή.

Λοιπόν, τι πρέπει να κάνουμε; Να εξαπατούμε ή να μην εξα­πατούμε; Από τη στιγμή που δεν είμαστε τίποτα παραπάνω από άνθρωποι, ίσως η απόφαση να μην είναι μια ετοιμοπαρά­δοτη δουλειά. Πάντως το πρόβλημα δεν πρέπει να το αγνοή­σουμε, αφού είναι υπεύθυνο για τις περισσότερες αποτυχημέ­νες σχέσεις. Ασφαλώς, μπορεί κάποιος να διαλέξει το δρόμο της εξαπάτησης, αλλά ας κοιτάξουμε μήπως υπάρχουν εναλλα­κτικές προτάσεις που αξίζει να μας απασχολήσουν. Για να ξε­κινήσουμε προς την κατεύθυνση αυτή, είναι απαραίτητο να παραμερίσουμε την ιδέα ότι η εξαπάτηση μπορεί να περιέχει ο,τιδήποτε καλό, ότι η αλήθεια μας πληγώνει συχνά. Πρέπει να θελήσουμε ν’ αντικρύσουμε το γεγονός ότι αυτές οι πεποι­θήσεις δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα άνετο «βόλεμα», ότι μολονότι η αλήθεια μπορεί να πληγώνει, το να λες ψέματα σ’ ένα πρόσωπο που αγαπάς, θα προκαλέσει κάτι περισσότερο από την πληγή και τον πόνο* θα προκαλέσει, ίσως, την ολοκλη­ρωτική καταστροφή μιας σχέσης.

Η αλήθεια μέσα σε μια σχέση πρέπει να ξεκινήσει από την

88 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

αρχή. Άτομα με φρόνηση, αποφασισμένα να αναπτυχθούν και να ωριμάσουν από κοινού σε μια αμοιβαία αγάπη και εμπιστο­σύνη, είτε είναι εραστές είτε συνεργάτες σε μια επιχείρηση, πρέπει να συζητήσουν από την αρχή ακόμα της σχέσης τους τι προσδοκούν και τι πιστεύουν για την εντιμότητα και την ειλι­κρίνεια. Ανάμεσα σε άλλα πράγματα οφείλουν να σκεφτούν και ν’ αποφασίσουν αν ανέχονται το ψέμα. Υπάρχουν ορισμέ­νοι που θα προτιμούσαν να τους πουν ψέματα, παρά ν’ ακού- σουν την πραγματική αλήθεια. Ο Νίκολας Χάμφρεϋ είπε: «Ό ­ταν λέμε την αλήθεια σε ανθρώπους που δεν θέλουν να την ακούσουν, θεωρείται ισοδύναμο με επιθετική πράξη - μια ει­σβολή στον ιδιωτικό χώρο τους, μια καταπάτηση του δικού τους εδάφους. Δεν είναι ωραίο και δεν γίνεται». Ίσως να νιώ­θουν ότι είναι καλύτερα να μην ξέρουν παρά να είναι υπο­χρεωμένοι ν’ αντιμετωπίσουν το άγχος και τον πόνο που μπο­ρεί να επιφέρει η αλήθεια. Υπάρχουν άλλοι που δεν δέχονται τίποτε άλλο πέρα από την αλήθεια, θα ήθελαν, όμως, η αλή­θεια να περιβάλλεται από πραγματικό ενδιαφέρον και στοργή.

Πολύ συχνά εξισώνουμε την αλήθεια με τη «βάναυση πραγ­ματικότητα». Δεν είναι έτσι. Την αλήθεια μπορούμε να την εκφράσουμε και να τη μεταδόσουμε με ευγενικό τρόπο. «Δεν μ’ αέσει το φόρεμα αυτό τόσο πολύ όσο το μπλε. Λέω, μόνο τη γνώμη μου, δεν είμαι Υβ Σαιν Λωράν». Μια τέτοια αντίδραση θα ήταν προτιμότερη από μια απότομη συμπεριφορά του τύ­που. «Είναι φρικτό!» «Το απεχθάνομαι!» Αν αποφασίσουμε να αποδεχθούμε ολόκληρη την αλήθεια τότε πρέπει να την προφέρουμε με ήπιους τόνους όπως: «Για θυμήσου, αποφασί­σαμε να είμαστε πάντοτε αληθινοί ο ένας απέναντι στον άλλον. Έτσι το βλέπω εγώ τώρα το ζήτημα, έτσι το νιώθω».

Είναι απαραίτητο και ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι σ’ όλη μας τη ζωή, όσο διαρκεί μια σχέση, θα έχουμε να κάνουμε με τη σύγκρουση ανάμεσα στην εντιμότητα και την εξαπάτηση. Πώς είναι δυνατό να περιμένουμε ολοκληρωτική εντιμότητα απέναντι στους άλλους, όταν πολλοί από εμάς λέμε συνεχώς ψέματα στον εαυτό μας; Πρέπει να είμαστε έτοιμοι ν’ αποδε­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕ ΕΙΛΙΚΡΙΝΕΙΑ 89

χτούμε το γεγονός ότι μπορεί να ξεφεύγουμε από την αλήθεια από καιρό σε καιρό. Πρέπει να μάθουμε να αποδεχόμαστε αυ­τά τα ολισθήματα σαν άνθρωποι και να τα χρησιμοποιούμε σαν διδακτικές εμπειρίες που θα δώσουν νέα δύναμη σε μια περισσότερο αληθινή συμπεριφορά στο μέλλον. Εγώ, πάντως, πιστεύω ότι αν θέλουμε η σχέση μας να διαρκέσει και ν’ ανα­πτυχθεί, η ειλικρίνεια και η αλήθεια πρέπει να είναι ο αναπό­φευκτος σκοπός μας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ

Από τη στιγμή πον τίποτα απ' όσα σχεδιάζουμε δεν είναι άψογο, καμιά μας προσπάθεια δεν είναι αψεγάδιαστη. Τίποτα,

απ' ό,τι αποκαλούμε ανθρώπινο, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς κάποιο μέτρο περιορισμού και εσφαλμένης εκτίμησης.

Έτσι, εκείνο που μας σώζει είναι η συγχώρεση.

DAVID AUGSBURGER

Τότε προσελθών προς αυτόν ο Πέτρος είπε: Κύριε, ποσάκις αν αμαρτήση εις εμέ ο αδελφός μου και θέλω συγχωρήσει αυτόν;

έως επτάκις; λέγει προς αυτόν ο Ιησούς' δεν σοι λέγω έως επτάκις, αλλ ’ έως εδδομηκοντάκις επτά.

Μ ΑΤΘ ΑΙΟ Σ 18:21-22

Συγχωρώ. Μια θαυμάσια αύρα δροσίζει πάντα το ρήμα συγ­χωρώ. Ζεστασιά και δύναμη το περιβάλλουν. Είναι μια λέξη που υποδηλώνει άφεση ή απελευθέρωση* μια πράξη που έχει τη δύναμη να καταπραΰνει, να γιατρεύει να συνενώνει και να αναδημιουργεί.

Είχα μια φίλη που ο άντρας της σκοτώθηκε σε αυτοκινητι- στικό δυστύχημα. Ο «φονιάς» ήταν ένας μεσόκοπος επιχειρη­ματίας, πατέρας τριών παιδιών. Γύριζε από γεύμα εργασίας μεθυσμένος. Στο δικαστήριο, θεωρήθηκε ένοχος ανθρωποκτο­νίας, καταδικάστηκε σε ισόβια και κλείστηκε στη φυλακή. «Να τον συγχωρήσω; Μα τί λέτε;» αναφώνησε οργισμένα η φίλη μου. «Καλύτερα να τον δώ στην κόλαση. Σκότωσε τον άντρα μ ου , τον πατέρα των παιδιών μον! Πρέπει ν’ αφήσει το κόκκα- λά του στη φυλακή». Δεν ξέρω αν η φίλη μου είχε την παραμι­κρή ιδέα πόσο είχε υποφέρει ο άνθρωπος αυτός για το ατύχη­μα και πώς εξακολουθούσε να νιώθει.

Μια γυναίκα που υπήρξε θύμα ενός ληστή, ένιωθε ακριβώς το ίδιο. «Στοιχειώνει ακόμα τη ζωή μου», μουρμούρισε ενώ καινούργια δάκρυα οργής αυλάκωναν το πρόσωπό της. «Μου έκανε κακό. Μ’ έκανε να νιώθω τρόμο και καχυποψία μ’ έναν τρόπο που τίποτε δεν μπορεί να τον αλλάξει. Τον μισώ! Και μη νομίζεις ότι νιώθω καλύτερα επειδή ξέρω ότι είναι στη φυλα­κή. Τι καλό μου κάνει; Του αξίζει να πεθάνει! Μπορεί κάποια μέρα να ξεπεράσω τους φόβους μου. Ποτέ, όμως, δεν θα τον συγχωρήσω!»

94 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

«Δεν μπορώ να συγχωρήσω τους γονείς μου που έβαλαν στο μυαλό μου τις νευρωτικές ιδέες τους. Είναι δικό τους σφάλμα που φοβάμαι να ζήσω. Τώρα που γέρασαν, έρχονται και μου ζητούν να τους αγαπήσω. Δεν μπορούν να καταλάβουν γιατί τους αποφεύγω. Τώρα είναι η σειρά τους να υποφέρουν!» Αυ­τά μου είπε ένας μαθητής μου στο πανεπιστήμιο.

«Από τότε που χωρίσαμε, η γυναίκα μου κάνει ο,τιδήποτε περνάει από το χέρι της για να μη βλέπω το γιο μου. Βέβαια, έκανα ένα γελοίο λάθος. Την πλήγωσα. Αλλά παίρνει πίσω την εκδίκησή της με φοβερό τρόπο. Της εξήγησα ότι λυπάμαι για ό,τι έγινε και πραγματικά λυπάμαι. Τι άλλο να κάνω; Δεν μπο­ρώ να σβήσω μ’ ένα σφουγγάρι ό,τι έγινε. Δεν είμαι τίποτα λιγότερο τώρα σαν άτομο, τίποτα λιγότερο από τον άντρα που αγάπησε και παντρεύτηκε. Φαίνεται ότι δεν υπάρχει μέσα της ο τρόπος να συγχωρεί».

Ενα θύμα του Ολοκαυτώματος υποστήριζε ότι το να συγχω­ρούσε τους βασανιστές του και τους δολοφόνους της οικογέ- νειάς του και των φίλων του θα ήταν σα να συγχωρούσε τη βαρβαρότητά τους. «Θα τους μισώ όσο θα ζω και θα προσεύ­χομαι να πιαστούν και να τιμωρηθούν η αίσθηση της δικαιο­σύνης ζει ακόμα μέσα μου. Ο εγκλεισμός τους στη φυλακή, ακόμα και η εκτέλεσή τους, ποτέ δεν θα είναι αρκετά για όσα έκαναν. Θα δείξει όμως, έστω, ότι απόμεινε στον κόσμο λίγη δικαιοσύνη».

Ολα αυτά που αναφέρθηκαν είναι οδυνηρές καταστάσεις. Όταν αδικούμαστε, όταν μας κακομεταχειρίζονται σωματικά και ψυχολογικά, δημιουργούνται πληγές, οπότε φαίνεται πολύ απλό και ανθρώπινο να ζητάς δικαιοσύνη, να επιθυμείς τη «γλυκειά εκδίκηση».

Το να συγχωρούμε τους άλλους, όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό, είναι ένα μόνο μέρος από το πρόβλημα. Συχνά είναι δύ­σκολο να συγχωρήσουμε ακόμα και τον ίδιο τον εαυτό μας για

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 95

λάθη ή αδικίες που κάναμε. Ένα ζωντανό και πασίγνωστο πα­ράδειγμα για το πρόβλημα αυτό αναφέρεται στο θαυμάσιο μυ­θιστόρημα του Γουίλιαμ Στάυρον, Η εκλογή της Σόφι. Η Σόφι θύμα της ναζιστικής τρέλας και του σαδισμού, πιέζεται να πά­ρει μια απόφαση, να κάνει μια εκλογή. Πρέπει ν’ αποφασίσει ποιο από τα δυο παιδιά της θα πεθάνει και ποιο θα ζήσει. Πιέζεται να πάρει αμέσως την απόφαση αυτή, διαφορετικά οι ναζί θα σκότωναν και τα δυο παιδιά της. Κάνει την τρομερή εκλογή. Μολονότι η ζωή της συνεχίζεται, κατακλύζεται από αισθήματα ενοχής. Η εξιλέωσή της έρχεται μόνο από τη στιγμή που δημιουργεί μια αυτοκαταστροφική σχέση μ’ έναν διανοη- τκά άρρωστο άντρα, που τελικά τη σκοτώνει και την απελευθε­ρώνει.

Ένας ιερέας μου μίλησε για έναν άντρα που του τηλεφωνεί σχεδόν κάθε βδομάδα, πνιγμένος από αισθήματα ενοχής. Δεν μπορεί να συγχωρήσει τον εαυτό του που δεν έκανε ποτέ το χατήρι της γυναίκας του για ένα ταξίδι στη Χονολουλού, που το ζητούσε συχνά όσο ζούσε. Κατηγορεί τον εαυτό του, ακόμα και μετά από χρόνια, ότι την πλήγωσε και της στέρησε την ευτυχία που της άξιζε.

Αντίθετα, άκουσα πρόσφατα για μια γυναίκα στη Φλόριντα που τη βίασαν, την πυροβόλησαν στο κεφάλι, την ακρωτήρια­σαν βάναυσα και την άφησαν να πεθάνει. Κατά περίεργο τρό­πο, η γυναίκα άντεξε το μαρτύριο και επιβίωσε. Η πληγή στο κεφάλι της προκάλεσε τύφλωση. Κάποτε την κάλεσαν να μιλή­σει στην τηλεόραση και η δημοσιογράφος που ανέλαβε να την παρουσιάει, περιέγραψε την πίκρα που έπρεπε να νιώθει η αυ­τή γυναίκα όπως και τις ανεπούλωτες πληγές που θα τη συνό­δευαν στην υπόλοιπη ζωή της. «Όχι, όχι!» διαμαρτυρήθηκε η γυναίκα μέσα σε γενική κατάπληξη. «Αυτός ο άνθρωπος αφαί- ρεσε μια νύχτα από τη ζωή μου. Αρνούμαι να του δώσω έστω και ένα δευτερόλεπτο παραπάνω!»

Οι Τάιμς της Νέας Υόρκης δημοσίευσαν μια περίπτωση που την πρόσεξαν πολλοί αναγνώστες της εφημερίδας. Αφορούσε έναν άντρα και τη γυναίκα του που πήγαν σε επισκεπτήριο

96 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

φυλακής για ν’ αγκαλιάσουν και να συγχωρήσουν τον άνθρωπο που βίασε και δολοφόνησε την 22χρονη κόρη τους. Η ιστορία αυτή του Μπομπ και της Γκόλντι Μπρίστολ καταγράφτηκε με μεγάλη ευαισθησία στο βιβλίο τους Ό ταν είναι δύσκολο να σνγχωρείς. Στο βιβλίο αφηγούνται τον τρόμο και τον πόνο που ένιωσαν όταν έμαθαν για τη δολοφονία της κόρης τους, αλλά και την τελική τους απόφαση ν’ αφήσουν το Θεό να καθορίσει την τιμωρία. Οχυρωμένοι και οι δυο τους από μια βαθιά αίσθηση θρησκευτικότητας, αποφάσισαν ν’ αγκαλιάσουν με αγάπη τον εχθρό τους. Έπειτα από πολλές προσπάθειες να βρουν τον Τομ (το φανταστικό όνομα που έδωσαν στον σφαγέα της κόρης τους), ο δολοφόνος συμφώνησε να τους δει. Η κ. Μπρίστολ περιγάφει τη συνάντησή τους στη φυλακή με συγκινητική απλό­τητα:

Η πόρτα άνοιξε. Ο Τομ μπήκε στην αίθουσα επισκεπτών. .Ήταν περίπου δυο μέτρα ψηλός, είχε κατάμαυρα μαλλιά, ήταν γεροδε­μένος, ξυρισμένος, καθαρός και καλοντυμένος... ένας άνθρωπος, ένα πρόσωπο. Η αγάπη του Θεού ανάβλυσε μέσα μου και ξεχείλι­σε. Ο Τομ στάθηκε ακίνητος, τα μάτια του γέμισαν δάκρυα. Ο άντρας μου κι εγώ σταθήκαμε μπροστά του για μια στιγμή και αμέσως μετά, με τη σειρά, τον αγκαλιάσαμε. Κλάψαμε όλοι μαζί.

Η κ. Μπρίστολ παραδέχεται με ειλικρίνεια ότι ποτέ δεν μπόρε­σαν να κατανοήσουν το «γιατί» μιας τέτοιας βάναυσης πράξης. Εκείνο που έκαναν ήταν να επιτρέψουν στον εαυτό τους να γνωρίσουν τη δική του ανθρωπιά, την πλευρά του Τόμ που θα τους επέτρεπε να συνταυτιστούν μαζί του, να τον κατανοήσουν και να τον αποδεχτούν.

Μετά τη συνάντησή τους, ένιωσαν ελεύθεροι, εξαγνισμένοι από κάθε οργή και μνησικακία. Ακόμα και ο πόνος τους εξαφα­νίστηκε. Για ανεξήγητους λόγους, ο Τομ ένιωσε εντελώς διαφο­ρετικά και αρνήθηκε να συνεχίσει τη σχέση αυτή και ν’ αποδε­χτεί τη συγχώρεση. Διέκοψε την επαφή.

Μετά απ’ όλα αυτά, η κ. Μπρίστολ δεχόταν συχνές προσκλή­σεις για δημόσιες ομιλίες. Η εμπειρία της και η δυναμική της

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 97

συγχώρεσης, προκαλούσαν έντονο ενδιαφέρον στον κόσμο. Αλλά, δεν άργησε να διαπιστώσει ότι ανάμεσα στους ακροατές της υπήρχαν πολλοί που είχαν μια εχθρική στάση απέναντι της. Δεχόταν συχνά επιθέσεις με την κατηγορία ότι ήταν αναί­σθητη και ότι πρόδινε την αξία και τη μνήμη της κόρης της. Πολλοί την έβλεπαν σαν άχαρη γυναίκα και την κατηγορούσαν ότι είχε μια αφελή και επιζήμια προσέγγιση προς τις κοινωνι­κές ασθένειες.

Είναι γενικά αποδεκτό ότι η κεντρική ιδέα κάθε θρησκείας είναι η βαθιά προσήλωση στη συμπάθεια, τη συμπόνια και τη συγχώρεση. Για τους θεούς είναι πολύ απλό να συγχωρούν, για τους ανθρώπους, όμως, είναι πραγματικά δύσκολο.

Το να ζητάμε και να δίνουμε συγχώρεση, είναι μια περίπλο­κη διαδικασία που περικλείει τα βαθύτερα αισθήματά μας, την ανθρωπιά και τη σοφία. Ιστορικά έχουμε διαπιστώσει ότι χω­ρίς συγχώρεση είναι αδύνατο να υπάρξει διαρκής αγάπη· είναι απραγματοποίητη η αλλαγή, η ανάπτυξη και η πραγματική ε­λευθερία. Στο βιβλίο του, Η αγάπη διώχνει το φόβο , ο Δρ. Τζέραλντ Γιαμπόλσκι δηλώνει:

Το μίσος, η μνησικακία και η εκδικητικότητα υπερισχύουν, μας νικούν και μας αδειάζουν πνευματικά και συναισθηματικά.

Γι’ αυτό, είναι εξαιρετικά σημαντικό, όσοι ενδιαφέρονται πραγματικά για ανθεκτικές και διαρκείς σχέσεις, να κατανοή­σουν τη δυναμική της συγχώρεσης. Έτσι εύθραυστα και ευά­λωτα άτομα που είμαστε, έχουμε μεγάλη ανάγκη από την κατα­νόηση αυτή.

Η συγχώρεση είναι μια πράξη θέλησης. Είναι μια εκλογή της βούλησης. Είτε επιλέγουμε να συγχωρούμε, είτε όχι. Πρέπει, πάντως, να θυμόμαστε ότι η διαδικασία τού να μας συγχωρούν και να συγχωρούμε περικλείει την ίδια δυναμική. Αν ελπίζου­με ότι θα μας συγχωρήσουν για τα σφάλματά μας, πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι να κάνουμε κι εμείς το ίδιο. Αν δεν είμαστε ικανοί να συγχωρούμε τους άλλους, δεν είναι δυνατό να περιμένουμε να μας συγχωρήσουν οι άλλοι.

98 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Όταν δινόμαστε στην αγάπη, γινόμαστε πολύ ευάλωτοι. Δεν νιώθουμε ποτέ ασφαλείς. Είμαστε ανοιχτοί στην απογοή­τευση και το πλήγωμα των αισθημάτων μας. Σε μια σχέσή, τα άτομα ενώνονται φέρνοντας ο καθένας διαφορετικό ιστορικό παρελθόν και εμπειρίες. Ανταμώνουν με την ελπίδα ότι θα δη­μιουργήσουν νέους κόσμους, γράφοντας μια καινούργια σελί­δα από κοινές εμπειρίες, από πράγματα που τα ζουν και τα μοιράζονται μαζί. Αυτό, όμως, δεν είναι εύκολο αφού όλοι αντιδρούμε και ενεργούμε στη σκιά παλιών φόβων, προκατα­λήψεων και συνηθειών αφού όλοι είμαστε διαφορετικοί και ατελείς. Είναι, λοιπόν, σπάνιο να γραφτεί αυτή η καινούργια κοινή σελίδα χωρίς αντιπαράθεση και σύγκρουση.

Όταν νιώθουμε ότι αδικηθήκαμε, σπεύδουμε να κατηγορή­σουμε τους άλλους. Βλέπουμε τον εαυτό μας σαν θύμα. Κάτι έγινε σε βάρος μας, σε μας τους «αθώους». Επομένως, έχουμε το δικαίωμα να ζητήσουμε ν’ αποκατασταθεί η δικαιοσύνη. Πιστεύουμε ότι η δικαιοσύνη θα αποκατασταθεί μόνο όταν μπορέσουμε να πληγώσουμε εκείνους που μας πλήγωσαν, ν’ απογοητεύσουμε εκείνους που μας διέψευσαν, να προκαλέσου- με τον πόνο σε όσους μας έκαναν να πονέσουμε. Πρέπει να δοκιμάσουν την εκδικητικότητα μας τώρα αμέσως, και καλό θα ήταν να συνεχίσουν να τη γεύονται για πάντα. Νιώθουμε σί­γουροι ότι το κακό θα διορθωθεί μόνο με τον τρόπο αυτό. Μό­νο τότε θα περάσει το σφουγγάρι πάνω από το μαυροπίνακα και θα εξαφανιστεί ο πόνος μας. Άλλωστε, λέμε δικαιολογώ­ντας το εαυτό μας, το σφάλμα δεν ήταν δικό μας. (Μήπως δεν είμαστε πάντα σίγουροι ότι το σφάλμα το έκανε ο άλλος;) Για­τί, λοιπόν, να είμαστε αυτός που υποφέρει; Επιζητούμε την εκδίκηση επειδή ξέρουμε ότι η εμπειρία θα είναι γλυκειά. Πό­ση αλήθεια υπάρχει σε μια τέτοια πίστη; Πόσοι από εμάς δεν έχουν μπει σε φοβερές περιπέτειες προκειμένου να «πάρουν εκδίκηση» για κάτι κακό που, κατά τη γνώμη τους, έγινε σε βάρος τους. Μόνο που στο τέλος έρχεται η πικρή διαπίστωση ότι από τη στιγμή που εκδικηθήκαμε το μόνο πράγμα που κα­τορθώσαμε ήταν να βρεθούμε μόνοι, χωρίς την αγάπη κανενός.

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 99

Τι ικανοποίηση μπορεί να υπάρχει όταν κάνουμε τον άλλον να υποφέρει, ενώ παραμένει ο δικός μας πόνος; Τι νόημα έχει να ζητάμε «οφθαλμόν αντί οφθαλμού;». Όταν βγάλουμε του άλ­λου το μάτι, όπως μας το έβγαλε κι εκείνος, δεν θα συνεχίσου- με άραγε να έχουμε και οι δύο από ένα μονάχα;

Όταν αδικηθούμε από αυτούς που αγαπήσαμε, υποτιμούμε μια ολόκληρη σχέση, μια σχέση που κράτησε πολλά χρόνια, που μας πρόσφερε πολλές χαρές και χρειάστηκε μεγάλη δια­νοητική και συναισθηματική ενέργεια για να διαρκέσει τόσο πολύ. Κι όμως με μια και μόνη σκληρή δήλωσή μας, με μια απερίσκεπτη πράξη, με μια ψυχρή επίκριση, είμαστε ικανοί να καταστρέψουμε ακόμα και τις πιο στενές σχέσεις μας. Γρήγορα ξεχνάμε το καλό και αρχίζουμε να δίνουμε λογική υπόσταση σε διάφορα σενάρια μίσους. Προτιμούμε να προχωρήσουμε στο δρόμο αυτό, αντί να διαλέξουμε την πρόκληση για ειλικρινή εκτίμηση και αντιπαράθεση. Αγνοούμε το γεγονός ότι μέσα στην πράξη της συγχώρεσης και της συμπάθειας είναι πολύ πιθανό ν’ ανακαλύψουμε ένα νέο βάθος στον εαυτό μας και νέες δυνατότητες σχέσεων με τους άλλους στο μέλλον. Είμαστε υπερβολικά υπερήφανοι. Μπλεκόσματε σε αυτομειωτικές δρα­στηριότητες που μας εμποδίζουν να συγχωρούμε* πιστεύουμε ότι αν αποσυρθούμε και απομακρυνθούμε από μια κατάσταση, αυτό θα πληγώσει τον άλλο και θα γιατρέψει εμάς. Ενισχύουμε τη φαντασίωσή μας ότι με την αποφυγή μπορούμε να κλείσου- με μια υπόθεση, μια εκκρεμότητα. Έχουμε την αφελή ελπίδα ότι πληγώνοντας, ντροπιάζοντας, κατακρίνοντας και καταδι­κάζοντας τους άλλους, θα νιώσου με καλύτερα. Δεν συνειδητο­ποιούμε ότι η άρνησή μας να δεσμευτούμε σε μια συμπεριφορά που περιέχει τη συγχώρεση, επιβαρύνει τελικά εμάς τους ί­διους με το άχρηστο βάρος του μίσους, του πόνου και της εκδι- κητικότητας, που δεν έχουν τέλος, εμείς επιβαρυνόμαστε κι όχι αυτός που μας αδίκησε.

Βέβαια, η συγχώρεση δεν είναι μια εύκολη διαδικασία. Το ορθολογικό μυαλό μας δεν είναι αρκετά ικανό να διασπάσει ακαριαία τον σύνθετο ιστό των συναισθημάτων που μας υπερ­

100 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

νικούν όταν νιώθουμε ότι αδικηθήκαμε. Μας φαίνεται ευκολό­τερο ν’ αναζητήσουμε τρόπους διαφυγής και απόδρασης από τον πόνο μας. Αντί να τον αντιμετωπίσουμε, στις πραγματικές του διαστάσεις, υποκύπτουμε στην παρόρμηση να κατηγορή­σουμε, να κατακρίνουμε, να καταδικάσουμε και να καταρα- στούμε. Η συγχώρεση είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί μέσα σε ένα κλίμα κατηγορίας, καταδίκης, θυμού και εσφαλμένων διαπιστώσεων.

Θ’ αρχίσουμε να συγχωρούμε μόνο όταν κοιτάξουμε όσους μας αδίκησαν σαν να κοιτούσαμε τον εαυτό μας* ούτε καλύτε­ρα ούτε χειρότερα. Είναι ανάγκη να θυμόμαστε ότι αδικημένοι και αδικούντες συνυπάρχουμε στον κόσμο σαν θνητοί, και ότι μόνο μέσα από την κοινή ανθρώπινη ιδιότητά μας η κατάσταση θα μπορούσε ν’ αντιστραφεί. Είναι δύσκολο να το φανταστού­με αυτό, όμως ας μην ξεχνούμε ότι θα μπορούσαμε να είμαστε ένα τμήμα της φανατικής νεολαίας του Χίτλερ ή άρρωστες και φοβισμένες κοινωνικές ομάδες που δεν είναι σε θέση να κρί­νουν ποια είναι η κατάλληλη συμπεριφορά. Χωρίζουμε τον κό­σμο σε καλό και κακό και τοποθετούμε τον εαυτό μας στην καλή πλευρά, κρατώντας αποστάσεις από την άλλη πλευρά. Κι όμως, μόνο μέσα από την συνταύτισή μας με τους άλλους μπο­ρεί να ξεκινήσει η διαδικασία της κατανόησης και της συγχώ- ρεσης.

Πολλοί άνθρωποι εξοργίζονται όταν τους λες ότι, κάτω από ορισμένες συνθήκες, θα μπορούσαν ν’ αποτελούν μέρος μιας βλαβερής στάσης απέναντι στους συνανθρώπους τους. Κάτι που στην πραγματικότητα γίνεται κάθε μέρα χωρίς να το θέ­λουν. Και πρώτα απ’ όλα αγνοούν τους νόμους για τη μόλυνση του περιβάλλοντος, αρνούνται ν’ αποδεχτούν την ευθύνη για το επίπεδο της χαμηλής εκπαίδευσης, για την πείνα στον κό­σμο, αρνούνται τη μοναξιά των γειτόνων τους, τη βάναυση μεταχείριση των παιδιών και των ηλικιωμένων. Είναι έτοιμοι να καταδικάσουν τους πολιτικούς, τους μαχητικούς, τους κομ­μουνιστές και οποιονδήποτε άλλον, παρά να αποδεχθούν τη δική τους έλλειψη ενδιαφέροντος. Είναι τόσο πολύ παγιδευμέ-

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 101

νοι στον εγωισμό τους, που δυσκολεύονται να εκτιμήσουν τις δικές τους γεμάτες προκατάληψη, επιζήμιες και αρνητικές ι­δέες. Εάν έχουμε συναίσθηση, θα διαπιστώσουμε, ότι, είτε μέ­σα από μια διαδικασία επιλογής, είτε ασυνείδητα, ο καθένας βρίσκεται αναμεμειγμένος σχεδόν καθημερινά σε κάποια πρά­ξη αδικίας. Αυτό όμως, δεν σημαίνει ότι είμαστε κακοί, ότι χάνουμε την αξία μας σαν στοργικά ανθρώπινα πλάσματα. Μια πράξη δεν είναι επαρκής λόγος για να υποβαθμιστεί ένα άτομο.

Υπάρχουν καλοί άνθρωποι που βλέπουν τις πολιτικές, κοι­νωνικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις τους σαν δίκαιες και λο­γικές, πράγμα που τους κάνει να νιώθουν ελεύθεροι να αναμι- χθούν σε υποκριτικούς πολέμους, όπου σκοτώνονται χιλιάδες αθώοι άνθρωποι. Δικαιολογούν την επιθετικότητά τους βλέπο­ντας τους ανθρώπους αυτούς σαν εχθρούς που απειλούν την ασφάλεια του τόπου τους και τις πεποιθήσεις τους. Η σφαγή στο Μάι Λάι, στο Βιετνάμ, είναι αρκετή για να περιγράψει αυτό που θέλουμε να πούμε εδώ. Είναι πάρα πολύ απλό να καταδικάσουμε όλους όσους συμμετείχαν σ’ αυτό το όνειδος σαν κακούς και άχρηστους ανθρώπους. Αντίθετα, είναι δύσκο­λο να αναλύσουμε και να εκτιμήσουμε τις περιστάσεις και τις αντικειμενικές συνθήκες που υποχρέωσαν καλούς ανθρώπους να συμπεριφερθούν με κακούς τρόπους. Θα καταλάβουμε και θα συγχωρήσουμε μόνο όταν δούμε τους άλλους ανθρώπους με συμπάθεια - σαν ευαίσθητα και ευάλωτα άτομα, όπως είμαστε κι εμείς, ικανούς για αδυναμίες, συγκεχυμένο ιδεαλισμό, φόβο, πανικό, δειλία και αστάθεια. Η ανθρώπινη κατανόηση και η συνταύτιση της καρδιάς και του νου με τους άλλους είναι τα πρώτα βήματα για να υπερπηδήσουμε τους αδιαπέραστους, κατά τα άλλα, τοίχους της αντίληψης της μη συγχώρεσης.

Η γνώση αυτή επαναλαμβάνεται από μόνη της στις υγιείς, γεμάτες αγάπη σχέσεις. Οι γονείς παραβλέπουν τις απερισκε­ψίες των παιδιών τους. Τα παιδιά παραβλέπουν την κτητική διάθεση των γονιών τους. Οι εραστές κάνουν πως δεν βλέπουν ο ένας στον άλλον τα ψεγάδια και τα τρωτά σημεία. Ολα αυτά

102 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

συμβαίνουν γιατί αγαπάμε τα άτομα αυτά και ταυτόχρονα ε­πειδή ξέρουμε ότι ούτε εμείς είμαστε τέλειοι. Γιατί βλέπουμε τις μακροπρόθεσμες σχέσεις μας σαν κάτι πιο μεγάλο και πιο αξιόλογο από τις στιγμιαίες δυσαρέσκειες που μπορεί να μας προκαλέσει μια απομονωμένη αρνητική πράξη ή στάση απένα­ντι σ’ ένα ζήτημα. Συνεχίζουμε ν’ αγαπάμε αυτούς που μας πληγώνουν καμιά φορά, ακριβώς επειδή είναι άνθρωποι με ι­διαίτερη αξία για μας, ικανοί για το καλό, αλλά και για το κακό. Τους βλέπουμε σαν ανθρώπους, ανοιχτούς στις δυνατό­τητες της αλλαγής. Κι όταν τους βλέπουμε κάτω από το φως αυτό, η αγάπη μας περιέχει την κατανόηση και την συνδρομή προς την ανάπτυξη και την ωριμότητα.

Η αγάπη είναι η μεγαλύτερη πηγή συγχώρεσης. Μέσα στην αγάπη μπορούμε να επανεξετάσουμε αυτόν που μας αδίκησε, σαν ένα άτομο με αξία. Μέσα στην αγάπη τοποθετούμε το άδι­κο και το λανθασμένο σε μια προοπτική και αναλύουμε την πράξη χωριστά από το άτομο. Δεν υπερβάλλουμε. Αγωνιζόμα­στε, μέσα από μια συμπεριφορά συμπάθειας και αποδοχής να εξαλείψουμε τα σύνορα ανάμεσα στον αδικούντα και τον αδι­κημένο, ακόμα κι όταν δεν καταλαβαίνουμε την ίδια τη συμπε­ριφορά μας. Μέσα από τη διαδικασία αυτή πλησιάζουμε ο έ­νας τον άλλον, ανανεώνουμε την πίστη μας, κατανοούμε καλύ­τερα, δυναμώνουμε το παρόν μας και προχωρούμε οπλισμένοι με εμπιστοσύνη. «Η συγχώρεση, λοιπόν,» λέει ο Γιαμπόλσκι, «γίνεται το μέσον για τη διόρθωση των παρεξηγήσεων. Μας επιτρέπει να δούμε μόνο την αγάπη στους άλλους και τον εαυ­τό μας και τίποτε άλλο». Αυτό είναι το δεύτερο βήμα στο δρό­μο για τη συμπάθεια και συγχώρεση.

Μπορεί όλο αυτό, να φαίνεται περισσότερο απλό απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα. Πριν, ωστόσο, υποτιμήσουμε αυτή τη διαδικασία, θα ήταν καλύτερο να εξετάσουμε τις εναλλακτι­κές προτάσεις.

Πρώτα απ’ όλα αξίζει, να δούμε γιατί επιλέγουμε μια μορφή προσκόλλησης σε μια κούφια εκδικητικότητα που δεν έχει κα­νένα νόημα για μας, αλλά, αντίθετα, παρεμβαίνει αρνητικά

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 103

στη δημιουργικότητα μας και μας απομακρύνει από τα αισθή­ματα αγάπης. Στο κάτω-κάτω το κακό έγινε. Ανήκει στο πα­ρελθόν και δεν αλλάζει. Εμείς έχουμε μόνο το παρόν και το μέλλον για να προχωρήσουμε μπροστά.

Μια φοιτήτριά μου, που εγκαταλείφθηκε βάναυσα από τον εραστή της, μου είπε με σοφία: «Δεν μπορώ να κοροϊδέψω τον εαυτό μου. Ξέρω ότι εξακολουθώ να τον αγαπώ ακόμα, και δεν μπορώ να καταλάβω την επιτακτική ανάγκη μου να τον κάνω να πονέσει, να τον πληγώσω. Αυτά είναι παλαβά, αντικρουό- μενα συναισθήματα. Ξέρω τι είναι λογικό στο μυαλό μου, αλλά η καρδιά μου είναι παράλογη. Με πονάει! Ξέρω ότι πρέπει να συγχωρήσω, να ξεχάσω και να συνεχίσω να ζω. Αυτός έφυγε και απολαμβάνει τη ζωή του. Εγώ είμαι, λοιπόν, εκείνη που οφείλει να κάνει κάτι!»

Η φοιτήτρια αναγνώρισε ότι πονούσε. Ήξερε ότι, κάτα κά­ποιο τρόπο, έπρεπε να πάρει επάνω της ολόκληρη την ευθύνη για το μέλλον της. Για να συνεχίσει να ζει έπρεπε να συγχωρή­σει τον άντρα που αγάπησε, για το δικό της καλό, παρόλο που την πλήγωσε βαθιά. Ήξερε ότι ο άντρας αυτός δεν ήταν ιδιο­κτησία της. Εκτιμούσε αρκετά τον εαυτό της ώστε να νιώθει σίγουρη ότι αν αυτός δεν ήθελε να είναι μαζί της ούτε κι αυτή τον ήθελε κοντά της. Ήξερε ακόμα ότι αν εξακολουθούσε να τον αγαπάει, αυτό θα σήμαινε ότι επιζητούσε την ευτυχία του. Αν όμως η ευτυχία του σήμαινε ν’ απελευθερωθεί από την πα­ρουσία της, τότε εκείνη έπρεπε να παραμερίσει. Αυτό δεν ση­μαίνει ότι αρνιόταν την απογοήτευση, την οργή της, τα έντονα συναισθήματα απόρριψης και απώλειας. Στην πραγματικότη­τα, ένιωθε τόσο δυνατό πόνο μέσα της, που για ολόκληρες ε­βδομάδες της ήταν αδύνατο να συγκεντρωθεί και να μελετήσει. Σκέφτηκε μάλιστα να παρατήσει όλα τα μαθήματά της. Προ­σπάθησε, αλλά απέτυχε, να δημιουργήσει νέες σχέσεις. Τελικά αποδέχτηκε το γεγονός ότι αν ήθελε ν’ απελευθερωθεί απ’ αυτή την οδυνηρή εσωτερική σύγκρουση, μόνο η ίδια μπορούσε να το κατορθώσει αυτό.

104 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Ο συναισθηματικός και ο ψυχολογικός πόνος εξασθενούν και καταβάλλουν τον άνθρωπο όσο και ο φυσικός πόνος. Ελά­χιστοι άνθρωποι κατορθώνουν να ξεφύγουν στη ζωή τους από τους πόνους αυτούς. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τον πόνο. Μπορούμε μόνο να τον αντιμετωπίσουμε. Η συγχώρεση είναι η σημαντικότερη διαδικασία για την απαλλαγή από τον πόνο. Ο Ντέιβιντ Ογκσμπέργκερ λέει πάνω σ’ αυτό:

Η συγχώρεση διώχνει αυτό που ήταν πρώτα και φέρνει αυτό που θα είναι τώρα.

Η συγχώρεση είναι μια απελευθέρωση του εαυτού μας από το παρελθόν, ενώ αντικρίζουμε το μέλλον με περισσότερη σο­φία και ανανεωμένη ελπίδα και πίστη. Η συγχώρεση αποκα- λείται συχνά: δώρο της δίχως-όρους-αγάπης. Αυτό δεν σημαί­νει «θα σε συγχωρήσω εάν ή όταν», αλλά «θα σε συγχωρήσω επειδή πρέπει, αν έχω την ελπίδα να συνεχίσω να ζω ολοκλη­ρωμένα».

Είναι ενδιαφέρον το ότι, μόλις η φοιτήτριά μου βρήκε τη δύναμη να τον συγχωρήσει, ο φίλος της ξαναγύρισε μετανοη- μένος και συντριμμένος. Η φοιτήτριά μου, ώς τη στιγμή που ξαναγύρισε ο φίλος της, είχε ξεπεράσει πια την οργή, τη μνη- σικακία, το μίσος. Δεν τα ένιωθε. Τον αποδέχθηκε ξανά στη ζωή της, προετοιμασμένη να συνεχίσουν τη σχέση τους με πε­ρισσότερη σοφία και σ’ ένα καινούργιο, πιο ευαίσθητο επίπε­δο. Ένιωθε ότι κάτι είχε χαθεί, αλλά αυτό που είχε κερδηθεί είχε ακόμα μεγαλύτερη αξία. Έμαθε ότι δεν ήταν μόνο αυτή που είχε υποφέρει, αλλά κι εκείνος. Τώρα ήταν έτοιμοι να ζή- σουν με νέες δυνατότητες, βασισμένες όχι στα λάθη του παρελ­θόντος, αλλά στις μελλοντικές επιλογές τους.

Η συγχώρεση δεν είναι πάντα τόσο σοφή και λογική όπως στην περίπτωση που προαναφέρθηκε. Πολύ συχνά μας προ- σφέρεται σαν δώρο, με μόνο ενδιάμεσο την ανωτερότητα του δωρητή. Ό ταν προσφέρεται έτσι, δεν είναι συγχώρεση. Μετα­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 105

τρέπεται σε συναλλαγή, σ’ ένα παζάρεμα και φέρνει μαζί της την απώλεια της αξιοπρέπειας, την αέναη ενοχή και τον εξευ- τελισμό. Είναι μια μορφή συναισθηματικού εκβιασμού με το ένα μέρος να γίνεται ο γενναιόδωρος ευεργέτης και το άλλο ο κατώτερος αμαρτωλός.

Αυτή η μη-συγχώρεση δίνεται συναρπαστικά ξανά από τον Ντέιβιντ Ογκσμπέργκερ. Την αποκαλεί «Μια κάθετη συγχώρε­ση» και την περιγράφει ως εξής:

Εξέτασα, ζύγισα, έκρινα εσένα και τη συμπεριφορά σου και διαπίστωσα ότι σου λείπουν απελπιστικά τα χαρακτηριστικά που θα με έκαναν να σε σεβαστώ. Εγώ έχω αυτές τις ιδιότητες αυτή τη στιγμή, όχι όμως εσύ. Ταπεινά αναγνωρίζω την υπέρτε­ρη ηθική μου δύναμη και τη δική σου αδυναμία, την συνεπή ηθική συμπεριφορά μου και την ασυνεπή ανηθικότητά σου. Σου συγχωρώ τα παραπτώματά σου. Από δω και πέρα θα έχουμε μια σχέση βασισμένη στην αναγνώριση της δικής μου ευεργεσίας την ώρα της δικής σου ένδειας, της γενναιοδωρίας μου μπροστά στη δική σου ενοχή. Θα βρείς κάποιον ταιριαστό τρόπο να είσαι υπάκουα ευγνώμων από τώρα και στο εξής.

Αυτό δεν είναι συγχώρεση! Αυτό είναι μια χαλιναγώγηση ηθικής εξουθένωσης του άλλου. Η αληθινή συγχώρεση θα γίνει ευκολότερη όταν μάθουμε να συμπονούμε και να απολογούμα­στε* όταν παραδεχόσματε ότι κι έμείς είμαστε άνθρωποι, ικα­νοί να κάνουμε λάθη και ν’ αδικήσουμε* όταν κάνουμε υποχω­ρήσεις για καταστάσεις που μπορεί να μην τις κατανοούμε* όταν έχουμε πίστη στην καλοσύνη του ανθρώπου* όταν είμαστε πρόθυμοι να ξαναρχίσουμε με συμπάθεια και χωρίς μνησικα- κία και φθόνο. Η εβραϊκή λέξη για τη συμπάθεα προέρχεται από το rechens που σημαίνει μήτρα. Δηλαδή μια νέα γέννηση, που υπονοεί μια καινούργια αρχή. Η καινούργια αρχή φέρνει μαζί της μια βαθύτερη κατανόηση της ματαιοπονίας, της μνη- σικακίας, του άλυτου μίσους και του θυμού, και αναβαπτίζει την ελπίδα μας στη δύναμη της αγάπης.

Υπάρχει και μια άλλη πλευρά της συγχώρεσης, ακόμα πιο απαιτητική. Είναι μια διαδικασία υψηλότερου επιπέδου, που

106 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

οικοδομείται στη συγχώρεση, αλλά την υπερβαίνει. Αυτή είναι η λησμοσύνη, η λήθη. Όσο συγχωρούμε ενώ ταυτόχρονα συ­ντηρούμε τη θύμηση της πληγής, όσο σιγοκαίνε η μνησικακία και η πικρή αίσθηση της παραβίασης της προσωπικότητας μας, η αληθινή συγχώρεση δεν μας άγγιξε, δεν γεννήθηκε ποτέ μέσα μας. Ακουσα να λένε ότι το να συγχωρείς και να μην λησαο- veic είναι και η λαβή του να

, , , , c λ c /αενει εΕω^ Βρισκόμαστε, οηλαοή, σε μια στάση αναμονής, έ­τοιμοι για την επόμενη μάχη.

Φοβόμαστε τη λήθη, τη λησμοσύνη, γιατί πιστεύουμε ότι αυ­τό θα ισοδυναμούσε με παραγραφή, με σβήσιμο από το μαυρο­πίνακα των λαθών και των αδικιών που έγιναν σε βάρος μας* θα δικαιώνονταν όσοι μας αδίκησαν και θα αποδεχόμασταν την ευθύνη για τις κακές πράξεις του άλλου. Νιώθουμε άσχημα όταν συγχωρούμε χωρίς να έχουμε σαν αντάλλαγμα μια πράξη μετάνοιας ή τιμωρίας αυτού που μας αδίκησε. Πρέπει όμως να κατανοήσουμε ότι λήθη δε σημαίνει δικαίωση της αδικίας. Ση­μαίνει ότι η πράξη ανήκει στο παρελθόν και για χάρη του μέλ­λοντος πρέπει ν’ ανοίξουμε τις καγκελόπορτες και να την αφή- σουμε να φύγει από μέσα μας. Για ν’ αναπνεύσουμε νέο αέρα και να ξαναζήσουμε.

Πολύ συχνά, η διαδικασία της ανάκλησης του παρελθόντος, προκειμένου ν’ αντιμετωπίσουμε καλύτερα το παρόν και το μέλλον, είναι απώλεια χρόνου και δεν εξυπηρετεί σχεδόν κανέ­να σκοπό. Μετατρέπεται σε μια αναβίωση των αδικιών. Μια τέτοια στάση μας κάνει να επαυξάνουμε τη δυσφορία μας, να παραμένουμε σε επιφυλακή, να δυναμώνουμε το θυμό και τη μνησικακία μας και να διεγείρουμε τις υποψίες μας. Αν δεν καταφέρουμε να ξεχάσουμε το παρελθόν, ποτέ δεν θ’ απελευ- θερούμε από τη δύναμή του να ξυπνά το μίσος και τον πόνο. Θα μας κρατά δέσμιους σε μια αδιάκοπη αντιπαραγωγική δια­δικασία. Είναι πασίγνωστο ότι η αγάπη δεν διατηρεί λογιστικό βίβλιο σφαλμάτων και αδικιών. Η ανάγκη μας είναι να διδα­χτούμε από τις αδικίες και τα λάθη και τότε, καθώς θα είμαστε σοφότεροι, να τ’ αφήσουμε να φύγουν, ν’ απομακρυνθούν από

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΓΧΩΡΟΥΜΕ 107

τη σκέψη μας και να κινηθούμε μπροστά, προς το αύριο.Ας μην ξεχνάμε ότι φταίμε εμείς, αν η συγχώρεση μας φανεί

μια δύσκολη και σκληρή υπόθεση. Είμαστε ανθρώπινα πλά­σματα, πολύ ευάλωτα και πολύ μακριά από την τελειότητα. Η αδικία που μπορεί να γίνει σε βάρος μας από άλλους ανθρώ­πους είναι πράγματι δύσκολο ν’ αντιμετωπιστεί, ιδιαίτερα ό­ταν είμαστε αθώοι, και δεν βρίσκουμε καμιά εξήγηση στη συ­μπεριφορά του άλλου. Γιατί να συγχωρήσουμε και να ξεχά- σουμε; Συγχωρούμε, γιατί το τίμημα που πληρώνουμε για τη μη συγχώρεση είναι πολύ μεγάλο. Αν κουβαλάμε επάνω μας τα παράπονα και τις μνησικακίες, αν γίνουμε ένα λιμάνι για ν’ αγκυροβολεί το μίσος, αν επιζητούμε την εκδίκηση, οδηγούμα- στε στην αντοκαταστροφή και πουθενά αλλού. Έτσι, ούτε θε­ραπευόμαστε, ούτε ικανοποιούμαστε. Δεν προχωρούμε, αλλά μένουμε καθηλωμένοι. Οι θετικές μας ενέργειες κατατροπώνο­νται απ’ τις αρνητικές πράξεις που μας εξοντώνουν. Γινόμαστε καχύποπτοι, και διστάζουμε να εμπιστευτούμε τους άλλους ξανά. Η δημιουργικότητά μας καταστρέφεται και η ανάπτυξή μας καθυστερεί.

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη στιγμή προσωπικής ανταμοιβής α­πό τη στιγμή που συγχωρούμε αληθινά και δεχόμαστε κι εμείς την ίδια συγχώρεση. Εκείνη τη στιγμή νιώθουμε μια πραγματι­κή απελευθέρωση, γινόμαστε ελεύθεροι να κινηθούμε μπροστά σαν ανθρώπινα πλάσματα σε πλήρη λειτουργία. Οι αυταπάτες της τελειότητας για τον εαυτό μας και τους άλλους διαλύονται, και αποδεχόμαστε, και εμείς και οι άλλοι, ότι είμαστε όλοι τρωτοί και ατελείς σαν ανθρώπινες υπάρξεις.

Οι πιο μεγάλοι φιλόσοφοι και θρησκευτικοί ηγέτες υπήρξαν άτομα με μεγάλη δύναμη συγχώρεσης. Μέσα από τη συγχώρε­ση και τη συμπόνοια του Βούδα, εκατομμύρια άνθρωποι οδη- γήθηκαν προς την ενόραση και την αποδοχή. Ο Ιησούς ο Να­ζωραίος υπήρξε το πρότυπο της συγχώρεσης. Συγχώρεσε τις πόρνες, τους κακούς, την προδοσία μαθητών του* ακόμα κι εκείνους που τον θανάτωσαν πάνω στο σταυρό. Όλοι οι μεγά­λοι φιλόσοφοι και προφήτες συγχωρούσαν, ακόμα κι αν φαί­

108 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

νονταν ότι το έκαναν ενάντια στη λογική, ενάντια στην ψυχική πραγματικότητα, ενάντια σ’ αυτό που συχνά αποκαλούμε «αν­θρώπινη φύση». Η αληθινή συγχώρεση είναι η πιο κορυφαία πράξη σε όλη την κλίμακα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Έ ­νας φίλος μου, βουδιστής δάσκαλος, μου είπε κάποτε: «Να συγχωρείς! Γιατί προσδένεσαι στον πόνο; Δεν μπορείς να κά­νεις τίποτα για τις αδικίες και τα σφάλματα του χθές. Δεν εί­ναι δικά σου για να τα κρίνεις. Γιατί να μένεις προοδεμένος σ’ αυτό που σου στερεί τη δυνατότητα της ελπίδας και της αγά­πης;»

Όλα σχεδόν τα ιερά βιβλία προτείνουν: -Μη κρίνετε. Προ­σπάθησε να κατανοήσεις και ενίσχυσε τα αισθήματα συμπά­θειας. Τότε, η συγχώρεση θα είναι πιο εύκολη. Εκείνος που απελευθερώνεται μέσα στην πράξη της συγχώρεσης είναι αυ­τός που συγχωρεί. Άφησε την κρίση και την εκδίκηση στους ουρανούς.

«Καί άφες ήμΐν τά όφειλήματα ημών, ώς καί ημείς άφίεμεν τοίς όφειλέταις ήμών».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ

Το μόνο πράγμα που αξίζει να έχεις σε τούτη τη γήινη ύπαρξη είναι η αίσθηση τον χιούμορ.

LINCOLN STEFENS

Η ευτυχία είναι το μεγαλύτερο κατόρθωμα τον ανθρώπου * είναι η ανταπόκριση της ολοκληρωμένης προσωπικότητάς τον προς έναν παραγωγικό προσανατολισμό προς τον εαντό τον

και τον έξω κόσμο.

ERIC FROMM

Κανένας άνθρωπος δεν είναι εντνχισμένος, εκτός αν πιστεύειότι είναι.

Ποπλίλιος Σύρος, 50 π.Χ.

Έχω την εντύπωση ότι μια βαθιά σχέση χωρίς χαρά, γέλιο και μια αίσθηση του χιούμορ, είναι αδιανόητη. Γι’ αυτό, ίσως, λένε ότι όλοι οι άγιοι είναι «υπερφυσικοί γελωτοποιοί». Ο Κόνραντ Χάιερς, στο βιβλίο του, Ζεν και κωμικό πνεύμα, υπο­στηρίζει ότι «οι δαίμονες του πόθου και της ταύτισης, το εγώ και η άγνοια, μπορούν να εξορκιστούν με το γέλιο» και μας μιλά για ένα είδος «κοσμικού γέλιου που θα κάνει την είσοδό του στην άλλη πλευρά αυτού του εξορκισμού».

Είμαι βέβαιος ότι πολλές φορές η ζωή μας υπενθυμίζει ότι δεν μπορούμε να την αντιμετωπίζουμε πρόχειρα και τυχαία, ότι «είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση!» Σ’ έναν ορισμένο βαθ­μό, αυτό μπορεί να είναι αλήθεια. Αλλά, ακριβώς αυτό μου φαίνεται ότι είναι ένας επιπλέον λόγος για να συντηρήσουμε και ν’ αναπτύξουμε μια έντονη αίσθηση του χιούμορ. Στην πραγματικότητα, εγώ ξέρω ότι σώθηκα πολλές φορές από την ικανότητά μου να βλέπω την αστεία πλευρά μιας κατάστασης και να γελάω με τον εαυτό μου και τις ατέλειές μου. Δεν αρ- νούμαι ότι χρειάζεται θάρρος και μια οριακή τρέλα για να χα­μογελάς και να γελάς σ’ έναν κόσμο όπου, από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, συνεχίζουμε να σκοτώνουμε, να βιάζου­με, να εγκαταλείπουμε και να πληγώνουμε ο ένας τον άλλον. Μέχρι τώρα, σταθήκαμε ανίκανοι να βρούμε το λόγο και την αιτία για όλα αυτά. Ίσως η εγκατάλειψη της προσπάθειας να βρούμε την αιτία και η αποδοχή της ανθρώπινης ουσίας μας σαν το έσχατο αστείο, μπορεί να μας προσφέρει μια άλλη ε­ναλλακτική πρόταση.

Η Μητέρα Τερέζα της Καλκούτας, που βρίσκεται πάντα α­νάμεσα στους απελπισμένους, τους πεινασμένους και τους ε­τοιμοθάνατους, προσφέροντας κάθε δυνατή βοήθεια, απαιτεί

112 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ν’ ακούγεται στους θαλάμους του νοσοκομείου της το γέλιο. Πιστεύει ότι το γέλιο είναι η μεγαλύτερη δύναμη που μπορεί να βοηθήσει την υγεία, την παραγωγικότητα, το σώμα και το πνεύμα. Ο Ά γιος Φραγκίσκος της Ασσίζης περιπλανιόταν στους δρόμους σαν γελωτοποιός, σαρκάζοντας την απελπισία. Η Αγία Τερέζα της Αβίλας αναζητούσε πάντα νεοφώτιστες που ήξεραν να γελάσουν, να φάνε σωστά και να κοιμηθούν. Οι καλοί και ευχάριστοι τρόποι στο φαγητό ήταν για την Αγία Τερέζα ένδειξη υγείας. Ο καλός και ήρεμος ύπνος ήταν ένδειξη ότι οι νεαρές μοναχές βρίσκονταν μακριά από σοβαρές αμαρ­τίες. Αν, μάλιστα, γελούσαν τότε διέθεταν και το απαραίτητο προσόν για να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες της μοναστικής ζωής.

Το σύμβολο του γελαστού Βούδα, παχουλού και υγιή, αντι­προσωπεύει την ουσιαστική χαρά του βουδισμού. Και μάλιστα στους βουδιστές Ζεν, το γέλιο και η ευτυχία είναι ο πυρήνας της διδασκαλίας τους. Υπάρχει ένα είδος χιούμορ που δροσί- ζει με το ράντισμά του κάθε θρησκευτική αίρεση.

Διάφοροι φιλόσοφοι, σ’ όλη τη διαδρομή της ανθρώπινης ιστορίας, έχουν επισημάνει την αναγκαιότητα της χαράς για την επιβίωση του ανθρώπου. Το 451 π.Χ. ο Σοφοκλής, υπενθύ­μισε στους μαθητές του ότι, «Ο άνθρωπος που του έλειψαν οι χαρές της ζωής, δεν ζει πια, και θα ’πρεπε να λογαριαστεί για νεκρός». Ο φιλόσοφος Τζωρτζ Σανταγιάνα είπε: «Η ευτυχία είναι η μόνη επικύρωση της ζωής. Εκεί όπου η ευτυχία κατα­λήγει σε αποτυχία, η ύπαρξη παραμένει ένα τρελό και αξιο­θρήνητο πείραμα». Και ο Ρόμπερτ Λιούις Στήβενσον μας λέει να προσέξουμε ότι: «Δεν υπάρχει καθήκον περισσότερο υποτι- μημένο απ’ ό,τι το καθήκον να είμαστε ευτυχισμένοι». Ακόμα και το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών εγγυάται την «επι­δίωξη της ευτυχίας» σαν αναπόσπαστο τμήμα των συνταγματι­κών μας δικαιωμάτων.

Παρ’ όλα αυτά, στην εποχή μας, ελάχιστη χαρά μπορούμε να επιδείξουμε. Φαίνεται ότι υπερισχύει η εντύπωση ότι κάτι ά­σχημο συμβαίνει μ’ αυτούς που νιώθουν ευτυχισμένοι. Γι’ αυ­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ 113

τόν που έχει μια εσωτερική πληρότητα, που είναι ευχαριστημέ­νος, που σου μεταδίδει την ανεμελιά του, λέμε, συνήθως, «κάτι δεν πάει καλά μ’ αυτόν τον άνθρωπο». Βλέπουμε αυτούς τους ανθρώπους, που είναι περιεκτικοί και ευχαριστημένοι με τον εαυτό τους, είτε σαν ανόητους και κούφιους, είτε σαν άτομα που τους λείπει εντελώς η κοινή λογική. Είναι ύποπτοι.

Οι περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν ένοχοι όταν είναι ευτυ­χισμένοι! Μας έχουν κάνει να πιστεύουμε ότι από τη στιγμή που νιώθουμε ευτυχισμένοι, μας περιμένει οπωσδήποτε κά- ποια τιμωρία ή ότι ο ζόφος και η θλίψη άνοιξαν το βήμα τους κι είναι πολύ κοντά μας. Πάνω σ’ αυτό ο Ντ. Ραίημοντ Μού- ντυ, στο θαυμάσιο βιβλίο του Γέλιο μετά το γέλιο παρατηρεί:

Είναι απόλυτα αναγνωρισμένο ότι ορισμένα άτομα φοβούνται πράγματι τη χαρά, την έξαρση, την απόλαυση ή άλλες, συνήθως, θετικές συναισθηματικές καταστάσεις. Σε πολλά από τα άτομα αυτά το να είναι χαρούμενα τους προκαλεί αισθήματα ενοχής, ντροπής ή, ακόμα, και απαξίας.

Κάτι πολύ παράξενο, σίγουρα!

Οι επιστήμονες αποφεύγουν σχεδόν ολοκληρωτικά τη μελέτη της χαράς, του γέλιου, του χιούμορ και της ευτυχίας και τη σχέση που έχουν όλα αυτά με την ανθρώπινη ευημερία. Ο Λιν Γιουτάνγκ γράφει: «Μου έκανε πάντα εντύπωση το γεγονός ότι στη Δυτική φιλοσοφία αποφεύγεται επιμελώς το ζήτημα της Ευτυχίας».

Σπάνια ακούμε αυθόρμητα και θορυβώδη γέλια. Όταν τ’ ακούμε, είμαστε σίγουροι ότι το οργιαστικό γέλιο προέρχεται από μισομεθυσμένους ή εντελώς μεθυσμένους ανθρώπους. Ξο­δεύουμε υπερβολικά μεγάλα ποσά για ν’ αγοράσουμε ειδικά κόμικς που θα μας κάνουν να γελάσουμε. Κρατάμε κυριολεκτι­κά το στομάχι μας από τα γέλια όταν τα περιοδικά αυτά μιμού­νται την «παλαβή» συμπεριφορά μας και αποκαλύπτουν τις βλακείες μας. Συμπαθούμε τους γελωτοποιούς. Με τα παράξε­να ρούχα τους, παίζουν γελοία παιχνίδια μπροστά μας και α­

114 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ναλαμβάνουν μέσα στην παράξενη τρέλα τους να μας βοηθή­σουν να δούμε την απλή αλήθεια για την ανθρώπινη κατάστα­σή μας. Για μια στιγμή, ο παραλογισμός τους μας απελευθερώ­νει από τον ζουρλομανδύα της συμβατικότητας, από την προ­βλεπτικότητα της καθημερινής ζωής και την αναμενόμενη συ- μπέριφορά μας. Αγγίζουν μια βαθύτερη επιθυμία μας να α­παλλαγούμε από τις αναστολές που δημιουργήσαμε στον φυσι­κό μας αυθορμητισμό, στη φυσική μας τρέλα. Κατά μία έννοια, πολύ πραγματική, είμαστε όλοι γελωτοποιοί. Μερικοί με μεγα­λύτερο φόβο και περισσότερες αναστολές από άλλους. Πά­ντως, δυνητικά είμαστε όλοι γελωτοποιοί.

Τα κόμικς βλέπουν τη ζωή μέσα από ένα δικό τους μικροσκό­πιο και μας δείχνουν καθαρά αυτό που υποσυνείδητα ξέρουμε ήδη* ότι η ζωή είναι ένα υπέροχο αστείο και ότι εμείς οι άν­θρωποι, μέσα στην επιτηδευμένη σοβαρότητά μας, είμαστε συ­χνά το επίκεντρό του!

Μου ζήτησαν πρόσφατα να οργανώσω μαζί με φίλους μου, έναν «πραγματικό ιταλικό γάμο». Όπως συμβαίνει με τις πε­ρισσότερες εθνικές ομάδες, οι γάμοι για τους Ιταλούς είναι το ίδιο σημαντικοί με τις γεννήσεις. Στην περίπτωσή μας, ο σχε- διασμός πήρε γιγαντιαίες διαστάσεις, που κατέληγαν σε θορυ­βώδεις διαφωνίες και ατελέσφορες λύσεις. Όλα έφτασαν σε μια απροσδόκητη κορύφωση όταν ανακοινώθηκε ότι η μητέρα της νύφης ήταν χορτοφάγος! Τι θα κάναμε τώρα με όλους τους μουσακάδες και τα κρέατα που είχαν προγραμματιστεί; Η για­γιά γέλασε με την ψυχή της όταν έμαθε για το πρόβλημά μας. Και γελώντας μας είπε: «Γι’ αυτό αναστατώνεστε; Θα της φτιάξω εγώ καταπράσινα γεμιστά κολοκυθάκια και δεν θα κα­ταλάβει τίποτα». Γελάσαμε κι εμείς με την ψυχή μας, ο προ­γραμματισμός του γάμου ολοκληρώθηκε και ο Ιταλός φιλόσο­φος Τζιάκομο Λεοπάρντι αποδείχτηκε ότι για μια φορά ακόμα, είχε δίκιο όταν έλεγε: «Αυτός που έχει το θάρρος να γελάσει είναι σχεδόν το ίδιο κύριος του κόσμου, όσο είναι κι αυτός που είναι έτοιμος να πεθάνει». Είμαστε αστείοι! Αυτό που χρειά­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ 115

ζεται να κάνουμε για να το επιβεβαιώσουμε, είναι να κοιτά­ξουμε γύρω μας. Ένας γάμος που θα έπρεπε να είναι το απο­κορύφωμα της συντροφικότητας, της αγάπης και της χαράς, παραλίγο να καταρρεύσει επειδή κάποιος δεν ήταν κρεατοφά­γος!

Παρατηρήστε τους ανθρώπους στα αεροδρόμια, μέσα στο πλήθος, στους δρόμους. Μπορείτε να συγκρατηθείτε και να μην γελάσετε; Ένας άντρας πληροφορείται ότι η πτήση του αναστέλλεται εξαιτίας μηχανικής βλάβης στο αεροπλάνο. Αυ­τός, όμως, επιμένει ότι το αεροπλάνο πρέπει να πετάξει για να μην χάσει την ανταπόκριση στο Σικάγο! Μια όμορφη κοπέλα κάθεται στην άκρη της σ’ ένα πάρτυ απρόθυμη να κάνει την παραμικρή προσπάθεια ν’ αναμιχθεί με τον κόσμο. Στο τέλος φεύγει μ’ έναν αναστεναγμό απογοήτευσης, μουρμουρίζοντας ότι ήταν ένα ανιαρό πάρτυ με ψυχρά και δυσάρεστα άτομα. Ένας άλλος σπρώχνει τον κόσμο στην ουρά, για να φτάσει γρήγορα μπροστά στο ταμείο του κινηματογράφου, μόνο που θα χρειαστεί να περιμένει άλλη μία ώρα μέχρι ν’ αρχίσει το έργο. Ένας οδηγός αυτοκινήτου τρέχει με επικίνδυνη ταχύτη­τα για να προσπεράσει έναν άλλον οδηγό. Αλλά στο επόμενο φανάρι θα διαπιστώσει ότι ο άλλος οδηγός τον έφτασε, είναι δίπλα του και του χαμογελάει. Όλα αυτά είναι αστείες, συ­μπεριφορές που τις παρατηρούμε κάθε μέρα στη ζωή μας. Σαν άνθρωποι είμαστε πολύ κωμικά πλάσματα και η ζωή μας παρέ­χει πολλές ευκαιρίες για γέλιο. Τώρα, αυτό που όλο κι όλο χρειαζόμαστε είναι να μάθουμε και πάλι να γελάμε.

θυμάμαι την παλιά ταινία του Ζακ Τατί, «Οι διακοπές του κ. Υλό». Η ταινία άρχιζε σ’ έναν σιδηροδρομικό σταθμό, όπου ένα πλήθος περίμενε το τρένο να σταματήσει στην εξέδρα Α. Ξαφνικά ακούγεται μια εντελώς ακατανόητη ανακοίνωση που με τη σειρά της παράγει μια τρελή, ανεξήγητη, ορμητική μετα­τόπιση πρός την εξέδρα Β. Μια στιγμή αργότερα ακούγεται μια άλλη μπερδεμένη ανακοίνωση και το ίδιο πλήθος σπρώχνε­ται με αγωνία προς την εξέδρα Γ. Τη στιγμή εκείνη το τρένο

116 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

μπήκε στο σταθμό και σταμάτησε στην εξέδρα Α! Γέλασα πολύ μ’ αυτήν την σκηνή, γιατί ξαναέζησα τον Μπουσκάλια να τρέ­χει πολλές φορές πάνω κάτω στις εξέδρες των σταθμών, ανά­μεσα σ’ ένα μετακινούμενο τρελό πλήθος! Τέτοιες καταστάσεις, όπως αυτή που προαναφέρθηκε, έκαναν τον Τζωρτζ Σαντα- γιάνα να πει: «Το γέλιο, όπως το βλέπω τώρα στη γεροντική μου ηλικία, είναι η αθώα νεανική πλευρά της μετάνοιας, της απογοήτευσης, και της παρεξήγησης».

Ο Βίκτορ Μπορτζ είπε ότι «Το γέλιο είναι η μικρότερη από­σταση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους». Το γέλιο είναι ο πιο σί­γουρος τρόπος να συνενωθείς με άλλους ανθρώπους. Ο Τζωρ­τζ Μπέρναρντ Σω, ο μεγάλος κυνικός/φιλόσοφος, και θεατρι­κός συγγραφέας συμφωνούσε ότι μόνο «με το γέλιο μπορείς να καταστρέψεις το κακό, χωρίς να καταφύγεις στη μοχθηρία* και να διασφαλίσεις την καλή συντροφιά χωρίς την γελοία αισθη­ματολογία». Όλοι έχουμε εμπειρίες από στιγμές που μοιρα­στήκαμε το γέλιο με κάποιον συνάνθρωπό μας και μεταμόρφω­σε σχεδόν αυτόματα, μια δύσκολη και γεμάτη ένταση κατάστα­ση σε μια ζεστή ευχάριστη και παραγωγική ανθρώπινη σχέση.

Η ευτυχία «happiness» συνδέεται ετυμολογικά, αλλά και στην πραγματικότητα, με τη λέξη «συμβάν» (happen). Είναι πάντα μέρος ενός γεγονότος («happening») στη ζωή που έρχεται και φεύγει. Μόνο ανόητοι άνθρωποι είναι δυνατό να πιστεύουν ότι θα βρίσκουν αδιάκοπα την ευτυχία, ή ότι θα τη διαφυλά- ξουν για πάντα από τη στιγμή που θα την ανακαλύψουν. Η ευτυχία ήταν και είναι πάντοτε ένα παράγωγο κάποιου συναι­σθήματος ή κάποιας πράξης. Αλλά, παρόλο που το ξέρουμε αυτό, πάρα πολλοί άνθρωποι σπαταλούν τη ζωή τους σε μια εναγώνια αναζήτηση της ευτυχίας, σ’ ένα αδιάκοπο κυνηγητό της χαράς. Παραπονούμαστέ ότι οι σχέσεις μας είναι ανιαρές. Ενεργούμε σαν να πρόκειται αυτά τα πράγματα να βρίσκονται κάπου εκεί έξω. Σπάνια συμβιβαζόμαστε με την ιδέα ότι η ευ­τυχία είναι μέσα σε μας. Ο Δανός φιλόσοφος Σόρεν Κίρκερ- γκωρ αναγνώριζε ότι όταν «ένας άνθρωπος, που σαν φυσική

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ 117

ύπαρξη στρέφεται πάντα προς τα έξω, πιστεύοντας ότι η ευτυ­χία του βρίσκεται έξω απ’ αυτόν, τελικά στραφεί προς τα μέσα και ανακαλύψει ότι η πηγή είναι εντός του», τότε βρίσκεται μπροστά σε μια από τις μεγάλες ενοράσεις της ζωής.

Δεν μπορούμε να ψάχνουμε για τη χαρά όπως ψάχνουμε για ένα χαμένο ρούχο. Την ευτυχία μας τη δημιουργούμε εμείς. Την προσδιορίζουμε για τον εαυτό μας και τη βιώνουμε με το δικό μας μοναδικό τρόπο. Κανένας δεν μπορεί να είναι ευτυχι­σμένος για λογαριασμό μας, ούτε να μας πει τι θα μας έκανε ευτυχισμένους· παρόλο που οι συνάνθρωποί μας αυτό προ­σπαθούν πάντα να κάνουν. Είναι λυπηρό το γεγονός είναι ότι πέφτουμε στις παγίδες των φωτεινών δρόμων που μας πείθουν ότι η ευτυχία μας βρίσκεται στο κατάλληλο ποτό, στο αστρα­φτερό αυτοκίνητο, στο αρωματισμένο αποσμητικό, στα υγιεινά δημητριακά, στα πρόχειρα φαγητά. Ακόμα και οι πιο έξυπνοι και γνωστικοί ανάμεσά μας δελεάζονται από τις φανταχτερές τηλεοπτικές διαφημίσεις και είναι έτοιμοι να πιστέψουν ότι μπορεί και η δική τους ζωή ν’ αλλάξει, αρκεί ν’ αλλάξουν μάρ­κα οδοντόκρεμας. Νομίζουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα στον κό­σμο που θα μπορούσε να μας φέρει την ευτυχία, αν εμείς δεν αποφασίζαμε ποιο πράγμα θα μας έκανε ευτυχισμένους. Στην πραγματικότητα, όμως, οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι στον κό­σμο θα εξακολουθούσαν να παραμένουν ευτυχισμένοι ακόμα κι αν δεν τους έμεινε τίποτε άλλο εκτός από τη ζωή.

Θυμάμαι όταν ταξίδευα σε χώρες της Ασίας ότι συναντούσα αδιάκοπα ανθρώπους που επιβίωναν, σύμφωνα με τα δικά μας μέτρα, στα όρια της λιμοκτονίας. Κι όμως, οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν σε μια κατάσταση αληθινής χαράς. Η ζωή τους ήταν γεμάτη με χαμόγελα, τραγούδια, χορούς και γιορτές σε κάθε δυνατή ευκαιρία. Βέβαια, δεν υιοθετώ την αφελή ψευδαίσθη­ση του «ευτυχισμένου χωρικού». Ολοι όσοι πραγματικά το ε­πιθυμούν, μπορούν ν’ ανέβουν πάνω από οποιοδήποτε κοινω­νικό επίπεδο έτυχε να γεννηθούν και να κατακτήσουν εκείνο που πιστεύουν ότι θα βελτιώσει τη ζωή τους ή θα τους δώσει

118 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

την ευτυχία. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι τίποτε άλλο εκτός από την ίδια τη ζωή δεν είναι απαραίτητο για τους ανθρώπους προκειμένου να γνωρίσουν τη χαρά και την ευτυχία.

Αυτό το επιβεβαίωνα αδιάκοπα όταν δούλευα με άτομα με ειδικές ανάγκες. Είδα τεταρτοπληγικούς να χαμογελούν και ν’ αντιμετωπίζουν τη ζωή τους με χιούμορ και γέλιο, ενώ αυτοί που δούλευαν μαζί τους, προικισμένοι με όλα τα φυσικά πλεο­νεκτήματα, ήταν συχνά μίζεροι, ανικανοποίητοι και αγχώδεις. Είναι περίεργο ότι ορισμένοι από τους πιο ευτυχισμένους αν­θρώπους που γνώρισα στη ζωή μου δεν φαίνονταν να είχαν κάποιο συγκεκριμένο λόγο που ήταν χαρούμενοι. Ήταν ευτυ­χισμένοι, αυτό μόνο. Παρατήρησα ότι το κοινό σημείο τους ήταν το θάρρος, η προθυμία να τολμήσουν, ν’ αποτύχουν και να το ξεχάσουν μια έντονη πίστη στον εαυτό τους, μια θαυμά­σια εφευρετικότητα, μια εμπιστοσύνη στη δημιουργική μοναδι- κότητά τους και μια ικανότητα να επιμένουν στο δικό τους ό­νειρο.

Μεγάλο μέρος της ευτυχίας χάνεται, ίσως, στο κυνηγητό της. Ο Χόουθορν, στα Αμερικανικά Σημειωματάριά του, έγραφε ό­τι η ευτυχία έρχεται πάντα συμπτωματικά. «Όταν την κάνουμε σκοπό της ζωής μας» λέει, «μας οδηγεί στο κυνήγι της αγριόχη- νας που ξεφεύγει πάντα από το στόχο μας». Καλύτερα να χά­σουμε το δρόμο μας και ν’ ακολουθήσουμε κάτι εντελώς διαφο­ρετικό από το κυνηγητό της ευτυχίας, προτείνει ο Χόουθορν. Είναι πιο εύκολο να συναντήσουμε έτσι την ευτυχία, χωρίς καν να την έχουμε ονειρευτεί.

Είμαστε πολύ εκλογικευμένοι στις σχέσεις μας, υπερβολικά ταξινομημένοι, οργανωμένοι και προβλεπτικοί. Χρειαζόμαστε ένα μέρος από τούτη τη μεριά της τρέλας και του παραλογι- σμού, όπου να μπορούμε από καιρό σε καιρό ν’ αφήνουμε την κοσμικότητα και να μετακινούμαστε στο αυθόρμητο και στο ανέλπιστο, σ’ ένα επίπεδο που περικλείει μια μεγαλύτερη αί­σθηση ελευθερίας και κινδύνου - ένα ενεργητικό περιβάλλον γεμάτο εκπλήξεις, που ενθαρρύνουν την αίσθηση της περιπέ­τειας· εδώ, ιδέες και αισθήματα, που σε διαφορετική περίπτω­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ 119

ση θα ήταν δύσκολο να εκδηλωθούν, μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα. Σ’ ένα χαρούμενο περιβάλλον είναι εύκολο να βρε­θεί ο δεσμός της αγάπης. Όταν γελούμε και ενθουσιαζόμαστε όλοι μαζί, ξεπερνούμε την αιτία και τη λογική, όπως ακριβώς κάνει ο κλόουν. Μιλάμε μια παγκόσμια γλώσσα. Νιώθουμε πιο δεμένοι ο ένας με τον άλλον.

Η χαρά, το χιούμορ, το γέλιο, όλα αυτά είναι θαυμάσια και προσιτά εργαλεία για να φέρουν την άνεση και τη φρεσκάδα σε μια σχέση. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ξεπεραστούν οι αναστολές και η ένταση. Ο Δρ. Γουίλιαμ Φράι του Πανεπι­στημίου του Στάνφορντ έγραψε ότι το γέλιο βοηθάει στη δυ­σπεψία (εγκαταλείψτε τα αντιοξικά σας) διεγείρει την καρδιά, δυναμώνει τους μυώνες (εγκαταλείψτε το τζόγκινγκ), ενεργο­ποιεί τις δημιουργικές λειτουργίες του νου και κρατά τον άν­θρωπο ζωηρό και σβέλτο (εγκαταλείψτε τα τεχνητά διεγερτι­κά). Κι όλα αυτά μ’ ένα δυνατό γέλιο.

Η χαρά και η ευτυχία είναι απλώς καταστάσεις του νου. Και ακριβώς γι’ αυτό μπορούν να μας βοηθήσουν να βρούμε δη­μιουργικές λύσεις. Ό ταν νιώθουμε χαρούμενοι και ευτυχισμέ­νοι, όταν βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ευφορίας, είμαστε πιο ανοιχτοί στη ζωή, πιο ικανοί να δούμε τα πράγματα καθα­ρά και να ελέγξουμε τις καθημερινές εντάσεις. Όταν γελάμε το σώμα εκκρίνει μια ειδική ορμόνη που είναι ένας φ^σικόσ δολο- φονος του πόνου. Ο Νόρμαν Κάζινς υποστηρίζει ότι αυτοθε- ραπεύτηκε από μια ανίατη αρρώστεια χρησιμοποιώντας, ανά­μεσα στ’ άλλα, τη δύναμη του γέλιου. Το αυθόρμητο βροντερό γέλιο, που σε κάνει να τινάζεσαι στη θέση σου, προκαλεί τη δόνηση σε όλα τα βασικά όργανα του σώματος, όπως ακριβώς συμβαίνει με το καλό τροχάδην. Αν, λοιπόν, είμαστε πολύ τε­μπέληδες και αποφεύγουμε το τροχάδην, μπορούμε να γελάμε. Υπηρετούμε εξίσου καλά την υγεία μας! Πέταξε την ασπιρίνη και σάρκασε οτιδήποτε σε απελπίζει.

Χρόνια ολόκληρα μου έλεγαν ότι δεν έπαιρνα τη ζωή στα σοβαρά, ότι η στάση μου αυτή θα με οδηγούσε στον όλεθρο και

120 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

στην καταστροφή. Ένας άνθρωπος με το δικό μου επαγγελμα­τικό υπόβαθρο θα έπρεπε να είναι ένα υπόδειγμα — ακέραιος, επίμονος, σοβαρός, με τα πόδια του να «πατάνε σταθερά στο έδαφος». Με τα δυο μου πόδια να «πατάνε σταθερά στο έδα­φος» κατάλαβα ότι δεν μπορούσα να φορέσω το παντελόνι μου. Με τα πόδια μου στον αέρα, είναι πιο εύκολο!

«Η χαρά έρχεται στη ζωή μας», λέει ο Τζόζεφ Άντισον, «ό­ταν έχουμε κάτι να κάνουμε, κάτι ν’ αγαπάμε και κάτι για να ελπίζουμε».

Ζήσε με πληρότητα και αφθονία. Αγάπα ολοκληρωτικά και χωρίς φόβο. Άφησε την ελπίδα να λάμψει και ποτέ μην πα- ραιτείσαι από το όνειρο. Όλα αυτά θα μας βοηθήσουν, αλλά η χαρά θα είναι δική μας, όταν εμείς το επιλέξουμε. Ο Αβραάμ Λίνκολν μας υπενθυμίζει: «Οι πιο πολλοί άνθρωποΓΠναΓτδσό^ ευτυχισμένοι όσο αποφασίζουν να είναι».

Πολλές σχέσεις έχουν διασωθεί από ένα σπαρταριστό, ακρά­τητο γέλιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΑΡΚΕΤΑ ΓΙΑ ΝΑ

ΦΥΓΕΙ Η ΖΗΛΕΙΑ

Νόμιζα ότι η ζήλεια ήταν μια ιδέα. Δεν είναι. Είναι πόνος. Δεν ένιωθα όμως όπως νιώθουν σ ’ ένα χολιγουντιανό μελόδραμα.

Δεν ήθελα να σκοτώσω κανέναν. Ήθελα μόνο να πεθάνω.

FLOYD DELL

Η ζήλεια είναι ευχάριστη στη διάρκεια της τρυφερής περιόδου, ιδιαίτερα ουσιαστική τον πρώτο χρόνο του γάμου · μετά, όμως,

είναι κινέζικο μαρτύριο.

SECUDES, 1957

«Θα τον σκοτώσω», μου είπε. «Τον αγαπώ τόσο πολύ που προτιμώ να τον δω νεκρό παρά με μια άλλη γυναίκα». Μια παράξενη, παράλογη αντίδραση, ή μια πολύ ανθρώπινη; Κα­νένα λεξικό δεν είναι εύκολο να μας δώσει τον ορισμό για το περίεργο αυτό τσαμπί με τα απελπισμένα συναισθήματα που το χαρακτηρίζουμε ως ζήλεια. Πανίσχυρα και καθολικά καθώς είναι τα συναισθήματα αυτά, ελάχιστοι άνθρωποι είναι προε­τοιμασμένοι ή εφοδιασμένοι να τα αντιμετωπίσουν όταν ξαφ­νικά -συχνά απροειδοποίητα- τους κυριεύουν. Αυτή η συγκί­νηση έχει τη δύναμη να κατακλύσει και να καταστρέψει την πιο στέρεη και σίγουρη φαινομενικά σχέση, να μετατρέψει σε ερεί­πια το πιο λογικό άτομο. Ένα ναιιένο ιιαντήλι ήταν αρκετό για νπ—τα^λά^ειτον Οθέλο και να δολοφονήσει τη Δυσδαιιιόνα,

MisiJ»*1 ^ η iw . hi» l) t im | ^ jn mrn ........m ι «ι.........................ilri i|»»>««wBirii»iiiiwrrii»i»Trrwiii'MirfrriftiT■ ■■■—

την πιστιί και, αναπηαένη νυναίκα του. Η ανάπη του Ιάσονα.„ . . ι ι ι Ι " ι ...... i^ ilW l W t n IW l f f Ο ΐφ ι» ΐη Ιτ , Γ , ^ * * ιΊ “ ·Τ·|-· , .. .. rtnW MM fM OM M I·,

νια μια άλλη νυναίκα ήταν αρκετός λόγος via να Φτάσει τη Μήδεια στο σημείο νααγρια πράξη εκδίκησης! Δεν χρειάζεται να καταφύγουμε στην ιστορία και τη μυθολογία για αναλογα παραδείγματα. I ετοια περιστατικά περιγράφουν καθημερινά οι εφημερίδες μας.

Σε κάποια στιγμή της ζωής μας, σχεδόν όλοι έχουμε γνωρί­σει τη ζήλεια, που δεν κάνει διάκριση κοινωνικής θέσης, πνευ­ματικού και οικονομικού επιπέδου ή ηλικίας. Η ζήλεια είναι ένα πανανθρώπινο συναίσθημα και δεν είναι τίποτε το άρρω­στο ή το παθολογικό μέχρι τη στιγμή που θα δράσει ανεξέλε­γκτα επάνω μας. Είναι ένα ομαλό αίσθημα, αλλά η συμπεριφο­ρά που προκαλεί είναι συχνά παράλογη.

Τα αισθήματα της ζήλειας δεν είναι πάντα άσχημα. Συχνά τέτοια συναισθήματα μας βοηθούν να κοιτάξουμε βαθύτερα μέσα μας, γεγονός που μας κάνει να εκτιμήσουμε και την αξία

124 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

του άλλου. Η ζηλοτυπία μπορεί επίσης να χρησιμεύσει σαν αγωγός για να μεταφέρει τις νευρωτικές ανάγκες μας στην επι­φάνεια και να προκαλέσει την αλλαγή της συμπεριφοράς μας. Ο Σίγκμουντ Φρόυντ υποθέτει ότι «η ζήλεια είναι μια από τις συναισθηματικές καταστάσεις, όπως η λύπη και άλλες, που μπορεί να περιγράφει ως ομαλή». Στην πραγματικότητα, ο Φρόυντ πίστευε ότι αυτοί που ένιωθαν ότι ήταν απελευθερω­μένοι από κάθε είδους ζηλότυπα αισθήματα, πιθανότατα πα­ραπλανούσαν τον εαυτό τους ή καταπίεζαν τα αισθήματά τους και τα απωθούσαν από τη συνειδητή ζωή τους. Το αποτέλεσμα αυτής της απώθησης, έλεγε ο Φρόυντ, ήταν ότι αυτά τα άτομα εξαναγκάζονταν κάποια στιγμή ν’ αντιμετωπίσουν τις διακλα­δώσεις της ζήλειας σ’ ένα ασυνείδητο επίπεδο συμπεριφοράς. Καταπιεσμένα και έξω από κάθε συνειδητό έλεγχο, τα αισθή­ματα αυτά θα μπορούσαν, οποιαδήποτε στιγμή και χωρίς κα­μιά προειδοποίηση, να αναδυθούν στην επιφάνεια βλοσυρά και επικίνδυνα. Ο Φρόυντ δεν εννοούσε, βέβαια, ότι οι α­κραίες καταστάσεις της ζήλειας - η πλάνη και οι παθολογικές μορφές της - ήταν ομαλές. Τόσο ο ίδιος όσο και άλλοι μελετη­τές της ζηλοτυπίας ένιωθαν υποχρεωμένοι να υπογραμμίσουν ότι, μολονότι όλοι μας γνωρίζουμε σε κάποιο βαθμό το αίσθη­μα αυτό, δεν αργεί να μεταστραφεί σε παθολογική κατάσταση όταν αρνηθούμε να το αντιμετωπίσουμε με λογικούς τρόπους.

Η ζήλεια μπορεί να είναι κακή ή καλή, όχι γιατί βασίζεται ιδιαίτερα σ’ αυτό που νιώθουμε, αλλά κυρίως γιατί βασίζεται σ’ αυτό που κάνουμε και στον τρόπο που ενεργούμε και παρεμ­βαίνουμε σ’ αυτό που νιώθουμε. Η ζήλεια δεν υπάρχει μέσα στο κενό. Διεγείρεται βασικά μέσα σε μια ευεργετική σχέση αγάπης με τους άλλους. Όσο περισσότερο ενδιαφερόμαστε και ανησυχούμε για τους άλλους, τόσο πιθανότερη είναι η εμ­φάνιση της ζήλειας. Οι σχέσεις γενικά ξεκινούν μέσα σε μια αμοιβαία έλξη. Καθώς μεγαλώνει η έλξη αυτή, το στοιχείο της κατοχής κάνει την εμφάνισή του. Οπότε αρχίζει ο διαχωρι­σμός, το να τοποθετούμε τον εαυτό μας έξω από το πλήθος, να μιλάμε με χαρά για το κορίτσι μου, το αγόρι μου, τη γυναίκα

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΑΡΚΕΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΕΙ Η ΖΗΛΕΙΑ 125

μου , την οικογένεια μου, το μωρό μον , τους συναδέλφους μου. Όσο πιο πολύ δενόμαστε ο ένας με τον άλλον, τόσο πιο πρό­θυμα αναλαμβάνουμε την ευθύνη ο ένας για τον άλλον. Ακού­με με ενδιαφέρον την ιστορία της ζωής του που έχει να πει ο καθένας μας και παρατηρούμε, ο καθένας χωριστά, τα πρότυ­πα συμπεριφοράς του άλλου. Επισκεπτόμαστε με τη σειρά τους συγγενείς και τους φίλους που έχει καθένας μας και μοιραζό­μαστε τις ανησυχίες, τους φόβους, τις αποφάσεις και τα πρό­τυπα με τα οποία ενεργούμε και αντιδρούμε. Με άλλα λόγια, αποθεματοποιούμε περισσότερο ο ένας τον άλλον σαν μοναδι­κά, χωριστά άτομα. Πρόθυμα μηχανευόμαστε τη μετακίνησή μας από το «εγώ» και το «εμένα» σε μια νέα μονάδα μεγαλύτε­ρης αξίας που την βλέπουμε τώρα σαν «εμάς» και «εμείς». Α­φιερώνουμε χρόνο και ενέργεια στα πράγματα εκείνα που θα προσδιορίσουν και θα εμπλουτίσουν ακόμα πιο πέρα τη νέα αυτή μονάδα. Παθιαζόμαστε με το «τραγούδι μας», με το «ε­στιατόριό μας» με τις «κοινές μας εμπειρίες», με τα ξεχωριστά ονόματα λατρείας που δίνουμε ο ένας στον άλλον. Αγωνιζόμα­στε για μια αδιάκοπη συγχώνευση του ενός μέσα στον άλλον. Μοιραζόμαστε τα πιστεύω μας, τις γνώμες μας, την αφοσίωσή μας, την εμπιστοσύνη μας.

Στην προσπάθειά μας να ανταπεξέλθουμε σ’ αυτές τις σύν­θετες και λεπτεπίλεπτες συμπεριφορές, χωρίς εγγυημένη σι­γουριά και σταθερότητα, είμαστε πάντοτε υποκείμενοι στις πι­θανότητες της ζήλειας. «Αργεί πολύ ο άντρας μου να έρθει στο σπίτι από το γραφείο». «Κάθε τόσο και νέες φιλίες δημιουργεί η γυναίκα μου». «Κοίταξε που με αποκλείουν από την παρέα τους». Οποιαδήποτε απειλή στο δικό «μας» νεοδημιούργητο όνειρο μπορεί να φέρει το φόβο της απώλειας και μια αίσθηση πανικού, ότι εδρεύει ο κίνδυνος να χαθεί ό,τι καλό δημιουργή­σαμε. Μόνοι θα υποφέρουμε την απώλεια, μόνους μας άφησαν στον αγώνα αυτό* κανένας δεν φαίνεται να στρέφει να μας δει. Δεν υπάρχει κανένας που να μπορεί πραγματικά να κατανοή­σει τον πόνο μας, τον πανικό μας, το φόβο μας. Μπορεί λογι­κά, μέσα μας, να μην θεμελιώνονται αυτά τα συναισθήματα.

126 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Και νιώθοντας ντροπή, διστάζουμε να τα εξηγήσουμε στους άλλους. Μόνοι, με έντονη τη γεύση της πίκρας και ανήμποροι, είναι εντελώς φυσικό ν’ αρχίσουμε να κατευθύνουμε τις ευθύ­νες για το δικό μας πόνο προς τα έξω, προς κάποιον άλλον πέρα από τον εαυτό μας. Σίγουρα δεν είμαστε η αιτία γι’ αυτό που μας συνέβη, έτσι πιστεύουμε. Είναι η δική τους συμπερι­φορά που ευθύνεται για όλα αυτά. Αυτοί είναι που μας πρό- δωσαν, που διατάραξαν τη σιγουριά και την ασφάλεια της σχέσης, που γέμισαν με ερείπια τον όμορφο κόσμο που είχαμε φτιάξει μαζί. Το σφάλμα είναι πάντοτε του «άλλου». Η αποτυ­χία του δικού μας «εμείς» δεν είναι ποτέ δική μας αποτυχία. Μόνοι μας βαδίζουμε τώρα ψηλαφώντας, και γυρεύοντας κά­ποιο σύστημα υποστήριξης. Το ανακαλύπτουμε μεταβιβάζο­ντας την κατηγορία στους άλλους. Ο Γουίλαρντ Μπήτσερ1, στο βιβλίο του Το σημάδι του Κάιν, γράφει:

Δείχνουν και κατηγορούν κάποιο άλλο πρόσωπο, έξω από τον εαυτό τους, λες και το πρόσωπο αυτό υπήρξε υπεύθυνο για ολα τους τα βάσανα και τα ανεπαρκή συναισθήματά τους. Κανένας, ασφαλώς, δεν καταστρέφεται ποτέ από ένα άλλο πρόσωπο, με την έννοια αυτή. Ένα ζηλόφθονο άτομο, ή οποιοδήποτε διατα- ραγμένο άτομο, καταστρέφεται μόνο από μέσα απά τον εαυτό του.

Η ζήλεια αντιμετωπίζεται με πολλούς τρόπους. Η πιο ενστι­κτώδης αντίδραση, όταν απειλείται η ασφάλειά μας ή το αντι­κείμενο της κατοχής μας, είναι πιθανότατα, η επιθετική συμπε­ριφορά: ν’ αγωνιστούμε γι’ αυτό που δίκαια θεωρούμε σαν μο­ναδικά δικό μας. Ορισμένοι εκλογικεύουμε. Λέμε στον εαυτό μας ότι το άλλο πρόσωπο είναι κατώτερο από εμάς. Πείθουμε τον εαυτό μας ότι είμαστε υπεράνω τέτοιων καταστάσεων, ότι αυτά τα πράγματα είναι πολύ φτηνά και τιποτένια για να μας απασχολήσουν. Ορισμένοι καταφέρνουν να απωθήσουν τις α­

1 Σ.τ.Μ. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Γλάρος, το κλασικό βιβλίο του, Πέρα από την επιτυχία και την αποτυχία.

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΑΡΚΕΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΕΙ Η ΖΗΛΕΙΑ 127

ντιδράσεις, εντελώς. Η ανθρώπινη ψυχή είναι καταπληκτική. Συχνά τα καταφέρνουμε να θάψουμε τα συναισθήματά μας τό­σο τέλεια, που φαίνεται σαν να μην υπάρχουν. Για ένα διάστη­μα, τουλάχιστον.

Άλλοι διαλέγουν το δρόμο της απόσυρσης. Αποσύρονται και δραπετεύουν από τη δυσάρεστη κατάσταση πείθοντας τον εαυτό τους ότι αυτό που δεν ξέρουν δεν μπορεί να τους πλη­γώσει. Υπάρχουν κι αυτοί που απομακρύνονται από μια κατά­σταση πιστεύοντας, ότι όσο πιο κοντά είναι στην πηγή του πό­νου τόσο περισσότερο πόνο θα δοκιμάζουν. Όσο πιο μακριά βρίσκονται τόσο πιο πιθανό είναι να λιγοστεύει ο πόνος.

Ανάμεσά μας είναι κι αυτοί που θ’ απολαύσουν το παιχνίδι παίζοντας το μάρτυρα. Θα βασανίζονται στη σιωπή, υποφέρο- ντας χίλιους οδυνηρούς θανάτους την ημέρα. Νιώθουν ανή­μποροι και μένουν ακινητοποιημένοι. Περιμένουν, ελπίζουν και προσεύονται ν’ αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο.

Να μην ξεχάσουμε κι αυτούς που παίζουν σαδιστικά. Ουρ­λιάζουν, κατηγορούν, απειλούν και μάχονται. Σφίγγουν τα χείλη τους και ζαρώνουν τα φρύδια τους και ορκίζονται ότι θα ανταποδώσουν τα ίσα. Αναζητούν τρόπους να πληγώσουν αυ­τούς που κάποτε αγαπούσαν τόσο βαθιά. Είναι αποφασισμέ­νοι «να ξαναγυρίσουν πίσω» και να τους «δείξουν πολύ καλά» ότι «στο παιχνίδι αυτό παίζουν δύο».

Παρόλο που ορισμένα από τα σοφίσματα αυτά φαίνεται να λειτουργούν σε ορισμένους ανθρώπους για ένα διάστημα, οι πιο πολλοί τα βρίσκουμε προσωρινά καταπραϋντικά από τα απελπισμένα συναισθήματα και την απόγνωση που διεγείρει η ζήλια. Ακόμα κι αν πνίξουμε τα συναισθήματα αυτά στο αλ­κοόλ, στα ναρκωτικά, σε πρόσκαιρες γνωριμίες και άγρια γλέ- ντια, μέσα μας θα ξέρουμε ότι πρόκειται μόνο για εφήμερες λύσεις. Όταν περνάει η ανάπαυλα της λύπης, βρισκόμαστε πάλι ολομόναχοι με αλύτρωτη την οργή μας και την αδειοσύνη μας.

Από τη στιγμή που ελάχιστοι άνθρωποι επιλέγουμε να δη­μιουργήσουμε σχέσεις απόλυτα απελευθερωμένες από τη ζή­

128 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

λεια, θα ήταν, ίσως, χρήσιμο να αναζητήσουμε πιο διαρκείς τρόπους για να συμφιλιωθούμε με τις συγκινήσεις αυτού του είδους. Ο μεγάλος ψυχαναλυτής/φιλόσοφος Θίοντορ Ράιχ είπε ότι «... η ζήλεια είναι ένα σημάδι ότι κάτι άσχημο υπάρχει, όχι απαραίτητα σάπιο, στον οργανισμό της αγάπης». Βλέποντας τη ζήλεια σαν προειδοποίηση ότι «κάτι άσχημο υπάρχει», εί­ναι, ίσως, το πρώτο θετικό βήμα για μια διορθωτική πορεία, αφού ούτε ο αγώνας κατά της ζήλειας οδηγεί σε οποιαδήποτε λύση ούτε η άρνησή της. Η μόνη πραγματική λύση στο πρόβλη­μα της ζήλειας φαίνεται να είναι η θαρραλέα παραδοχή της και η «επεξεργασία» της. Η δυνατή συγκίνηση είναι απαραίτη­τη για την αλλαγή. Η ανθρωπολόγος Μάργκαρετ Μηντ υποθέ­τει ότι η ζήλια είναι μια συγκίνηση, μια ταραχή που μεταβάλ­λεται «σ’ ένα κακοφορμισμένο σπυρί σε κάθε άνθρωπο που προσβάλλεται, είναι μια αναποτελεσματική, αρνητική στάση από την οποία το πιθανότερο είναι να χάσεις ένα σκοπό, παρά να τον κερδίσεις». Παραδέχεται, όμως, ότι μπορεί η ζήλεια να έχει την αξία της ακριβώς επειδή ευθύνεται για το πάθος και την ένταση, απ’ όπου ξεκινάει η αναζήτηση και η περιπέτεια. Στις ανθρωπολογικές μελέτες της για τους ανθρώπους της Σα­μόα, η Μηντ δεν βρήκε κανένα ίχνος ζήλειας, διαπίστωσε, ό­μως, ότι υπήρχαν ελάχιστα δυνατά συναισθήματα, και ήταν περιορισμένος ο ανταγωνισμός και τα κίνητρα.

Υπεύθυνοι για τη ζήλεια μας είμαστε εμείς οι ίδιοι, κανένας άλλος. Το να κατηγορούμε τους άλλους γι’ αυτό που νιώθουμε δεν οδηγεί πουθενά. Η αλλαγή θ’ αρχίσει μόνο όταν βρούμε τη θέληση και τη δύναμη να παραδεχτούμε τη ζήλια μας σαν δική μας υπευθυνότητα* που δεν είναι αναγκαστικά κακή, εκτός αν οι ενέργειες μας υποκινούνται από εχθρικά και αρνητικά συ­ναισθήματα. Απαλλάσσοντας τους άλλους από τη δική μας ευ­θύνη, μπαίνουμε κιόλας στην πορεία μια δημιουργικής διαδι­κασίας, που είναι απαραίτητη για να βρούμε άκρη στη σωστή στάση μας απέναντι στο πρόβλημα.

Ο διακεκριμένος ψυχαναλυτής Ρόλο Μέι, έγραψε κάποτε:

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΑΡΚΕΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΕΙ Η ΖΗΛΕΙΑ 129

Η ζήλεια απαιτεί να στραφεί η προσοχή μας στον εαυτό μας και να τον ρωτήσουμε πρώτα απ’ όλα γιατί η αυτο-εκτίμησή μας είναι σε τόσο χαμηλό επίπεδο. Καταλαβαίνω πολύ καλά ότι δεν είναι εύκολη μια απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ωστόσο, στρέφει τουλάχιστο το ενδιαφέρον σας σε μια δική σας περιοχή για την οποία μπορείτε να κάνετε κάτι.

Τα άτομα που προσκολλώνται στη ζήλεια καταστρέφουν τον εαυτό τους. Χρησιμοποιούν ενέργεια για αδιέξοδα συναισθή­ματα, που θα μπορούσαν να διοχετευθούν σε δημιουργικές λύ­σεις. Βέβαια, κανένας δεν επιλέγει να γίνει ζηλόφθονος, συμ­βαίνει κάποτε* αυτό είναι όλο. Εκείνο που είναι ουσιαστικό από εδώ και πέρα είναι ν’ αλλάξουμε τις αξίες, τα πιστεύω και τις πεποιθήσεις μας που δημιουργούν συγκεκριμένες αντιδρά­σεις. Η ζήλεια ενεργοποιεί πολύ συναίσθημα, αλλα πρακτικά παράγει ελάχιστη πράξη. Μεταβάλλεται σε μια ύπουλη διαδι­κασία που μας στερεί τη δυνατότητα να δούμε καθαρά και με ακρίβεια τι πράγμα είναι η κατάσταση αυτή. Προσφέρει θαλ­πωρή και τροφή μόνο στον εαυτό της. Η επιτυχία της θριαμ­βεύει μόνο όταν μας κάνει να νιώθουμε ανίκανοι, εγκαταλειμ­μένοι στο έλεος της ανεξέλεγκτης δύναμης που διαθέτει. Σαν τέτοια, η ζήλια είναι συχνά προϊόν της δικής μας προσωπικής avaowakEiac και του χαμηλού μας οαθμου αυτο-εκΒΜση£. Συμβαίνει επειδή βλεπ;ουμε τον εαυτό μας σαν να μην εχεί να δώσει τίποτε περισσότερο από το αντικείμενο της ζήλειας του. Μας κλέβει τη λογική. Καταντούμε στο τέλος ανίκανοι να συ­νειδητοποιήσουμε τις πραγματικές μας δυνάμεις και επιτρέ­πουμε στον εαυτό μας να υπερνικηθεί και να λυγίσει με την εδραίωση μιας πεποίθησης ότι είμαστε αδύνατοι και ανεπαρ­κείς. Νιώθουμε άχρηστοι. Χάνουμε την αίσθηση της αξιοπρέ­πειας και της αξίας. Μας κυριεύει η εξαλλοσύνη, παραλύουμε και φοβόμαστε να δράσουμε. Ξεχνάμε το απλό γεγονός ότι η επιλογή του άλλου προσώπου να μην αντιμετωπίσει τη νέα κα­τάσταση που δημιουργήθηκε στη σχέση μας, δεν μειώνει τη δι­κή μας εσωτερική αξία σαν άτομα, αλλά ούτε και τη δική τους. Ξεχνούμε ότι δεν μπορούμε να πιέσουμε κανέναν να κατανοή­

130 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

σει τις δικές μας ανάγκες, να γίνουν οι άλλοι αυτό που εμείς θέλουμε, να κάνουν αυτό που ευχαριστεί εμάς, να αντιδρούν όπως θα θέλαμε εμείς και να νιώθουν αυτό που εμείς νομίζου­με ότι θα έπρεπε να νιώθουν. Αυτό είναι ανθρώπινα αδύνατο, είναι μια αυταπάτη, μια φαντασίωση. Ακόμα κι αν ο άλλος μας κάνει την παραχώρηση να είναι «δικός μας», στην καλύτε­ρη περίπτωση αυτό θα είναι μόνο σχήμα λόγου.

Ίσως να πρέπει τελικά να αποδεχτούμε το γεγονός ότι δεν μπορούμε ποτέ να γίνουμε κάτοχοι μιας άλλης ανθρώπινης ύ­παρξης. Η απόφαση για τη συνένωση είναι μια συμφωνία ανά­μεσα σε δύο χωριστές μονάδες, που, κατά μία έννοια, θα είναι πάντα χωριστές. Είναι απαραίτητο να μάθουμε ότι το ν’ αγα­πάμε τους άλλους σημαίνει ότι πρέπει να θέλουμε να είναι ο εαυτός τους - παρ’ όλο που μπορεί να είναι οδυνηρό. Έπειτα από όλα όσα είπαμε και κάναμε τι άλλο απομένει εκτός από την ευχή μας να είναι καλά; Αν ο φίλος, ή το πρόσωπο που αγαπάμε θέλει να φύγει, ακόμα κι αν επινοήσουμε εκατό τρό­πους να το συγκρατήσουμε, ποτέ δεν θα κατορθώσουμε. Πόσο λίγο εκτιμούμε τον εαυτό μας όταν κατευθύνουμε επιδέξια τους άλλους, προκειμένου να τους κρατήσουμε, τη στιγμή που θα προτιμούσαν να βρίσκονται κάπου αλλού. Είμαστε πολύ καλύτερα στη ζωή μας χωρίς τα άτομα αυτά.

Η ζήλεια ελαττώνεται μόνο όταν ξανακερδίσουμε το αίσθη­μα της αξίας και του αυτο-σεβασμού, όταν σταματήσουμε να διαιωνίζουμε το πρόβλημα κι αρχίσουμε να το εξετάζουμε α­ντικειμενικά, σαν κάτι που πηγάζει από τις δικές μας προσωπι­κές απαιτήσεις και ανάγκες. Οι ανάγκες αυτές μπορεί να προέρχονται από τη δική μας επιθυμία για κοινωνική θέση ή μπορεί να οφείλονται στη δική μας ανασφάλεια, στην ανάγκη μας για έλεγχο και κατοχή, στην ανάγκη μας για αποκλειστικό­τητα, ή στο φόβο της ντροπής.

Η πίστη σε μια σχέση βασίζεται στην εμπιστοσύνη και το σεβασμό. Μόνο να την προσφέρεις μπορείς, ποτέ να την απαι­τήσεις. Η βάση της είναι η εθελοντική αφοσίωση. Οι σχέσεις αλλάζουν αδιάκοπα. Μια αμοιβαία συμφωνία να είναι κανείς

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΑΡΚΕΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΕΙ Η ΖΗΛΕΙΑ 131

πιστός και ειλικρινής, θα βάλει τα θεμέλια στα οποία θα στηρι- χθεί η μελλοντική.εμπιστοσύνη. Επομένως, η πίστη και η αφο­σίωση είναι μια συνθήκη. Όσο νωρίτερα συζητηθούν και συμ- φωνηθούν από τα πράγματα σε μια σχέση, τόσο πιο σίγουρο θα διαγραφεί το μέλλον αυτής της σχέσης. Βέβαια, η απόφαση πρέπει να είναι αμοιβαία και δεσμευτική. Οποιαδήποτε αλλα­γή στις προσδοκίες, μέσα στην πορεία του χρόνου, πρέπει να γίνει αποδεκτή, να συζητηθεί και να διαμορφωθούν νέες απο­φάσεις.

Η λέξη «ζήλεια» προέρχεται από την ελληνική λέξη «ζήλος», που σημαίνει ζέση ψυχής και μεγάλη δραστηριότητα που προέρχεται από την πίστη και την αφοσίωση. Υπονοεί ότι μια πολύτιμη κατοχή βρίσκεται σε κίνδυνο και πρέπει να δραστη­ριοποιηθούμε. Σημαίνει, δηλαδή, ότι αυτό που βλέπουμε σαν αρνητικό φαινόμενο μπορεί να μεταλλαγεί σε θετικό στην πο­ρεία του χρόνου. Όσο η σχέση -και όσοι περικλείονται μέσα σ’ αυτή- θα γίνεται πιο ισχυρή και πιο σίγουρη τόσο πιο πολύ θα ελαχιστοποιείται η ζήλεια. Ξέρω ότι είναι δύσκολο να μάθουμε ν’ απελευθερώνουμε τους άλλους από τη λαβή μας, αφού οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αγάπη βασίζεται στην αντίληψη «να κρατούμε γερά αυτό που έχουμε». Η μεγαλύτερη αγάπη προϋποθέτει, ίσως, τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία. Υπάρχει ένα παλιό γνωμικό που λέει ότι η αγάπη πρέπει ν’ αφεθεί ελεύθερη, κι αν ξαναγυρίσει σε σένα, μόνο τότε θα την γνωρίσεις πραγματικά.

Αν τελικά μπορέσουμε και κυριαρχήσουμε πάνω σε ακραίες καταστάσεις της ζήλιας, θα αναδυθούμε καλύτεροι και δυνα­τότεροι εραστές. Θα κατανοήσουμε τη χαρά και τη δύναμη που αναβλύζει από την επίλυση των δικών μας προβλημάτων και αναγκών καθώς και από την ελεύθερη και χωρίς απαιτήσεις αγάπη. Ό πως συμβαίνει πάντα όταν ξεφεύγουμε από ένα χα­μηλότερο επίπεδο, θ’ ανυψωθούμε σε νέα και μεγαλύτερα ύψη.

Η Έλινορ Ρούσβελτ είπε κάποτε:

132 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση, μολονότι ε­κείνη τη στιγμή πιστεύουμε ότι είναι αξεπέραστη και περνάμε μέσα από μια κόλαση, μόλις την αντιμετωπίσουμε και έχοντας ζήσει μέσα από αυτή την κατάσταση, θα διαπιστώσουμε ότι θα είμαστε για πάντα πιο ελεύθεροι απ’ ότι είμασταν πριν.

Μη φοβάστε τη ζήλεια. Είναι ένα φυσικό και ομαλό αίσθη­μα. Κάθε άνθρωπος που νοιάζεται και αγαπά, νιώθει να γίνε­ται ζηλόφθονος κάποια στιγμή στη ζωή του. Η ουσιαστική α­πόφαση είναι κατά πόσο θα επιτρέψετε στη ζήλεια να γίνει ένα παμφάγο τέρας, ικανό να καταστρέψει εσάς και αυτούς που αγαπάτε ή να μετατραπεί σε μια προσωπική πρόκληση για αυτο-σεβασμό και βαθύτερη γνώση. Η πρόκληση, τώρα, είναι δική σας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ

ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ

Τη στιγμή που εκδηλώνουμε τη στοργή μας, η γη μεταμορφώνεται.

EMERSON

Μη μιλάς ποτέ για χαμένη στοργή. Η στοργή ποτέ δεν πάειχαμένη.

LONGFELLOW

Φαινόταν μελαγχολική και θλιμμένη όταν είπε με παραπονε­μένο ύφος: «Ξέρω ότι ο άντρας μου μπορεί να είναι στοργικός και τρυφερός. Νιώθει ακριβώς έτσι με το σκυλί μας!»

Με το σκυλί! Πολλοί ξέρουν ότι το ’χω συνήθεια, μετά από κάθε μου διάλεξη, να γίνομαι ένα με το κοινό μου. Αυτό προ­σφέρει το χρόνο και την ευκαιρία για ευχάριστες στιγμές, για χειραψίες, γνωριμίες και φιλικούς εναγκαλισμούς. Σε κάθε διάλεξη θα συναντήσω τουλάχιστο ένα άτομο, συνήθως μια ελ­κυστική ηλικιωμένη γυναίκα που θα μου ψιθυρίσει καθώς θ' αγκαλιαζόμαστε: «Είσαστε ο πρώτος άνθρωπος που μ’ αγκα­λιάζει από τότε που πέθανε ο άντρας μου, πριν εφτά χρόνια!» Συναντώ άντρες που ομολογούν ότι έχουν ν’ αγκαλιάσουν άλ­λον άνθρωπο, ακόμα και τους ίδιους τους γιούς τους, από τότε που ήταν παιδιά. «Νιοόθεις ωραία», λένε συχνά.Ένας άντρας, που θυμάμαι ιδιαίτερα, αναστέναξε λέγοντας: «Είναι σαν να ξαναγυρίζεις σπίτι σου».

Γονείς και δάσκαλοι αγγίζουν τα παιδιά, συνήθως μόνο για να τα σπρώξουν ή να τα τραβήξουν ή να τα κατευθύνουν κά­που. Κι αυτό συμβαίνει παρόλο που έχει αποδειχτεί ότι υπάρ­χει άμεση σχέση ανάμεσα στο βαθμό της σωματικής εγγύτητας και της σωματικής και ψυχικής υγείας των παιδιών.

Οι περισσότεροι άνθρωποι ποτέ δεν αγκαλιάζουν ολοκλη­ρωτικά, ακόμα και αυτούς που αγαπούν. Αν προσέξουμε, θα δούμε ότι επιφυλάσσουμε τους εναγκαλισμούς μας για σεξουα­λικές πράξεις, για στιγμές που κερδίσαμε κάποιο βραβείο ή για τραγικές στιγμές στη ζωή μας, σε θαλάμους νοσοκομείων και κηδείες.

Η ανάγκη για φυσική επαφή φαίνεται πολύ καθαρά σε στιγ­μές καταστροφής. Μετά από σεισμούς, πλημμύρες και σοβαρά

136 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ατυχήματα, τρέχουμε απελπισμένα να βρούμε καταφύγιο στην αγκαλιά ενός άλλου ανθρώπινου πλάσματος. Είναι, επίσης, ενδιαφέρον ότι άνθρωποι, που ποτέ δεν θα αντιδρούσαν έτσι, σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, μετά από κάποιο μεγάλο α­θλητικό κατόρθωμα, ρίχνονται έξαλλα ο ένας στην αγκαλιά του άλλου, χαϊδεύονται και φιλιούνται μέσα σ’ ένα ξεφάντωμα χαράς και κεφιού.

Είναι φυσικό να θέλουμε να δείξουμε στοργή. Αλλά, για κά­ποιο μυστηριώδη λόγο, εξισώνουμε την τρυφερότητα με την αισθηματικότητα, την αδυναμία και με τρωτές καταστάσεις. Δείχνουμε φοβισμένοι μπροστά στην ιδέα να δώσουμε και να δεχτούμε στοργή και τρυφερότητα. Ο Ντέσμοντ Μόρις στο πο­λύ σημαντικό βιβλίο του Intimate Behavior, δηλώνει ότι αυτή η πίστη μας κάνει να...

...φτάνουμε σε μια κατάσταση όπου κάθε επαφή φαίνεται απο- κρουστική, όπου το ν’ αγγίξουμε ή να μας αγγίξουν σημαίνει να πληγώσουμε ή να πληγωθούμε. Αυτό, κατά μια έννοια, έχει γί­νει μια από τις μεγαλύτερες αρρώστιες της εποχής μας, μια σο­βαρή κοινωνική ασθένεια της σύγχρονης κοινωνίας, που θα κά­ναμε πολύ καλά να τη θεραπεύσουμε πριν είναι πολύ αργά. Αν δεν δώσουμε την απαιτούμενη προσοχή στον κίνδυνο τότε -ό ­πως τα δηλητηριώδη χημικά στην τροφή μας- θα αυξάνεται από γενιά σε γενιά, μέχρι που η ζημιά θα είναι ανεπανόρθωτη.

Ευτυχώς, σε πείσμα του εαυτού μας, οι περισσότεροι άνθρω­ποι αγγίζουμε κάθε μέρα ο ένας τον άλλον άθελα μας: με χει­ραψίες, με χαϊδέματα στην πλάτη, με το φιλικό ανακάτεμα των μαλλιών, με το χορό. Ό λα αυτά αντιπροσωπεύουν συνηθισμέ­νες, φυσικές, μη σεξουαλικές εκφράσεις στοργής και τρυφερό­τητας. Είναι πολύ ανθρώπινοι τρόποι για να φέρουν τους άλ­λους πιο κοντά μας, να εκφράσουμε την αγάπη μας και την κατανόησή μας, να μεταδώσουμε τη ζεστασιά μας. Είναι απλές ανθρώπινες πράξεις. Παρόλα αυτά, για μερικούς ανθρώπους οι καθημερινές αυτές καταστάσεις είναι πανύψηλα τείχη.

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 137

Ο δημοφιλής ψυχίατρος, Χάρολντ Μπλούμφιλντ1, στο βι­βλίο του, Κάντε ειρήνη με τους γονείς σας, αφηγείται μια προ­σωπική του ιστορία: λέει ότι ήταν ανίκανος να χαϊδέψει τον πατέρα του μέχρι τη στιγμή που διαπίστωσε ότι πέθαινε από καρκίνο. Έπρεπε να ξαναμάθουνε τη διαδικασία ξεκινώντας από ένα αδέξιο αγκάλιασμα και καταλήγοντας σε μια αληθινή έκφραση ενός «σ’ αγαπώ». Το αγκάλιασμα θεράπευσε τον Δρ. Μπλούμφιλντ και έδωσε νέα ζωή στον πατέρα του, τη μητέρα του και ολόκληρη την οικογένεια.

Θυμάμαι ένα ιταλικό κλασικό κινηματογραφικό έργο του διάσημου σκηνοθέτη Αντονιόνι, όπου οι πρωταγωνιστές βρί­σκονταν στην πορεία της διάλυσης μιας, μακρόχρονης και τρυ­φερής, παλιότερα, σχέσης. Ο εραστής είναι δακρυσμένος, απο­θαρρυμένος, με το κεφάλι μέσα στα χέρια του, ανίκανος να προφέρει έστω και μια λέξη. Η φίλη του ξέρει ότι και μόνο να τον αγγίξει και να τον χαϊδέψει ευγενικά στον ώμο, θα ήταν αρκετό για να τον βγάλει από αυτή την ανήμπορη και απελπι­στική κατάσταση. Προσπαθεί αρκετές φορές, αλλά το χέρι της γίνεται βαρύ και ασήκωτο, αδυνατεί να διεκπεραιώσει αυτή την απλή πράξη του αγγίγματος. Τελικά παίρνει την τσάντα και το σάλι της και φεύγει αθόρυβα από το δωμάτιο. Η σκηνή κυριολεκτικά σε πάγωνε.

Μου ήταν πάντα δύσκολο να κατανοήσω τέτοιες συμπεριφο­ρές. Μου έρχεται στο νου η σύγχυση που ένιωσα σαν μικρό παιδί όταν έμαθα ότι υπήρχαν παιδιά στη γειτονιά που δεν τα έπαιρναν οι γονείς τους στα γόνατα τους να τα κανακέψουν. Ό τι έλειπαν οι αγκαλιές και τα φιλιά κάθε φορά που περνούσε κάποιος το κατώφλι του σπιτιού. Εγώ αγκάλιαζα ακόμα και τους συμαθητές μου που με φώναζαν “παράξενο” . Αλλά και οι δάσκαλοι μου έλεγαν ότι ο κανόνας ήταν «μακριά τα χέρια σου απ’ τους άλλους. Δεν συνηθίζουμε τέτοια πράγματα σ’ αυτή

1. Συγγραφέας επίσης των βιβλίων Σύντροφοι στη ζωή και Κάντε ειρήνη με τον εαυτό σας, που κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Γλάρος.

138 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΑΑΟΝ

εδώ τη χώρα». Εγώ αμυνόμενος απαντούσα: «Το συνηθίζουμε στο σπίτι μας». «Εντάξει, αλλά όχι μέσα στην τάξη μου», ήταν η τελευταία λέξη του δασκάλου.

Ακόμα και τώρα, η φυσική μου τάση είναι ν’ ανοίξω την αγκαλιά μου όταν συναντώ γνωστούς μου ανθρώπους. Αυτό θεωρείται από πολλούς, που δεν με ξέρουν πραγματικά, μάλ­λον μια προσβλητική προσέγγιση, ή απλά ένα τέχνασμα. Από εκεί προέρχεται και ο επιπόλαιος τίτλος, «Δρ. Αγκαλίτσας», που μου πρόσθεσαν ορισμένοι. Μερικοί αντιδρούν στο αγκά­λιασμα σαν να έγινε εισβολή στον ιδιωτικό τους χώρο.

Η Τζούντιθ Μάρτιν, που γράφει για τους καλούς τρόπους με το ψευδώνυμο «Δεσποινίς Καλοτροπάκη», μου ζήτησε πραγ­ματικά να μην την αγγίξω. Μου είπε ότι επέτρεπε μόνο στον άντρα της και το Αουδοβίκο 14ο να την αγγίζουν. Τελικά την αγκάλιασα, ελπίζοντας ότι δεν της έλειπαν τα αγκαλιάσματα του άντρα της και ξέροντας ότι ήταν πολύ αργά για τρυφερές εκδηλώσεις προς τον Βασιλιά Λουδοβίκο. Θυμάμαι ακόμα έ­ναν δημοφιλή τηλεπαρουσιαστή που πριν αρχίσει το πρόγραμ­μα μου δήλωσε ότι δεν συμπαθούσε ιδιαίτερα τους εναγκαλι­σμούς. «Μακριά τα χέρια σας, είμαι άντρας», μου είπε. Και πρόσθεσε: «Δεν θέλω οι θεατές μου να νομίσουν ότι είμαι πε­ρίεργος». Από την άλλη μεριά διάσημοι άνθρωποι όπως ο Φιλ Ντόναχιου, η Νταϊάν Σάγιερ και ο Χιου Ντάουνς, δέχονται το αγκάλιασμα σαν μια ανθρώπινη πράξη τρυφερότητας. Ένας πολύ ειλικρινής θεατής στο πρόγραμμα του Φίλ Ντόναχιου, όπου εμφανιζόμουν και μιλούσα για το αγκάλιασμα, έγινε πραγματικά έξω φρενών, φωνάζοντας ότι η συνηγορία υπέρ του «αγκαλιάσματος», θα δημιουργούσε μια χώρα από σεξου­αλικά διεστραμμένα άτομα.

Ο μεγάλος βιολόγος και ηθολόγος Ντέσμοντ Μόρις, εξηγεί ότι ο φόβος του αγγίγματος, σχετίζεται με τις παλιές, συχνά ασυνείδητες, σεξουαλικές απαγορεύσεις, τα ταμπού. Η ιδέα αυτή κάνει εξαιρετικά δύσκολη κάθε απόπειρα ν’ αφεθούμε στη σωματική επαφή, χωρίς την ενοχή της σεξουαλικής εμπλο­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 139

κής. Και δηλώνει ότι η προκατάληψη αυτή έχει σαν αποτέλε­σμα...

μια μαζική αναστολή στις μη σεξουαλικές μας σωματικές ,τρυ­φερές εκδηλώσεις, με επιπτώσεις στις σχέσεις μας με τους γονείς μας και τα παιδιά μας (προσέξτε, εδώ Οιδιπόδειο!), ή (εδώ, αιμομιξία). Όταν πρόκειται για πολύ στενούς φίλους του ίδιου φύλου, ακούμε τη φωνή «προσέξτε, ομοφυλοφιλία μπροστά σας!». Όσο για τους στενούς φίλους του αντίθετοι φύλου, τοτε η κραυγή είναι «προσοχή, μοιχεία». Ακόμα και για τους ευκαι­ριακούς φίλους υπάρχει η προειδοποίηση που σου λέει, «προσο­χή, πολυγαμικές σχέσεις». Όλα αυτά είναι κατανοητά, αλλά τε­λείως περιττά.

Στην πραγματικότητα, η ικανότητά μας να συγκινούμαστέ με τους άλλους, να μαθαίνουμε να εμπιστευόμαστε και να είμαστε τρωτοί όταν αγαπάμε και όταν μας αγαπούν, έχει άμεση σχέση με τις εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας* με τα χάδια, τα φι­λιά και τα αγκαλιάσματα, που μας προσφέρονται στα πρώτα χρόνια της ζωής μας. Διδασκόμαστε τη στοργή από τα τρυφε­ρά πρότυπα στη ζωή μας. Διδασκόμαστε την ασφάλεια, νιώθο­ντας τη ζεστασιά της αγκαλιάς, μαθαίνουμε να μας κρατάνε κάποιοι άλλοι στα χέρια τους τις στιγμές που τους χρειαζόμα­στε. Διδασκόμαστε την τρυφερότητα μέσα από τις γλυκές ε­μπειρίες των άλλων. Από την ίδια τη στιγμή της σύλληψης, το ανθρώπινο έμβρυο το αγκαλιάζει προστατευτικά η μήτρα της μέλλουσας μητέρας. Μετά τη γέννηση, η συνέχιση της ασφά­λειας που ένιωθε το παιδί μέσα στη μήτρα είναι το ίδιο απα­ραίτητη. Ένα παιδί που θα στερηθεί την ανθρώπινη επαφή και τα χάδια θα δημιουργήσει μια σχέση-δεσμό, μια ταύτιση, με οτιδήποτε βρεθεί μπροστά του, ακόμα και με άψυχα παιχνί­δια ή υποκατάστατα (μαϊμούδες) της μητέρας. Αν το παιδί α­ποστερηθεί ολοκληρωτικά τις τρυφερές εμπειριές του αγγίγμα­τος και της επαφής, θα πεθάνει.

Ένα απλό χάδι, έχει τη δύναμη ν’ αλλάξει μια ολόκληρη ζωή. Ο ζεστός εναγκαλισμός, όταν τον αποποιούμαστε και τον απομακρύνουμε, τότε ακριβώς που τον χρειαζόμαστε όσο τί­

140 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ποτε άλλο, μπορεί να καταλήξει σε μια πράξη -ή μάλλον μη πράξη- ικανή να καταστρέψει, όχι μόνο μια σχέση, αλλά ένα ολόκληρο έθνος!

Οι φυσικές ανάγκες μας συνοδεύουν σ’ όλη μας τη ζωή και κανένας πολιτιστικός περιορισμός, καμιά προσποίηση, δεν θα κατορθώσει να τις εξαφανίσει. Έχουμε άγραφα ταμπού για την επαφή και το άγγιγμα. Όταν ταξιδεύουμε στην Ευρώπη, την Αφρική ή την Ασία, μας ενοχλεί να βλέπουμε ανθρώπους ν αγκαλιάζονται, να γέρνουν και ν’ ακουμπουν ο ένας στον άλλον, να κρατιούνται από το χέρι, σε μια αδιάκοπη ανθρώπι­νη επαφή.

Η Έλεν Κόλτον, στο ενδιαφέρον και προκλητικό βιβλίο της, Το δώρο της επαφής, μας μιλάει για πολυάριθμα πειράματα με το άγγιγμα που είχαν ευεργετικά αποτελέσματα στο συγκινη­σιακό και στο πνευματικό επίπεδο. Γράφει για έναν κοινωνικό επιστήμονα που έκανε μια προσεκτική μελέτη για τις συνήθειες του αγγίγματος των Αμερικανών σε σύγκριση με τους του Πα- ριζιάνους. Στο διάστημα μιας ώρας ο πειραματιστής διαπί­στωσε ότι οι Ευρωπαίοι φίλοι άγγιζαν ο ένας τον άλλον του­λάχιστον εκατό φορές, ενώ οι Αμερικανοί άγγιζαν ο ένας τον άλλον, στο ίδιο διάστημα, όχι περισσότερο από τρεις ή τέσσε­ρις φορές.

Η ικανότητά μας οικοδομούμε σχέσεις, προσδιορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τις εμπειρίες που είχαμε με το άγγιγμα και την επαφή στο ξεκίνημα της ζωής μας. Είναι, βέβαια, αλή­θεια ότι δεν θα περίμενε κανείς από μια μητέρα για παράδειγ­μα, να ενδώσει τόσο πολύ σε μια σωματική συμπεριφορά μ’ έναν έφηβο ή έναν νέο ενήλικο όσο με ένα νήπιο. Η στοργή απαιτεί αλλαγή στο βαθμό και στο είδος ανάλογα με τη χρονι­κή στιγμή. Η φανερή, όμως, στοργή είναι αναγκαία προϋπόθε­ση υγείας για όλα τα στάδια της ανθρώπινης διαβίωσης. Ο βαθμός φροντίδας για τους άλλους μπορεί, στην πραγματικό­τητα, να μετρηθεί από το χρόνο και την ενέργεια που αφιερώ­νουμε στη σωματική ύπαρξη. Είναι φυσικό να θέλουμε να εί­μαστε πολύ κοντά μ’ αυτούς που αγαπάμε.

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 141

Η χημική κατάσταση στο σώμα μας αλλάζει με το ανθρώπινο πλησίασμα και την επαφή. Ό πως το σώμα προσαρμόζεται αυ­τόματα σε απειλητικές καταστάσεις με την άντληση και απο­στολή περισσότερης αδρεναλίνης στα αιμοφόρα αγγεία, που μας κάνει να παίρνουμε σωτήριες αποφάσεις για τη ζωή μας, να στρίψουμε, να τρέξουμε, να επιτεθούμε, να αμυνθούμε ή οτιδήποτε άλλο μας απομακρύνει από τον κίνδυνο, το ίδιο συμβαίνει και με την προσέγγιση και την επαφή. Αν μάθαμε να έχουμε μια καχύποπτη στάση και έναν φόβο, στην ανθρώπινη επαφή, αυτό θα προκαλεί τις ίδιες αντιδράσεις, όπως οι απει­λητικές καταστάσεις, και θα επιζητούμε τη φυγή, την απομά­κρυνση. Η συμπεριφορά της οικειότητας και της στενής σχέσης είναι προσαρμόσιμη. Αν φοβόμαστε την οικειότητα και το πλησίασμα, θα απομακρυνθούμε ή θα μάθουμε να κρατούμε αποστάσεις ασφαλείας. Απεναντίας, όσο μαθαίνουμε τις χαρές της οικειότητας, το σώμα μας ανταποκρίνεται προσφέροντάς μας ένα γενικό αίσθημα ευεξίας, χαλάρωσης, ασφάλειας, τρυ­φερότητας, αφοβίας και μιας επιθυμίας να συνεχίσουμε να κι­νούμαστε προς τους άλλους.

Ο Χάρολντ Λάιον στο βιβλίο του Η Τρυφερότητα είναι δύ­ναμη, λέει:

Χάσαμε από τα μάτια μας το απλό γεγονός ότι σαν άνθρωποι, από μια άποψη, είμαστε σαν τα πολύ μικρά ζώα που δεν έχουν ούτε γούνα ούτε κοφτερά δόντια για να προστατευθούν. Εκείνο που μας προστατεύει δεν είναι η κακία μας, αλλά η ανθρωπιά μας, η ικανότητα μας ν’ αγαπάμε τους άλλους και ν’ αποδεχόμα­στε την αγάπη που οι άλλοι θέλουν να μας προσφέρουν. Δεν είναι η σκληρότητα μας που μας κρατά ζεστούς τη νύχτα, αλλά η τρυφερότητά μας που κάνει τους άλλους να θέλουν να μας κρα­τήσουν ζεστούς.

Οι μελέτες αποδείχνουν αδιάκοπα ότι η ανάγκη για άγγιγμα και επαφή ενυπάρχει σε όλα τα θηλαστικά ζώα. Η επαφή τα κάνει να νιώθουν περισσότερο αναπαυτικά και ήρεμα. Η απο- στέρηση της επαφής, από την άλλη μεριά, οδηγεί συχνά στην αθυμία, στην απώλεια της όρεξης, στην απάθεια και σε μια

142 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

μείωση του βαθμού ικανοποιητικής λειτουργίας του σώματος. Ο Δρ. Χάρολντ Βόθ, ψυχίατρος στο ίδρυμα Μένινγκερ στο Κάνσας, είπε:

Το αγκάλιασμα μπορεί να βγάλει τον άνθρωπο από μια κατά­σταση κατάθλιψης -δίνει τη δυνατότητα στο ανοσοποιητικό σύ­στημα να αναζωογονηθεί. Το αγκάλιασμα εμφυσεί νέα ζωή σ’ ένα κουρασμένο σώμα και μας κάνει να νιώθουμε νεότεροι και ζωτικότεροι. Στο σπίτι, το καθημερινό αγκάλιασμα δυναμώνει τις σχέσεις και μειώνει σημαντικά τις διενέξεις.

Η Έλεν Κόλτον ενισχύει αυτή την άποψη με έρευνες, που φα­νερώνουν ότι,

...όταν ένα άτομο, έρχεται σ’ επαφή μ’ ένα άλλο άτομο, αυξάνε­ται σημαντικά η αιμοσφαιρίνη. Η αιμοσφαιρίνη είναι μέρος του αίματος που μεταφέρει ζωτικές ποσότητες οξυγόνου σε όλα τα όργανα του σώματος - συμπεριλαμβανομένης της καρδιάς και του εγκεφάλου. Μια αύξηση της αιμοσφαιρίνης κάνει πιο ζω­ντανό όλο το σώμα, βάζει εμπόδια στις αρρώστιες και επιταχύ­νει την ανάρρωση και την αποκατάσταση της υγείας.

Τόσο ο Δρ. Βόθ όσο και η Έλεν Κόλτον συνιστούν ν’ αγκα­λιάζουμε συχνά τα παιδιά μας, τους στενούς φίλους μας, τους συγγενείς μας και φυσικά ο άντρας τη γυναίκα του και η γυναί­κα τον άντρα της. «Αν ζείτε μόνος σας» προτείνει ο Δρ. Βόθ, «το ζεστό αγκάλιασμα, μ’ ένα φίλο, όποτε τον συναντήσετε, είναι το ίδιο ευεργετικό. Είναι ένας θαυμάσιος τρόπος να βελ­τιώσετε την ποιότητα της ζωής σας».

Ας δούμε τι έγραψε ο διευθυντής του Κέντρου για τον Έ ­λεγχο του Πόνου, Δρ. Ντέιβιντ Μπρέσλερ,

Ό λοι μπορούμε να ωφεληθούμε μαθαίνοντας να εκφράζουμε τις σωματικές μας ανάγκες μ’ έναν τρόπο τρυφερότητας και αγά­πης. Γι’ αυτό το λόγο, εγώ δίνω στους ασθενείς μου ασκήσεις για το σπίτι: στη διάρκεια των εβδομάδων που θ’ ακολουθήσουν πρέπει να δέχονται, αλλά και να προσφέρουν, κατά μέσο όρο τέσσερα αγκαλιάσματα την ημέρα. Τους γράφω και μια συνταγή με τούτα τα απλά λόγια: «τέσσερα αγκαλιάσματα την ημέρα

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 143

-ποτέ μην το ξεχνάτε». Δεν πρέπει ποτέ να υποτιμούμε την απο­τελεσματική δύναμη αυτής της θεραπείας και το ρόλο που μπο­ρεί να παίξει στη αποκατάσταση της ψυχικής υγείας. Είναι μια σίγουρη συνταγή. Απ’ όσο ξέρω, κανένας ποτέ δεν πέθανε από υπερβολική δόση εναγκαλισμών. Ωστόσο, όπως μου είπε ένας από τους ασθενείς μου, «το αγκάλιασμα είναι εθιστικό. Έτσι κι άρχισεις ν’ αγκαλιάζεις με αγάπη τους άλλους, γίνεται μια συ­νήθεια που δεν αποβάλλεται εύκολα!».

Η Έλεν Κόλτον μας μιλά για τις μελέτες που έγιναν από .τον Τζάκ Πάνκεπ, στο πανεπιστήμιο του Οχάιο, που μαρτυρούν μια θετική σχέση ανάμεσα στους εφήβους που χρησιμοποιούν ναρκωτικά και σε κείνους που προέρχονται από σπίτια όπου υπάρχει ελάχιστη ή καθόλου επαφή και άγγιγμα. Επίσης η Κόλτον αναφέρει τη μελέτη του Τζέιμς Πρέσκοτ, που διαπι­στώνει σε τριάντα πολιτισμούς μια θετική αλληλεξάρτηση ανά­μεσα στο βαθμό της βίας και της σκληρότητας και το βαθμό της απτικής και αισθητήριας επαφής μέσα σε κάθε πολιτισμό.

Ανεξάρτητα από την αξία αυτών των μελετών, κανένας δεν μπορεί ν’ αρνηθεί ότι το άγγιγμα και η επαφή είναι ιμάντες που μεταβιβάζουν υγεία και σιγουριά. Παρόλα αυτά, παραμέ­νουμε μια κοινωνία υποσιτισμένη από την τροφή της αφής, από τη λειτουργία του αγγίγματος. Ο Ντέσμοντ Μόρις γράφει:

Δυστυχώς, χωρίς να γίνεται αντιληπτό, γινόμαστε προοδευτι­κά όλο και λιγότερο δεκτικοί στο άγγιγμα και την επαφή, όλο και περισσότερο απόμακροι. Και όταν το σώμα παραμένει ανέ­παφο, το συνοδεύει η συναισθηματική αποξένωση. Είναι ακρι­βώς έτσι: ο σύγχρονος άνθρωπος της πόλης φόρεσε μια πανο­πλία στα συναισθήματά του και, μ’ ένα βελούδινο χέρι μέσα σ’ ένα σιδερένιο γάντι, αρχίζει να νιώθει παγιδευμένος και αποξε­νωμένος από τα συναισθήματα ακόμα και των πιο κοντινών συ­νανθρώπων του.

Οι έφηβοι παραδέχονται ότι η έλλειψη, στη ζωή τους, στορ­γής και τρυφερότητας τους οδηγεί συχνά σε μιαν «εύκολη» ε­ρωτική συμπεριφορά. Γίνονται κατά περίεργο τρόπο, «το απα­λό άγγιγμα». Κάνουν πράγματα που είναι εντελώς έξω από το

144 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

χαρακτήρα τους και έξω από το χαρακτήρα του δικόυ τους συστήματος αξιών, προκειμένου να βρουν ζεστασιά και απο­δοχή.

Η ανθρώπινη σεξουαλικότητα, που είναι ίσως, η σημαντικό­τερη ένδειξη μιας βαθύτερης στενής σχέσης και επαφής έχασε στο πέρασμα του χρόνου την αλληλεξάρτηση της με τη στοργή και την τρυφερότητα. Σπάνια λέμε τώρα ότι «κάνουμε έρωτα». Αντίθετα κυριαρχούν εκφράσεις του τύπου «έκανα σεξ», «τα- κτοποιήθηκα» και άλλες περισσότερο βάναυσες και απάνθρω­πες. Η σεξουαλικότητα και η ερωτική στοργή δεν είναι απα­ραίτητα συνώνυμα, αλλά ούτε αποκλείονται αμοιβαία. Τώρα η σεξουαλικότητα μπορεί να διαχωρίζεται ολοκληρωτικά από κάθε ομοιότητα με την αγάπη. Μπορεί να είναι μόνο μια πρά­ξη γενετήσιας ικανοποίησης, μπορεί ν’ αποκλεισθεί από οποιο- δήποτε ενδιαφέρον για το άτομο ή για τη διαιώνιση του εί­δους. Το σώμα μιας ανθρώπινης ύπαρξης χρησιμοποιείται για να ικανοποιήσει την ανάγκη ενός άλλου σώματος, τίποτε πε­ρισσότερο. Ελάχιστη σχέση έχει με την αγάπη, την τρυφερότη­τα, τη στοργή, τη συμμετοχή, την κοινή ευχαρίστηση. Είναι απλά μια πράξη συνουσίας που ικανοποιεί μια ανάγκη. Χωρίς το ουσιαστικό συστατικό, την έκφραση της αγάπης και της στοργής, η σεξουαλική πράξη είναι εντελώς άδεια από τα πρω­ταρχικά ευεργετήματα της διαχρονικής ασφάλειας και ικανο­ποίησης. Αυτά τα ευεργετήματα βρίσκονται μόνο μέσα σε μια ολοκληρωμένη σωματική και συναισθηματική ένωση. Όπως κάθε ναρκωτικό, το σεξ χωρίς αγάπη, γίνεται μόνο μια έκφρα­ση σωματικής ανάγκης και προσωπικής επιθυμίας που ξεθυ­μαίνει μαζί με τον οργασμό. Δεν κατορθώνει ούτε να συντηρή­σει ούτε να διαιωνίσει μια σχέση αγάπης.

Η σχετική φιλογία τα περασμένα δέκα χρόνια είναι γεμάτη με υπαινιγμούς, ότι η βασική αιτία για τις ανικανοποίητες σχέ­σεις ανάμεσα στους ενήλικους, είναι η έλλειψη σεξουαλικής γνώσης ή τεχνικής. Το αποτέλεσμα ήταν η υπερπαραγωγή σε­ξουαλικών εγχειριδίων ευρείας κυκλοφορίας. Αυτά διατρέ­χουν όλη την κλίμακα από τα τολμηρά εικονογραφημένα μέχρι

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 145

τα επιστημονικών προθέσεων βιβλία. Υπάρχουν λεπτομερείς εξηγήσεις για όλα, ακόμα και για τον «ολοκληρωμένο» οργα­σμό. Πληροφορούμαστε ότι χωρίς την κατανόηση αυτών των φαινομένων, οι σχέσεις μας θα δοκιμαστούν, δεν θα είναι ολο­κληρωμένες και ο έρωτας θα είναι αδιανόητος. Η Γιόυτα Γου- έστ, στο βιβλίο της, Αν η αγάπη είναι η απάντηση, ποια είναι η ερώτηση; μας μιλά για τη διαμάχη ανάμεσα στους συγγραφείς Τζέιμς Μπόλντουιν και Νόρμαν Μαίηλερ πάνω στο ζήτημα της αγάπης και του οργασμού. Ο Μπόλντγουιν αμφισβήτησε τη σχέση οργασμού και αγάπης και ανέφερε στον Μαίηλερ ότι στα γκέτο όπου μεγάλωσε, «άντρες και γυναίκες έχουν πάντοτε ορ­γασμούς, αλλά παρόλα αυτά τα σαββατόβραδα σφάζονται με ξυράφια».

Στο βιβλίο του, Ένας προς Έναν, ο Δρ Θίοντορ Ρούμπιν, λέει ότι η έμφαση στην τεχνική και στην σεξουαλική παραπλη­ροφόρηση,

.. .είναι καταστροφικές για τη σεξουαλική υγεία κάθε σχέσης και οδηγούν στη δυσαρέσκεια και στη διαταραχή ανάμεσα στους ε­ραστές. Άσκοπη έμφαση σε συγκεκριμένη μηχανική (σεξουαλι­κή) επιδεξιότητα, στερεότυπα «ιδανικών» εραστών και στερεό­τυπα «ιδανικής ανταπόκρισης», όλα αυτά έχουν αμβλύνει τη σχέση ανάμεσα στο σεξ και την τρυφερότητα.

Όλη αυτή η φιλολογία έχει οδηγήσει πολλούς ανθρώπους να νιώθουν ότι το σεξ δεν είναι μια έκφραση αγάπης, αλλά μάλλον μια τεχνική ή μια άσκηση. Ένας φίλος μου εξομολογή- θηκε: «Έχω τόσο μεγάλη ένταση στη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης, από τη σκέψη αν κάνω σωστά έρωτα που σπάνια νιώ­θω οποιαδήποτε ευχαρίστηση».

Ο Δρ Ρούμπιν μιλάει ακριβώς γι’ αυτά τα συναισθήματα ό­ταν λέει:

Αυτή η ένταση της τεχνικής είναι καταστροφική. Οδηγεί σε επιπολαιότητες και σε μια υπερφίαλη επίδειξη ικανότητας παρά σ’ ένα υγιές ενδιαφέρον για μια πλουσιότερη και περιεκτικότερη

146 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

σχέση. Ο σεξουαλικός αθλητισμός δεν προσφέρει ανθεκτικές σχέσεις και βαθύτερες ικανοποιήσεις. Αν περιμένεις κάτι τέτοιο, είναι σαν να γυρεύεις την απογοήτευση - μια απογοήτευση που καταστρέφει όλες τις περιοχές της σχέσης.

Ο ψυχίατρος Ρόλο Μέι, στο κλασσικό βιβλίο του, Αγάπη και Θέληση, επιβεβαιώνει την άποψη αυτή. Λέει:

...ένα δεύτερο παράδοξο είναι ότι η νέα έμφαση στην τεχνική του σεξ αναζωπυρώνεται. Έχω συχνά την εντύπωση ότι υπάρ­χει μια αντίστροφη σχέση ανάμεσα στον αριθμό των πρακτικών βιβλίων «Πως να...», που χρησιμοποιεί ένα άτομο και στην πο­σότητα του σεξουαλικού πάθους ή ακόμα και της ευχαρίστησης που δοκιμάζει το ίδιο άτομο. Σίγουρα δεν υπάρχει τίποτα το άσχημο με την ίδια την τεχνική, στο να παίζεις γκόλφ, να παί­ζεις το ρόλο σου ή στο να κάνεις έρωτα. Η έμφαση, όμως πέρα από ένα ορισμένο σημείο στην τεχνική του σεξ οδηγεί σε μια μηχανιστική αντίληψη για την ερωτική συνεύρεση που συμβαδί­ζει με την αλλοτρίωση, τη μοναξιά και την αποπροσωποποίηση.

Είμαι βέβαιος ότι όταν ο ένας αγαπά αρκετά τον άλλο, θ’ ανακαλύψει τη στάση 63 ή τα σημεία Ζ, G ή Ε χωρίς πρακτικό οδηγό. Δεν υπαινίσσομαι ότι η άγνοια είναι η καλύτερη πολι­τική. Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι η απασχόληση με τις σεξουαλικές τεχνικές μπορεί να αποβεί επιζήμια για την αλη­θινή στργή και τρυφερότητα, που είναι μια αυθόρμητη σωμα­τική εκδήλωση και γιορτή μιας βαθύτερης μορφής της ένωσης δύο ανθρώπων. Οι τελευταίες έρευνες που προέρχονται από μελέτες ατόμων που επέλεξαν να δοκιμάσουν να συζούν παρά να παντρευτούν, επιβεβαιώνει αυτή τη διαπίστωση. Διαπιστώ­θηκε ότι αυτές οι διευθετήσεις, που εισάγονται σαν ένας τύπος ακαθόριστης μοναξιάς και μιας εύκολης για το ζεύγαρι σεξου­αλικής πρόσβασης, ικανοποιούν και βολεύουν περισσότερο τους άντρες παρά τις γυναίκες. Ο λόγος που προβάλλεται συ­χνά για τη διάλυση αυτών των σχέσεων είναι η ασυμβίβαστη σεξουαλικότητα - εκείνο όμως που κατέδειξαν οι έρευνες είναι ότι η διάλυση αυτών των σχέσεων έχει μεγαλύτερη σχέση με το φόβο μιας αληθινής δέσμευσης και μιας ουσιαστικής οικειότη­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 147

τας. Στις σχέσεις αυτές, η ουσία είναι να τα έχεις όλα και πα­ράλληλα ν’ αποφεύγεις τη δέσμευση και την αφοσίωση. Κατα­ντάει, έτσι, μια καρικατούρα της στενής, αμοιβαίας σχέσης και με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να προσδιορίσει την επιτυχία ή την αποτυχία της από τη στιγμή που θα προστεθεί η δέσμευση.

Δεν έχω καμία πρόθεση να μειώσω τη χαρά ή την αξία μιας ερεθιστικής και συναρπαστικής σεξουαλικής ζωής. Θέλω μόνο να τονίσω ότι η σεξουαλικότητα είναι ένα ζωντανό μέρος μιας σχέσης αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι μόνη ή ακόμα η πιο σημαντική επίδειξη στοργής και τρυφερότητας. Ακόμα είναι ενδιαφέρον να σημείωσω ότι, στα αμέτρητα βιβλία που διάβα­σα για το θέμα της οικειότητας και των στενών σχέσεων, όλα σχεδόν αναφέρονται στην τρυφερότητα και στο δέσιμο στις ε­τερόφυλες σχέσεις. Οικογενειακή οικειότητα, ομοφυλόφιλη οι­κειότητα και σεξουαλική οικειότητα απουσιάζουν σχεδόν ολο­κληρωτικά από τις σελίδες αυτών των βιβλίων. Είναι αλήθεια ότι οι μεγαλ^τεβομ6ω τ£5 fff, Tffl?αντίθετου φύλου, όμως, τις ιιενάλες και βαθιέο (Ρΐλίε€ tic συνα- ντάμε παντα αναμεσα στα μέλη του ίδιου φύλου. Παρόλα αυ-.................................................... t ~τιτΐ|·πΐΐΐτΐίτπ~~Γ·''̂ τιτττΓτιι—rTYr1̂ifiYi',r‘-nYTnrTniriTiirirn~iiiiriiT~i'tni-iii riinrimniiiirni iwtvTOiir t>mniiiiT[rtrrririTil|ixiiniiiin~ HiwrwrrTirirrTiTiT

τά, η φιλολογία για την καθολικότερη απ’ όλες τις εμπειρίες, τη βαθιά μη σεξουαλική τρυφερότητα και αφοσίωση που βρί­σκεται στη φιλία, είναι σκανδαλωδώς ανύπαρκτη.

Ξέρω ότι πολλοί θ’ αντιδράσουν σε όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω με έντονα αρνητικά συναισθήματα. «Δεν θέλω να μ’ αγ­γίζουν», λένε. «Θέλω την απομόνωσή μου. Μακριά από μένα ta χέρια σας». Σίγουρα, εκτιμώ τη στάση τους. Είναι φανερό ότι νιώθουν άβολα με την σωματική εκδήλωση στοργής και τρυφερότητας. Υπάρχουν ασφαλώς πολλοί διαφορετικοί τρό­ποι για να εκφραστεί η οικειότητα. Ίσως τα άτομα αυτά, να βρήκαν τη δική τους μέθοδο για να εκφράζουν και να ικανο­ποιούν τέτοιου είδους ανάγκες. Ας ελπίσουμε ότι είναι έτσι.

Για κανέναν δεν είναι εύκολο ν’ αλλάζει παλιές συνήθειες. Αν είμαστε ξένοι προς την εκδήλωση σωματικής στοργής, είναι φυσικό ότι θα μας προκαλέσει άγχος και δυσαρέσκεια. Αν ό­μως νιώσουμε ότι μας λείπει η επαφή, αν νιώσουμε την ανάγκη

148 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

ν’ αλλάξουμε τη φυσική ενδότερη συμπεριφορά μας, καλό είναι να ξέρουμε ότι αυτό μπορεί να γίνει. Αλλά, όπως συμβαίνει σε κάθε αλλαγή συμπεριφορς, δεν πρέπει να περιμένουμε ότι όλα θα γίνουν σε μια νύχτα. Το ν’ αρχίσεις ξαφνικά να αγκαλιάζεις τον κόσμο, όταν για χρόνια ολόκληρα στεκόσουν μόνος και α­πόμακρος, θα ήταν αφύσικο. Θα χρειαστεί, ίσως ν’ αρχίσουμε την επαφή μας μέσα στα ασφαλή όρια της οικογένειας και με στενούς, γεμάτους κατανόηση φίλους. Θα χρειαστεί ίσως, να τους εκφράσουμε προφορικά την ανάγκη μας και την επιθυμία μας ν’ αλλάξουμε την συμπεριφορά μας στην επαφή. Θα χρει­αστεί, ίσως, ν’ αρχίσουμε με μια χειραψία, ένα ανάλαφρο χτύ­πημα στην πλάτη, ένα χάϊδεμα στον καρπό του χεριού και να κινηθούμε προς μιαν άλλη εγκάρδια, μη σεξουαλική συμπερι­φορά, όπως ένα ζεστό αγκάλιασμα ή ένα τρυφερό φιλί στο μάγουλο. Τα αποτελέσματα είναι συχνά άμεσα και εντυπωσια­κά. Οι πιο πολλοί είχαμε αρκετή αποξένωση στη ζωή μας. Εί­ναι ανάγκη να βρούμε μια νέα επαφή, νέους τρόπους για ν’ ανταμώσουμε και να γεφυρώσουμε τα χάσματα μ’ αυτούς που αγαπάμε. Βέβαια η σωματική επαφή δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μόνο ένας τρόπος επικοινωνίας. Και η επικοινωνία αυτή είναι ένα ζωτικό στοιχείο στη δημιουργία σχέσεων.

Η ίδεα της ζεστασιάς, της επαφής, της στοργής και της φρο­ντίδας περιγράφεται παρίλαμπρα στο ποίημα, Η Μίνι θυμά­ται, που έγραψε η Ντόνα Σουάνσον. Είναι απ’ το βιβλίο της Τραγούδια του Μυαλού.

Πόσος καιρός πέρασε από τότε που μ’ άγγιξε κάποιος για τε­λευταία φορά. Είκοσι χρόνια χήρα. Με σέβονται. Μου χαμογε­λούν. Ποτέ δεν μ’ αγγίζουν... Ω, Θεέ μου, είμαι τόσο μόνη. Θυμάμαι τον Χανκ και τα μικρά παιδιά. Πως αλλιώς μπορώ να τους θυμάμαι αν όχι μαζί; Ο Χανκ δεν νοιάζονταν που χόντραι­νε κι ασχήμαινε λιγάκι το σώμα μου. Του άρεσε όπως κι αν ήταν.Του άρεσε να τ’ αγγίζει. Και τα παιδιά μ’ αγκάλιαζαν, τόσο πολύ... Ω, Θεέ μου, είμαι τόσο μόνη! θεέ μου, γιατί δε μεγαλώ­νουμε τα παιδιά ώστε να είναι αθώα και στοργικά κι αξιοπρεπή και σωστά. Οδηγούν τ’ αστραφτερά αυτοκίνητα τους. Έρχονται στο δωμάτιό μου να μου υποβάλλουν τα σέβη τους. Κουβεντιά­

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ 149

ζουν δυνατά και αναπολούν. Αλλά ποτέ δεν μ’ αγγίζουν. Με λένε μητέρα, μαμά, γιαγιούλα. Ποτέ Μίνι. Η μητέρα μου μ’ έλε­γε Μίνι. Το ίδιο και οι φίλοι μου. Αυτοί, όμως έφυγαν. Το ίδιο και η Μίνι.

Η Μίνι δεν είναι και τόσο ξένο πρόσωπο, σχεδόν σε κανέναν μας. Λυπηρό, αλλά είναι αλήθεια. Συνεχίζουμε να είμαστε μια κοινωνιά καλοντυμένων, καλοθρεμένων και παραχαϊδεμένων ατόμων. Έχουμε τόσο πολλά, αλλά υποφέρουμε από την πιο επικίνδυνη αποστέρηση: από την έλλειψη της ικανότητας να εκφράσουμε την αγάπη μας με ανοιχτή και ειλικρινή στοργή και χωρίς φόβο. Είναι ασήμαντη η προσπάθεα που χρειάζεται ν’ ανοίξουμε την αγκαλιά μας ο ένας στον άλλον. Ενώ είναι η πιο καθαρή και πιο εκτεταμένη δήλωση που μπορούμε να κά­νουμε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ: ΛΙΓΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ

πρόσεξες ενω ο σοφος οεν την εχει αναγκη.

THE WASHINGTON POST

Ποτέ δεν συμπαθούσα ιδιαίτερα τις συμβουλές. Πιστεύω α­κράδαντα ότι οι καλύτερες απαντήσεις στα ερωτήματά μας βρίσκονται μέσα μας. Εκείνο που χρειάζεται είναι να τις ανα­γνωρίσουμε και να δράσουμε με βάση τις απαντήσεις αυτές.

Όταν προετοίμαζα το ερωτηματολόγιο για τις ανθρώπινες σχέσεις, σκεφτόμουν για τα οφέλη που θα προέκυπταν, αν ζη­τούσα από τους παραλήπτες, που διέθεταν πολυετή πείρα στα ζητήματα της αγάπης, να μας δώσουν λίγες «ειδικές συμβου­λές». Αρκετοί απ’ όσους πήραν μέρος στην ερευνά μου και α­πάντησαν στα ερωτηματολόγια που τους έστειλα, φάνηκαν πρόθυμοι να δώσουν οποιαδήποτε συμβουλή. Οι περισσότε­ροι, πάντως, προθυμοποιήθηκαν να προσφέρουν κάποιες ιδέες που θα μπορούσαν, ίσως, να φανούν χρήσιμες. Σκέφτηκα, λοι­πόν, ότι θ’ άξιζε να μοιραστούμε τις ιδέες αυτές, που τις ενο­ποίησα και τις συνόψισα στο κεφάλαιο αυτό.

Οι συμβουλές και τα σχόλια που ακολουθούν, κατά τη γνώ­μη μου, προσφέρουν ένα χρήσιμο υλικό για μεγαλύτερη περί­σκεψη, ακόμα και σε όσους από εμάς θεωρούμε τον εαυτό μας πολύ καλλιεργημένο.

Μη σκέφτεσαι με τους όρους του παντοτινού και του αιώνιου. Σκέψου με τους όρους του τώρα και το παντοτινό θα φροντίσει μόνο του για τον εαυτό του.

Να ωριμάζεις σταθερά και αδιάκοπα μαζί με το σύ­ντροφό σου.

154 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Πρέπει να επενδύεις ένα μεγάλο μέρος του χρόνου και της ενέο^ειάζ.qqu otic σχέσεις σου. Οι ανθεκτι­κές σχέσεις δεν έρχονται τυχαία, δημιουργούνται.

Να αναγνωρίζεις ότι όλες οι σχέσεις δεν είναι αιώ­νιες. Ν’ αναγνωρίζεις την προσωρινότητά τους, αλ­λά να συνεχίζεις να ενεργείς σαν να ήταν σταθερές.

Να σέβεσαι τις σχέσεις του άλλου προσώπου πέρα από σένα. Αν είναι σημαντικές για το πρόσωπο που αγαπάς και φροντίζεις, θα πρέπει να είναι ση­μαντικές και για σένα.

Ποτέ μην εξιδανικεύεις τους άλλους. Ποτέ δεν θα■ f M l I , , ι γ π -τ ιί ι ιγ ι.ι 11» ιι ■ i j t . ......... ,jh !·!··............... ....

ικανοποιήσουν τις προσδοκίες σου."1ΙΙΠ " II I - L U i i i i i - U __ U U - J J - I . I . ......ί ιi r r r r

Μη βιάζεσαι.

Μη φοβάσαι να δίνεις. Ποτέ δεν μπορείς να δώσεις πάρα πολλά, αν δίνεις με τη θέλησή σου.

Μη νιώθεις σαν να είσαι υποχρεωμένος να περά­σεις κάθε ελεύθερη στιγμή σου μ’ εκείνους που αγα­πάς. Κάνε στην άκρη από καιρό σε καιρό και άφησε και σ’ αυτούς ένα δικό τους χώρο.

Ποτέ μην υποχρεώσεις κανέναν να κάνει οτιδήποτε για σένα «στο όνομα της αγάπης». Η αγάπη είναι αδιαπραγμάτευτη.

Μη φοβάσαι.

Μην αναλύεις υπερβολικά τις σχέσεις σου.

ΛΙΓΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ 155

Αναγνώρισε ότι έχεις πάντα περιθώρια επιλογής. Από σένα εξαρτάται.

Μην επιτρέψεις στην εμπειρία να σκληρύνει την καρδιά σου* εκμεταλλεύσου την για να γίνεις πιο προσεκτικός και ευαίσθητος.

Μην πνίγετε ο ένας τον άλλον. Τίποτα δεν ωριμά­ζει στη σκιά.

Μην χάνεις την επαφή με την τρέλα που υπάρχει μέσα σου. Η τρέλα αυτή, με μια μεγάλη δόση στορ­γής, παρέχει τα εχέγγυα ότι η σχέση σου δεν θα κατρακυλήσει ποτέ στην πλήξη και την ανία.

Μην κλωθογυρίζεις. Προχώρα στη ζωντανή ζωή και στην αγάπη. Δεν θα τα έχεις για πάντα αυτά.

Μην διαιωνίζεις το θυμό, τις πληγές και τον πόνο. Σου κλέβουν τη ζωτικότητά σου και σε απομακρύ- νουν από την αγάπη.

Ξεκίνα πάντα μια σχέση ρωτώντας: παρακινούμαι, άραγε, από ανώτερα κίνητρα κι επιζητώ να σχετι­στώ με το πρόσωπο αυτό; Μήπως το ενδιαφέρον μου είναι υποθετικό; Μήπως προσπαθώ να ξεφύγω από κάτι άλλο; Μήπως σχεδιάζω ν’ αλλάξω το πρό­σωπο αυτό; Μήπως χρειάζομαι το πρόσωπο αυτό στο να με βοηθήσει να ξεπεράσω κάποια δική μου ανεπάρκεια; Αν η απάντησή σου σε οποιοδήποτε από τα ερωτήματα αυτά είναι «Ναι», τότε άφησε το πρόσωπο ήσυχο. Αυτός ή αυτή είναι πολύ καλύτε­ρα χωρίς εσένα.

156 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Υπάρχουν στιγμές που θέλεις να εγκαταλείψεις μια σχέση, ποτέ όμως μην εγκαταλείψεις τη διάθεση για σχέσεις.

Κράτα το παιδί μέσα σου ζωντανό και παιχνιδιά­ρικο.

Προσπάθησε να δεις τους ανθρώπους σαν καλούς και ομορφους, ακόμα κι οταν αυτοί προσπαθούν σκληρά να μη δώσουν αυτή την εντύπωση.

Αν βρίσκεις λίγο χρόνο κάθε μέρα να κουβεντιά­ζεις με το σύντροφό σου, ποτέ δεν θα γίνετε δυο ξένοι.

Το διαζύγιο, οι ανταγωνισμοί, οι καβγάδες ποτέ δεν θα λύσουν τα προβλήματά σου. Καλύτερα να προσπαθήσεις με την κατανόηση, τη ζεστασιά και την ελαστικότητα.

Μην προχωράς στη ζωή μέσα σε μια κατάσταση αυτολύπησης, αυτοκατηγορίας και με το σύνδρομο «εγώ είμαι ο ένοχος». Δεν είμαστε τόσο κακοί όσο νομίζουμε.

Πριν δημιουργήσεις μια σχέση ν’ αναρωτηθείς αν υπάρχουν πράγματα στο άλλο πρόσωπο που δεν θα τα αντέχεις. Αν υπάρχουν, αναρωτήσου, αν εί­σαι ικανός να ζήσεις με τα πράγματα αυτά για πά­ντα. Αν η απάντηση είναι «όχι», τότε μην ξεκινάς καθόλου.

Γράψε όλους τους λόγους που σε κάνουν ν’ αγαπάς κάθε πρόσωπο που σχετίζεσαι μαζί του. Τότε, ό- ποτε τα πράγματα αγριεύουν, βγάλε τον κατάλογο

ΛΙΓΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ 157

και ξαναδιάβασε τον. Λύνει τα προβλήματα πολύ γρήγορα.

Μην κάνεις, τα προβλήματα των άλλων δικά σου. Κάνει τη λύση τους δυο φορές πιο δύσκολη.

Μη φοβάσαι τις διαφωνίες και τους καβγάδες. Οι μ ° \ ^ είναι οι α-διάφοροι και οι νεκροί. Όταν τελειώσει ο καβγας,ξέχασέ τον.

Μάθε να. λυγίζεις. Είναι προτιμότερο από το να τσακίζεται.

Μην παίρνεις τον εαυτό σου πολύ σοβαρά, τον άλ­λον όμως υπολόγισέ τον.

Πρόσεχε τα μικροερεθίσματα, εξελίσσονται σε κα­ταστροφικά τέρατα. Αντιμετώπισέ τα αμέσως.

Μην ανακατεύεσαι σε μικροπρέπειες, σε εγωισμούς και παιδιάστικες πληγές. Όλα αυτά υπηρετούν μό­νο την υποβάθμιση της σχέσης σου και εμποδίζουν τη στενή επαφή και την αμοιβαιότητα.

Διώξε την υπερηφάνεια. Συνήθως είναι εσφαλμέ­νη, δημιουργεί φραγμούς και εμποδίζει την οικειό­τητα και το δέσιμο σε μια σχέση.

Αναγνώρισε την ανθρώπινη κατάσταση του άλλου.

Μην παύεις να εξετάζεις τη φύση της κάθε σχέσης σου, γιατί οι σχέσεις είναι δυναμικές και όχι στατι­κές και για το λόγο αυτό αλλάζουν προς το καλύτε­ρο ή το χειρότερο.

158 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Εξάσκησε τα συναισθήματα σου. Τα συναισθήματα του άλλου έχουν αξία μόνο όταν εκφράζονται στην πράξη.

Αύξησε τη στοργή και την οικειότητα, την αμοιβαι­ότητα στη σχέση.

Να είσαι συμπονετικός. Είναι ο σίγουρος τρόπος να κατανοήσεις και ν’ αποδεχτείς.

Αντιμετώπισε 6λεc TiCErafrQLflEjr .σανJfeciabfcc. αφού οδηγούν στην αυτοαξιολόγιση. Είσαι πάντα ελεύ­θερος να τις απορρίψεις αν είναι άδικες ή άσχετες με W 5(ΰέρακτήρά σου.

Μάθε ν’ ακούς το συνομιλητή σου. Δεν μαθαίνεις τίποτε ακούνοντας μόνο τον εαυτό σου.

Σταμάτησε τα παιχνίδια. Μια σχέση που αναπτύσ­σεται και ωριμάζει μπορεί να βρει θαλπωρή μόνο μέσα στην καθαρότητα και την ειλικρίνεια.

Μολονότι είσαι το μισό μέρος μιας σχέσης, πρέπει να παραμείνεις ολόκληρος σαν άτομο, πέρα από τη σχέση.

Τι υπέροχο συναίσθημα να έχεις μια σχέση με κά­ποιο άτομο που δεν το αγαπάς μόνο εσύ, αλλά και πολύ άλλοι. Αυτό σημαίνει ότι έκανες μια καλή ε­κλογή.

Για να δημιουργήσεις κάτι που πραγματικά αξίζει χρειάζονται υπομονή και ενέργεια.

ΛΙΓΕΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ 159

Πάντα να γελάς. Είναι μια Θαυμάσια άσκηση για την καρδιά σου και σε προστατεύει από καρδιακά προβλήματα.

Οι σχέσεις δεν είναι αθλητικά γεγονότα. Σταμάτα τον αγώνα για έλεγχο. Κανένας δεν κερδίζει τον αγώνα εκτός από τους ειδικευμένους στα διαζύγια δικηγόρους.

Δεν θα ήταν και τόσο άσχημο να κάνεις μερικά πράγματα που θα ’θελες ν’ αποφύγεις επειδή κά­νουν κάποιον άλλον ευτυχισμένο.

Δες τα προβλήματα σαν μικρά θαύματα που μπο­ρούν να σου φέρουν γνώση και αλλαγή.

Μην ερωτεύεσαι την αγάπη, θα πνιγείς μέσα στις περιπλοκές της.

Να είσαι ευγενικός. Η αγάπη δεν χορηγεί πιστο­ποιητικό βαρβαρότητας.

Είσαι το κέντρο όλων των σχέσεών σου και για το λόγο αυτό είσαι υπεύθυνος για την αυτοεκτίμησή σου, την ανάπτυξη, την ευτυχία και την ολοκλήρω­ση. Μην περιμένεις από το άλλο πρόσωπο να σου φέρει αυτά τα πράγματα. Πρέπει να ζήσεις σαν να ήσουν μόνος και οι άλλοι είναι τα δώρα που προ- σφέρονται για να εμπλουτίσεις και να διευρύνεις τη ζωή σου.

Μην επιτρέψεις στη σχέση σου να πεθάνει από ε­γκατάλειψη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Σ ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον που είναι συνωστισμένο και απρόσωπο, αποκτά όλο και σπουδαιότερη σημασία να

επανεξετάσουμε την αξία των στενών προσωπικών σχέσεων πριν φτάσουμε στο σημείο να υποβάλλουμε στον εαυτό μας την

απελπισμένη ερώτηση. «Τι απέγινε η αγάπη;»

DESMOND MORRIS

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σχεδόν όλοι μας επιζητούμε πιο δυνατούς, πιο δημιουργικούς και περισσότερο αποδοτικούς τρόπους αγάπης. Είναι φανερό ότι αυτό μπορούμε να το κατορ­θώσουμε μόνο αν είμαστε έτοιμοι και πρόθυμοι να καταβάλλου­με την απαιτούμενη προσπάθεια. Η διαδικασία δεν θα είναι εύκολη, θα είναι όμως χρήσιμη αν λάβουμε υπόψη μας τα παρα­κάτω, παρ’ όλο που μπορεί να αποτελούν ήδη μια επανάληψη.

Γνώρισε τον εαυτό σου

Δεν με εκπλήσσει που τόσοι άνθρωποι γύρω μου ενοχλούνται όταν ακούνε αυτή την πολυχρησιμοποιημένη φράση: «Γνώρισε τον εαυτό σου». Ο όρος αυτός ακούστηκε από την αυγή ακόμα του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά παραβιάστηκε κατάφωρα τις τελευταίες δεκαετίες. Διάφορα άτομα προσφέρουν αόριστες, γενικές συμβουλές, χωρίς να προσδιορίζουν την ειδική φύση μιας διαδικασίας που απαιτείται για τη γνωριμία με τον εαυτό μας. Σπάνια μας λένε αν είναι κάτι στο οποίο μπορούμε μόνοι μας να ανταπεξέλθουμε, ή αν χρειαζόμαστε έναν οδηγό, έναν ψυχίατρο, έναν κληρικό ή έναν [ηιπτη Q Ό π ^ π Οιιπιλντ είπε οτι «|ΐιονο οι ρηχοί ξέρουν τον εαυτό τους». Είναι μια εξαιρετι­κά σημαντική οήλωση που ύπογραμμιζέί οτι η διαδικασία της γνωριμίας με τον εαυτό μας δεν έχει τέλος. Υπάρχει μια θαυμά­σια ιστορία για κάποιον άνθρωπο που, βρέθηκε έπειτα από πολλά χρόνια αυτομελέτης, σε μια ανεξέλεγκτη κατάσταση χα­ράς και έξαρσης. Ετρεχε φωνάζοντας: «Τώρα ξέρω! Βρίσκομαι σε επαφή με τον μυστικό εαυτό μου. Επιτέλους, ξέρω τον εαυτό μου!»

164 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Ένας περαστικός τον κοίταξε περίεργα και τον σταμάτησε. «Θαυμάσιο είναι αυτό», είπε. «Και τι ακριβώς βρήκατε;»

«Είμαι ένα με όλα τα πράγματα», αποκρίθηκε ο εξυψωμένος άνθρωπος.

«Είστε ένα με όλα τα πράγματα;» επανέλαβε ερωτηματικά ο περαστικός.

«Θέλετε να πείτε ότι όεν είμαι;» ρώτησε ο άντρας.Είναι φανερό, ότι εφόσον δεν θα μπορέσουμε ποτέ να ενερ­

γοποιήσουμε όλο το δυναμικό των δυνατοτήτων μας, στη διάρ­κεια της ζωής μας, ο στόχος για μια ολοκληρωτική γνώση του εαυτού μας δεν είναι ρεαλιστικός. Στην καλύτερη περίπτωση είναι μια αδιάκοπη διαδικασία. Ωστόσο, ένας ορισμένος βαθ­μός αυτογνωσίας είναι απαραίτητος για την επιβίωση. Οι άλ­λοι μας ξέρουν στο βαθμό που εμείς είμαστε γνωστοί στον εαυ­τό μας. Πρέπει να έχουμε μια τρυφερή σχέση με τον εαυτόμας, πριν απαιτήσουμε από τους άλλους τη σχέση αυτή. Από τη στιγμή που η ανάπτυξή μας σαν άτομα είναι μια δια βίου δια­δικασία πρέπει να δεχτούμε τον κίνδυνο ν’ αποκαλυφθούμε στην παρούσα στιγμή μας, όπως ακριβώς είμαστε - ανολοκλή­ρωτοι και ατελείς. Μέσα απ’ αυτή τη γεμάτη φροντίδα και α­γάπη αποκάλυψη, στα σημεία ακριβώς που είμαστε ευάλωτοι, θα βρουν το θάρρος οι άλλοι και θα μας βοηθήσουν να μάθου­με περισσότερα για τον εαυτό μας. Αν βάλουμε περιορισμούς στις σχέσεις μας, περιορίζουμε τις ευκαιρίες να μάθουμε, όταν είμαστε πρόθυμοι να μοιραστούμε με τους άλλους αυτά που μας βασανίζουν, και οι άλλοι θα μοιραστούν μαζί μας τα δικά τους προβλήματα. Αν φοβόμαστε ν’ αποκαλύψουμε τον ατελή εαυτό μας, δεν μπορούμε να περιμένουμε από τους άλλους να νιώθουν αρκετά σίγουροι και ασφαλείς ώστε να κάνουν το βή­μα αυτό. Το αποτέλεσμα είναι να συνεχίζουμε να παραμένουμε ξένοι. Έχω ένα φίλο που μας βεβαιώνει ότι μπορεί να μην είναι και τόσο σπουδαίος, αλλά αυτή τη στιγμή είναι αυτό και τίποτε άλλο. Και ακριβώς αυτό θέλει να μας δώσει. Πιστεύει ότι είναι αρκετό. Συχνά πιστεύουμε ότι είμαστε έτοιμοι να δώ­σουμε περισσότερα και ότι είμαστε πιο ευπροσάρμοστοι από

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 165

όσο πραγματικά είμαστε. Αν δεν αντιμετωπίσουμε με ρεαλισμό τον εαυτό μας, δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή σχέση, πραγμα­τική αυτο-ανάπτυξη, ωρίμανση και αποδοχή των άλλων.

«Ο πρώτος δεσμός που πρέπει να ολοκληρώσουμε είναι ο____ ~ __________ -— = ------------------ ..Γ ________ __________ ν _____ 1 ν - ■ ιίϊιιι iiiiutmmmmrri—

ερωτικός^σμός με^ον εαυτό μας» ̂ λέέι ό ’Νάθανιελ Μπράντεν στο βιβλίο του Η ψυχολογία του ρομαντικού έρωτα. «Μόνο .... —τοτε είμαστε έτοιμοι νια άλλες σχέσεις αγάπης». Τελικά, ανε- ξαρτήτα απο το ποσο ενοιαφερομαστε για τους άλλους, ,πρεπει πρωταρχικά να είμαστε υπεύθυνοι για τον εαυτό μας. Γιατί μόνο εκείνο που πραγματικά έχουμε, είμαστε σε θέση να δώ­σουμε στους άλλους. Αν κρυβόμαστε από τους άλλους και γι­νόμαστε αθέατοι, αν νιώθουμε ανεπαρκείς και θύματα των άλ­λων, τότε δεν έχουμε καμία εντελώς δύναμη να δώσουμε στους άλλους ορατότητα, σιγουριά και δύναμη.

Για να μάθουμε τον εαυτό μας απαιτείται μια διαρκής εγρή­γορση. Αυτό προϋποθέτει μια υποχρέωση των απεριόριστων δυνάμεων του νου και του σώματος ν’ αλλάξουν και ν’ αναπτυ­χθούν προς μια βουλητική κατεύθυνση. Εμπεριέχει το τέλος της υποτίμησης, του αυτοεξευτελισμού και της αυτοεξαπάτη­σης, ενώ αρχίζουμε να παρατηρούμε, όσο καλύτερα μπορούμε, πώς εφαρμόζουμε αυτά που πιστεύουμε. Μόνο εκείνοι που εί­ναι αποφασισμένοι να γνωρίσουν τον εαυτό τους μορούν ν’ αποδεχτούν αυτές τις απαραίτητες ιδιότητες και στους άλλους.

Απελευθερώσου από τις ασήμαντες προστριβές

Όταν εξετάζουμε τη συμπεριφορά μας, θά ήταν καλό ν’ α- ναρωτηθούμε: «Αν ζούσα με τον εαυτό μου, θα τον άντεχα συνέχεια δίπλα μου;» Δύσκολα βρίσκουμε το χρόνο να βιώ- σουμε τον εαυτό μας, μια δυνατότητα που την έχουν άλλα κο­ντινά μας πρόσωπα. Θυμάμαι τότε που πήρα μέρος σε μια πει­ραματική μελέτη για τη συμπεριφορά των δασκάλων στις αί­θουσες διδασκαλίας. Στη μελέτη αυτή, ο τηλεοπτικός φακός παρακολουθούσε τους δασκάλους σε απροσδιόριστες στιγμές

166 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

διδασκαλίας, χωρίς να το ξέρουν. Οι ταινίες αυτές προορίζο­νταν για μια προσπάθεια αυτοεκτίμησης. Κανένας άλλος δεν θα έβλεπε τις τηλεοπτικές ταινίες εκτός από τους δάσκαλους που τους αφορούσαν. Όταν έγινε προβολή και εξέταση των ταινιών αυτών αποκλειστικά για τους δασκάλους, οι περισσό­τεροι ταράχθηκαν, έπαθαν κυριολεκτικά σοκ από τη συμπερι­φορά τους. Δεν είχαν δει ποτέ πριν τον εαυτό τους σε στιγμές δράσης. Όλοι συμφώνησαν ότι ήταν ένα θαυμάσιο πείραμα αυτογνωσίας. Πολλοί, είναι αλήθεια, αν προσέξουμε καλά, βρίσκουμε τον εαυτό μας διαφορετικό απ’ ότι τον φανταζόμα­σταν. Είναι δυνατό να είμαστε παραπονιάρηδες, απαιτητικοί, απερίσκεπτοι, αλαζονικοί, όλο λάθη, αδιάφοροι, αγενείς, χω­ρίς σεβασμό για τους άλλους, ελάχιστα ζεστοί και τρυφεροί, επικριτικοί, προστακτικοί, υβριστικοί και να εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι είμαστε στοργικά και αγαπητά πρόσωπα; Είμαστε μόνο αυτό που κάνουμε και λέμε με ζεστή φροντίδα, αγάπη, αποδοχή και ειλικρίνεια;

Είναι γεγονός ότι δεν είναι τα μεγάλα προβλήματα που προ- καλούν την αποτυχία στις σχέσεις. Είναι μια σειρά από μικρά πράγματα που κρατάνε πολύ καιρό: μια απρόσεκτη συμπερι­φορά, ένα απερίσκεπτο σχόλιο, μικρές σκληρές πράξεις, λέξεις που δεν ειπώθηκαν ή προσχεδιασμένες πράξεις που αναβάλλο­νται αδιάκοπα για αργότερα. Όλες σχεδόν οι αιτήσεις διαζυ- τίων επαναλαμβάνουν τη στερεότυπη φράση: «Ασυμβίβαστες διαφορές». Αν τις εξετάσεις λίγο προσεκτικότερα αυτές τις «διαφορές» θα τις δεις να καταλήγουν σε ασήμαντες προστρι­βές και διαφωνίες του τύπου:

Με διακόπτει πάντοτε όταν μιλάω. Αυτό με εξοργί­ζει. Πάω να τρελαθώ. Της το λέω και δεν το κατα­λαβαίνει.

Είναι αδιάφορος μέσα στο σπίτι. Δεν τον είδα ποτέ να συμμαζεύει ένα πράγμα.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 167

Δεν παίρνει ποτέ σταθερές αποφάσεις. Αλλάζει συνέχεια γνώμη

Είναι πολύ σχολαστική στους τρόπους της. Φοβά­μαι ν’ αγγίξω ακόμα και το σταχτοδοχείο, μη τυχόν και δεν το βάλω ακριβώς στην ίδια θέση που το είχε. Έχω μικρότερη αξία ακόμα κι από ένα στα­χτοδοχείο μέσα στο σπίτι.

Κοιμάται κάθε βράδυ μπροστά στην τηλεόραση.Θα μπορούσα να ζω και μόνη μου.

Μιλάει αδιάκοπα. Ποτέ δεν λέει κάτι σοβαρό. Μι­λάει συνεχώς. Απλώς μιλάει.

Η γυναίκα μου ανυπομονεί να γυρίσω σπίτι για να μου διηγηθεί με κάθε λεπτομέρεια όλα τα τραγικά και άθλια περιστατικά της ημέρας.

Καμιά από αυτές τις δικαιολογίες δεν έχει ιδιαίτερη και κα­θοριστική σημασία, επιτρέπουν, όμως, μια αδιάκοπη τριβή και

τις πιο σίγουρες σχέσεις. Όλα αυτά τα προβλήματα μπορούν να εξαλειφθούν, αν οι ενδιαφερόμενοι θέλουν πραγματικά να τα αντικρύσουν με ειλικρίνεια και ν’ αφοσιωθούν συνειδητά στη διαδικασία της αλλαγής. Οι σχέσεις φτάνουν στην αποτυ­χία όχι γιατί είναι λανθασμένες, αλλά επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν να διορθώσουν τα προβλήματά τους.

Φέρε τον αυθορμητισμό και την ευχαρίστηση σε κάθε σχέση

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη φιλοφρόνηση από τα χαρούμενα και φωτεινά πρόσωπα που σε υποδέχονται όταν περνάς το κα­τώφλι μιας πόρτας. Αλλά ποιοί έχουν την τύχη μιας τέτοιας

168 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

φιλοφρόνησης; Μόνο άτομα που έχουν ενσωματωμένα επάνω τους τα στοιχεία της ευτυχίας και της έκπληξης. Οι πιο πολλοί νιώθουμε παγιδευμένοι στη ρουτίνα της καθημερινότητας που απαιτεί καθημερινά τις ίδιες πράξεις, τις ίδιες αντιδράσεις και τις ίδιες εμπειρίες. Η έκπληξη, το απρόβλεπτο και το τυχαίο έχουν χαθεί, καθώς εμείς εξαφανιστήκαμε πίσω από τον ίσκιο του προβλεπτού και του καθορισμένου. Πιστέψτε με, δεν υ­πάρχει μεγαλύτερη παγίδα. Μόνο το ασυνήθιστο, το απρόβλε­πτο, το ριψοκίνδυνο,μπορούν να σπάσουν τα δεσμά της ανίας και να δώσουν ζωή στις σχέσεις. Το απρογραμμάτιστο και το άγνωστο είναι πάντα πλούσια σε δυνατότητες. Τα προγραμμα­τισμένα ταξίδια είναι ένα καλό παράδειγμα για την περίπτωση που συζητούμε. Βρισκόμαστε ξαφνικά στο όμορφο Κάπρι, σε μια ειδυλλιακή βίλλα που έχει απέναντι της την καταγάλανη Μεσόγειο. Πληρώνουμε ακριβά, οι ιδιοκτήτες είναι φιλικοί και ευχάριστοι, και τα φαγητά που μας σερβίρουν μια απόλαυση νοστιμιάς και ποιότητας. Αλλά ο συνοδός, ο αρχηγός της εκ­δρομής και του ταξιδιού, λέει ότι την άλλη μέρα πρέπει να είμαστε στη Ρώμη. Αυτό σημαίνει αλλαγές εισιτηρίων, κρατή­σεις ξενοδοχείων και τόσα άλλα. Τι δυστυχία! Αν βέβαια απο­φασίσουμε να ζήσουμε ριψοκίνδυνα και μείνουμε στο Κάπρι, πρέπει ν’ αντιμετωπίσουμε το άγνωστο ~ την πιθανότητα να μην βρούμε μόνοι μας δωμάτιο στη Ρώμη, να πάρουμε άλλο τρένο και να μην καταλήξουμε στη Ρώμη αλλά στο Αμπρούτζι, ή ποιος ξέρει πού αλλού. Όλα αυτά, όμως, μπορούμε να τα δεχτούμε σαν ευκαιρίες για εντυπωσιακές εμπειρίες και έντονη ευχαρίστηση! Θυμάμαι μια τρελή εμπειρία όταν κάποτε ταξί­δευα στην Ευρώπη και δόθηκε η δυνατότητα σ’ ένα γκρουπ ταξιδιωτών να σταθούν σ’ οποιοδήποτε σταθμό και να πάρουν το επόμενο τρένο, όπου κι αν πήγαινε. Θα ήταν ένα ταξίδι έκπληξης, ανακάλυψης και νέας γνώσης! Μείναμε άφωνοι. Το επόμενο τρένο θα μπορούσε να ήταν για τη Μαδρίτη, για την Κοπεγχάγη, για την Κωνσταντινούπολη, για το Σάλτσμπουρ- γκ, για το Όσλο, για το Λονδίνο, για οπουδήποτε!

Βέβαια δεν είναι δυνατό να ζούμε όλη μας τη ζωή με τον

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 169

τρόπο αυτό. Κάποια τάξη, κάποια προβλεπτικότητα και σι­γουριά είναι στοιχεία απαραίτητα για να επιβιώσουμε και να διατηρήσουμε μια αίσθηση σωφροσύνης. Μια ζωή, όμως, ά­δεια από το μυστήριο και το παράτολμο είναι μόνο μισή ζωή. Όταν παραμένουμε στην αυαταπάτη της «ασφάλειας μέσα στην ομοιότητα», χάνουμε το αληθινό νόημα της ζωής. Ζωή σημαίνει να ζούμε μέσα στην έκπληξη. Σε πείσμα του εαυτού μας, η ζωή είναι σύντομη και ο θάνατος έρχεται για τους πε­ρισσότερους ανθρώπους, πριν ετοιμαστούν, σαν η τελική και αναπόδραστη έκπληξη!

Προσπάθησε ν’ αφήνεις τα πράγματα να συμβαίνουν από μόνα τους μερικές φορές. Μην τα καθορίζεις. Ο κόσμος είναι γεμάτος ευχαρίστηση αν τον αφήσου με να μας πει τη δική του ιστορία χωρίς τις παρεμβάσεις μας.

Να είσαι σκεπτόμενο άτομο

Σε μια αυθεντική σχέση, το κάθε άτομο έχει ένα γνήσιο εν­διαφέρον για το άλλο. Αυτό γίνεται φανερό με μια δραστήρια επίδειξη εκτίμησης και σεβασμού που εκδηλώνεται με λέξεις και πράξεις καλοσύνης, υπόληψης και ευγένειας. Πολύ συχνά νομίζουμε ότι η στενή και οικεία σχέση μας δίνει την άδεια για περιφρονητική συμπεριφορά, για απερισκεψίες και για βαναυ­σότητα ακόμα. Είναι θλιβερή η διαπίστωση ότι ενδιαφερόμα- στε περισσότερο για τα αισθήματα που μας προκαλούν περι- στασιακές γνωριμίες (ακόμα και τα ζώα μας) και λιγότερο για τα πρόσωπα που αγαπούμε. Απλές εκφράσεις όπως «ευχαρι­στώ», «παρακαλώ», «σε καταλαβαίνω», «το εκτιμώ αυτό που λες», «αν δεν σε πειράζει», είναι τρόποι με τους οποίους εκδη­λώνουμε μια συνεχή επίγνωση της παρουσίας του άλλου και της εκτίμησης που τρέφουμε για το πρόσωπό του.

170 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Βρέθηκα πρόσφατα στο γραφείο ειδήσεων ενός τηλεοπτικού σταθμού στη Νέα Υόρκη. Ένα πλήθος ανθρώπων, οι κινήσεις τους, τα τηλεφωνήματα τους, δημιουργούσαν μια ηλεκτρισμέ­νη ατμόσφαιρα. Ο χώρος ασφυκτιούσε. Αν υπήρχε ανάγκη για λίγο χώρο ανθρώπινης ζεστασιάς, αυτός σίγουρα δεν υπήρχε. Ένας από τους εργαζόμενους ήταν τόσο βυθισμένος στο δικό του θέμα που φαινόταν ν’ αγνοεί όλους τους συνεργάτες του γύρω του. Το άκουγες να εξαπολύει ανενδοίαστα βρισιές προς κάθε κατεύθυνση: «Πού στο διάβολο ήσουν εσύ;», «Κάνε αυτό που σου λέω τώρα», και άλλα τέτοια. Διερωτήθηκα πόσο θα μπορούσε να κρατήσει αυτή η αδικαιολόγητη συμπεριφορά του, χωρίς τη βίαιη αντίδραση των άλλων.

Μεσα στην ίδια την οικογένεια, τα μέλη της, στις καθημερι­νές τους συναλλαγές, ξεχνούν ότι δεν υπάρχουν άτρωτα συναι­σθήματα. Σε κανένα μας δεν του αρέσει να δέχεται υποτιμητι­κές κατηγορίες, βάναυσες απειλές, άδικες ενοχλήσεις και να τον αντιμετωπίζουν σαν ένα πράγμα. Θυμάμαι μια μητέρα που μου είπε ότι για δώδεκα χρόνια δεν είχε ακούσει ποτέ μέσα στην οικογένειά της ένα «ευχαριστώ».

Η μητέρα μου πάντοτε μας θύμιζε ότι ήταν η Μαμά μας, που δεν την έστειλε κανένας στη γη για να την κακομεταχειριστού­με εμείς ή για να γίνει η σκλάβα μας. Το να μεταχειριζόμαστ κάποιον με αγένεια και σκληρότητα είναι σαν να του προσδί­δουμε μια κατάσταση υπανθρώπου. Η μητέρα μας από πολύ νωρίς μας έκανε να καταλάβουμε ότι δεν ήταν υπάνθρωπος και δεν θα δεχόταν από μέρους μας καμία πράξη και συμπεριφορά αγένειας και σκληρότητας. Η υπενθύμιση ήταν ένα αξέχαστο ράπισμα στο πρόσωπο. Ό πως όλοι μας, το ίδιο και η Μαμά είχε ανάγκη από αγάπη.

Είμαστε εύθραυστοι και πληγωνόμαστε εύκολα. Απερίσκε­πτες πράξεις και λέξεις μέσα σε μια χρονική περίοδο, δηλητη­ριάζουν βαθιά τις σχέσεις μας με αποτέλεσμα το χωρισμό, τον αχρείαστο πόνο, την ένταση, το θυμό και τη μνησικακία.

Ο καθένας μας χωριστά έχει το δικό του μερίδιο ευθύνης για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντας ζεστασιάς και ενδιαφέρο­

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 171

ντος γι’ αυτούς που αγαπάμε. Πάντα προσπαθώ να προσδιορί­σω μια καλή μέρα όχι με τους όρους μιας μέρας όπου όλα πή­γαν καλά για μένα, αλλά μάλλον σαν μια ημέρα που κατάφερα μέσα από δικές μου πράξεις και σκέψεις περίσκεψης, να κάνω τη μέρα των άλλων, τη δική τους ημέρα, περισσότερο ευχάρι­στη και αξέχαστη. Η μέθοδος αυτή αποδίδει!

Πρέπει να βλέπουμε ο ένας τον άλλον με αξιοπρέπεια. Ό χι μόνο γιατί το αξίζουμε, αλλά γιατί ωριμάζουμε καλύτερα μέσα στην περίσκεψη και την περισυλλογή. Αντιμετώπισε τους άλ­λους με την ίδια ζεστασιά και το ίδιο ενδιαφέρον που χρειάζε­σαι εσύ ο ίδιος και κοίταξε να δεις τι θα συμβεί.

Σταμάτα την προσπάθεια για κυριαρχία και άλλαξε.

Η αλλαγή είναι μια διαδικασία της βούλησης. Κανένας δεν μπορεί ν’ αλλάξει άλλους χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Κάθε σχέση που δεν σέβεται την ατομικότητα και την επιλογή του άλλου δεν μπορεί να επιβιώσει. Η αμοιβαιότητα, η στενή σχέ­ση, έρχεται μόνο όταν έχουμε έναν βαθύ σεβασμό για τα δικαι­ώματα, τις απόψεις και τα αισθήματα του άλλου, τόσο όσο θα είχαμε και για τον εαυτό μας. Αν προσέξουμε λιγάκι αυτά που γράφει ο Ντέιβιντ Βίσκοτ:

Τα ατομικά δικαιώματα ενός προσώπου σε οποιαδήποτε σχέ­ση, είναι τα ίδια δικαιώματα που απολάμβανε ο ίδιος πριν ακό­μα ανακαλύψει ότι υπήρχε ο άλλος, σύντροφος της ζωής του. Τα δικαιώματα δεν είναι διαπραγματεύσιμα. Απλώς υπάρχουν. Το έργο μιας σχέσης είναι ν’ αναγνωρίσει και να προστατεύσει τα δικαιώματα και από τις δύο πλευρές.

Αυτό το είδος της αλληλεπίδρασης έρχεται μόνο όταν ανα­γνωρίζουμε τους άλλους και τους αποδεχόμαστε όπως είναι, χωρίς να τους επιβάλλουμε τις ανάγκες και τις προσδοκίες μας. Σε κάθε άτομο πρέπει να επιτραπεί να σταθεί πάνω στη δική του άποψη για τον κόσμο. Σχέση αγάπης είναι η διαδικασία

172 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

της προθυμίας και του ζήλου να μοιραστούμε την άποψή μας, ελαχιστοποιώντας την απόσταση ανάμεσα μας.

Παρόλα αυτά, πολλοί από μας ξοδεύουμε αμέτρητες ώρες κάθε μέρα σε μια άχρηστη προσπάθεια να κάνουμε τους άλ­λους βολικούς για τον εαυτό μας. Επικρίνουμε, επιβάλλουμε ενοχές, μεταχειριζόμαστε οποιοδήποτε τρόπο που θα τροπο­ποιούσε το άλλο άτομο σύμφωνα με τη γνώμη μας. Και κατα­φεύγουμε συχνά σε όλα αυτά το μέσα στο όνομα της αγάπης, σίγουροι ότι μόνο εμείς ξέρουμε τι είναι καλύτερο για τον άλ­λο.

Αν επιθυμούμε να δημιουργήσουμε ανθεκτικές σχέσεις με τους άλλους, πρέπει ν’ αρχίσουμε να νιώθουμε ευτυχισμένοι μ’ αυτό που είναι. Διαφορετικά, όταν φέρνουμε στη ζωή μας αν- θρ(όπους υβριστικούς, απερίσκεπτους και σκληρούς, με την ι­δέα ότι με την «επιρροή μας» θα τους φέρουμε βόλτα, ανοίγου­με το δρόμο για την καταστροφή. Λυπάμαι που το λέω, αλλά η μέθοδος αυτή δεν αποδίδει. Η αλλαγή βασίζεται στην επιθυ­μία του ατόμου να συναντήσει τις ανάγκες του άλλου. Στο μό­νο πράγμα που μπορούμε να υπολογίσουμε είναι ότι πρώτοι εμείς θ' αλλάξουμε τη συμπεριφορά μας για να μαλακώσουμε τη δική τους υβριστική συμπεριφορά, απερισκεψία και σκλη­ρότητα.

Μια φίλη μου ήταν πεπεισμένη ότι η αγάπη της για τον μη εκδηλωτικό άντρα της ήταν τόσο δυνατή που θα τον υποχρέω­νε τελικά να εξωτερικεύσει κι αυτός τη αγάπη του. Ο άντρας της, βέβαια, έχοντας μεγαλώσει σ’ ένα πολύ στοργικό, αλλά καθόλου εκδηλωτικό, οικογενειακό περιβάλλον, αντιλαμβανό­ταν τις φιλοφρονήσεις, την τρυφερότητα και το φανερό ενδια­φέρον σαν γυναικεία χαρακτηριστικά και ένιωθε άβολα στο να τα εκφράσει ο ίδιος. Μετά από τριάντα χρόνια, γάμου η φίλη μου νιώθει ακόμα πεινασμένη για αγάπη. Παραπονιέται και τον αποκαλεί «παγόβουνο». Η αντίδραση του είναι ότι η γυ­ναίκα του έπρεπε να ήξερε τι αγόραζε τότε που αποδέχτηκε τη διαπραγμάτευση. Παρόλο που ο άντρας της είναι θαυμάσιος σε πάρα πολλά άλλα πράγματα, ή ίδια νιώθει εξαπατημένη και

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

αδικημένη. Παραμένει αποφασισμένη να τον αλλάξει. Πιστεύ­ει ότι η σχέση της θα είναι αποτυχημένη, αν δεν κατορθώσει να κάνει τον άντρα της εκδηλωτικό.

Οι περισσότεροι από μας έχουμε επίγνωση των αναγκών των άλλων. Σε πολλές περιπτώσεις μας ζητούν πραγματικά πολύ λίγα. Αν τους αγαπάμε πραγματικά, τότε είμαστε κιόλας έτοι­μοι και πρόθυμοι να παραιτηθούμε από ένα μέρος του εαυτού μας για τη δική τους χαρά. Εμείς από την άλλη μεριά, αντλού­με ευχαρίστηση που ανταποκριθήκαμε στις ανάγκες τους, που τους είδαμε ευτυχισμένους και ασφαλείς. Το κεντρικό σημείο είναι ότι η αλλαγή της συμπεριφοράς έρχεται μέσα από τη βού­ληση. Βέβαια μπορούμε να χειραγωγούμε τους άλλους, να κυ­ριαρχήσουμε επάνω τους και να γίνουν αυτό που εμείς επιθυ­μούμε. Μπορούμε ακόμα να δημιουργήσουμε ένα δελεαστικό περιβάλλον για να κάνουμε αυτή τη συμπεριφορά να ταιριάζει με τις ανάγκες μας. Αυτό, όμως, μου φαίνεται πως αντανακλά μια ολοκληρωτική έλλειψη σεβασμού για το άτομο που λέμε ότι αγαπάμε. Αν, σε βασικά ζητήματα, δεν είναι αυτό που νομίζα­με ότι έπρεπε να είναι, τότε είναι ίσως καλύτερα να του επι­τρέψουμε την αξιοπρέπεια αυτή και να συνυπάρξουμε μαζί του. Μπορούμε τουλάχιστο να συμβιβαστούμε και να συνεργα­στούμε. Αυτό όμως, απαιτεί πραγματική ωριμότητα. Και όσο εμείς θα είμαστε σίγουροι ότι έχουμε πάντα δίκιο, ότι τα λάθη και τα σφάλματα τα κάνει ο άλλος, δεν θα έρθει ποτέ η ωριμό­τητα αυτή. Μπορούμε να βοηθήσουμε τους άλλους ν’ αλλά­ξουν, αλλά μόνο αυτοί μπορούν ν’ αλλάξουν.

Μην κατηγορείς τους άλλους για τη δυστυχία σου.

Είμαστε ολοκληρωτικά υπεύθυνοι για τον εαυτό μας. Δεν είναι σωστό να ψάχνουμε για αιτίες έξω από εμάς. Δυστυχώς, όμως, κατηγορούμε αδιάκοπα εξωτερικές δυνάμεις για τα συναισθή- ματά μας και τις πράξεις μας και σπάνια κάνουμε την απλή ερώτηση: «Γιατί έδρασα ή αντέδρασα έτσι». Η ευτυχία και η

174 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

αληθινή ελευθερία έρχονται μόνο όταν αναλάβουμε ολόκληρη την ευθύνη γι’ αυτό που είμαστε. Όσο θα μας βολεύει να ρί­χνουμε τις ευθύνες στους άλλους, ποτέ δεν θα βρεθούμε κατάλ­ληλα προετοιμασμένοι να εκτιμήσουμε και ν’ αλλάξουμε τη δι­κή μας συμπεριφορά. Κατηγορούμε τους γονείς για έλλειψη αγάπης, ανταπόκρισης και στοργικής ανατροφής. Κατηγορού­με την κοινωνία ότι μας στερεί την απόλυτη ελευθερία. Κατη­γορούμε φίλους, εραστές, ερωμένες και δασκάλους, την ίδια της ζωή. Όσο μπορούμε να μεταβιβάζουμε την κατηγορία, δεν νιώθουμε την αναγκαιότητα της αλλαγής στη ζωή μας. Άλλω­στε, λέμε, είμαστε θύματα. Υπάρχουν ορισμένοι που κατηγο­ρούν ακόμα και το Θεό για την κακοτυχία και τη δυστυχία τους. Άκουσα πολλούς να λένε: «Ποτέ δεν θα το συγχωρήσω αυτό στο Θεό. Να μου κάνει εμένα τέτοιο πράγμα!». Τι τερα­τώδης εγωισμός. Αυτά τα άτομα βλέπουν τον εαυτό τους ανυ­περάσπιστο και απελπισμένο και μέρος μιας ύπαρξης πάνω στην οποία δεν ασκούν κανένα έλεγχο. Παραμένουν αναπαυτι­κά μέσα σε μια αυτομειωτική κατάσταση αυτολύπησης - περι- μένοντας τον εραστή ή την ερωμένη, την οικογένεια ή το Θεό να «τα βάλει όλα σε τάξη», για λογαριασμό τους. Είναι λυπη­ρό, αλλά οι περισσότεροι από τους ανθρώπους αυτούς θα σπα- ταλήσουν μια ολόκληρη ανεκτίμητη ζωή περιμένοντας!

Οι σχέσεις δεν είναι σκουπιδότοποι για τους εγωισμούς μας, τους εγωκεντρισμούς μας, την απόγνωσή μας και την οργή μας. Ωριμάζουμε μόνο όταν αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τη δική μας χαρά και ευτυχία. Αυτά τα αγαθά δεν ενεργοποιούνται έξω από μας. Η διαρκής ευτυχία και γαλήνη έρχεται από μέσα. Όταν αποτελούν δική μας κατάκτηση, τότε οι άνθρωποι και τα γεγονότα έρχονται και φεύγουν, η χαρά όμως παραμένει για πάντα δική μας. Αν δεν ήταν έτσι, τότε θα μπορούσαμε ν’ αγο­ράζουμε χαρά διαρκείας. Το να έχουμε αρκετά λεφτά για πράγματα που μας φέρνουν ευτυχία ή διευρύνουν τις δημιουρ­γικές επιλογές μας για ευτυχία, είναι κατανοητό. Δεν είναι ό­μως το παν. Πέρασα όλη την παιδική μου ηλικία σ’ ένα επίπε­δο που πλησίαζε την απόλυτη φτώχεια. Παρόλα αυτά, είναι

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 175

ακόμα δύσκολο ν’ αναθυμηθώ μια πιο χαρούμενη περίοδο στη ζωή μου. Στριμωγμένοι μια ολόκληρη οικογένεια σ’ ένα γέρικο φορτηγάκι ξεκινούσαμε για ταξίδια που δεν θα άντεχε ένα κα­λό αυτοκίνητο. Αλλά τι μας ένοιαζε; Όπου και να φτάναμε ήταν αρκετό για να διασκεδάσουμε. Γελούσαμε με το παραμι­κρό και δεν μας έλειπε ποτέ η εφευρετικότητα για τη δημιουρ­γία μιας ευχάριστης ατμόσφαιρας. Δουλεύαμε σκληρά, μοιρα­ζόμασταν τα πάντα, αγαπούσαμε ελεύθερα.

Κάποτε πήρα ένα γράμμα από μια γυναίκα που πέθαινε από καρκίνο. Έγραφε ότι με τη γνώση του επικείμενου θανάτου της, ολόκληρη η οικογένεια είχε συσπειρωθεί γύρω της όσο πο­τέ άλλοτε. (Δεν είναι ενδιαφέρον ότι πρέπει να πεθάνουμε πριν αρχίσουν οι άλλοι να μας αντιμετωπίζουν σαν ανθρώ­πους;) Απελευθερωμένμη από τα εγκόσμια πράγματα που ήταν υποχρεωμένη να κάνει πρώτα σε καθημερινή βάση, η γυναίκα αυτή αποφάσισε να περάσει τις τελευταίες μέρεςτης ζωής της σε μια προσπάθεια γνωριμίας με τον εαυτό της. Έγραφε στο γράμμα της: «Άρχισα ν’ αποσχολούμεαι με σκέψεις που κάνω για τον εαυτό μου, με πράγματα που μου άρεσαν, με βιβλία που διάβασα. Σκέφτηκα ότι όλα αυτά αποτελούσαν μια αντα­νάκλαση του εαυτού μου και μπορούσαν να μου μιλήσουν για τον εαυτό μου. Με τη διαδικασία αυτή έφτασα στο σημείο να γνωρίσω ένα απίστευτα υπέροχο άτομο, εμένα. Το καλύτερο πράγμα που έμαθα όταν συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να τα εγκαταλείψω όλα, ήταν ότι όλα όσα πραγματικά μου ανήκαν δεν ήταν τίποτα περισσότερο απ’ αυτό που ήμουν εγώ η ίδια». Και συνέχισε: «Όπως σας είπα, πεθαίνω από καρκίνο, αλλά ποτέ δεν ήμουν τόσο ζωντανή και τόσο ευτυχισμένη!» Μάλι­στα, μπορεί κανείς να είναι ευτυχισμένος, ακόμα και την ώρα του επερχόμενου θανάτου.

Επιλέγοντας την ευτυχία μέσα από την απόγνωση, καταφέρ­νουμε όχι μόνο να την ενεργοποιήσουμε αλλά και να τη μετα­δώσουμε. Όλες οι σχέσεις έχουν μεγάλη ανγκη από ευτυχία. Μια ζωή που την προσεγγίζουμε με χαρά μπορεί να ουδετερο- ποιήσει τον «πανταχού παράγοντα» καθημερινό πόνο και την

176 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

απάθεια με την οποία οι περισσότεροι άνθρωποι αντίκρυζουν κάθε καινούργια μέρα. Κι αυτό δεν είναι καθόλου μικρή υπόθε­ση.

Να είσαι φίλος

Πολλές απαντήσεις στο ερωτηματολόγιό μου για τις ανθρώ­πινες σχέσεις αναφέρονταν στο γεγονός ότι οι πρωταρχικές σχέσεις δυνάμωναν όταν άρχιζαν να ενσωματώνουν ιδιότητες που κανονικά θα έπρεπε να διατηρούνται για δευτερεύουσες σχέσεις, δηλαδή: τη φιλία. Το να είσαι φίλος της γυναίκας που αγαπά κάποιος, ή φίλη του άντρα που αγαπά κάποιος, ή φίλος με τα μέλη -μιας οικογένειας μπορεί να φαίνεται παράξενο σε ορισμένους, αλλά είναι σίγουρα μια σοφή ενόραση, γιατί η φι­λία φέρνει μαζί της μια έντονη επιθυμία ουσιαστικότερης γνω­ριμίας με το άλλο πρόσωπο, που είναι η μεγαλύτερη προϋπόθε­ση της αγάπης. Απαιτεί μια υγιή περιέργεια που θα μας επιτρέ­ψει να δούμε τους άλλους μακριά από τον εαυτό μας - έναν μη ανταγωνιστικό, μη εκμεταλλευτικό, μη χειραγωγικό τρόπο. Εί­ναι μια αφιλοκερδής, χωρίς την παραμικρή φιλαυτία, επιθυμία να βιώσουμε άλλους ανθρώπους όπως ακριβώς είναι και να τους φέρουμε αρκετά κοντά ώστε μας πουν με σιγουριά ποιοι είναι.

Είναι περίεργο ότι είμαστε περισσότερο διατεθειμένοι να α­ποδεχτούμε φίλους και γνωστούς, όπως ακριβώς είναι, παρά τα κοντινά μας πρόσωπα που αγαπάμε. Όσο περισσότερο φροντί­ζουμε και νοιαζόμαστε για κάποιον, τόσο περισσότερο φαίνε­ται να τον πληγώνουμε, να τον συγκρίνουμε και να τον κρίνου­με. Μέσα στον υπερβολικό ζήλο μας να κάνουμε τέλεια τα πρό­σωπα που αγαπάμε ή να τα προστατεύσουμε από τον πόνο, τα υποτιμούμε σαν ανθρώπινα πλάσματα. Σίγουρα δεν είμαστε απέναντι τους τόσο έμπιστοι, ανεκτικοί και λογικοί όσο είμαστε με τους φίλους μας. Κι όμως, αυτό ακριβώς χρειάζεται στην

Χασάπη του ενός για τον άλλον: εμπιστοσύνη και ανοχή.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 177

Η Γιούτα Γουέστ, στο βιβλίο της, Αν η αγάπη είναι η απά­ντηση, τότε ποιά είναι η ερώτηση, πιστεύει... «ότι η εμπιστο­σύνη, η ανοχή και η περίσκεψη που χαρακτηρίζουν τη φιλία στην καλύτερη έκφραση της, μπορούν να θεραπεύσουν και να σώσουν όλους τους στενούς δεσμούς. Το να είσαι καλός φίλος - στον εαυτό σου, στη μητέρα σου, στο παιδί σου, ή στο πρό­σωπο που μοιράζεται το κρεβάτι σου - σημαίνει πρώτα απ’ όλα ότι σέβεσαι την ακεραιότητα του ατόμου».

Θ’ αναφερθώ σε μια συνέντευξη που είδα. Ήταν ένα ευτυχι­σμένο ζευγάρι είχε καταφέρει να ζήσει αγαπημένο για 60 χρό­νια. Ο άντρας, μ’ ένα ευτυχισμένο χαμόγελο και μια νεανική λάμψη στα μάτια του, έδινε τη δική του εξήγηση για τον μα­κροχρόνιο, ανθεκτικό αυτό δεσμό: «Η γυναίκα μου ήταν η κα­λύτερη φίλη μου, αλλά και η ερωμένη μου!» Μπορεί να υπάρ­ξει μεγαλύτερη φιλοφρόνηση απ’ αυτή;

Η φιλία αντανακλά έναν βαθύ σεβασμό για την αξία του ατόμου. Μας λέει ότι οι άνθρωποι δεν υπάρχουν μόνο για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μας και να γεμίσουν τη δική μας ζωή. Έχουν και αυτοί ανάγκες που πρέπει να ικανοποιηθούν. Με την έννοια αυτή είμαστε υπεύθυνοι για τον εαυτό μας, ενώ την ίδια στιγμή αποδεχόμαστε πρόθυμα την ευθύνη του άλλου. Η φιλία είναι μια ηθελημένη συμμετοχή, μια αμοιβαία συμφω­νία στο να εμπλουτίζει και να διευρύνει ο ένας τις διαδικασίες της ζωής του άλλου, μέσα από την αμοιβαία αποκάλυψη του εαυτού μας.

Σε μια φιλία, κάθε άτομο επιβεβαιώνει την παρουσία του άλλου και ενισχύει την ακεραιότητα του. Καθώς η φιλία βα­θαίνει, μεταβάλλεται σ’ ένα μοίρασμα ευαισθησιών σ’ ένα σί­γουρο περιβάλλον. Επιτρέπουμε ο ένας στον άλλον να ξέρει ότι η καταλληλότητα μας είναι το υπέρτατο ενδιαφέρον και η φροντίδα μας. Δείχνουμε στην πράξη ότι σεβόμαστε και θαυ­μάζουμε ο ένας τον ^λλον, ότι απολαμβάνουμε την ευκαιρία να είμαστε μαζί και να μοιραζόμαστε εμπειρίες.

178 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Ο αναγνώστης θ’ απορεί αν τα παραπάνω δεν αποτελούν έναν ορισμό και για την βαθιά σχέση αγάπης. Η απάντηση, βέβαια, είναι «Ναι, αποτελούν». Η ίδια δυναμική που καθορί­ζει την αληθινή φιλία, καθορίζει και τις σχέσεις αγάπης. Ίσως με την προσθήκη τέτοιων εννοιών όπως «καλύτερη αμοιβαιό­τητα», «πιο στενή σχέση», «βαθύτερη σχέση». Στην αγάπη υ­πάρχει μια βαθύτερη εμπλοκή και δέσμευση με το άλλο πρόσω­πο, υπάρχει περισσότερη ευαισθησία και περισσότερη ευθύνη. Διαθέτουμε περισσότερο χρόνο για να βρεθούμε πιο κοντά ο ένας στον άλλον, να είμαστε πιο κοντά στο νού και στο σώμα, να εκφράζουμε τις πιο κρυφές πτυχές του εαυτού μας. Αφιε­ρώνουμε, περισσότερο χρόνο σε μιά επιθυμητή προσπάθεια να διευρύνουμε ο ένας τη ζωή του άλλου, στη συμμετοχή, στην επιβεβαίωση στην ανανέωση.

Μαθαίνουμε ότι ολοκληρώνεται περισσότερο ο εαυτός μας όταν χανόμαστε περισσότερο ο ένας μέσα στον άλλον.

Μην ξεχνάς τα έθιμα και τις παραδόσεις

Υπάρχουν λαοί και πολιτισμοί στον κόσμο πλούσιοι σε παρα­δόσεις. Είναι οι πρώτοι που επιμαρτυρούν το γεγονός ότι οι παραδόσεις τους ήταν κυρίως εκείνες που τους κράτησαν ενω­μένους και τους έδωσαν τη δυνατότητα να συντηρήσουν την έννοια της συνολικής ταυτότητας και ομοιογένειας, ενώ ταυτό­χρονα τους πρόσφεραν την αξιοπρέπεια και τη δύναμη ν’ αντι- κρύσουν το μέλλον.

Σήμερα είναι της μόδας να υποτιμούμε τις παραδόσεις σαν ρομαντικές, τελετουργικές ανοησίες που έχουν μηδαμινή αξία στη σύγχρονη πραγματικότητα. Έχουμε απομακρυνθεί από τα κυριακάτικα οικογενειακά γεύματα, από τις μεγάλες συναθροί­σεις με τους συγγενείς στις γιορτές, που στο παρελθόν ήταν τα πιό ανθρώπινα γεγονότα που κρατούσαν ζωντανούς τους δε­σμούς και ακόμα πιο ζωντανή τη μνήμη μας. Με την αδιαφο­ρία μας για τις παραδόσεις, χάσαμε τη αίσθηση της ιστορίας.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 179

«Θυμάσαι τη μέρα που...;» Δεν είναι αυτό αρκετός λόγος για μια γιορτή; Τα παλια τραγούδια ξαναζωντάνευαν, οι αφιερώ­σεις στις παλιές κάρτ-ποστάλ και τα δυσανάγνωστα στιχάκια ξαναδιαβάζονταν, οι όρκοι του γάμου ανανεώνονταν. Οι οικο­γένειες που συγκεντρώνονται στον τάφο των νεκρών συγγενών τους για το ετήσιο μνημόσυνο και τους τιμούν με την απλή διαβεβαίωση ότι ποτέ δεν θα τους ξεχάσουν, δείχνουν με τον τρόπο αυτό, ότι η αγάπη που δεν σβήνει είναι η πραγματική αιωνιότητα για όλους μας.

Στην οικογένεια μου γιορτάζαμε τα πάντα: γενέθλιες γιορ­τές, γιορτές των αγίων, τις μεγάλες χριστιανικές γιορτές των Χριστουγέννων και του Πάσχα, κάθε είδους γιορτή που θα συ­γκέντρωνε την οικογένεια στο ίδιο τραπέζι, κάτω από την ίδια στέγη. Η μητέρα μου κρατούσε ένα ημερολόγιο, απ’ όπου μπο­ρούσες να επιλέξεις όποια μέρα ήθελες και να τη γιορτάσεις! Άλλωστε, κάθε μέρα κάποιος κοντινός σου άνθρωπος έχει τα γενέθλιά του! Είχαμε παραδοσιακά φαγητά για κάθε περίπτω­ση: ριζότο για τις Κυριακές, πολέντα για τις Παρασκευές. Υ­πήρχαν οι σούπες στα πήλινα τσουκάλια που έκαναν την ατμό­σφαιρα να μοσκοβολάει με το άρωμά τους, υπήρχε το παστί- τσιο τη μια μέρα, αρακάς με καρότα την άλλη και μετά κοτό­πουλο και μοσχαρίσιο σε ατέλειωτες ποικιλίες. Αν η σούπα ήταν αραιή ή ολόπηχτη εξαρτιόταν από το εισόδημα του μπα­μπά στη συγκεκριμένη εβδομάδα, από τα ψώνια της μαμάς και από τα υπόλοιπα της προηγούμενης εβδομάδας. Η ώρα ήταν πάντα κατάλληλη για ένα μπολάκι με αχνιστή σούπα. Μπορώ ακόμα να τη γευτώ!

Το τυπικό ή τελετουργικό προσδιορίζεται σαν μια καθιερω­μένη μορφή τελετής. Μια παράδοση προσδιορίζεται σαν μετά­δοση πληροφοριών, δοξασιών, πίστεων, και συνηθειών, με τον προφορικό λόγο ή με το παράδειγμα από γενιά σε γενιά. Αυτά είναι πράγματα που μας ενώνουν και μας δένουν, είναι ανεκτί­μητοι δεσμοί που δίνουν νόημα στο σήμερα και το αύριο. Κα­θώς μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά, παραμένουν πάντα ένα είδος βεβαιότητας, σ’ έναν κόσμο ανασφάλειας και αβε­

180 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

βαιότητας. Προσφέρουν μια ευκολονόητη σημασία σε πράγμα­τα που διαφορετικά θα μας φαινόταν παράλογα.

Να μοιράζεσαι τις ελπίδες σου και τα όνειρά σου.

Τα όνειρα μας παίρνουν μακριά από τα εγκόσμια. Πλουτί­ζουν το μέλλον μας με την πιθανότητα. Να ονειρευόμαστε μαζί σημαίνει ότι προσθέτουμε ένα στοιχείο αναζήτησης και περι­πέτειας στη σχέση μας και μας δίνει μια αφορμή να κοιτάξουμε μπροστά. Ονειρευόμαστε για τις μελλοντικές μας επιτυχίες, για τα παιδιά που επιθυμούμε, για την αναγνώριση που χρεια­ζόμαστε, για τα ταξίδια που σχεδιάζουμε, για την οικονομική ασφάλεια που θέλουμε να εδραιώσουμε. Ονειρευόμαστε μια ειρηνική ζωή, με μικρές και μεγάλες χαρές και απολαύσεις.

Πρέπει, ωστόσο, να είμαστε προσεκτικοί και να μην ταυτι-........... . ............................ . . . . . . ,Λ ·- 11 m i— Μ ϋ Α · . . · . ^ · , , - ι- .... irn n n .ii mi r i ------ n n'T il r ι ιι * I ιr I n 'T —limnmm

ζόμαστε ιδιαίτερα με τα όνειρα μας ώστε να μην χάσουμε την πίστη μας στη ςωή αν τυχει να μην πραγματοποιηθούν. Οσο το ταξιοι στη Χαοαη, στην Ελοετια, στή Μπανκγκοκ η στο Τό­κιό μπορεί να αναβάλλεται, χωρίς τραύμα, η συντήρηση της ιδέας μπορεί μια μέρα να κάνει τα ταξίδια αυτά πραγματικό­τητα. Υπάρχει μια ευχαρίστηση στο σχεδιασμό, ακόμα κι αν το όνειρο δεν πραγματοποιείται.

Θυμάμαι ότι ένα από τα όνειρά μου, από τα παιδικά μού ακόμα χρόνια, ήταν ν’ ακούσω πεντακάθαρα τον ήχο της κα­μπάνας σ’ ένα ορεινό μοναστήρι του Νεπάλ. Ήταν μια επιθυ­μία που μου δημιουργήθηκε από τους Χαμένους Ορίζοντες και το ειδυλλιακό Σανγκρι-λα. Πολλοί νόμιζαν ότι για ένα παιδί του Ανατολικού Λος Άντζελες, αυτό το ταξίδι ήταν «όνειρο θερινής νυκτός». Κι όμως κάτι μου έλεγε μέσα μου ότι το ταξί­δι αυτό μια μέρα θα γινόταν πραγματικότητα. Έπρεπε μόνο να συγκεντρωθώ και να πιστέψω στο όνειρο. Πέρασαν χρόνια μέχρι να έρθει η κατάλληλη στιγμή, αλλά ο ήχος της καμπάνας έμεινε καθαρός και μαγικός, όπως ακριβώς τον ονειρευόμουν!

Όλοι έχουμε ελπίδες. Ορισμένοι τις βλέπουμε σαν ακατόρ­

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 181

θωτες και τις κρατάμε για τον εαυτό μας. Είμαστε σίγουροι ότι αν τις εκμυστηρευτούμε, θα γελάσουν σε βάρος μας, ή θα μας πουν τρελούς. Πόση έκπληξη νιώθουμε, όταν τελικά εξομολο­γούμαστε τις ελπίδες μας, τις μοιραζόμαστε με άλλους, και διαπιστώνουμε ότι κι αυτοί θέλουν να μας μιλήσουν για τις δικές τους ελπίδες και προσδοκίες. Ένα όνειρο είναι ιδιωτικός χώρος και υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο όταν μοιραζόμαστε τον ιδιωτικό μας χώρο μ’ αυτούς που αγαπάμε. Είναι ένας ακόμα τρόπος να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μας γνωρίσουν.

θα χρειαστείς θάρρος

Δεν υπάρχει σχέση μέσα στην αδυναμία. Η δειλία, η αβεβαι­ότητα, ο φόβος της διακινδύνευσης μας εμποδίζουν να πλη­σιάσουμε ο ένας τον άλλον. Οι σχέσεις απαιτούν να είμαστε τολμηροί, επιβεβαιωτικοί, δεσμευτικοί. Τα προβλήματα στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση είναι αναπόφευκτα. Δεν υπάρχει αυτό που θα το ονομάζαμε τέλεια σχέση, μια σχέση που να περιέχει την απόλυτη σιγουριά, την απόλυτη ευτυχία και το ολοκληρωτικό δέσιμο. Από την ίδια τη φύση της σχέσης αυτό είναι αδύνατο. Πως μπορούμε να περιμένουμε ότι οι άλλοι ε­πιθυμούν να είναι αδιάκοπα μαζί μας; Πως θα μας φανεί κά­ποιος που βρίσκει πάντα ευτυχία στα ίδια πράγματα που βρί­σκουμε κι εμείς, που φροντίζει και νοιάζεται για τους ίδιους ανθρώπους που νοιαζόμαστε κι εμείς ή που θέλει να έχει τις ίδιες δραστηριότητες την ίδια ώρα με μας; Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τα ρομπότ, που δυστυχώς είναι πολύ ψυχροί σύντροφοί για να πλαγιάσουμε μαζί τους. Από την ί­δια τη φύση των σχέσεων, που απαιτούν δύο ή περισσότερο άτομα, θα υπάρχουν πάντα διάφορες. Όταν δημιουργούμε μια σχέση, πρέπει να εγκαταλείψουμε την επιθυμία για την τέ­λεια λύση. Διαφωνίες και απογοητεύσεις είναι αναπόφευκτες. Ορισμένα προβλήματα λύνονται. Άλλα θα φαίνονται άλυτα προς στιγμήν, αλλά θα ξεπεραστούν με τον καιρό. Άλλα θα

182 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

είναι πραγματικά ανυπέρβλητα. «Το πρόβλημα δεν είναι ότι υπάρχουν προβλήματα», λέει ο Θίοντορ Ρούμπιν, στο βιβλίο του Ένας προς έναν, «το πρόβλημα είναι η ίδια η σκέψη μας ότι έχουμε προβλήματα».

Χρειαζόμαστε θάρρος για ν’ αντικρύσουμε αυτό που έρχεται και να ξέρουμε ότι, οτιδήποτε κι αν είναι, δεν όιαρκεί για πά­ντα. Τίποτα δεν διαρκεί για πάντα. Ούτε ο πόνος, ούτε η χα­ρά, ούτε η ίδια η ζωή. Πρέπει ν’ αποδεχτούμε το γεγονός ότι ο μόνος τρόπος για να ολοκληρωθεί κάτι ακριβώς όπως το θέ­λουμε, είναι να κάνουμε πράξη αυτό που επιθυμούμε. Έτσι, αν επιλέξουμε τη μεταβίβαση των ευθυνών σε άλλους, τότε εί­ναι φυσικό ότι τα αποτελέσματα θα διαφέρουν από τις αρχικές μας προθέσεις και πρέπει να μάθουμε να το αποδεχόμαστε αυ­τό. Αν, όμως, έχουμε αρκετή δύναμη και αναλάβουμε όλη την ευθύνη για τις αποτυχίες μας και τις επιτυχίες μας, τότε ο αυτο-σεβασμός βρίσκει την κατάλληλη θαλπωρή για να μεγα­λώσει. Ό ταν ανταμώνουμε με άλλους για αμοιβαία δύναμη και υποστήριξη, θα πρέπει να καλλιεργήσουμε το θάρρος για τη συνύπαρξη.

«Το σηίΑαντικό ε ίναιναείμαστε ικανοί κάθε ρτι^μή , y-α σουμε αυτό που είμαστε, γι’ αυτό που θα μπορούσαμε να γίνου- με».

Σάρλ Ντυμπουά

Από εμάς εξαρτάται να δώσουμε μια ευκαιρία στις σχέσεις μας. Δεν υπάρχει τίποτα μεγαλύτερο στη ζωή από το ν’ αγα­πάς ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα, και να σ’ αγαπά και σένα. Γιατί η αγάπη είναι η κορυφαία εμπειρία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΖΩΝΤΑΝΑ

Η ανθρώπινη επιβίωση βασίζεται στις υγιείς σχέσεις. Η πο­λύπλοκη, αδιάκοπη διαδικασία των ανθρώπων που έρχονται σε αρμονική επαφή και αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους είναι ο υψηλότερος και πιο απαιτητικός τύπος ανθρώπινης συ­μπεριφοράς.

Ο Ντέιβιντ Βίσκοτ μας λέει:

Οι σχέσεις σπάνια πεθαίνουν επειδή ξαφνικά δεν τους έμεινε άλλη ζωή. Οι σχέσεις ξαθωριάζουν αργά, είτε γιατί οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πόση και ποια φροντίδα χρειάζονται, πόσος χρόνος, δουλειά, αγάπη και στοργή είναι απαραίτητα για τη συντήρησή τους. Οι σχέσεις φθείρονται γιατί οι άνθρωποι είναι τεμπέληδες και αποφεύγουν την προσπάθεια. Μια σχέση είναι ένα ζωντανό πράγμα. Χρειάζεται και επωφελείται από την ίδια πλουσιοπάροχη προσοχή στις λεπτομέρειες που επιδεικνύει ένας καλλιτέχνης για το έργο του.

Για να καταλάβουμε σε βάθος τη σχέση, πρέπει να γίνουμε επιστήμονες και καλλιτέχνες. Σαν επιστήμονες πρέπει ν’ απο­μονώσουμε τα στοιχεία και τις ιδιότητες μιας σχέσης στα ξεχω­ριστά μέρη της (όπως προσπαθήσαμε στα προηγούμενα κεφά­λαια). Έπειτα, πρέπει ν’ αναλύσουμε και να μελετήσουμε κάθε μέρος ανεξάρτητα και να προσέξουμε πώς αλληλεπιδρούν. Σαν καλλιτέχνες, πρέπει να δούμε κάθε μια από τις σχέσεις μας σαν δημιουργικές προκλήσεις που θα απαιτήσουν να δείξουμε με­γάλο ενθουσιασμό και αποφασιστική τόλμη, θ α χρειαστεί ν’ απασχολήσουμε τον εαυτό μας σαν επιστήμονες και σαν καλλι­τέχνες, σ’ ένα βαθύτερο και αναλυτικότερο κοίταγμα του εαυ­τού μας (γιατί μπορούμε να ξέρουμε και να κατανοήσουμε τους άλλους μόνο στο βαθμό που ξέρουμε και κατανοούμε τον εαυ­

186 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

τό μας). Την ίδια στιγμή πρέπει m προεκτείνουμε τους εαυ­τούς μας προς τα εξωτερικά όρια του ταλέντου μας και της δραστηριότητάς μας. Θα χρειαστούμε απεριόριστο θάρρος, ε­πιμονή, θέληση και προσπάθεια: θάρρος για να ξεπεράσουμε διαφορές αντιλήψεων, να παραμείνουμε ελαστικοί και να μην απομακρυνθούμε από την πίστη. Θα χρειαστούμε δύναμη για ν’ αντικρύσουμε την πραγματικότητα της μοναχικότητάς μας* επιμονή για ν’ αντιμετωπίσουμε τις αποτυχίες και τις απογοη­τεύσεις μας, καθώς θ’ ανανεώνουμε τις προσπάθειές μας χωρίς εγγύηση. Κι ακόμα, θα χρειαστούμε μια ιδιαίτερη προσπάθεια να δουλέψουμε προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης των ικα­νοτήτων που είναι απαραίτητες στη δημιουργία και τη διατή­ρηση των σχέσεων, αυτής της απαιτητικής και ολοένα μετα­βαλλόμενης διαδικασίας.

Μολονότι οι σχέσεις έχουν μια ενστικτώδη φύση, η εμπειρία έδειξε ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε σ’ αυτή. Θα ήταν πιο απλό αν επαναπαυόμασταν στο ένστικτο αντί ν’ αναλαμβάνου­με το δύσκολο καθήκον και την ευθύνη για τη δημιουργία και τη διατήρηση σχέσεων. Πρέπει να παραδεχτούμε το γεγονός ότι, παρ’ όλο που τα ένστικτα του ν’ ανοιγόμαστε σε άλλους ανθρώπους σε μια σχέση εξάρτησης, μπορούμε να τα ανιχνεύ- σουμε πίσω στη νηπιακή ηλικία μας, πέρα από αυτές τις βασι­κές βιολογικές παρορμήσεις έχουμε απελπιστικά λίγες στέρεες ικανότητες για τη διατήρηση αυτών των σχέσεων καθώς μεγα­λώνουμε. Τα ένστικτα παίζουν πολύ μικρό ρόλο στις σχέσεις των ενηλίκων. Καθώς μεγαλώνουμε και ωριμάζουμε αποκτού­με μια βαθιά επίγνωση της καταλυτικής επίδρασης που ασκεί επάνω μας το εμφανιζόμενο στοιχείο της μοναχικότητας. Νο­σταλγούμε τα πολλά ωφέλη και τις ανταμοιβές που προέρχο­νται από την προσέγγισή μας με άλλους ανθρώπους. Αλλά χω­ρίς την ώριμη γνώση, μας λείπει η ικανότητα να βρεθούμε μαζί μέσα σ’ ένα πλαίσιο αγάπης. Έτσι, συνεχίζουμε να κατρακυ­λούμε από τη μια οδυνηρή κατάσταση στην άλλη και αναδυό­μαστε στο τέλος με βαθιές αθεράπευτες πληγές και ασήμαντη νέα γνώση και δεξιοσύνη. Βρίσκουμε τον εαυτό μας λιγότερο

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΖΩΝΤΑΝΑ 187

προσεκτικό, περισσότερο ευάλωτο και πολύ φοβισμένο ώστε να εμπιστευθεί ξανά τους άλλους.

Ορισμένοι θ’ ακουμπούσαμε την επιτυχία των σχέσεών μας στα χέρια της αγάπης. Με μια αόριστη και ρομαντική αντίλη­ψη για το τι σημαίνει αγάπη, περιμένουμε απ’ αυτήν να φρο­ντίσει για τα υπόλοιπα. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η αγάπη λύνει όλα τα διαπροσωπικά μας προβλήματα, διαλύει τις δια­φορές, εξανεμίζει τους φόβους και την οργή, διευθετεί όλες τις συγκρούσεις μας και, καθώς μας περιβάλλει με δύναμη και θέρμη, θα μας οδηγήσει στην αιώνια ευλογία και έκσταση. Τό­σο αυτό, όσο και το να περιμένουμε να μας καθοδηγήσουν τα ένστικτά μας, αποδείχτηκε ότι δεν προσφέρουν καμιά ουσια­στική λύση. Από τη στιγμή που αγαπήσαμε και χάσαμε, οι πε­ρισσότεροι από εμάς γίναμε καχύποπτοι απέναντι στην αγάπη. Πολλές φορές απλώσαμε το χέρι μας σ’ αυτό που πιστεύαμε ότι είναι η αγάπη, αλλά μόνο για να οπισθοχωρήσουμε έντρομοι μπροστά στη δύναμή της να συγκεντρώνει τυράννους και να προκαλεί πόνο. Ακόμα και εκεί που η αγάπη είναι τέλεια δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη λύση για τη σχέση.

Και, για να μπερδευτούμε ακόμα περισσότερο, οι πιο πολλοί μεγαλώσαμε πιστεύοντας ότι η δύναμη βρίσκεται στην ανεξαρ­τησία. Η κοινωνία μας λέει ότι πρέπει ν’ ανοίξουμε το δικό μας δρόμο. Μας κάνουν να πιστεύουμε ότι μόνο όταν έχουμε πάψει να εξαρτιόμαστε από τους άλλους, μπορούμε να πούμε ότι φτάσαμε σε πλήρη ωριμότητα. Βλέπουμε την ανάγκη σαν ανω­ριμότητα και την εξάρτηση σαν αδυναμία. Φοβόμαστε τη δέ­σμευση γιατί σκεφτόμαστε ότι μπορεί να καταστρέψει την ατο- μικότητά μας και την πολυπόθητη ελευθερία μας. Νιώθοντας όμως έτσι, υψώνουμε τα δικά μας τείχη απέναντι στη γνήσια συνάντηση και την ουσιαστική συνένωση, που τόσο απεγνω­σμένα αναζητούμε. Αυτό είναι, πραγματικά, παράδοξο. Από τη μια μεριά να νιώθουμε βαθύτατα δεμένοι με τις έννοιες της ελευθερίας, της απελευθέρωσης και της ανεξαρτησίας, και από την άλλη να νιώθουμε μια βαθιά ανάγκη για συντροφικότητα. Προσπαθούμε να συνενώσουμε τις αντιθέσεις αυτές μέσα στην

188 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

αγάπη. Αλλά ένα τέτοιο αντιπαραγωγικό σύστημα πίστης και ανάγκης το μόνο που δημιουργεί είναι όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα τα οποία, στο τέλος, μας αφήνουν με τη γεύση της απογοήτευσης, του κενού και της απορίας.

Είναι αλήθεια ότι είμαστε μόνοι. Η επίγνωση αυτή είναι συ­ντριπτική για τους περισσότερους ανθρώπους. Ωστόσο, είναι γεγονός. Θα έρθουμε στον κόσμο μόνοι μας και, ανεξάρτητα από το πόσοι μας αγαπούν, θα πεθάνουμε μόνοι. Ενδιάμεσα, πρέπει να ωριμάσουμε μόνοι μας, να πάρουμε τις προσωπικές μας αποφάσεις και να προσδιορίσουμε τις επιλογές μας για αλλαγή και ανάπτυξη. Οι πιο πολλοί νιώθουμε αυτή την αί­σθηση της αυξανόμενης μοναξιάς σ’ όλη μας τη ζωή.

Στο βιβλίο τους Ζευγάρωμα, οι συγγραφείς Μπαχ και Ντόιτς, περιγράφουν μ’ έναν δηκτικό τρόπο την κατάσταση αυτή:

Εκατομμύρια άντρες και γυναίκες επιθυμούν την αμοιβαία α­γάπη και δεν την ανακαλύπτουν.... Από μέρα σε μέρα και από νύχτα σε νύχτα, πλησιάζουν ο ένας τον άλλον, σαν κυνηγοί και κυνηγημένοι. Περιπλανώνται σε αναζήτηση λείας σε λέσχες και μπαρ «για μόνους», σε κρουαζιέρες και εκδρομές για το σαββα­τοκύριακο... Ντυμένοι, στολισμένοι και αρωματισμένοι για την τελετή, οι τολμηροί και θορυβώδεις ανοίγουν τα πανιά τους.Την ίδια στιγμή οι ήσυχοι και διατακτικοί παρατηρούν, ονειρεύ­ονται και περιμένουν. Κι εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, όλοι γυρίζουν στα σπίτια τους, αν όχι με ά δ ε ι α χ έ ρ ι α , τουλάχι­στον με ά δ ε ι α κ α ρ δ ι ά . . . Άλλοι έχουν μια γεμάτη ζωή ακό­μα και μέσα σε συνωστισμό ανθρώπων, ή αφοσιωμένοι σ’ ένα σημαντικό πρόσωπο που το βλέπουν τακτικά, που κοιμούνται ή ζουν μαζί του. Ωστόσο, ακόμα κι αυτοί, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, έχουν μια εσωτερική αίσθηση απομόνωσης... Γιατί, διερωτώνται, νιώθουν μόνοι; Γιατί επιμένει η παλιά ανησυχία και ταραχή;

Η αγάπη και οι σχέσεις μας βοηθούν να κάνουμε την επίγνω­ση της μοναξιάς πιο υποφερτή. Η αγκαλιά της μητέρας που δέχεται στοργικά το νεογέννητο παιδί, ελαττώνει το τραύμα από την εμπειρία του τοκετού, όπως και τα τρυφερά χάδια και

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΖΩΝΤΑΝΑ

το άγγιγμά μας οπλίζουν με θάρρος στο ν’ αποδεχτούμε τον πόνο. Μέσα από την ανάπτυξη της αυτοαποκάλυψης, σε μια δεσμευτική σχέση, ελαχιστοποιούμε την απομόνωσή μας.

Πρέπει, λοιπόν, τελικά, ν’ αποδεχτούμε όλη την ευθύνη για την επιτυχία ή την αποτυχία της ανάδυσης από τη μοναξιά και της συνένωσης μέσα στην αγάπη. Δεν μπορούμε να προσβλέ­πουμε στα ένστικτα ή να υπολογίζουμε σε μια βαθιά αγάπη. Η μοναδική ελπίδα βρίσκεται σε μια σοβαρή μελέτη των σχέσεών μας. Πρέπει να προσπαθήσουμε να γνωρίσουμε καλύτερα ποι­οι είμαστε, ποιος είναι ο άλλος και ποια είναι η δυναμική που μπορεί να μας κρατήσει ενωμένους.

Η ζωή μας είναι ένα σύνολο από περίπλοκα πρότυπα σχέ­σεων όπου τα κίνητρά μας, οι επιθυμίες μας, οι πεποιθήσεις, οι ανάγκες και τα όνειρά μας βρίσκονται σε μια πολυεπίπεδη διασύνδεση. Σε μια γενική προέκταση, μπορούμε τώρα να προσδιορίσουμε τον εαυτό μας σαν άτομα, εξετάζοντας τα πρότυπα στις σχέσεις μας. Στις πρώτες σχέσεις μας με τους γονείς μας, στη νηπιακή μας ηλικία, δεν είχαμε περιθώρια επι­λογής. Εξαρτιόμασταν από τα άτομα αυτά επειδή, σαν ανθρώ­πινα πλάσματα, χρειαζόμασταν στενή φροντίδα και εξάρτηση για ένα διάστημα πολύ μεγαλύτερο απ’ αυτό που χρειάζεται κάθε άλλο ζωντανό πλάσμα πάνω στη γη. Είναι, όμως, επίσης αλήθεια ότι οι άνθρωποι συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πλά­σματα με τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Έτσι, με το πέρασμα του χρόνου, διαπιστώνουμε ότι πρέπει να προσαρμοστούμε σε διαφορετικούς τύπους σχέσεων προκειμένου να εκφραστούν νέες σύνθετες φυσικές, κοινωνικές και συναισθηματικές ανά­γκες, απαραίτητες για τη συντροφικότητα, τη σεξουαλικότητα, την ασφάλεια, την κοινωνική θέση και την ανάπτυξη.

Για να φέρουμε, λοιπόν, κάποιον άλλον στη ζωή μας με αγά­πη, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να εγκαταλείψουμε ορισμένα καταστροφικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα:

Την ανάγκη να έχουμε πάντα εμείς δίκιο.

190 Ν’ ΑΓΑΠΑΜΕ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ

Την ανάγκη να είμαστε πρώτοι σε όλα.

Την ανάγκη να έχουμε εμείς τον έλεγχο.

Την ανάγκη να είμαστε τέλειοι.

Την ανάγκη να μας αγαπούν όλοι.

Την ανάγκη να κατέχουμε.

Την ανάγκη να είμαστε ελεύθεροι από συγκρούσειςκαι απογοητεύσεις.

Την ανάγκη ν’ αλλάξουμε τους άλλους για να ικα­νοποιηθούν οι δικές μας ανάγκες.

Την ανάγκη να χειραγωγούμε.

Την ανάγκη να κατηγορούμε.

Την ανάγκη να κυριαρχούμε.

Δεν είναι καθόλου περίεργο, που ακόμα και οι πιο υγιείς ανάμεσά μας έχουν προβλήματα στις σχέσεις τους. Όταν δύο ή περισσότερα άτομα κινούνται ο ένας προς τον άλλον, ακόμα και με καλή θέληση και αγάπη, οι διαδικασίες που θα τους φέρουν κοντά και θα τους κρατήσουν κοντά, είναι απερίγρα­πτα σύνθετες. Ισορροπία και ασφάλεια θα σειστούν από τα βάθρα τους. Νέες συμπεριφορές και αλλαγές θα γίνουν απα­ραίτητες. Βασισμένοι ο καθένας μας στη δική του εμπειρία, στη δική του ικανότητα προσαρμογής και στις δικές του ανά­γκες, θ’ ανταποκριθούμε διαφορετικά στις νέες απαιτήσεις.

Υπάρχουν πολλές στρατηγικές που μπορούμε να χρησιμο­ποιήσουμε για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων.

ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΖΩΝΤΑΝΑ

Ν’ αρνηθούμε ότι υπάρχουν.Ν’ αναγνωρίσουμε την ύπαρξή τους, αλλά ν’ απο­φύγουμε να κάνουμε οτιδήποτε με επίκεντρο τα προβλήματα αυτά.Να σκληρύνουμε τον εαυτό μας απέναντι στα προ­βλήματα και να ζήσουμε μ’ αυτά.Να τα δούμε σαν αμετάτρεπτα και να τερματίσουμε τη σχέση.

Η:

Να τα εκλάβουμε σαν πρόκληση από την οποία μπορούμε να επωφεληθούμε, αναγνωρίζοντας ότι, στην πορεία του χρόνου, όσα περισσότερα μαθαί­νουμε για την επίλυση προβλημάτων στις ανθρώπι­νες σχέσεις, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ικανότητά μας ν’ αγαπάμε ο ένας τον άλλον.

Ας ελπίσουμε ότι οι πιο πολλοί θα αποδεχτούμε την τελευ­ταία δυνατότητα.