izdanja/zavorda web(1).pdf22 . idhr O le dié va d , Recueil de travaux, Ohrid 1961, 97-99. R....

Ζ Α Β Ο Ρ Δ ΑΤο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Z A V O R D A

Gojko SUBOTIĆHieromonk IOUSTINOS

The hermitage of Saint Nikanor

BELGRADE 2017

INSTITUTE FOR BYZANTINE STUDIESOF SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

MONOGRAPHS 46

EditorLjubomir MAKSIMOVIĆ

Ζ Α Β Ο Ρ Δ Α

Γκόικο ΣΟΥΜΠΟΤΙΤΣΙεροmicroόναχος ΙΟΥΣΤΙΝΟΣ

Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

ΒΕΛΙΓΡΑΔΙ 2017

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝΤΗΣ ΣΕΡΒΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ46

ΔιευθυντήςΛιούmicroποmicroιρ ΜΑΞΙΜΟΒΙΤΣ

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΣχέδιαΝίκολα ΝΤΟΥΝΤΙΤΣ

Σχέδιο αγίου ΝικάνοραΝτράγκοmicroιρ ΤΟΝΤΟΡΟΒΙΤΣ

Σχέδια αρχιτεκτονικάΓιάννης ΓKIΚΑΣ

ΣχεδιασmicroόςΝτράγκοσλαβ ΜΠΟΡΟ

ΕξώφυλλοΚωστής ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

Φωτογραφίες Γκόικο ΣΟΥΜΠΟΤΙΤΣΑιmicroιλιανός ΓΚΕΚΑΣΓιάννης ΓΚΙΚΑΣΙεροmicroόναχος ΝΕΙΛΟΣΙεροmicroόναχος ΙΟΥΣΤΙΝΟΣΑντώνιος ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΜεταφράσειςΒουκοσάβα ΣΤΕΒΟΒΙΤΣ (ελληνική)Ξένια ΤΟΝΤΟΡΟΒΙΤΣ (αγγλική)Ιάκωβος ΛΙΛΛΗ (αγγλική) Επιmicroέλεια κειmicroένωνΧρυσούλα ΚΑΠΙΟΛΔΑΣΗ-ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΧάρτεςΜιρέλα ΜΠΟΥΤΙΡΙΤΣ

ΕυρετήριοΜπόγιαν ΜΙΛΚΟΒΙΤΣ

ΠαραγωγήGRAFOSTIL Κραγκούγιεβατς

CONTRIBUTORS

DrawingsΝikola DUDIĆ

Drawing of St NikanorDragomir TODOROVIĆ

Architectural DrawingsGiannis GIKAS

DesignDragoslav BORO

Cover designKostis ANTONIADIS

PhotographsGojko SUBOTIĆ

Αimilianos GEKASGiannis GIKAS

Hieromonk NEILOSHieromonk IOUSTINOSΑntonios VASILEIADIS

TranslationsVukosava STEVOVIĆ (greek)

Ksenija TODOROVIĆ (english) James LILLIE (english)

Text editorChrysoula KAPIOLDASI-SOTIROPOULOU

MapsMirela BUTIRIĆ

IndexBojan MILJKOVIĆ

PrintGRAFOSTIL Kragujevac

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

ΠΡΟΛΟΓΟΣ PROLOGUE

1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ INTRODUCTION 1 Ο παρά τον Αλιάκmicroονα microοναχισmicroός Monasticism Along the River Aliakmon 2 Η ζωή στο ασκηταριό Life in the hermitage 3 Χρονολογική διερεύνηση του βίου του αγίου Νικάνορα Chronological Research of the Life of St Nikanor

2 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ THE ARCHITECTURE 1 Η πρόσβαση στο ασκηταριό Access to the Hermitage 2 Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα περιγραφή παρατηρήσεις σχέδια St Nikanorrsquos Hermitage Description Observation Plans 3 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου The Church of St George 4 Κτηριακές προσθήκες του 18ου αιώνα Building Additions of the 18th Century

3 ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ THE PAINTINGS THE CHURCH OF ST GEORGE 1 Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης (τέλος 15ου αι) The Wall-Paintings on the faccedilade (end of the 15th c) 2 Οι τοιχογραφίες του 14623 The Wall-Paintings from 14623 3 Οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα The Wall-Paintings from the 16th century

4 ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΞΥΛΟΥ EXAMPLES OF THE WOOD CARVING ART 1 Η θύρα του ναού The Doors of the church 2 Το αναλόγιο του ναού The Lectern of the church

5 ΟΙ ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ INSCRIPTIONS BY VISITORS

6 Ο ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ THE CEMETERY CHURCH OF THE ARCHANGEL MICHAEL

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BIBLIOGRAPHY

ENGLISH SUMMARY

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ INDEX

9

131519

25

2931

394551

59616977

115117119

129

139

147

153

181

Εικ 2Ο άγιος Νικάνορας Τοιχογραφία στο καθολικό της microονής Ζάβορδας (δεκαετία 1540)

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Τ ο ενδιαφέρον για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα και η ενασχόληση microε ότι πολύτιmicroο βρέθηκε σε αυτό διαρκούν ακριβώς σαράντα πέντε χρόνια Πριν από την πρώτη κοινή

επίσκεψή microας στον παλαιό αυτόν τόπο διαmicroονής αναχωρητών στην κλεισούρα του Αλιάκ-microονα οι microοναχοί του Μεγάλου Μετεώρου microε το θάρρος που τους έδινε η νεότητα και microε την πείρα που απέκτησαν αναζητώντας εγκαταλελειmicromicroένα ασκηταριά microοναχών στους ψηλούς και ολισθηρούς βράχους των Μετεώρων έκαναν τα πρώτα βήmicroατα όπως πιστεύουmicroε στα όρια του αδυνάτου

Από την οmicroάδα των microοναχών ο πιο ψύχραιmicroος ο Βησσαρίων αγνοώντας την πλάγια επι-κίνδυνη πρόσβαση στο ασκηταριό και χωρίς οποιονδήποτε εξοπλισmicroό αναρριχήθηκε από την κατακόρυφη πλευρά στηριζόmicroενος microε τα δάχτυλα των χεριών και microε τα πέλmicroατα στις αβαθείς εσοχές του βράχου ανυπόmicroονος να δει τί έκρυβε το προ πολλού ακατοίκητο ασκη-ταριό των αναχωρητών Ευτυχώς στην επιστροφή την οποία η κατάβαση microε τον ίδιο τρόπο θα την έκανε ακόmicroη πιο επικίνδυνη αντιλήφθηκε στο ύψος του ασκηταριού την ύπαρξη πλάγιας πρόσβασης Κάλεσε τότε τους συmicromicroοναστές του Γερβάσιο Ιουστίνο και Μητροφάνη οι οποίοι πρόσφατα είχαν λάβει το microοναχικό σχήmicroα και αναρριχήθηκαν microε τη βοήθεια σχοι-νιού στο οποίο έδεσαν microία πρόχειρη και επισφαλή ανεmicroόσκαλα Εξέτασαν το ασκηταριό όλοι microαζί microε ιδιαίτερη προσοχή και συνειδητοποίησαν το καταπληκτικό εσωτερικό του Αυτό συνέβη στα τέλη του 1972 Τότε ο microοναχός Ιουστίνος τράβηξε και τις πρώτες φωτογραφίες Το επόmicroενο έτος επανέλαβαν το εγχείρηmicroα microε το ζήλο να καταγράψουν σχολαστικά όσα παρατήρησαν σε αυτόν τον ώς τότε άγνωστο κόσmicroο

Σύντοmicroα το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα έγινε microέρος των ευρύτερων ενδιαφερόντων των microοναχών του Μεγάλου Μετεώρου ταυτόχρονα microε την έρευνα σε σπηλαιώδεις ναούς και οικήσεις microοναχών στον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων Την εποχή εκείνη δεν δόθηκε προ-τεραιότητα στο ασκηταριό της Ζάβορδας Πραγmicroατοποιήθηκε βέβαια σειρά επισκέψεων σε αυτό (1976 και αργότερα) αλλά η προσοχή microας ήταν κυρίως στραmicromicroένη σε άλλους ιερούς τόπους και σε πολύτιmicroα έργα τέχνης πρωτίστως στα Μετέωρα Συνεπώς το βιβλίο για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα δεν δηmicroιουργήθηκε αmicroέσως Άλλωστε microε την πάροδο του χρόνου οι γνώσεις microας επεκτείνονταν και εν τω microεταξύ για το ασκηταριό ενδιαφέρθηκαν και άλλοι επιστήmicroονες

Με ευγνωmicroοσύνη θυmicroόmicroαστε την υποστήριξη που παρείχε σε κάθε περίπτωση ο ηγούmicroενος αρχιmicroανδρίτης Αιmicroιλιανός παρακολουθώντας επικεφαλής της αδελφότητας τις προσπά-θειες να γίνει ευρύτερα γνωστό το παρελθόν των Μετεώρων και των γύρω περιοχών Οι επισκέψεις microας στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα συνεχίστηκαν και όταν η αδελφότητα

Εικ 1Πανοραmicroική άποψη της microονής Ζάβορδας από νοτιοδυτικά Το microοναστήρι στην κορυφή το ασκηταριό στον κρηmicroνό αριστερά και κάτω ο Αλιάκmicroονας που τα περιβάλλει

10 Ζάβορδα Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

του Μεγάλου Μετεώρου εγκαταστάθηκε στη Σιmicroωνόπετρα του Αγίου Όρους Οι σηmicroειώ-σεις για το ασκηταριό microε την πάροδο του χρόνου συmicroπληρώνονταν και εmicroπλουτίζονταν Σε αυτό συνέβαλαν ιδιαίτερα microε τα σχέδιά τους ο καθηγητής Nikola Dudić αρχιτέκτων και ο Dragomir Todorović ιστορικός τέχνης Τα τελευταία χρόνια πολύτιmicroοι συνεργάτες στη δουλειά microας ήταν οι φίλοι Ευάγγελος Χεκίmicroογλου ιστορικός Αντώνιος Βασιλειάδης ερευνητής Γιάννης Χρυσάφης δηmicroοσιογράφος Γιάννης Γκίκας αρχιτέκτων και Αιmicroιλιανός Γκέκας συντηρητής έργων τέχνης και φωτογράφος

Ο πρέσβης της Ελλάδας στη Σερβία (2009-2013) κύριος Δηmicroοσθένης Στωίδης επέδειξε θερ-microό ενδιαφέρον για την παρούσα έκδοση και συνέβαλε microε γενναιοδωρία Ο Bojan Miljković και ο microοναχός Νήφων Σιmicroωνοπετρίτης συνέβαλαν ουσιαστικά και σε πολλά επίπεδα για την αρτιότερη εκδοτική παρουσίαση του έργου Ο νέος κοινοβιάρχης της microονής Ζάβορδας αρ-χιmicroανδρίτης Σεραφείmicro άνδρας φιλόσιος και φιλίστωρ microας βοήθησε επίσης ποικιλοτρόπως

Προς όλους εκφράζουmicroε τις θερmicroές ευχαριστίες microας

Εικ 3Το ασκηταριό

του Αγίου Νικάνορα Άποψη από νοτιοδυτικά


Εικ 4 Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της microονής Ζάβορδας

Εικ 5Η microονή Ζάβορδας

και τα πέριξ

1 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Α

Εικ 6Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Άποψη από νοτιοανατολικά (φωτ 1976)

1 Ο παρά τον Αλιάκmicroονα microοναχισmicroός

O παρά τον Αλιάκmicroονα microοναχισmicroός δεν microπορεί παρά να έχει σχέση microε αυτόν του

Άθω της Θεσσαλονίκης της Βέροιας των Σερβίων και των Μετεώρων Και επειδή ο αθωνικός microοναχισmicroός επίσηmicroα και microε τεκmicroή-ρια οργανώνεται τον 9ο αιώνα microε το τέλος της εικονοmicroαχίας στην ίδια περίπου εποχή πρέπει να τοποθετήσουmicroε και την αρχή του microοναχισmicroού στην περιοχή του Αλιάκmicroονα

Ήδη από την εποχή του Ιουστινιανού γίνε-ται προσπάθεια για τη δηmicroιουργία σειράς κάστρων από τον Θερmicroαϊκό κόλπο microέχρι την Αδριατική Η γραmicromicroή που δηmicroιουργείται περνάει από το γεωγραφικό σύνορο Θεσσα-λίας και Μακεδονίας Στην ίδια λογική κινεί-ται και η πολιτική του αυτοκράτορα Βασι-λείου Β΄ (976-1025) για έναν επιπλέον λόγο επειδή είχε προηγηθεί η από βορρά κάθοδος πληθυσmicroών

Η οργάνωση του κάστρου των Σερβίων από τον αυτοκράτορα Βασίλειο η υπαγωγή του κάστρου των Σταγών (Καλαmicroπάκας) σε αυτό η οργάνωση της επισκοπής Σταγών τα προνόmicroια που της δόθηκαν στη συνέχεια (έγ-γραφα των ετών 1163 1336 και 1393) και ο προσδιορισmicroός των γεωγραφικών συνόρων της έχουν microεγάλη σηmicroασία για την ασφά-λεια της περιοχής Η επισκοπή Σταγών περι-λαmicroβάνει τα περισσότερα περάσmicroατα από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και την Ήπει-ρο όπως αυτά της Δεσκάτης της Ασπροκ-κλησιάς του Βελιmicroιστίου (Αγιοφύλλου) του Όστροβου (Αγναντιάς) του Μετσόβου και της Άρτας1

Η ακmicroή του microοναχισmicroού στην περιοχή του Αλιάκmicroονα microε σπουδαιότερο κέντρο τη σκή-τη της Βέροιας όπου microόνασε ο όσιος Αντώ-νιος ο Νέος (10ος-11ος αι) κορυφώνεται το 14ο αιώνα microε τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαmicroά (dagger1359) και άλλους ησυχαστές και το 16ο αιώνα microε τον άγιο Διονύσιο τον Ολυmicroπίτη (dagger1541) Η περιοχή όπου βρίσκεται το microονα-στήρι της Ζάβορδας και ειδικότερα ο λόφος επάνω στον οποίο είναι κτισmicroένο λόγω της microορφολογίας του και της ασφάλειας που αυ-τός παρέχει microε βεβαιότητα επέτρεψε την κα-τοίκησή του σε πολύ πρώιmicroους αιώνες

Τα ερείπια και τα θεmicroέλια καθώς και η εικό-να της Μεταmicroορφώσεως που βρήκε microε θεία αποκάλυψη στην κορυφή του λόφου ο άγιος Νικάνωρ (dagger1549) οδηγούν στο να υποστηρί-ξουmicroε ότι αυτά ανήκαν τουλάχιστον στο 14ο αιώνα αιώνα ακmicroής του ησυχαστικού microονα-χισmicroού και οικοδόmicroησης σηmicroαντικού αριθmicroού microοναστηριών στο όνοmicroα της θείας Μεταmicroορ-φώσεως Το εκτεταmicroένο οικοδοmicroικό έργο του αγίου Νικάνορα όmicroως εξαφάνισε όλα τα προηγούmicroενα τεκmicroήρια

Ως προς τη microοναχική ζωή τόσο στο ασκη-ταριό της Ζάβορδας που τιmicroάται στο όνοmicroα του αγίου Γεωργίου όσο και στη γύρω περι-οχή microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε ότι άρχισε τουλάχιστον από το 12ο αιώνα παράλληλα microε αυτή των Μετεώρων Εξάλλου όχι microα-κριά από το ασκηταριό στο microέσο της οδού Ζάβορδας - Μετεώρων στο χωριό Ασπροκ-κλησιά στο microικρό microοναστηριακό ναό της Παναγίας σώζεται τοιχογραφία των αρχών


του 11ου αιώνα microε τη microορφή του ηγουmicroένου Αθανασίου2

Το 15ο αιώνα στις ενεπίγραφες και microε α κρί -βεια χρονολογηmicroένες τοιχογραφίες στο α -σκηταριό της Ζάβορδας (14623) microνηmicroονεύ-ε ται η σπουδαία microορφή του laquoαγιοτάτου πα-τρόςraquo Καλλίστρου

Το όνοmicroα Κάλλιστρος της επιγραφής ανα-γράφεται microε τον ίδιο τύπο και σε ενθύmicroη-ση κώδικα της microονής Ζάβορδας (αρ 134) + ἔκιmicroΐθη ω κάληστρους ἔτους ζacute microηνή σεπτε-ρίω στας ιδacute (= 14 Σεπτεmicroβρίου 1582)

Κατά την άποψή microας αποτελεί παραφθορά του ευ ρέως διαδεδοmicroένου microοναχικού ονόmicroα-τος Κάλ λιστος Την παραφθορά τού Κάλλι-στος σε Κάλλιστρος συναντούmicroε στο όνοmicroα microεσαιω νικού microοναστηριού των Μετεώρων ώς ακό microη και σε αλληλογραφία του 20ού αι-ώνα στο Άγιον Όρος Στη συνέχεια επειδή το Κάλλιστρος δεν υπάρχει ως όνοmicroα διορ-θώνεται laquoεπί το λογιώτερονraquo από τους βιο-γράφους του αγίου Νικάνορα όχι σε Κάλλι-στος αλλά σε Καλλίστρατος Έτσι προέκυψε το όρος του Καλλιστράτου ονοmicroασία που υπάρχει ώς σήmicroερα

Στο Βίο του αγίου Νικάνορα σηmicroειώνεται επίσης ότι το βουνό στην περιοχή λεγόταν Κονιβός Το τοπωνύmicroιο Κονιβός προέρχε-ται πιθανότατα από το σλαβικό Коня во (Koshynjavo) φωνητικά παραλλαγmicroένο σε Κονιβό (δηλαδή Кониво shy Konivo) Σχετίζεται microε τη λέξη кон (σε παλαιότερες εποχές γραφόταν конь) που σηmicroαίνει ίππος άλογο Η γεωγραφική θέση του ασκηταριού του Αγίου Γεωργίου έδωσε στο λόφο το όνοmicroα Ζάβορδα Το Ζάβορδα προέρχεται από τη σλαβική φράση за бьрдо (za brsquordo) που ση-microαίνει laquoπίσω από το φρύδι (ή την κορυφο-γραmicromicroή) του βουνού (ή του λόφου)raquo ότι ακριβώς συmicroβαίνει στην περίπτωσή microας Αν


του ΑγίουΝικάνορα Άποψη

από νοτιοανατολικά(φωτ 1976)

1 Δ Σοφιανός Acta Stagorum Τα υπέρ της θεσσαλικής επισκοπής Σταγών παλαιά βυζαντινά έγ-γραφα (των ετών 1163 1336 και 1393) Συmicroβολή στην ιστορία της επισκοπής Τρικαλινά 13 (1993) 7-38

2 Ν Νικονάνος Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλί-ας από το 10ο αιώνα ώς την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393 Αθήναι 1979 86-90 πίν 34-36

3 Πλήρη κατάλογο και περιγραφή των κωδί-κων της βιβ λιοθήκης της microονής Ζάβορδας δίνει ο Λίνος Πολίτης (βλ Βιβλιογραφία)

4 Ι Δηmicroόπουλος Τα παρά τον Αλιάκmicroονα εκ-κλησιαστικά Κοζάνη 1994 107

δηλαδή δει κάποιος το βουνό από το βορρά το ασκηταριό βρίσκεται ακριβώς πίσω από αυτό

Η microορφή του αγίου Νικάνορα κυριάρχησε στην ευρύτερη περιοχή όλους τους επόmicroε-νους αιώνες Στην κυριαρχία αυτή οφείλεται σε κάποιο βαθmicroό η απουσία άλλων παραδό-σεων microοναχικής παρουσίας στον microέσο ρου του Αλιάκmicroονα laquoΣτον ιερό αυτό χώρο τε-λέστηκαν ιερά microυστήρια και εκκλησιαστικές τελετουργικές πράξεις σπουδαίες και σωτή-ριες Αγίασαν αναχωρητές έγιναν θαύmicroατα πέρασαν ευσεβείς προσκυνητές και άφησαν το δάκρυ τους Απόθεσαν τον πόνο και τα microυστικά της καρδιάς τους και βρήκαν παρη-γορία Συντελέστηκαν ψυχοσωτήριες ιερο-τελεστίες Όmicroως όλες αυτές οι πράξεις δε γράφονται στα χαρτιά και δεν τις βρίσκουν εύκολα οι ερευνητέςraquo4

2 Η ζωή στο ασκηταριό

Εικ 8Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Άποψη από νότια

Η προσπάθεια να γνωρίσουmicroε το παρελ-θόν και να ορίσουmicroε το χρόνο ίδρυσης

κάποιου ασκηταριού στηρίζεται πρωτίστως σε υλικά ίχνη ndash σε ευρήmicroατα που ανακαλύ-πτονται σε αυτό Όmicroως το υλικό που microας παρέχουν τα λιτά και κατεδαφισmicroένα συνή-θως κτίσmicroατα δεν έχει microε την έννοια αυτή ερευνηθεί ούτε έχει υποστεί επεξεργασία microε σύγχρονο τρόπο1

Συγκεκριmicroένες πληροφορίες παρέχουν οι πη-γές τις περισσότερες φορές οι Βίοι των αγί-ων Ωστόσο η αναφορά στο πρόσωπο που αποφάσισε να εγκαταλείψει τα εγκόσmicroια και να αναζητήσει τόπο άσκησης στο Βίο γίνε-ται συχνά σε πολύ συγκεκριmicroένο ιστορικό πλαίσιο microερικές φορές microάλιστα και microε ιδι-αίτερα γλαφυρό τρόπο2

Περισσότερο εmicroπεριστατωmicroένα ακόmicroη ώς σήmicroερα το παρελθόν laquoδιαβάζεταιraquo στον εν-τοίχιο διάκοσmicroο Οι εικόνες ως microέρος της πρακτικής που συνόδευε τη λατρεία ανταπο-κρίνονταν στις λειτουργικές ανάγκες και απο τελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο ενός συ νόλου Σπάνια ωστόσο microαρτυρούν για την ίδια την απαρχή της ασκητικής ζωής3

Τις προσπάθειες των ασκητών να βρουν τό-πο εγκαταβίωσης για την πνευmicroατική τους άσκηση και να προσαρmicroόσουν τα φυσι κά σχή microατα των βράχων στις ανάγκες τους συ-νό δευαν πολλές δοκιmicroασίες Έκτιζαν microε λι-γοστούς πόρους και για microακρό χρονικό διά-στηmicroα άλλαζαν όmicroως οι συνθήκες και καθώς η αρχική ιδέα ήταν πολύ συχνά αδύνατο

να υλοποιηθεί παραιτούνταν από την προ-σπάθεια Σήmicroερα microετά από τόσους αιώνες οι εγκαταλελειmicromicroένοι τόποι διαmicroονής microάς δίνουν ελλιπή εικόνα καθώς διασώζουν συνήθως ένα microικρό microόνο microέρος του χώρου κατασκευασmicroένο από ξύλο ή τα σταθερά οι-κοδοmicroήmicroατα από πέτρα και κονίαmicroα4

Για εκείνους οι οποίοι microόνοι ή microε κάποια microι-κρή βοήθεια άλλων αδελφών προσπαθού-σαν σε απρόσιτα σηmicroεία να καθιερώσουν νέα θέση για την πνευmicroατική τους άσκηση ο δρόmicroος ήταν επώδυνος Όταν επρόκειτο για microεγάλους χώρους τις περισσότερες φορές δεν ήταν σε θέση να τους ολοκληρώσουν Ωστόσο επί αιώνες σε αυτούς εξελισσόταν η θρησκευτική ζωή σε περιβάλλον το οποίο microπορούmicroε να φανταστούmicroε microόνο από κάποια σπάνια υπολείmicromicroατα τοίχων δοκών και των εσοχών τους στο βράχο5

Η διερεύνηση όλο και περισσότερων τόπων διαmicroονής διασκορπισmicroένων σε αποmicroακρυ-σmicroένα σηmicroεία και πάντοτε microε δύσκολη πρό-σβαση συmicroπλήρωσε τις γνώσεις microας για τον εντοίχιο διάκοσmicroό τους και microας έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσουmicroε καλύτερα την ιδιόmicroορφη εξέλιξη αυτού του κλάδου ζω-γραφικής Ενδιαφέρον έχει ότι στους microέσα σε σπηλιές τόπους διαmicroονής στις άνισες επιφάνειες των βράχων νωρίς συναντούmicroε έργα εξαιρετικής αξίας Όmicroως το εσωτερικό των σπηλαίων microε την πάροδο του χρόνου διαmicroορφωνόταν σε έναν τροποποιηmicroένο αρχιτεκτονικά οmicroαλότερο χώρο και οι ζω-γράφοι δηmicroιουργούσαν laquomicroε microεγαλύτερη πει-


θαρχίαraquo Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό σε εκείνα τα ασκηταριά στα οποία αντί για απλή προσαρmicroογή των χώρων προσευχής στο βραχώδες περιβάλλον κτίζονταν microικροί ναοί κανονικών σχηmicroάτων Τα στοιχεία των χώρων και οι επιφάνειες των τοίχων το πε-ριεχόmicroενο και η διάταξη των εικόνων όπως ωραία δείχνουν οι ναοί στα Μετέωρα αντα-ποκρίνονται στους ναούς που ανεγέρθηκαν σε ελεύθερο χώρο

Η εποχή που στον ευρύτερο βαλκανικό χώ-ρο άφησε microαρτυρίες όχι microόνο στην αγιολο-γική γραmicromicroατεία αλλά και σε πολυάριθmicroα ασ κηταριά και στην εντοίχια ζωγραφική τους είναι ο 13ος και 14ος αιώνας Ξεκινώ ντας από τα βόρεια στο Κοσσυφοπέδιο υπήρχαν τα ασκηταριά στη βραχώδη περιοχή Ko riša6 στις κλεισούρες των ποταmicroών που ρέουν πλάι στο πατριαρχείο του Ιπεκίου και στη microονή Dečani τα ασκηταριά στην περιο χή της microονής Lesnovo στο Kratovo7 στις όχθες των λιmicroνών της Αχρίδας και της Πρέσπας8 στην κοιλάδα του ποταmicroού Iskar στη Βουλγαρία Στον ελλαδικό χώρο ασκηταριά υπήρχαν στον Άβαντα της Αλεξανδρούπο λης9 στα Μετέωρα και στον Κίσσαβο10 της Θεσσαλί-ας στο Γηροmicroέρι της Παραmicroυθιάς στη Βαρ-νάκοβα της Αιτωλοακαρνανίας στον Λούσιο ποταmicroό της Αρκαδίας στον Βρον ταmicroά της Λακωνίας και αλλού

Σε νεότερες εργασίες αφιερωmicroένες στις microορ-φές και στην οργάνωση της microοναστικής ζωής στον ορθόδοξο κόσmicroο αντικείmicroενο προ σο-χής έγινε η σχέση των αναχωρητών microε τις microοναστικές κοινότητες στο περιβάλλον των οποίων αυτοί ζούσαν11 Από την ιστορία του Αγίου Όρους είναι γνωστά τα παραδείγmicroατα των microεγάλων αδελφοτήτων που βοηθούσαν τους ασκητές όπως επίσης τα παραδείγmicroα-τα ερηmicroιτών οι οποίοι σύmicroφωνα microε τις αφη-γήσεις των Βίων ύστερα από κάποια εσωτε-ρική φωνή ή σηmicroάδι από τον ουρανό ίδρυαν microονές

Στην κλεισούρα του Αλιάκmicroονα το ασκη-ταριό του Αγίου Νικάνορα απέκτησε σε όλο το πλάτος τοίχο αντιστήριξης πάνω από τον οποίο στη διάρκεια των αιώνων κτίζονταν το ένα microετά το άλλο κτίσmicroατα έως ότου έκλεισε ολόκληρος ο χώρος Οι τοιχογρα φίες που έχουν διασωθεί στο ναό του Αγίου Γεωργίου χρονολογούνται στο 14623 στο τέλος του 15ου και στο 16ο αιώ-να Αυτό φυσικά δεν σηmicroαίνει ότι η οικοδό-microησή του και ακόmicroη λιγότερο η άφιξη των πρώτων ερηmicroιτών θα πρέπει να συνδεθεί microε την εποχή αυτή Δικαιολογηmicroένα θα πρέπει να πιστεύουmicroε ότι η ζωή των ασκητών εδώ άρχισε πολύ νωρίτερα

Πιστεύουmicroε επίσης ότι το παρελθόν του ασκηταριού ήταν συνδεδεmicroένο microε τη microονή Ζάβορδας παλαιότερο πνευmicroατικό κέντρο Δεν υπάρχουν όmicroως πηγές που να αναφέ-ρονται στην πριν από το 16ο αιώνα ζωή της microονής ούτε ειδήσεις για τις σχέσεις της microε το ασκηταριό Όmicroως είναι γνωστό ότι το ασκη-ταριό σηmicroείωσε microεγάλη ανάπτυξη χάρη στον όσιο ερηmicroίτη Νικάνορα ο οποίος εγκατα-βίωσε σε αυτό έγινε ηγούmicroενος και κάποια στιγmicroή το εγκατέλειψε για να ανεγείρει έξω από την κλεισούρα στο ανοιχτό υψίπεδο microεγάλη microονή microε ισχυρό συγκρότηmicroα η οποία επιβάλλεται στην ευρύτερη περιοχή

1 Έχουmicroε υπόψη microας πρωτίστως το ξύλο ως υλικό η εξέταση του οποίου microε σύγχρονες microεθό-δους microπορεί microε επιτυχία να ορίσει το χρόνο κοπής του δένδρου Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα για παράδειγmicroα στην εκκλησία σε microερικά σηmicroεία microε microεγάλη σαφήνεια φαίνεται όχι microόνο η σχέση του παλαιού στρώmicroατος των τοιχογραφιών microε το νεότε-ρο αλλά και ο βασικός κατασκευαστικός ιστός κάτω από αυτό microε την ξυλοδεσιά και τις άλλες τοποθε-τηmicroένες δοκούς Μετά από δενδρολογική ανάλυση αυτών των στοιχείων θα microπορούσε να διαπιστωθεί ο χρόνος ανέγερσης του ναού και στη συνέχεια microε την εξέταση της δοκού στην οποία στηρίζεται ο θό-λος και η εποχή ανακαίνισής του

2 Σε ένα εmicroπνευσmicroένο έργο περιγράφεται ο

21Εισαγωγικά

βίος του ερηmicroίτη Πέτρου τέλος 12ου-αρχές 13ου αιώνα στο ασκηταριό στην Koriša του Prizren ndash συ-νοριακή περιοχή microεταξύ Βυζαντίου και Σερβίας Ο προικισmicroένος συγγραφέας του Θεοδόσιος ο Χιλαν-δαρινός σηmicroαντικά νεότερος microετέβη για να γνω-ρίσει το microέρος και να ακούσει την παράδοση που microετέδιδαν οι θαυmicroαστές της αρετής του Πέτρου Ο ίδιος γνώριζε καλά τη ζωή των αναχωρητών τις πνευmicroατικές εmicroπειρίες και τις ησυχαστικές αντιλή-ψεις οι οποίες είχαν ανανεωθεί στην εποχή του γιrsquo αυτό και microπόρεσε να περιγράψει την άσκηση του Πέτρου την οποία διέκρινε αυστηρή απάρνηση και προσευχή ταυτόχρονα και τον πνευmicroατικό αγώνα τους πειρασmicroούς που συνόδευαν τη διακοπή των δεσmicroών microε τον εξωτερικό κόσmicroο και τις δυσκολίες της επιβίωσης Αναζητώντας τόπο που θα του πα-ρείχε ηρεmicroία ο νεαρός Πέτρος όπως αναφέρει ο Θεοδό σιος ανέβηκε στο όρος που ονοmicroάζεται Άγιο και στη συνέχεια έφθασε στην κοιλάδα του ποτα-microού Koriško την οποία περιβάλλουν βράχοι microε πολ-λούς αmicromicroόλιθους Ανέβηκε σε έναν από αυτούς και εγκαταστάθηκε για να ζήσει σε microία από τις δυσπρό-σιτες σπηλιές στραmicromicroένη laquoπρος τον αέρα και microε τον ήλιο στα microάτιαraquo Μόναζε ενώ laquoτον πάγωνε η πα-γωνιά και τον έψηνε ο ήλιοςraquo laquoσαν να είναι ασώmicroα-τοςraquo laquomicroαζεύοντας αγριόχορτα και πικρά βελανίδια αν microπορεί αυτό να ονοmicroαστεί τροφήraquo (Teodosije Hilandarac Žitije svetoga Petra Koriškog έκδ D Bogdanović Βeograd 1988 271)

3 Σε πολλές περιπτώσεις η χρονολόγηση των τοιχογραφιών όταν δεν υπάρχουν άλλες παράmicroε-τροι στηρίζεται microόνο στην ανάλυση των εικονο-γραφικών και τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών οι αλλαγές και η εξέλιξη των οποίων παρακολουθού-νται στα microνηmicroεία που έχουν χρονολογηθεί microε βεβαι-ότητα Από την άλλη πλευρά είναι γνωστές και οι αποκλίσεις από τις κύριες τεχνοτροπικές εξελίξεις καθώς και οι αρχαϊκές εικονογραφικές και εικαστι-κές λύσεις Οπωσδήποτε θα έχει ενδιαφέρον όταν σε διαφορετικές ευνοϊκότερες υλικές συνθήκες εξα σφαλιστούν microε νέα τεχνικά microέσα ευρήmicroατα ndashέχου microε υπόψη και τις αναλύσεις υλικών οργανικής προ έλευσηςndash και συγκριθούν microε τα πορίσmicroατα στα οποία κατέληξαν οι ιστορικοί της τέχνης microόνο βάσει της τεχνοτρο πίας και της εικονογραφίας Είτε επι-βεβαιωθούν είτε διορθωθούν τα ευρήmicroατα αυτά θα συmicroβάλουν στη δηmicroιουργία πληρέστερης και πιο αξιόπιστης εικόνας για την εξέλιξη της ζωγραφικής

4 Σπανίζουν τα συγκροτήmicroατα που έχουν ανεγερθεί χωρίς διακοπή όπως είναι η microονή της Υπαπαντής στα Μετέωρα Εξαίρετο συγκρότηmicroα οικοδοmicroήθηκε χάρη στους επιφανείς και microορφωmicroέ-

νους κτήτορές του που προσάρmicroοσαν microε επιτυχία το ναό ο οποίος έχει αρmicroονικές διαστάσεις και εξωτε-ρική δι α κόσmicroηση στο διαθέσιmicroο χώρο Με τη microορ-φή αυτή εκτεθειmicroένη στα βλέmicromicroατα των πιστών οι οποίοι την έβλεπαν από χαmicroηλά η microονή θα πρέπει να δηmicroιουργούσε εντύπωση

5 Δείγmicroα καταπληκτικής φωλιάς πάνω από την πεδιάδα της Θεσσαλίας αποτελούσε ο Στύλος Σταγών (Καλαmicroπάκας) των Μετεώρων Στον ψηλό-

τερο βράχο βρίσκεται το ασκηταριό των Αρχαγγέ-λων στο οποίο microόναζαν οι πρώτοι ερηmicroίτες της microε-ταγενέστερης microεγάλης κοινότητας των Μετεώρων Η ευρύχωρη σπηλιά microε microεγάλο βάθος ήταν διαιρε-microένη καθrsquo ύψος Στο κάτω microέρος έχουν διασωθεί υπολείmicromicroατα τοίχων και σε κάποιο ύψος στοιχεία της ξύλινης κατασκευής ndashδοκοίndash και οι λαξευmicroένες στο βράχο εσοχές Στις αδρές επιφάνειες των βρά-χων έχουν διατηρηθεί ώς σήmicroερα τmicroήmicroατα του εντοίχιου διάκοσmicroου και microάλιστα στο ύψος του επάνω πατώmicroατος πράγmicroα που επιβεβαιώνει ότι εκεί βρισκόταν ο χώρος προσευχής Όπως και αλ-λού η θεία λατρεία εξελισσόταν στο επάνω πάτωmicroα ενώ το χαmicroηλότερο χρησιmicroο ποιείτο για την καθηmicroε-ρινή ζωή των microοναχών και για τις πρακτικές ανά-γκες Στο Στύλο Σταγών όπως και στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα η παλαιότερη ορατή κατα-σκευή ήταν ο τοίχος που οριοθετούσε το χώρο εξω-τερικά

6 V J Djurić Najstariji živopis isposnice pustishynožitelja Svetog Petra Koriškog ZRVI 5 (1958) 73-102 Olivera Marković-Kandić Ostaci manastira Petra Koriškog Starine Kosova i Metohije 4-5 (1968-1971) 409-420 G Subotić Lrsquoart meacutedieacuteval du Kosovo Paris 1998 16-19

7 D Todorović Lesnovska isposnica svete Boshygorodice Zograf 8 (1977) 59-62

8 Dj Bošković K Tomovski Lrsquo architecture meacuteshy


dieacute vale drsquoOhrid Recueil de travaux Ohrid 1961 97shy99 R Ljubinković Mirjana Ćorović-Ljubinković La peinture meacutedieacutevale agrave Ohrid όπ 140 και σποραδικά G Subotić Pećinska crkva Arhandjela Mihaila kod Struge Zbornik ilozofskog fakulteta 81 (1964) 299-331 C Grozdanov Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo Struškiot kraj Struga i Struško Struga 1970 σπορα-δικά C Grozdanov Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka Beograd 1980 σποραδικά G Subotić Ohridska slikarska škola XV veka σποραδικά Angeličin-Žura Stranici σποραδικά Angeličin-Žura Pešternite crk vi

σποραδικά Angeličin-Žura Pešternite crkvi vo oh ridshyskondashprespanskiot region σποραδικά (microε σχετική βι-βλιογραφία)

9 Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου Το σπήshyλαιο των Αγίων Θεοδώρων Byzantinische Forschungen 141 (1989) 279shy302 και 142 (1989) πίν 72shy96

10 Ν Νικονάνος Βυζαντινοί ναοί 125-129 πίν 58-60

11 Διονυσία Παπαχρυσάνθου Ο αθωνικός microο-ναχισmicroός Αρχές και οργάνωση Αθήνα 1992 54-135

Εικ 9Το κρηmicroνώδες πέρασmicroα

προς το ασκηταριότου Αγίου Νικάνορα

(πάνω δεξιά)


Εικ 10Ο άγιος

Νικάνωρ Σχέδιο από

τοιχογραφία στο καθολικό

της microονής Ζάβορδας

3 Χρονολογική διερεύνηση του βίου του αγίου Νικάνορα

Ο 16ος αιώνας βρίσκει τον ελληνισmicroό να αναλαmicroβάνει από τις τροmicroερές συνέπει-

ες της οθωmicroανικής κατάκτησης Η αναγέν-νηση που παρατηρείται στον εκκλησιαστικό χώρο εστιάζεται στο Οικουmicroενικό Πατριαρ-χείο και στα microεγάλα microοναστικά κέντρα όπως το Άγιον Όρος και τα Μετέωρα Με την οι-κονοmicroική βοήθεια που έρχεται κυρίως από τις παραδουνάβιες ηγεmicroονίες ανεγείρονται microο-ναστηριακοί ναοί τράπεζες πύργοι αρσανά-δες και σπουδαίοι καλλιτέχνες δηmicroιουργούν εξαιρετικά έργα microνηmicroειακής ζωγραφικής φο-ρητών εικόνων και microικροτεχνίας

Σε όλο τον ελλαδικό χώρο ενάρετοι microοναχοί microε την ασκητική και αγία βιοτή τους ανα-νεώνουν το microοναχισmicroό ανακαινίζουν βυζα-ντινά microοναστήρια που είχαν καταστραφεί ή κτίζουν καινούργια Οι ορθόδοξοι χριστιανοί microε ιδιαίτερη ευλάβεια τούς τιmicroούν ως αγίους τόσο εν ζωή όσο και microετά το θάνατό τους Τα καθιδρύmicroατά τους παρά τις διαmicroέσου των αιώνων δυσκολίες επέζησαν ώς τις microέ-ρες microας και γνωρίζουν νέα άνθηση Οι άγιοι αυτοί προσφυώς ονοmicroάστηκαν άγιοι της ελ-ληνικής υπαίθρου Μπορούmicroε να microνηmicroονεύ-σουmicroε κατά γεωγραφικά διαmicroερίσmicroατα τον άγιο Θεωνά (dagger1541) στη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική τον άγιο Διονύσιο (dagger1541) στον Όλυmicroπο τον άγιο Θεοφάνη (16ος αι) στη Νάουσα της Ηmicroαθίας τον άγιο Νικάνορα (dagger1549) στη δυτική Μακεδονία τους αγίους αυταδέλφους Θεοφάνη (dagger1544) και Νεκτάριο (dagger1550) στα Μετέωρα τον άγιο Βησσαρίω-να (dagger1540) στα Τρίκαλα τον άγιο Σεραφείmicro (dagger1601) στην Καρδίτσα τον άγιο Δαmicroιανό

(dagger1568) στον Κίσσαβο τον άγιο Συmicroεών τον Ανυπόδητο (dagger1594) στο Πήλιο τον άγιο Σε-ραφείmicro (dagger1602) στη Λειβαδιά τον άγιο Δαβίδ (1601) στην Εύβοια τον άγιο Ιγνάτιο (dagger1566) στη Λέσβο τον άγιο Γεράσιmicroο (dagger1579) στην Κεφαλλονιά τον άγιο Διονύσιο (dagger1622) στη Ζάκυνθο

Ο άγιος Νικάνωρ (dagger 7 Αυγούστου 1549) είναι ο κτήτορας τής παρά τον Αλιάκmicroονα περίφη-microης microονής της Ζάβορδας της microεγαλύτερης και σηmicroαντικότερης στη δυτική Μακεδονία Πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του αντλούmicroε κυρίως από τη βιογραφία του που περιέχεται στις εκδεδοmicroένες ακολουθίες1 από τις δύο διαθήκες του2 και από τεκmicroήρια αρχιτεκτονικής και microνηmicroειακής ζωγραφικής που διασώθηκαν στο ασκηταριό και στο microο-ναστήρι του

Ο άγιος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στη συνοικία του Αγίου Μηνά στην αρχή της τελευταίας δεκαετίας του 15ου αιώνα από επιφανείς πλούσιους και ευσεβείς γονείς τον Ιωάννη και τη Μαρία και βαπτίστηκε Νικό-λαος Ευφυής στο νου έλαβε καλή εκκλησια-στική microόρφωση Στη microοναχική κουρά έλαβε το όνοmicroα Νικάνωρ Ο microητροπολίτης Θεσσα-λονίκης τον χειροτόνησε διάκονο πρεσβύ-τερο και τυπικάριο Όταν ήταν είκοσι επτά χρονών πιθανότατα το 1517 άκουσε ουρά-νια φωνή που του έλεγε laquoΝικάνορ ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σου καὶ πορεύου εἰς τὸ τοῦ Καλλιστράτου ὄρος καὶ ἀγωνίζου ἐκεῖ καλῶς Καὶ ἐγὼ ἔσοmicroαι microετὰ σοῦ τοῦ διαφυλάττειν σὲ πάσας τὰς ἡmicroέρας


τῆς ζωῆς σου καὶ ἀκουστὸν ποιήσω τὸ ὄνοmicroά σου καὶ δοξάσω σὲ εἰς πάντας τοὺς αἰώναςraquo3 Ο Νικάνωρ άφησε τη Θεσσαλονίκη και ξεκί-νησε για τον τόπο που του υποδείχθηκε Στα χωριά και στα κάστρα απrsquo όπου περνούσε δί-δασκε τους χριστιανούς και τους στερέωνε στην πίστη Φθάνει στην επαρχία Γρεβενών στο όρος του Καλλιστράτου (Κονιβό) έναν απόκρηmicroνο πρόβουνο απέναντι από τα Καmicro-βούνια όρη στο microέσα microέρος microεγάλης καmicroπής του Αλιάκmicroονα Πάνω από την αριστερή όχθη του ποταmicroού στο κοίλωmicroα δυσανάβατου και απροσπέλαστου βράχου βρήκε το microονύδριο του Αγίου Γεωργίου Το ανακαινίζει και ζει εκεί microε αυστηρή άσκηση Ο ίδιος γράφει για τον Άγιο Γεώργιο laquoἘνεχειρίσθην τὴν ἐν τῷ Καλλιστράτῳ ὄρει οἴκησιν καὶ τὴν ἀνάκτησιν τῆς σεβασmicroίας microονῆς τῆς εἰς ὄνοmicroα τιmicroώmicroε-νον Ἅγιος Γεώργιος (sic) κἀκεῖθεν microετανα-στεύω λοιπὸν συχνὰ ἀπὸ ὄρος εἰς ὄροςraquo4

Η πρώτη χρονολογική microαρτυρία για την πα-ραmicroονή του αγίου Νικάνορα στον Άγιο Γε-ώργιο προέρχεται από συνοδική πράξη του microητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ Σύmicro-φωνα microε το έγγραφο αυτό microε την ευκαιρία της εορτής τού πολιούχου αγίου Δηmicroητρίου συνήλθε στις 30 Οκτωβρίου 1527 η επισκο-πική σύνοδος της microητρόπολης Θεσσαλονί-κης στην οποία ήταν παρόντες έξι επίσκοποι και οι κληρικοί της microητρόπολης Στoυς επι-σκόπους παρουσιάστηκαν και διαβάστηκαν laquoΓράmicromicroατα πρὸς ἡmicroᾶς πάντας τοῦ ἀρχιεπι-σκόπου Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας κῦρ Διονυσίου καὶ τοῦ πανιερωτάτου microη-τροπολίτου Γρεβενῶν κῦρ Δωροθέου ἐπαι-νοῦντα καὶ ἄξιον δεικνύοντα εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν τὸν τιmicroιώτατον ἐν ἱεροmicroονάχοις κῦρ Νικάνορα τὸν καθηγούmicroενον τῆς ἱερᾶς καὶ σεβασmicroίας microονῆς τοῦ ἁγίου ἐνδόξου microεγα-λοmicroάρτυρος καὶ θαυmicroατουργοῦ Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου τοῦ ἐπίκλην Ζάmicroπουρτζα ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἄλλων τιmicroίων ἀνθρώπων καὶ ἐκ τῶν ἡmicroετέρων ἐκεῖσε γενοmicroένων τὴν καλὴν microαρτυρίαν ἔχονταςraquo5

Η σύνοδος αποφαίνεται να συνεχίσει να είναι ηγούmicroενος του Αγίου Γεωργίου ο Νικάνωρ να microην ενοχλείται από κανέναν ούτε να πει-ράζει κανείς την περιουσία του microοναστηριού που αποτελούνταν από χωράφια αmicroπέλια και περιβόλια όλα προσφορές ευσεβών χρι-στιανών Όποιος παραβαίνει τις απαγορευτι-κές αυτές διατάξεις αφορίζεται Οι microοναχοί οφείλουν να ζουν κοινοβιακά άλλως είναι αφορισmicroένοι και ασυγχώρητοι

Η δεύτερη χρονολογική microαρτυρία υπάρχει στη σύντοmicroη πρώτη διαθήκη του αγίου Νι-κάνορα Η διαθήκη αρχίζει microε τη δήλωση της ηγουmicroενικής του ιδιότητας στον Άγιο Γεώρ-γιο laquoἘγὼ ὁ ἡγούmicroενος ὁ Νικάνωρας ἀπὸ τὸν Ἅγιον Γεώργιον ἀπὸ τὴν Ζάmicroπουρδα εἰς τὸ καντιλίκι τοῦ Γρεβενοῦraquo6 και τελειώνει microε τη χρονολογία ͵ζmicroη΄(7048=153940)

Ενώ ασκήτευε στον Άγιο Γεώργιο ο άγιος Νικάνωρ θεία φωνή τον καλεί λέγοντας laquoΝικάνορ ἀνάβηθι ταχέως εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ὄρους καὶ ἐκεῖ θέλεις εὕρει τὴν εἰκό-να microου ἐν τῇ γῇ κεκρυmicromicroένην καὶ κτίσον ἐκκλησίαν ἐκεῖ εἰς τὸ ἐmicroὸν ὄνοmicroα καὶ κελ-λία ὅτι λαὸν θέλεις microοῦ ποιmicroάνει περιούσι-ονraquo7 Ο ίδιος στην εκτενή δεύτερη διαθήκη του αναφέρει laquoκαὶ ἀπὸ τοῦ Καλλιστράτου ἐρχόmicroενος ἀπάνου εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ βουνοῦ εὕρον πεπαλαιωmicroένον καὶ χαλασ-microένον θεmicroέλιον καὶ τόπος δύσβατος καὶ λόγ γος πολύς καὶ διrsquo ἀποκάλυψιν Θεοῦ


ἐρχοmicroένου microου ἀπάνου εἰς τὸ ὄρος καὶ δου-λεύοντας τὸν τόπον εὑρὼν τὴν εἰκόνα τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ τῆς Μεταmicroορφώσεως κἀκεῖ microὲ πολλοὺς κόπους καὶ microόχθους ἀνή-γειρα τὸν ναὸν τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ τῆς Μεταmicroορφώσεως microετὰ τῶν κελλίων καὶ τράπεζαν καὶ ἀρχονταρίκιν καὶ microαγκιπεῖον καὶ ἀmicroπελικαῖς καὶ τὰ microετόχια τὴν Σουζου-microάδη λέγω microετὰ δύο microύλους καὶ τὴν Σύνι-τζα καὶ τὴν Λογκὰ microὲ τὰ ὠριά της καὶ microὲ τὰ χωριὰ τῆς Κλεισούραςraquo Η εύρεση της εικό-νας της Μεταmicroορφώσεως και του παλαιού και χαλασmicroένου θεmicroελίου microαρτυρούν την ύπαρξη κατεστραmicromicroένης microονής της οποίας η ίδρυση θα πρέπει να ανάγεται στα ύστε-ρα βυζαντινά χρόνια και το πιθανότερο στο 14ο αιώνα τον αιώνα του ησυχασmicroού Τότε κτίστηκε σηmicroαντικός αριθmicroός microοναστηριών αφιερωmicroένων στη θεία Μεταmicroόρφωση Εν-δεικτικά σηmicroειώνουmicroε στον άξονα Αγί-ου Όρους - Θεσσαλίας τις microεγάλες microονές Κουτλουmicroουσίου και Παντοκράτορος στο Άγιον Όρος Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη Ολυmicroπιώτισσας στην Ελασσόνα Μεγάλου Μετεώρου και Ρουσάνου στα Μετέωρα Δουσίκου στα Τρίκαλα

Η τρίτη χρονολογική microαρτυρία υπάρχει πάλι στη δεύτερη διαθήκη του αγίου Νικά-νορα Η διαθήκη αρχίζει microε τη δήλωση της ηγουmicroενικής ιδιότητας στη microονή του Σω-τήρος Χριστού laquoΝικάνωρας ἱεροmicroόναχος τάχα καὶ πνευmicroατικὸς πατὴρ καὶ ἡγούmicroενος τῆς ἐν τῇ microονῇ τῆς σεβασmicroίας τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ ὡ γέγονας καὶ κτήτωρ τῆς αὐτῆς microονῆς κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ γενοmicroέ-νουraquo και τελειώνει χωρίς να σηmicroειώνεται κάποια χρονολογία Στο αντίγραφο όmicroως της ίδιας διαθήκης που υπάρχει σε χειρό-γραφο κώδικα (Μάρτιος 1692) σηmicroειώνε-ται laquoἘν microηνὶ Ὀκτωβρίῳ ἰνδικτιῶνος β΄raquo8 Εάν ο microήνας και η ινδικτιών είναι σωστά και δεδοmicroένου ότι η πρώτη διαθήκη είναι του έτους 153940 τότε η χρονολογία σύνταξης της διαθήκης είναι ο microήνας Οκτώβριος του

1543 γιατί στο έτος αυτό αντιστοιχεί ινδι-κτιών β΄

Η τέταρτη χρονολογική microαρτυρία σχετική microε την κτητορική ιδιότητα του αγίου Νικάνορα αναγράφεται στη microαρmicroάρινη πλάκα του κα-θολικού της microονής Ζάβορδας εντοιχισmicroένη σήmicroερα στον ανατολικό τοίχο εξωτερικά του κωδωνοστασίου dagger ΗΓΕΙΡΕ ΝΑΟΝ ΕΚ ΒΑ-ΘΡΩΝ ΤΩ CΩΤΗΡΙ ΝΙΚΑΝΩΡ ΠΡΟCΤΑ-ΤΗC ΤΕ ΜΟΝΗC ΤΗC ΘΕΙΑC CΥΝ ΤΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΙ ΨΥΧΗC ΕΚ ΠΟΘΟΥ ΤΟΥΤΟΙC ΛΟΓΕ ΔΩΡΗCΕ ΠΤΑΙCΜΑΤΩΝ ΛΥCΙΝ

Ακολουθεί η αναγραφή της χρονολογίας η οποία παρότι διατηρείται σε καλή κατάστα-ση η ανάγνωσή της συνεχίζει να αποτελεί πρόβληmicroα για τους ερευνητές Συγκεκριmicroέ-να microετά το ΕΝ ΕΤΕΙ ζ΄ ακολουθεί κενό το οποίο δεν είναι αποτέλεσmicroα απόξεσης αλλά απουσία χάραξης Συνεχίζει microε άλλα δύο γράmicromicroατα τα οποία συνήθως διαβάστηκαν ως ΙΝ(δικτιών) β΄ Παρατηρούmicroε ότι και εδώ συmicroβαίνει το ίδιο microε το αντίγραφο της δεύτε-ρης διαθήκης του αγίου κτήτορα που microόλις αναφέραmicroε και πως το ινδικτιών β΄ αντιστοι-χεί στο χριστιανικό έτος 15434

Μία νέα ανάγνωση της επιγραφής θα microπο-ρούσε να είναι η εξής το ΙΝ(δικτιών) β΄ να διαβαστεί ως Νβacute οπότε έχουmicroε ζ΄ Νβ΄ [7052] το οποίο αντιστοιχεί στο έτος 15434 και σε ινδικτιώνα βacute Παρατηρούmicroε λοιπόν ότι και οι δύο αναγνώσεις φέρουν το ίδιο αποτέλεσmicroα δηλαδή ανέγερση του καθο-λικού της Ζάβορδας το έτος 15434 Στην πρώτη περίπτωση έχουmicroε ελλειπές το έτος και δεδοmicroένη την ινδικτιώνα ενώ στη δεύ-τερη είναι πλήρες το έτος και απουσιάζει η ινδικτιώνα Η χρονολογία αυτή συνάδει και microε τα στοιχεία του βίου του αγίου Νικάνορα Εφόσον η πρώτη διαθήκη του Αγίου γρά-φτηκε το έτος 153940 όταν βρισκόταν ακό-microη στον Άγιο Γεώργιο είναι πολύ λογικό να


συνέταξε τη δεύτερη διαθήκη τον Οκτώβριο του 1543 συγχρόνως microε την ανοικοδόmicroηση του καθολικού λίγα χρόνια πριν από την ει-ρηνική εκδηmicroία του (dagger 7 Αυγούστου 1549)9

Τις χρονολογίες του βίου του αγίου Νικάνο-ρα θα πρέπει να τις δούmicroε και σε σχέση microε αυ-τές του αγίου Διονυσίου του Ολυmicroπίτη (σκή-τη Βέροιας από το 15234 έως πριν από το 1535 κοίmicroηση το 1541) microε τον οποίο συνδε-όταν microε φιλία πνευmicroατική Στενές ήταν και οι σχέσεις του microε τους δύο κτήτορες της microονής Βαρλαάmicro Μετέωρων τους αυταδέλφους αγί-ους Θεοφάνη (dagger1544) και Νεκτάριο (dagger1550) Αξίζει να σηmicroειώσουmicroε ότι το καθολικό της microονής Βαρλαάmicro laquoἐτελειώθηraquo τον Μάιο του έτους ͵ζνβ΄ (7052=1544) το ίδιο έτος microε αυτό της Ζάβορδας

Συνοψίζοντας microπορούmicroε να έχουmicroε τις παρα-κάτω χρονολογίες Ο άγιος Νικάνωρ φθάνει στον Άγιο Γεώργιο περίπου το 1517 σε ηλι-κία είκοσι επτά χρονών Γράφει ο ίδιος στην εκτενή διαθήκη του laquoἘνεχειρίσθην τὴν ἐν τῷ Καλλιστράτῳ ὄρει οἴκησιν καὶ τὴν ἀνάκτη-σιν τῆς σεβασmicroίας microονῆς τῆς εἰς ὄνοmicroα τιmicroώ-microενον Ἅγιος Γεώργιοςraquo Τον Οκτώβριο του 1527 εκδίδεται η συνοδική πράξη στην οποία microνηmicroονεύεται και επαινείται ο τιmicroιότατος ιε-ροmicroόναχος Νικάνωρ ο καθηγούmicroενος της ιεράς και σεβασmicroίας microονής του Αγίου Γεωρ-γίου του επίκλην Ζάmicroπουρτζα Το 153940 ο κτήτορας συντάσσει τη σύντοmicroη πρώτη διαθήκη στην οποία δηλώνει laquoἘγὼ ὁ ἡγού-microενος ὁ Νικάνωρας ἀπὸ τὸν Ἅγιον Γεώργιον ἀπό τὴν Ζάmicroπουρδαraquo Εποmicroένως η οίκηση και ανάκτηση της microονής του Αγίου Γεωργίου η οποία σήmicroερα είναι γνωστή ως το ασκητα-ριό του Αγίου Νικάνορα έγινε από το 1517 περίπου ώς το 153940

Λόγω της στενότητας χώρου του ασκηταριού θεωρείται βέβαιο ότι η εγκατάσταση των πο-λυάριθmicroων microοναχών την εποχή αυτή έγινε και στο χώρο όπου είναι κτισmicroένος ο κοιmicroη-

1 Η ακολουθία του αγίου Νικάνορα εκδόθηκε στη Βενετία το 1774 Ο βίος και η πολιτεία του περι-έχεται στις σελίδες 16-35 και είναι το συναξάριο του πρώτου βιογράφου του Υπάρχει και δεύτερη ακο-λουθία που τη δηmicroοσιεύει ο microητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος από χειρόγραφο του 1774 της Δηmicroοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης και ο microητροπολίτης Γρεβενών Σέργιος από χειρόγραφο του 1771 της microονής Ζάβορ-δας Και τα δύο χειρόγραφα είναι έργο του ηγουmicroένου της Ζάβορδας ιεροmicroονάχου Τιmicroοθέου Σιατιστέως Ο Απόστολος Γλαβίνας δηmicroοσιεύει κατάλογο των εκδό-σεων της ακολουθίας καθώς και το βίο του αγίου Βλ Ο όσιος Νικάνορας σ 49-86

2 Η πρώτη διαθήκη δηmicroοσιεύεται από τον microη-τροπολίτη Σέργιο και η δεύτερη από τον Ν Δελιαλή (βλ Βιβλιογραφία)

3 Βίος και πολιτεία στο Γλαβίνας Ο όσιος Νι-κάνορας 73

4 Δελιαλής Το πρωτότυπον 2455 Η συνοδική πράξη του 1527 δηmicroοσιεύτη-

κε από τον microητροπολίτη Γρεβενών Σέργιο το 1991 (Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος 37-38) Βλ και Γλαβί-νας Ο όσιος Νικάνορας 29-31

6 Σιγάλας Ιερά Μο νή Οσίου Νικάνορος 10 347 Βίος και πολιτεία στο Γλαβίνας Ο όσιος Νι-

κάνορας 788 Δελιαλής Η διαθήκη 4259 Γλαβίνας Ο όσιος Νικάνορας 38-44

τηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και όπου υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις κατοίκησης Έτσι microπορούmicroε να ερmicroηνεύσου-microε και την απόκτηση νωρίς κτηmicroάτων και microετοχίων στο όνοmicroα της microονής του Αγίου Γεωργίου

Τη δεκαετία του 1540 ο κτήτορας την αφιε-ρώνει στην ανοικοδόmicroηση της microεγάλης microο-νής της Μεταmicroορφώσεως του Σωτήρος της Ζάβορδας η οποία σήmicroερα είναι γνωστή microε το όνοmicroά του

2 Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η

1 Η πρόσβαση στο ασκηταριό

Τ ο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα βρί-σκεται νοτιοδυτικά του microοναστηριού σε

απόκρηmicroνη όχθη του Αλιάκmicroονα και σε ύψος σαράντα περίπου microέτρων από την επιφά-νεια του ποταmicroού ο οποίος στο σηmicroείο αυτό καθώς ρέει microέσα από βαθύ φαράγγι κάνει microια απότοmicroη καmicroπή προς το βορρά (εικ 1) Μπορεί να φθάσει κανείς στο ασκηταριό από microονοπάτι που ξεκινάει microπροστά από το microονα-στήρι εκεί όπου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Δηmicroητρίου microε την κατοικία και τα βοηθητι-κά κτίσmicroατα Το microονοπάτι περνάει γύρω και κάτω από το microοναστήρι microέσα από χαmicroηλό δάσος κυρίως πουρναριών και καταλήγει σε microικρό πλάτωmicroα όπου είναι κτισmicroένος ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ γνωστός ως κοι-microητηριακός ναός του microοναστηριού (εικ 121) Το microονοπάτι microετά το ναό του Αρχαγγέλου χάνεται και microετά από microια απότοmicroη και επι-κίνδυνη κατωφέρεια φθάνει στη ρίζα του βράχου κάτω από το ασκηταριό Η άνοδος στο εσωτερικό του ασκηταριού γινόταν microε ξύλινη αρθρωτή ανεmicroόσκαλα (εικ 11) όπως ακριβώς και στα microοναστήρια των Μετεώρων (εικ 20-22 και 26)

Με κατεστραmicromicroένη επί δεκαετίες την ανε-microόσκαλα την πρόσβαση στο ασκηταριό την κατόρθωναν microόνο νέοι σε ηλικία από τη γύρω περιοχή κυρίως στην εορτή της microονής αλλά microέσω άλλου laquoπεράσmicroατοςraquo Συγκεκρι-microένα δυτικά του microοναστηριού microέσα από κρηmicroνώδη και δασώδη πλαγιά κατεβαίνει microονοπάτι που φθάνει στο ύψος του ασκητα-ριού και σε microικρή απόσταση από αυτό Εκεί συναντιέται πάνω ακριβώς από την κοί-

τη του ποταmicroού microε δυσδιάκριτο και άκρως επικίνδυνο πέρασmicroα προς το ασκηταριό Για να φθάσει κανείς σε αυτό πρέπει να προχω-ρεί προσκολληmicroένος στην κάθετη επιφάνεια του βράχου microε την πλάτη στραmicromicroένη στον γκρεmicroό και microε τα χέρια ανοιχτά microέχρι να συ-ναντήσει τον πέτρινο περίβολο microε τη microικρή πόρτα (εικ 54 55) και την πολεmicroίστρα (εικ 53) που προστατεύουν το ασκηταριό Δεύτε-ρη πόρτα οδηγεί από τον περίβολο στο εσω-τερικό του κτηριακού συγκροτήmicroατος

Οι νεαροί σε ηλικία microοναχοί του Μεγάλου Μετεώρου το φθινόπωρο του 1972 microε την εmicroπειρία που απέκτησαν από τις αναβάσεις τους στα ασκηταριά των Μετεώρων κα-τόρθωσαν χωρίς οδηγό-γνώστη της περι-οχής να ανέβουν και να ανακαλύψουν ότι το ασκηταριό κρύβει microέσα του πολύτιmicroα ίχνη από τη ζωή των ησυχαστών και καλλιτεχνι-κά εmicroπλουτισmicroένο ιερό οικοδόmicroηmicroα παντε-λώς άγνωστα στη βιβλιογραφία Στο νεότερο κτήριο του ασκηταριού στη βά ση της θύρας του κάτω ορόφου σώζεται η άκρη των δοκών απrsquo όπου κρεmicroόταν η ξύ-λινη ανεmicroόσκαλα (εικ 18) microέλη της οποίας σώζονται σε γωνία του εσωτερικού (εικ 19) Στον εξώστη του άνω ορόφου διατηρούνται οι υποδοχές που στήριζαν τον οριζόντιο ξύ-λινο άξονα (εικ 12 13) ο οποίος έχει επίσης διασωθεί Ο άξονας απλός αλλά πολύτι microος microηχανισmicroός περιστρεφόταν οριζόντια όπως η ανέmicroη πηγαδιού Σε αυτόν τυλιγόταν το σχοινί που ανεβοκατέβαζε το δίχτυ και εξα-σφάλιζε στους αναχωρητές την εύκολη microε-

Εικ 11 Ασκηταριότου Αγίου Νικάνορα Ανάβαση microε την ανεmicroόσκαλα (φωτ 1973)


Εικ 12Ο εξώστης

microε τον οριζόντιο άξονα

Εικ 14Οι κάτω πρόβολοι

του εξώστη Στο microεσαίο

αρθρώνεται το καρούλι

Εικ 13 Ο οριζόντιος

άξονας στον οποίο τυλίγεται το σχοινί

για την ανέλκυση φορτίων

33Αρχιτεκτονική

ταφορά φορτίων Είναι πολύ πιθανό να χρησίmicroευε στα νεότερα χρόνια και για την ανάσυρση της ανεmicroόσκαλας

Παράλληλα microε την ανεmicroόσκαλα και τον ερ- γάτη λειτουργούσε ένας ακόmicroη microηχανισmicroός επιβοηθητικός στο έργο του εργάτη και πε-ρισσότερο εύχρηστος το λεγόmicroενο laquoκαρού-λιraquo Ο microηχανισmicroός αυτός αποτελείται από ξύλινο στέλεχος του οποίου το λεπτυσmicroένο άνω άκρο (εικ 15) περνά και στηρίζεται στην εγκοπή οριζόντιου προβόλου του εξώστη (εικ 14) Στην εγκοπή που το στέλεχος έχει στο κάτω άκρο αρmicroόζεται ξύλινο καρούλι το οποίο περιστρέφεται σε σιδερένιο οριζόντιο άξονα

Κάτω από το ναό του ασκηταριού στα ξύλα της βάσης της αρχικής εισόδου microετασκευ-ασmicroένης αργότερα σε παράθυρο διακρίνο-νται οι φθορές από τη λειτουργία της ανεmicroό-σκαλας και πιθανόν από την αλυσίδα microε την οποία αυτή ανασυρόταν για ασφάλεια microετά τη χρήση

Ο εργάτης και το καρούλι αποτελούσαν βα-σικά στοιχεία για τη ζωή των ασκηταριών Σε microονές της Αιγύπτου στο Σινά (εικ 23) στα Μετέωρα (εικ 20-22 και 26) στις microονές Ζάβορδας και Δουσίκου (εικ 24) και αλ-λού έχουν διασωθεί παρόmicroοιοι microηχανισmicroοί Ωστόσο θα πρέπει να αναφέρουmicroε ότι ο ερ-γάτης στη βασική του microορφή ως εργαλείο για το ευκολότερο και ασφαλές ανέβασmicroα φορτίων χρησιmicroοποιείτο ευρύτερα και για άλλες εργασίες Σε τοιχογραφία του 14ου αι-ώνα στην Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας στη σκηνή της Βαπτίσεως παριστάνεται η χρήση εργάτη στην αλιεία Σε microία διαδικασία σε εξέλιξη τέσσερις νέοι γυρίζουν τον άξονα του εργάτη στον οποίο τυλίγεται το σχοινί και βγαίνει το δίχτυ Αυτή τη φορά ωστόσο στο δίχτυ εκτός από τα ψάρια laquoέχει πιαστείraquo και ένα αγόρι (εικ 25) Εικ 16

Ο εξώστης

Εικ 15 Το ξύλινο στέλεχοςστο οποίο αρmicroόζεται

το καρούλι


Εικ 17Η θύρα της κύριας εισόδου Θέαση από το εσωτερικό

Εικ 18Οι δύο πρόβολοι από τους οποίους κρέmicroεται η ανεmicroόσκαλα

Εικ 19Μέλη της ξύλινης

ανεmicroόσκαλας


Εικ 20 Το ασκηταριό

του Αγίου Γρηγορίου στα

Μετέωρα

Εικ 21Η ξύλινη ανεmicroόσκαλατου ασκηταριούτου Αγίου Γρηγορίου στα Μετέωρα

Εικ 22Το καρούλι

του ασκηταριούτου Αγίου

Γρηγορίου στα Μετέωρα


Εικ 24 Ο πύργος microε την ξύλινη ανεmicroόσκαλα και το

δίχτυ της microονής Δουσίκου ΤρικάλωνΣχέδιο του L Heuzey (1858)

Εικ 25Σκηνή

microε ψαράδες που ανασύρουν

τα δίχτυα microε τη βοήθεια κάθετου άξονα

Τmicroήmicroα τοιχογραφίας microε τη σκηνή της Βαπτίσεως

Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας (γύρω στο 1320)

Εικ 23Το τείχος της microονής Αγίας Αικατερίνηςστο Σινά Ο εξώστης είναι του ίδιου τύπου microε αυτόν του ασκηταριού του Αγίου ΝικάνοραΧαρακτικό (1857)


Εικ 26Ο πύργος

microε την ξύλινηανεmicroόσκαλακαι το δίχτυστο Μεγάλο

Μετέωρο Χαλκογραφία (1782)

2 Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα περιγραφή παρατηρήσεις σχέδια

Η microορφή του αρχικού σπηλαίου που επέ-λεξαν εδώ οι ασκητές για να microονάσουν

δεν microας είναι γνωστή Όmicroως microπορούmicroε να εικάσουmicroε τη βασική σειρά δόmicroησης του χώ-ρου Είναι φυσικό οι ασκητές να ανέβηκαν και για ένα διάστηmicroα να παρέmicroειναν πιθανό-τατα στη δεξιά την ανατολική πλευρά την οποία κλείνει ο απότοmicroος και λείος βράχος (εικ 27) Στον ανασφαλή και χωροταξικά απροσ-διόριστο τόπο διαmicroονής οι ασκητές έπρεπε πρώτα να κατασκευάσουν τοίχο ο οποίος αποτέλεσε την πρόσοψη δηmicroιούργησε στα-θερή επίπεδη βάση και κάλυψε από την αρχή ολόκληρο το πλάτος του διαθέσιmicroου χώρου Στην αριστερή πλευρά το θεmicroέλιο του τοί-χου σήmicroερα παρουσιάζει σηmicroάδια καταστρο-φής Σε microεγάλο βαθmicroό έχει χάσει το δέσιmicroο από κονίαmicroα και σε πολλά σηmicroεία έχει χάσει ακόmicroη και ολόκληρους λίθους (εικ 27)

Ψηλότερα είναι ευδιάκριτη οριζόντια στηρι-κτική δοκός πάνω από την οποία microε λίθους και κονίαmicroα ανοιχτότερου και ψυχρότερου τόνου κατασκευάστηκε το διόροφο κτήριο του έτους 1773 Η δόmicroηση της δεξιάς πλευ-ράς microε τους δύο ορόφους και το ναό επάνω από αυτούς είναι από το θεmicroέλιο microέχρι την απόληξή της ενιαία Χωρίς ωστόσο λεπτο-microερή εξέταση της τοιχοποιίας και συσχέτι-ση των επιmicroέρους επιφανειών δεν είναι εύ-κολο να διαπιστωθούν όλα τα στάδια της δόmicroησης

Πολυάριθmicroα παραδείγmicroατα ασκηταριών στον ορθόδοξο κόσmicroο παρέχουν συγγενικές λύσεις διαmicroόρφωσης του χώρου οι οποίες

ανάλογα microε τις καταστάσεις και τα πρόσωπα που εγκαταβίωναν microε την πάροδο του χρό-νου προσλάmicroβαναν πιο σύνθετη και πλούσια microορφή Στο βαλκανικό χώρο στο πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορίας οι χώροι δια-microονής των αναχωρητών αποκαλύπτουν πλη -θώρα παραλλαγών προσαρmicroοσmicroένων microε ρι-κές φορές microε microεγάλη φαντασία στις ιδιαί τερες συνθήκες δόmicroησης σε κοιλότητες βρά χων και στις ανάγκες των οικητόρων τους

Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα στο οποίο οι πρώτοι αναχωρητές αναζήτησαν πνευmicroατική ηρεmicroία οι ιδιόmicroορφες ανισότητες της ανατολικής πλευράς έδιναν τη δυνατότη-τα λάξευσης του βράχου για τη διαmicroόρφωση του ιερού βήmicroατος του ναού ο οποίος κατα- σκευάστηκε πάνω από τους χώρους που εξυ-πηρετούσαν τις καθηmicroερινές ανάγκες

Θα microπορούσε κάποιος να εικάσει από τις διαφορές στην όψη ότι οι χώροι κάτω από το ναό είχαν κατασκευαστεί σε δύο διαφο-ρετικές φάσεις Στην πρόσοψη στην πρώτη σειρά φαίνονται οι δοκοί τοποθετηmicroένες microε σκοπό να εξασφαλίσουν την ισοmicroερή καθί-ζηση της microάζας των τοίχων (εικ 30) Αυτές όmicroως δεν βρίσκονται microόνο στο βάθος του τοίχου αλλά είναι ορατές και στην ίδια την πρόσοψή του Ωστόσο δεν δηmicroιουργείται η εντύπωση ότι πρόκειται για διαφορετικές φάσεις δόmicroησης Η εξωτερική πλευρά κάτω από το ναό διαιρέθηκε microε δοκούς κάθετα σε πεδία πράγmicroα που καθιστά το laquoσχέδιόraquo τους πιο ζωντανό Υπήρχαν πρακτικοί λόγοι γιrsquo αυτό Εδώ αρχικά βρισκόταν η είσοδος

Εικ 27Το ασκηταριότου Αγίου Νικάνορα Άποψη από νότια


πλάκες Από τις βροχοπτώσεις την προστά-τευε και ο βράχος που προεξέχει

Δεν είναι γνωστή η microορφή τής πρόσβασης στον κάθε χώρο Στην αρχιτεκτονική τού χαρακτήρα αυτού τα σηmicroαντικότερα στοι-χεία ήταν από ξύλο ιδιαίτερα όταν έπρεπε να συνδεθούν χώροι σε σπήλαια δυσανάλο-γων σχηmicroάτων και ιδιόmicroορφης θέσης Δικαι-ολογηmicroένα θα πρέπει να υποθέσουmicroε ότι για την πρόσβαση χρησιmicroοποιείτο το δυτικό τmicroή-microα του χώρου διαχωρισmicroένο microε ξύλο όπου υπήρχαν σκάλες (εικ 29) από τις οποίες γι-νόταν η είσοδος στο ναό και στο διαmicroέρισmicroα κάτω από αυτόν

του ασκηταριού η οποία αργότερα κτίστη-κε στο κάτω microέρος της και microετατράπηκε σε παράθυρο (εικ 33 35) Σε microία τέτοια διαί-ρεση των επιφανειών των τοίχων ndashγνωστή στην αρχιτεκτονική παράδοσηndash οι δοκοί εί-χαν λειτουργικό ρόλο θα microπορούσαmicroε microά-λιστα να πούmicroε σε microικρότερο βαθmicroό και διακοσmicroητικό ρόλο Ως προς τη χρήση των χώρων αξίζει να αναφέρουmicroε ότι ο κάτω ο οποίος δεν φωτιζόταν κατά πάσα πιθανότη-τα λειτουργούσε ως αποθήκη

Το όλο οικοδόmicroηmicroα θα πρέπει να προστα-τευόταν microε στέγη κολληmicroένη στο βράχο microονοκλινή και πιθανόν καλυmicromicroένη microε λίθινες


Εικ 28 Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Αρχιτεκτονικό σχέδιο νότια όψη



Εικ 29Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Αρχιτεκτονικά σχέδια κατόψεις και τοmicroές

Ο microονόκλιτος ναός microε δυσκολία προ-σαρmicroόστηκε στα ανώmicroαλα σχήmicroατα

των βράχων Η κεκλιmicroένη και τραχιά βόρεια πλευρά δεν ήταν δυνατό να ανταποκριθεί στις ανάγκες ούτε ως στήριγmicroα της κατάλ-ληλης κατασκευής ούτε ως υπόστρωmicroα στο οποίο θα microπορούσε κάποιος να ζωγραφίσει Μόνο στην ανατολική πλευρά microετά από λάξευση επιτεύχθηκαν κοίλες επιφάνειες κατάλληλες για απεικόνιση microορφών στην αψίδα του ιερού και στο τυφλό αψίδωmicroα της πρόθεσης Νότια και δυτικά ο χώρος κλεί-νει microε τοίχους που ακολουθούν τις καθέτους των κάτω τmicroηmicroάτων του οικοδοmicroήmicroατος

Χωρίς αmicroφιβολία ο χαρακτήρας της τοιχο-ποιίας των κάτω ορόφων δείχνει την ικανό-τητα των microαστόρων που αποδέχτηκαν την πρόκληση να κατασκευάσουν microε σκληρό υλικό οικοδόmicroηmicroα στο οποίο θα εγκαταβίω-ναν ασκητές Επειδή όmicroως έπρεπε να προ-σαρmicroοστούν στις συνθήκες του τόπου για να διαmicroορφώσουν χώρο προσευχής οι αρχι-τέκτονες ndashδεν γνωρίζουmicroε εάν επρόκειτο για τους ίδιους τους microάστορεςndash δεν ανέλαβαν πιο σύνθετο εγχείρηmicroα όπως θα ήταν η κά-λυψη microε θόλο λόγω του ακανόνιστου σχή-microατος του βράχου στη βόρεια πλευρά Αυτό έγινε όπως αποδείχτηκε αργότερα όταν ο ναός προσέλαβε τη σηmicroερινή microορφή

Στο πρώτο στάδιο το εσωτερικό του ναού προστατευόταν από κεκλιmicroένη ξύλινη στέ-γη η οποία στη βόρεια πλευρά ήταν προσ-κολληmicroένη στο βράχο Για το λόγο αυτόν ο νότιος τοίχος στον οποίο στηριζόταν η

κατασκευή της στέγης δεν microπορούσε να εί-ναι ψηλός Μόνο στη δυτική πλευρά όπου ο τοίχος επίσης σε συγκεκριmicroένο βαθmicroό προ-σαρmicroόστηκε στο βράχο ο ναός απέκτησε microε-γαλύτερο ύψος Εξωτερικά microάλιστα πάνω από την είσοδο επέτρεψε τη δηmicroιουργία στο υπέρθυρο αβαθούς αψίδας όπου ιστορήθηκε το microαρτύριο του αγίου Γεωργίου (εικ 57)

Το εσωτερικό του ναού φωτίζεται microόνο από ένα τετράγωνο παράθυρο στο νότιο τοίχο (εικ 32) Στον ανατολικό τοίχο και το ιερό βήmicroα απέκτησε microικρό παράθυρο απαραίτη-το στον ιερέα όχι όmicroως ακριβώς στη microέση της αψίδας αλλά λίγο πλάγια προς το νότο προς την πηγή του φωτός δεδοmicroένου ότι ανατο-λικά ο ναός είναι λαξευmicroένος στο βράχο

Στην εξωτερική πλευρά ο νότιος τοίχος όπως και στο κάτω τmicroήmicroα σε ολόκληρο το microήκος είναι διαιρεmicroένος microε δοκό στην οποία στηρίζεται το παράθυρο Η τραχιά επιφάνεια του τοίχου είναι κατασκευασmicroένη microε λίθο και κονίαmicroα Μόνο πάνω από το παράθυρο απέκτησε microία λιτή σειρά πλάγια τοποθετη-microένων λεπτών πλίνθων οι οποίες δηmicroιουρ-γούν ζιγκ-ζαγκ κόσmicroηmicroα και λίγο ψηλότερα κάτω από το στήριγmicroα του θόλου που κα-τασκευάστηκε microεταγενέστερα σε όλο το microή-κος ταινία ίδιου χαρακτήρα (εικ 32)

Ωστόσο στην ίδια πρόσοψη γίνονται αντι-ληπτές κάποιες διαφορές που microαρτυρούν ότι ο νότιος τοίχος του ναού δεν κατασκευάστη-κε ολόκληρος ευθύς εξαρχής Οι διαφορές αυτές γίνονται ευκολότερα αντιληπτές εάν

Εικ 30Ο ναόςτου Αγίου Γεωργίου Νότια όψη

3 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου


συσχετιστούν microε τον εντοίχιο διάκοσmicroο στο εσωτερικό Πρόκειται για δύο φάσεις δόmicroη-σης από τις οποίες στην παλαιότερη ανή-κουν η πρόθεση το δυτικό microέρος του νότιου τοίχου microε το παράθυρο και ο δυτικός τοίχος Ο ναός εννοείται ήδη στην πρώτη φάση είχε οικοδοmicroηθεί εξ ολοκλήρου και κατόπιν απέκτησε τοιχογραφίες σε όλες τις διαθέσι-microες επιφάνειες Ωστόσο σε κάποια εποχή απώλεσε τmicroήmicroατα των τοίχων του microαζί microε τις τοιχογραφίες Πότε θα microπορούσε να είχε συmicroβεί αυτό Αν υποθέσουmicroε ότι η δυτική πρόσοψη ιστορήθηκε στα τέλη του 15ου αι-ώνα αυτό δεν συνέβη νωρίτερα διότι στην περίπτωση αυτή πρώτα θα είχαν ανακαινι-στεί τα κατεστραmicromicroένα τmicroήmicroατα του κτηρίου και κατόπιν θα είχαν ιστορηθεί οι κατάλλη-λες επιφάνειές τους Αργότερα όmicroως ο νέος εντοίχιος διάκοσmicroος στον κυρίως ναό συν-δέθηκε microε την προσωπικότητα του αγίου Νι-κάνορα Εποmicroένως ο ναός υπέστη αλλαγές στο ενδιάmicroεσο διάστηmicroα microετά την ιστόρηση της πρόσοψης και πριν από την ανακαίνιση microε πρωτοβουλία του αγίου (microεταξύ του 1517 περίπου και του 1549) Τότε η εκκλησία απέ-κτησε θόλο και ίσως για στατικούς λόγους που συνδέονται microε τη στήριξή του microπορεί να εξηγηθεί γιατί το τmicroήmicroα του νότιου τοίχου που ανακαινίστηκε είναι παχύτερο από τον αρχικό τοίχο Η διαφορά αυτή είναι καλύτε-

ρα αντιληπτή στην εξωτερική πρόσοψη δί-πλα στο παράθυρο όπου το ανατολικό τmicroή-microα προεξέχει (εικ 32)

Οι σηmicroαντικές αλλαγές στο ασκηταριό που έγιναν από τον ίδιο τον άγιο Νικάνορα microε βεβαιότητα στο πρώτο microισό του 16ου αιώ-να είναι περισσότερο ορατές στον ίδιο το ναό Δύσκολα microπορούmicroε να πούmicroε εάν πριν από τον αιώνα αυτόν είχε ήδη οικοδοmicroηθεί το τmicroήmicroα δυτικά του ναού αυτό που αντι-κατέστησε την ξύλινη κατασκευή microε τις σκάλες Η προβληmicroατική στέγη τους χειmicroε-ρινούς microήνες δεν προστάτευε επαρκώς το εσωτερικό από τον αέρα και το κρύοmiddot ήταν απαραίτητο λοιπόν να ανακαινιστεί οπότε microέρος του νό τιου τοίχου του ναού ανακατα-σκευάστηκε και ενισχύθηκε Δηmicroιουργήθηκε έτσι σταθερή βάση για την κάλυψη τού εσω-τερικού του ναού microε ηmicroικυλινδρική καmicroάρα Στην αντίθετη πλευρά όmicroως δεν υπήρχε δυ-νατότητα να στηριχτεί η καmicroάρα και στην πρόκληση αυτή ο αρχιτέκτονας απάντησε microε microια ασυνήθιστη θα microπορούσαmicroε microάλιστα να πούmicroε έξυπνη ιδέα Μπροστά από το βρά-χο στη βόρεια πλευρά και κατά microήκος στο ύψος της αρχής της ηmicroικυλινδρικής καmicroάρας τοποθέτησε ισχυρή δοκό η οποία στη δυτι-κή πλευρά στηρίζεται στον τοίχο ενώ στην ανατολική εισχωρεί στο βράχο αντέχοντας έτσι το βάρος του θόλου (εικ 39) Το microαρτυ-ρούν microε τον καλύτερο τρόπο οι τοιχογραφί-ες στις οποίες δεν υπάρχει ούτε microία ρωγmicroή

Το εσωτερικό του ναού στη νέα του microορφή δουλεύτηκε προσεκτικά και προστατεύτηκε από την υγρασία Και αυτό microαρτυρείται microε τον καλύτερο επίσης τρόπο από την κατά-σταση στην οποία διασώθηκαν ώς σήmicroερα οι τοιχογραφίες

Εικ 31Η στέγηαπό νοτιοδυτικά Διακρίνεται τmicroήmicroα τοιχογραφίαςmicroε την παράσταση του έφιππου αγίου Γεωργίου


Εικ 32Τmicroήmicroα της νότιας όψης


Εικ 34Η νοτιοανατολική γωνία των θεmicroελίων


Εικ 36Κάτω όροφος

Η θύρα

Εικ 35 Κάτω όροφοςΗ κλεισmicroένη εξωτερική παλαιά είσοδος

Εικ 37 Κάτω όροφοςΟι δοκοί στήριξης του δαπέδου του ναού


Η θύρα από microέσα

Εικ 39Ο βράχος της

βόρειας πλευράς microε την ξύλινη δοκό

που στηρίζει την καmicroάρα του ναού

4 Κτηριακές προσθήκες του 18ου αιώνα

Δ εν υπάρχουν λεπτοmicroερή στοιχεία για την αρχική microορφή του δυτικού τmicroήmicroα-

τος του ασκηταριού Την πρόσοψη του ναού οπωσδήποτε προστάτευε κάποιο στέγαστρο συmicroπέρασmicroα στο οποίο οδηγούν οι τοιχο-γραφίες οι οποίες σε αυτή την πλευρά εξω-τερικά βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι επρόκειτο για ξύ-λινη κατασκευή microε σκάλα η οποία αργότερα αντικαταστάθηκε από κτιστό οικοδόmicroηmicroα Στα υπολείmicromicroατά της ανήκουν οπωσδήποτε τmicroήmicroατα των δοκών που φαίνονται ώς σήmicroε-ρα κάτω από τη σκηνή της Βαπτίσεως (εικ 57)

Πριν από το πλήρες κλείσιmicroο του χώρου κάτω από το βράχο ndashστη microορφή που έφθασε ώς τις microέρες microαςndash κτίστηκε δυτικά του ναού τοίχος ο οποίος διαφέρει αισθητά και ως προς το χαρακτήρα της τοιχοποιίας και ως προς το φωτεινότερο χρώmicroα του υλικού κατασκευής (εικ 40) Ο τοίχος αυτός στην πρόσοψή του αριστερά κάτω έχει οριζόντια δοκό η οποία ως προς τη θέση της ανταποκρίνεται στην τοιχοποιία του παλαιότερου οικοδοmicroήmicroατος Με τη βοήθεια εγκάρσιων δοκών η microεταξύ των ορόφων κατασκευή έχει ως αποτέλεσmicroα οι χώροι στο παλαιό και στο καινούργιο τmicroή-microα να βρίσκονται στο ίδιο ύψος

Συνεπώς microε το πρόσκτισmicroα στην πλευρά αυτή η ξύλινη κατασκευή microε τις σκάλες αντι-καταστάθηκε microε σκληρό υλικό Το πρόσ-κτισ microα αυτό διακρίνεται σήmicroερα καθαρά στο πλήρες ύψος από τον κάτω τοίχο microέχρι την αδρή κατασκευή της στέγης Φαίνεται

ότι αργότερα τmicroήmicroα της ανακαινίστηκε και ενισχύθηκε ιδιαίτερα στο τmicroήmicroα κάτω από την είσοδο όπου ο τοίχος δεν είναι κατακό-ρυφος αλλά επικλινής προς το βράχο στον οποίο στηρίζεται Για το λόγο αυτόν διαφέ-ρει από τις γειτονικές επιφάνειες ιδιαίτερα ως προς την τοιχοποιία και το χρώmicroα Όπως ήδη αναφέρθηκε οι microοναχοί microε τη βο-ήθεια της ανεmicroόσκαλας ανέβαιναν πιθανό-τατα microέχρι την πόρτα του παλαιού τmicroήmicroα-τος του ασκηταριού η οποία βρίσκεται κάτω από το παράθυρο του ναού και microέσω αυτής microοναδικής την εποχή εκείνη εισέρχονταν στο εσωτερικό (εικ 33) Με την προσ θήκη της νέας πτέρυγας το άνοιγmicroα microετατοπίστη-κε στο νέο τmicroήmicroα στο ίδιο ύψος (εικ 40) ενώ η πόρτα κτίστηκε στο κάτω microέρος της και microετατράπηκε σε παράθυρο Την επιδιόρ-θωση της αρχικής εισόδου την εποχή εκείνη βεβαιώνει η όψη του κτισmicroένου τmicroήmicroατος Το χρώmicroα της πέτρας και του επιχρίσmicroατος είναι πιο ανοιχτό γκριζωπό και όχι ζεστό όπως η υπόλοιπη πρόσοψη του ναού Συνε-πώς ταιριάζει στο χαρακτήρα του δυτικού χώρου που προστέθηκε και κατά πάσα πι-θανότητα είναι έργο του ίδιου τεχνίτη

Πάνω από τη νέα ευρύτερη και microεγαλύτε-ρη είσοδο κατασκευάστηκε και δεύτερη η οποία microαζί microε τα στοιχεία της σύνθετης κα-τασκευής είχε σκοπό να εξυπηρετεί στο ανέ-βασmicroα των φορτίων Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι παράλληλα microε το microηχανισmicroό αυτόν χρη-σιmicroοποιείτο και η ανεmicroόσκαλα Τη microορφή και τον τρόπο κατασκευής ανεmicroόσκαλας απο-

Εικ 40Ασκηταριότου Αγίου Νικάνορα Το νέο κτήριο (1773 και 1793)Νότια όψη


κλειστικά από ξύλινα στοιχεία microπορεί να δει κανείς και σήmicroερα στη microονή Δουσίκου (εικ 24) και κυρίως στα Μετέωρα (εικ 20-22 και 26) όπου τα συγκεκριmicroένα συστήmicroατα ανά-βασης λειτούργησαν και τελειοποιήθηκαν από το 12ο αιώνα ώς το microεσοπόλεmicroο

Οι οικοδοmicroικές δραστηριότητες στο νέο κτή-ριο αναλήφθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα Πέντε ενθυmicroήσεις οι τέσσερις γραmicromicroένες στην επιφάνεια της τοιχογραφίας της Βαπτί-σεως και η πέmicroπτη χαραγmicroένη στο βράχο της βόρειας πλευράς καθώς και microία κτητορική επιγραφή διασώζουν ακριβείς χρονολογίες και σηmicroαντικές πληροφορίες για τα πρόσω-πα που εργάστηκαν

Ενθύmicroηση πρώτη (εικ 114) laquo1773 δεκεmicroβριου 20 Εγο ο Νικολας το παπαδουλι microαστο-ρεφτηασα τον τιχον ολον τον κινουριον δια λλαιγια 150 απο Κοζανινraquo Ενθύmicroηση δεύτερη χαραγmicroένη στο βράχο της βόρειας πλευράς (εικ 117) laquoθυmicroυσης εγο ο νηκο-λας κ(αὶ) ο Μαθος κ(αὶ) ο Τζίκος κ(αὶ) ο Γριγορις εφτηασαmicroε τον τιχον τον κυνου-ριον κ(αὶ) ο Κοστας το κυνουριον βυττζι

ις χρονους 1773raquo Ενθύmicroηση τρίτη (εικ 119) laquoΘιmicroισιν οταν ξανασιαραmicroη τα κιραmicroιδια ιγο ο Κοστας microε τον π(α)πα Βαρθωλοmicroε(ον) 1782 νοεmicroβριου 5raquo Ενθύmicroηση τέταρτη (εικ 118) laquoΟ microαστορας ο Κωστας απο Κοζιανι ετος 1782 νοεmicroβριου 5 θιmicroισιν οταν εξα-νασιαραmicroη την σκιπαστη ιγο ο Κοστας και ο π(α)πα Βαρθολοmicroαιος και ιρθαmicroι microερα σαβατο και το τιλιοσαmicroι Εγο ο παπα Βαρ-θολοmicroαιος γραφωraquo Ενθύmicroηση πέmicroπτη (εικ 120) laquoθηmicroησι οτι εφτασαmicroε τον τιχον απο τασκιταριο microε τον θολο 1793raquo

Η κτητορική επιγραφή τοποθετηmicroένη στο νότιο τοίχο του νέου κτηρίου ανάmicroεσα στο ναό και τη θύρα του εξώστη έχει ως εξής (εικ 43)

IC ΧCΝΙ ΚΑ

1793 ΙΟΥΝΊΟΥ 17ΔΙΑ CΙ(Ν)ΔΡ(Ο)Μ(ΗC) Ζ(Α)Χ(Α)Ρ(Ι)ΟΥ

ΙΓ(ΟΥ)Μ(Ε)Ν(ΟΥ)ΚΕ ΕΞ(Ο)ΔΟ(Υ) Χ(Α)ΤΖΙ Ζ(Α)Χ(Α)ΡΗΟΥ

ΕΚ Χ(Ω)Ρ(ΑC) ΠΙΛ(Ο)ΡΙ ΚΕ ΛΙΠΟΙΠ(Α)Τ(Ε)ΡΕC ΚΕ Ο ΤΕΚΤΟΝ

ΑΘΑΝΑΣΙΣ ΕΚ ΜΠΛΑΤΖΙ

Εικ 41Τmicroήmicroα του νέου κτηρίου (1773) Νότια όψη

Εικ 42Τmicroήmicroα του νέου κτηρίου (1793)

microε την κύρια είσοδο και τον εξώστη


Εικ 43 Η κτητορική

επιγραφήστο νέο κτήριο

(1793)


Εικ 44Το εσωτερικό του νέου κτηρίου από δυτικάΤο ξύλινο πάτωmicroα το χωρίζει σε δύο στάθmicroεςΣτο βάθος η πρόσοψη του ναού

O ηγoύmicroενος Ζαχαρίας microνηmicroονεύεται σε αρ γυρά δικηροτρίκηρα (1742) ως παπα Ζα-χαρίας ιεροmicroόναχος σε ενθύmicroηση (1773) χα ραγ microένη στο βράχο του ναού του ασκητα-ριού ως Ζαχαρίας ιεροmicroόναχος σε διαθήκη (1789) ως ηγούmicroενος ιεροmicroόναχος Ζαχαρίας σε αρτοφόριο (1801 Μαΐου 15) ως προηγού-microενος ιεροmicroόναχος Ζαχαρίας Χειρόγραφη εν θύmicroηση σε έντυπο της βιβλιοθήκης της microο νής (αρ 326) αναφέρει laquo Ἔχω θήmicroησιν τῶν κυρῶν ὥπου ἀπέθανεν ὁ microακαρίτης ὁ προη-γούmicroενος ὁ χατζη παπα Ζαχαρίας καὶ ἦταν ἀπὸ χορίον Πιλουρὶ 1801 Δικεmicroβρίου 27 ἡmicroέ-ρα Παρασκεβίraquo Τα χωριά Πιλορί και Μπλά-τζι microνηmicroονεύονται στον κώδικα-παρρησία (αρ 201) της microονής Ζάβορδας στον οποίο οι εγγραφές αρχίζουν από το 1692 και εξής ως Πιλορή Πιλουρί και Πυλωροί και ως Μπλά-τζι ή Μπλάτσι Το πρώτο ανήκει στο νοmicroό Γρεβενών και το δεύτερο στο νοmicroό Κοζάνης

Αν συνεξετάσουmicroε τις δύο ενθυmicroήσεις του 1773 που αναφέρονται στο laquoφτιάσιmicroοraquo και-νούργιου τοίχου και καινούργιου βιντσίου τις δύο ενθυmicroήσεις του 1782 που αναφέρο-νται σε εργασία ανάσυρσης κεραmicroοσκεπής την ενθύmicroηση του 1793 laquoὅτι ἐφτιάσαmicroε τὸν τίχον ἀπὸ τἀσκιταριὸ microὲ τὸν θόλοraquo και την κτητορική επιγραφή του 1793 microπορούmicroε συ νοψίζοντας να υποστηρίξουmicroε ότι το έτος 1773 κτίζεται ο τοίχος του νέου κτηρίου από τους κοζανίτες microαστόρους Νικόλα Μάνθο Τζίκο Γρηγόρη και Κώστα microε microονοκλινή κε ραmicroοσκεπή στέγη Είκοσι χρόνια microετά το 1793 γίνονται νέες οικοδοmicroικές εργασίες στο ίδιο κτήριο από τον Μπλατζιώτη microάστορα Αθανάσιο Οι εργασίες αυτές προσδιορίζο-νται στην κατασκευή καmicroάρας σε όλο το microήκος του νέου κτηρίου και την κάλυψη της στέγης microε σχιστόπλακα Έτσι το κτήριο απέ-κτησε τη microορφή που έχει σήmicroερα


Εικ 45Το εσωτερικό του νέου κτηρίου από ανατολικά

Στο βάθος αριστερά η δυτική είσοδος


Εικ 46Εσωτερικό του πρώτου ορόφου του νέου κτηρίου από δυτικά Στο βάθος η κύρια είσοδος

Εικ 47Κτιστός πεσσός στον πρώτο

όροφο του νέου κτηρίου

Εικ 48Παράθυρο στον πρώτο όροφο του νέου κτηρίου

Εικ 49Εσωτερικό του πρώτου ορόφου του νέου κτηρίου από

ανατολικά Στο βάθος η δυτική είσοδος


Εικ 50 Η θύρα της δυτικής εισόδουτου νέου κτηρίου

Εικ 51 Η κλειδαριάτης θύραςτης δυτικής εισόδουτου νέου κτηρίου

Εικ 52Τmicroήmicroα της θύρας

της δυτικής εισόδουτου νέου κτηρίου


Εικ 53 Τmicroήmicroα του περιτειχίσmicroατος στα δυτικά του ασκηταριού

Εικ 54Η πόρτα του περιτειχίσmicroατοςτου ασκηταριού

Εικ 55Η πόρτα του

περιτειχίσmicroατος του ασκηταριού

3 Ζ Ω Γ Ρ Α Φ Ι Κ Η Ο Ι Τ Ο Ι Χ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ Τ Ο Υ Ν Α Ο Υ

Τ Ο Υ Α Γ Ι Ο Υ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Ο ι τοιχογραφίες της δυτικής πρόσοψης του ναού ιστορήθηκαν στο τέλος του

15ου αιώνα Ο τοίχος και microετά την πρόσκτι-ση νέας οικοδοmicroής στην πλευρά αυτή ήταν επαρκώς προστατευmicroένος από τα καιρικά φαινόmicroενα microε αποτέλεσmicroα οι τοιχογραφίες να έχουν διασωθεί σε καλή κατάσταση

Πάνω από την είσοδο η microορφή του προ-στάτη αγίου Γεωργίου παρουσιάζεται microε την παράσταση του microαρτυρίου στον τρο-χό σύνθεση η οποία microε το λιτό σχήmicroα της προσαρmicroόζεται στην ηmicroικυκλική επιφάνεια της αβαθούς κόγχης (εικ 59) Το κεντρικό microέρος του πεδίου καταλαmicroβάνει ο τροχός στον οποίο συνθλίβεται το σώmicroα του αγίου στο κάτω microέρος παριστάνονται αιχmicroηρές λόγχες και δεξιά και αριστερά οι δήmicroιοι που έδεσαν το λαιmicroό και τα πόδια του microάρτυρα microε σχοινιά Στο αρισ τερό microέρος η σκηνή συmicroπληρώνεται microε τις λέξεις ΜΕΛΙΖΕΤΕ Ο ΓΕΟΡ(ΓΙΟC) και στη δεξιά microε το ΥΠΟ (ΔΥΟ) ()

Στα δεξιά αυτής της παράστασης υπάρχει άλ λη θριαmicroβευτική παράσταση του αγίου Γεωρ γίου Σε ένα microικρό απόσπασmicroα δια-κρίνονται οι οπλές του αλόγου που microαρτυ-ρούν ότι ο άγιος παριστανόταν έφιππος (εικ 60)1 Από το κεφάλι του στην επάνω δεξιά πλευρά σώζεται microόνο το πρόσωπο microε το φωτοστέφανο και η επιγραφή [Ο ΑΓΙ]ΟС ΓΕΩΡΓΙΟС (εικ 31) Θα microπορούσε να είναι microία από τις δύο εκδοχές της παράστασης του έφιππου αγίου πολεmicroιστή microε το δράκο Και οι δύο ήταν διαδεδοmicroένες και επί αιώνες

επιβίωσαν ως οι συχνότερα απαντώmicroενες παραστάσεις

Τα υπολείmicromicroατα της εικόνας στην πρόσο-ψη microαρτυρούν ότι εδώ θα πρέπει να είχε τοιχογραφηθεί η απλούστερη παράσταση αυτή του έφιππου αγίου πολεmicroιστή που σκοτώνει microε το κοντάρι το τέρας2 Στην πιο σύνθετη και αφηγητικά πλουσιότερη εκδοχή3 που στηριζόταν στο θρύλο πα-ριστανόταν και η πόλη microε το βασιλιά τη βασίλισσα τους κατοίκους στο λόφο και την πριγκίπισσα η οποία microε το σχοινί στο χέρι οδηγεί το ηττηmicroένο ερπετό Και οι δύο εκδοχές ζωγραφίζονταν εκτός του εικονο-γραφικού κύκλου4 σε περίπτωση όmicroως που ήταν συνδεδεmicroένες microε αυτόν αποκτούσαν ξεχωριστή σηmicroασία5

Η λιτή επιλογή παραστάσεων στην πρόσο-ψη του ναού ανταποκρίνεται στην ιδιαίτε-ρη θέ ση που είχαν στην εικονογραφία του microάρτυρα οι παραστάσεις laquoὉ ἅγιος Γεώργιος φονεύων τὸν δράκονταraquo και laquoὉ ἅγιος Γεώρ-γιος βαλλόmicroενος ἐν τῷ τροχῷraquo Ο C Walter δικαιολογηmicroένα τις διαχώρισε από το σύνο-λο τονίζοντας ότι αποτελούν laquoτυπικές σκη-νέςraquo του αγίου6

Μπορούmicroε να αντιληφθούmicroε το λόγο για τον οποίο εδώ πάνω από την είσοδο του ναού απεικονίζεται η παράσταση του microαρτυρίου και όχι η αντιπροσωπευτική και συχνότερα απαντώmicroενη παράσταση του αγίου laquoως νι-κητήraquo Την εποχή που εικονογραφήθηκε η πρόσοψη εκείνοι που κοίταζαν το ναό από

1 Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης

(τέλος 15ου αι)

Εικ 56 Ναός του Αγίου Γεωργίου Η Βάπτισις του Χριστού Τοιχογραφίαστην πρόσοψη(τέλος 15ου αι)


Εικ 57Ναός του Αγίου ΓεωργίουΗ πρόσοψη

κάτω microπορούσαν να δουν καλύτερα την επι-φάνεια στο νότιο τmicroήmicroα της όπου ο άγιος Γεώργιος παριστάνεται ως πολεmicroιστής και προστάτης

Στις υπόλοιπες επιφάνειες της πρόσοψης δεξιά και αριστερά της εισόδου στο ναό ει-κονίζεται αριστερά η σκηνή της Βαπτίσεως και δεξιά η microορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ 57)

Η ιδιαίτερη απεικόνιση της Βαπτίσεως στην πρόσοψη σχετίζεται microε την τελετή του αγια-σmicroού στον οποίο αποδίδεται ιδιαίτερη δύνα-microη Η ακολουθία του αγιασmicroού των υδάτων προέκυψε από την τελετή της Βαπτίσεως8

Ο σηmicroαντικότερος ο microέγας αγιασmicroός τε-

λείται τα Θεοφάνια7 στο δυτικό τmicroήmicroα του ναού στο νάρθηκα όπου και φυλάσσεται στη συνέχεια ολόκληρο το χρόνο8 Πολυά-ριθmicroα παραδείγmicroατα microοναστηριακών ναών και ζωγραφικού διακόσmicroου βεβαιώνουν την άmicroεση σχέση αυτής της παράστασης στους νάρθηκες microε την τελετή που ετελείτο σε αυ-τούς Με την έννοια αυτή έχουν ενδιαφέρον οι περιπτώσεις απεικόνισης εκ των υστέ-ρων της συγκεκριmicroένης σκηνής στο σηmicroείο αυτό9

Την πράξη του αγιασmicroού στη θεία λατρεία ορίζουν τα τυπικά των microονών10 Σύmicroφωνα microε αυτά χωρίς αmicroφιβολία γινόταν ο αγιασmicroός και στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Το δοχείο στο οποίο φυλασσόταν ο αγιασmicroός

63Ζωγραφική

Εικ 58Ναός του Αγίου Γεωργίου Σχέδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών της πρόσοψης

και το οποίο σύmicroφωνα microε τους κανονισmicroούς του 11ου αιώνα καλυπτόταν για να microη χαθεί η δύναmicroη της ιερότητάς του οπωσδήποτε δεν ήταν microεγάλο στο ασκηταριό και πιθα-νόν όχι microαρmicroάρινο όπως στις microονές όπου ακέραια ή σε τmicroήmicroατα έχουν διασωθεί ώς σήmicroερα πολλά δείγmicroατα11

Δεξιά της εισόδου στον κυρίως ναό πιο ογ-κώδης συγκριτικά microε άλλες παραστάσεις του απεικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ Ο ΑΡΧ (ΑΓΓΕΛΟC) [MΙΧΑΗΛ] (εικ 57) Η παρουσία του εmicroπόδιζε να πλησιάζουν

άνθρωποι microε ακάθαρτο νου και ρυπαρή καρδιά Στη ζωή των αναχωρητών ndashόπως γλαφυρά αναφέρονται σε αυτήν οι Βίοιndash ο αρχάγγελος κατείχε ιδιαίτερη θέση γιατί νι-κούσε τις δαιmicroόνιες δυνάmicroεις Ένα microέρος τής microε πολεmicroική ενδυmicroασία microορφής του ndashόπως και η παράσταση του έφιππου αγίου Γεωρ-γίου πάνω από αυτόνndash σήmicroερα δεν φαίνεται λόγω του τοίχου που προσκτίστηκε Ο επι-κεφαλής των επουράνιων δυνάmicroεων σηκώ-νει microε το δεξί χέρι το ξίφος και στο αριστερό πιθανόν κρατεί ειλητάριο στο οποίο περι-έχεται απειλή προς τους αναξίους να microην


Εικ 59 Ναός του Αγίου Γεωργίο Το microαρτύριοτου αγίου Γεωργίου στον τροχό Τοιχογραφίαστην πρόσοψη (τέλος 15ου αι)

προσέρχονται στον ιερό χώρο Τα εγχει-ρίδια ζωγραφικής περιέχουν τα microηνύmicroατα microε τα οποία ο αρχιστράτηγος απευθυνόταν στους πιστούς στην είσοδο Η λατρεία του αρχαγγέλου ως φύλακα ήταν ευρέως δια-δεδοmicroένη13 Η microορφή του στο ρόλο αυτόν ήταν και σε άλλα microέρη microερικές φορές ογκω-δέστερη σε σύγκριση microε άλλες

Για το συνοπτικό πρόγραmicromicroα στο οποίο εκ-τός από τη σκηνή της Βαπτίσεως και τον αρχάγγελο Μιχαήλ ιστορήθηκαν δύο microό-νο επεισόδια από τον κύκλο του αγίου Γεωρ γίου χρησιmicroοποιήθηκε λιτή εικαστι-κή γλώσσα Η απλή σύνθεση χωρίς βά-

θος χώρου και πλασ τική αξία η οποία θα προσδιόριζε πειστικά τα τοπία και τις microορ-φές περιλούζεται microε οmicroοιόmicroορφο φως και το σύνολο χαρακτηρίζεται από microία ήρεmicroη τάξη ήπια σχηmicroατοποιηmicroένων microορφών Στη ζεστή παλέτα χρωmicroάτων στην οποία επι-κρατούν σιένα ψηmicromicroένη και ώχρα χάθηκαν σχεδόν όλες οι χρωmicroατικές αξίες εκτός από το σταχτί και το λευκό Ενδέχεται να είναι αυτό συνέπεια κάποιας πυρκαγιάς που επέ-δρασε στη χρωmicroάτωση των εικόνων στο εσωτερικό του ναού Οι microορφές του αγί-ου Ιωάννη του Προδρόmicroου και του αγίου Ονουφρίου στην πίσω πλευρά του τοίχου έχασαν και αυτές την αξία των χρωmicroάτων


τους και σε σηmicroαντικό βαθmicroό microε τη φθορά του τελευταίου στρώmicroατος έχασαν και την πλαστικότητα microε αποτέλεσmicroα οι επιφάνειες να δείχνουν επίπεδες

Εικονογραφικά η άκρως συνοπτική και χα-ρακτηριστική ιστόρηση της πρόσοψης microε τις συγκεκριmicroένες παραστάσεις συmicroπληρώνει το θεmicroατικό πρόγραmicromicroα του κυρίως ναού Ο διάκοσmicroος της πρόσοψης τεχνοτροπι-κά ανήκει στον ίδιο κύκλο εικαστικά όmicroως είναι πιο λιτός microολονότι την εποχή εκεί-νη στον ευρύτερο χώρο της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας εmicroφανίζονταν microνηmicroεία microε πλουσιότερο περιεχόmicroενο και καλλιτεχνικά ισχυρότερα

Με αυτή την αρχιτεκτονικά πιο αδρή microορ-φή η οποία ως προς το χαρακτήρα και τις κατασκευές παρουσίαζε οmicroοιότητες microε τους γνωστούς την εποχή εκείνη τόπους εγκα-ταβίωσης αναχωρητών στα Μετέωρα το ασκηταριό πιθανόν υποδέχτηκε τον 16ο αιώνα Οι καιροί που ακολούθησαν έφεραν αλλαγές και καταστροφές που απαιτούσαν τη βελτίωση των συνθηκών στις οποίες ζού-σαν οι ασκητές και την ανακαίνιση του χώ-ρου προσευχής

1 Οι οπλές του αλόγου microαρτυρούν ότι ο άγιος Γεώργιος κατά τη συνήθεια παρουσιαζόταν πάνω σε άλογο λευκού χρώmicroατος όπως ήταν οι ιεροί ίπ-ποι ή στη Ρώmicroη οι ίπποι που έσερναν τα άρmicroατα των θριαmicroβευτών (Jolivet-Leacutevy La Cappadoce 345)

2 Η απλούστερη εκδοχή είναι οπωσδήποτε πα λαιότερη από την παράσταση microε την πριγκίπισσα (Wal ter he Cycle of Saint George 350)

3 Ο θρύλος για το θαύmicroα του αγίου Γεωργί-ου ο οποίος σώζει την πριγκίπισσα δηmicroιουργήθηκε στη Γεωργία Το παλαιότερο κείmicroενο έχει διασωθεί σε χειρόγραφο του 11ου αιώνα στην πατριαρχική βιβλιοθήκη των Ιεροσολύmicroων Το εξέδωσε σε microετά-φραση η Eka Privalova Pavnissi Tbilisi 1977 73 Βλ Walter he Warrior Saints 140-141 η δε παλαιότερη γνωστή σκηνή βρίσκεται στην Pavnissi της Γεωργίας (1154-1158) microολονότι ορισmicroένες παραστάσεις τε-

χνοτροπικά microπορούν να συνδεθούν και microε το τέλος του 11ου αιώνα (Adishi της Γεωργίας) και συγκεκρι-microένα την εποχή γύρω στο 1100 (Bočorma της Γεωρshyγίας) (Walter he Warrior Saints 142) Στη Ρωσία το θαύmicroα microε την πριγκίπισσα συναντάται το 11678 (ή τη δεκαετία του rsquo80 του 12ου αι) στη Staraja Ladoga (V N Lazarev Freski staroj Ladogi Mόσχα 1960 32-35 πίν 10-14) και στο Βυζάντιο περίπου το 1190 ndashmicroαζί microε άλλες παραστάσεις από τη ζωή του αγίου Γεωργίουndash στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά πράγmicroα που συmicroπίπτει microε την εποχή της παλαιότερα γνωστής εκδοχής του θρύλου στην ελληνική παράδοση (Walter he Warrior Saints 351 Πελεκανίδης Χατζηδάκης Καστοριά 24-25) Τους επόmicroενους αιώνες το συmicroβάν συχνά και microε πολύ πα-ραστατικό τρόπο παρουσιάζεται για παράδειγmicroα στο Staro Nagoričino (1316-1318) στη microονή Dečani (13467) και αλλού

4 Για τις παραστάσεις στο πλαίσιο του εικο-νογραφικού κύκλου εκτός από την παλαιά microελέτη του J Myslivec Svetyacute Jiřiacute ve vyacutechodokřstanskeacute uměniacute Byzantinoslavica 5 (19334) 304-369 βλ Temily Mark-Weiner Narrative Cycles of the Life of St George in Byzantine Art IndashII New York 1977 Walter he Cycle of Saint George 348-349 Todić Staro Nagoričino Walter he Warrior Saints 134-138 Ανασκόπηση του κύκλου του αγίου Γεωργίου στη Γεωργία δηmicroο-σίευσε η Εka Privalova (βλ όππ)

5 Walter The Cycle of Saint George 3526 Όπ 351-353 Walter The Warrior Saints

138-1427 Вλ την εξαίρετη microελέτη για το θέmicroα αυτό

microε πηγές και πληθώρα στοιχείων του Kandić Fonts 61-78

8 Вλ Τρεmicroπέλας Μικρόν Ευχολόγιον Β΄ 5-179 Στην Παναγία Μαυριώτισσα στην Καστο-

ριά στο νάρθηκα microαζί microε τον καλά διασωθέντα πα-λαιό διάκοσmicroο η σκηνή της Βαπτίσεως ζωγραφίστη-κε στα τέλη του 12ου αιώνα σε νέο στρώmicroα πάνω από παράσταση άλλου θέmicroατος

10 Kandić Fonts 62 (microε βιβλιογραφία)11 Όπ 64-7612 Εἰς δὲ τὴν τοῦ ναοῦ εἴσοδον ἵσταται ὁ ἀρχιshy

στράτηγος μετὰ χάρτου ἐξεσπαθωμένος καὶ λέγωνmiddot Στίχοι Τοῖς μὴ καθαραῖς προστρέχουσι καρδίαις ἐν τῷ καθαρῷ τοῦ Θεοῦ θείῳ δόμῳ ἀσυμπαθῶς μου τὴν σπάθην ἐκτιννύω Ἕτεροι Θεοῦ στρατηγός εἰμιmiddot τὴν σπάθην φέρωmiddot τείνω πρὸς ὕψος ἐκφοβῶ Θεοῦ φόβῳmiddot καταφρονητὰς ἐκδιχάζω συντόμως Ἕτεροι Πρόδηλος ὡς ἵσταμαι καθωπλισμένος βλέπων ἱλαρὰ τοὺς καλῶς προσιόντας τοὺς δὲ κακοὺς κτίννυμι τῷ ξίφει τῷδε (Δανιήλ ιερομονάχου Βιβλίον της ζωγραφικής τέχνης


Εικ 60 Ναός του Αγίου Γεωργίου

Ο αρχάγγελος Μιχαήλ Τοιχογραφία στην πρόσοψη


(1674) Medić Stari slikarski priručnici II 334)13 Α Ξυγγόπουλος Αρχάγγελος Μιχαήλ ο

Φύλαξ Πρακτικά της ΧΑΕ Γ΄ 1 (1932) 18 Mirjana Ta tić-Djurić Archanges gardiens de porte agrave Dečani

Zidno slikarstvo Manastira Dečana 359shy366 Στη microο-νή Sopoćani εικονίζεται ο αρχάγγελος στην είσοδο κάτω από το καmicroπαναριό microε γυmicroνό ξίφος στο χέρι Djurić Sopoćani 162 Vojvodić Zidno slikarstvo 116

Δ εν υπάρχουν ίχνη που να microαρτυρούν ότι το ασκηταριό είχε τοιχογραφίες πριν

κτιστεί το ανατολικό τmicroήmicroα του microε το ναό Οι παλαιότερες από αυτές συνδέονται microε την εποχή για την οποία microαρτυρεί η επιγρα-φή στον κυρίως ναό Το κείmicroενό της είναι γραmicromicroένο στο νότιο τοίχο microε λευκό χρώmicroα σε γκρι φόντο

Η επιγραφή όσον αφορά στο περιεχόmicroενο και τον τρόπο αφήγησης είναι laquoκλασικούraquo χαρακτήρα γραmicromicroένη όχι σε ειδικό πεδίο αλλά microεταξύ δύο ολόσωmicroων ιερών προσώ-πων (εικ 62)1 Οι παραστάσεις αυτών βρί-σκονται δίπλα στο παράθυρο τη microοναδική πηγή φωτός στον κυρίως ναό Το κείmicroενο της επιγραφής (εικ 63) έχει ως εξής

+ ΑΝΗСΤΟΡΙΘ(Η) Ο ΠΑΝСΕΠΤ[ΟС] Κ(ΑΙ) ΘΙΩС ΝΑΟС ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΓΑΛ[Ο]ΜΑΡ-ΤΙΡΟС ΓΕΩΡΓΙΟΥ middot ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΤΗ-ΜΙΟΤ(Α)Τ(ΟΥ) ΕΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΗС ΚΥΡ ΘΕΟ ΔΟСΙΟΥ ΤΟΥ ΨΑΛΤΙ middot ΚΟΠΟC ΚΤ(ΗС) -ΜАTOC ΤΟΥ ΑΓΙOΤ(Α)Τ(ΟΥ) Π(ΑΤ) Ρ(Ο)С ΗΜ(ΩΝ) ΚΑΛΙСΤΡ(ΟΥ) Κ(ΑΙ) Ν(Ε)ΙΛΟΥ ΙΕ-ΡΟΜΟΝΑΧ(ΩΝ) middot ΕΠΙ ΕΤΟ(Υ)С ͵ς middot Ϡ middot Ο middot Α (6971 = 14623)

Τα πρόσωπα που αναφέρονται στην επιγρα-φή δεν είναι βέβαιο ότι εγκαταβίωναν όλα στο ασκηταριό Ο Θεοδόσιος microε τη διπλή του ιδιότητα ως ιεροmicroόναχος και ψάλτης καθώς και ο συνασκητής του ιεροmicroόναχος Νείλος είχαν όπως είναι φυσικό σηmicroαντικό ρόλο στη λατρευτική ζωή της κοινότητας Για τον laquoἁγιότατον πατέρα ἡmicroῶνraquo Κάλλιστρο θα

microπορούσε να λεχθεί ότι ήταν διακεκριmicroέ-νος ασκητής και γέροντας της συ νοδείας ο οποίος κατά την ανέγερση και ιστόρηση του ναού κατέβαλε ιδιαίτερα microε γάλες προ-σπάθειες Για το πρόσωπό του πέρα από την χρονολογηmicroένη κτητορική του ιδιότητα δεν γνωρίζουmicroε περαιτέρω στοιχεία To όνο-microα Κάλλιστρος όπως ήδη έχουmicroε εξηγήσει αποτελεί παραφθορά του ονόmicroατος Κάλλι-στος και συνδέεται άmicroεσα microε την ονοmicroασία του όρους

Εάν ληφθεί υπόψη η αρχική microορφή του ναού οι τοιχογραφίες είχαν ιστορηθεί στις επιφά-νειες του ανατολικού του νότιου και του δυτικού τοίχου Τmicroήmicroατα των τοιχογραφιών άλλωστε διακρίνονται στις πλευρές αυτές Στην ανατολική πλευρά σε σηmicroεία κάτω από τη νεότερη διακόσmicroηση φαίνεται η παλαιό-τερη Εάν κρίνουmicroε από τις microεταγενέστερες παραστάσεις που κάλυψαν τη διακόσmicroηση του 14623 στην προσκοmicroιδή παλαιότερα παριστανόταν ο πρωτοmicroάρτυρας Στέφανος (εικ 88) στην αψίδα του ιερού η Παναγία Πλατυτέρα microε τον Χριστό σε προτοmicroή (εικ 89) και κάτω δύο άγγελοι Κυρίου ως διά-κονοι δύο συλλειτουργούντες αρχιερείς και η παράσταση του Μελισmicroού (εικ 90 91)2 Οι επιφάνειες γύρω από τις παραστάσεις αυτές καλύπτονται microε κοσmicroήmicroατα προσαρmicroοσmicroένα στις τραχιές επιφάνειες των βράχων Πάνω από αυτές σε σχετικά καλά εκτελεσmicroένο ηmicroικυκλικό σχήmicroα ιστορήθηκε αργότερα η παράσταση της Μεταmicroορφώσεως (εικ 87) Αυτή βρίσκεται στον τοίχο ο οποίος και προηγουmicroένως έκλεινε το χώρο οπότε κατά

2 Οι τοιχογραφίες του 14623

Εικ 61Ναός του Αγίου Γεωργίου Οι άγιοι Ιωάννης ο Πρόδροmicroος και Ονούφριος Τοιχογραφία στο κάτω στρώmicroα (14623)


Εικ 62 Η κτητορική επιγραφήστο κάτω στρώmicroα των τοιχογραφιών (14623)

πάσα πιθανότητα η ίδια παράσταση υπήρχε και πριν στη θέση αυτή Αξίζει να παρατη-ρηθεί ότι στο κάτω microέρος της σκηνής στο σηmicroείο όπου microία διαγώνια ρωγmicroή αποκαλύ-πτει το υπόστρωmicroα του τοίχου φαίνεται το περίγραmicromicroα microιας microορφής microέρος παλαιότερης παράστασης πράγ microα που επιβεβαιώνει την υπόθεση αυτή

Με δεδοmicroένο το microικρό ύψος του εξωτερικού τοίχου στον οποίο στηριζόταν η microονοκλι-νής στέγη στη νότια πλευρά υπήρχε χώρος microόνο για microία σειρά ολόσωmicroων microορφών στην αρχική διακόσmicroηση Στο ιερό υπάρχουν οι microορφές των αγίων αρχιερέων Νικολάου (εικ

92 93) και Αχιλλείου (εικ 94 95) Ενδέχεται στη θέση αυτή και παλαιότερα να βρίσκο-νταν τα ίδια πρόσωπα

Στις πλάγιες πλευρές του παραθύρου απει-κονίζονται δύο στυλίτες3 Στην αριστερή ανατολική επιφάνεια ιστορείται ο άγιος Συ-microεών ο Στυλίτης Ο ΔΗΚΕΟС С[ΥΜΕΩΝ] (εικ 66)4 Στη δεξιά δυτική επιφάνεια ιστο-ρείται ο άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης О ΑΓ]Ι[Ο]С ΔΑ[ΝΙ]ΗΛ Ο СΤ[ΥΛΙ]Τ[ΗС] (εικ 67)5 Τα χαρακτηριστικά του προσώπου των δύο στυ-λιτών συmicroπίπτουν microε την περιγραφή τους στα εγχειρίδια ζωγραφικής Και οι δύο βρί-σκονται στην κορυφή στύλων microε περίφραξη


Εικ 63Σχέδιοτης κτητορικής επιγραφήςστο κάτω στρώmicroα των τοιχογραφιών (14623)

από πλάκες φορούν microοναχικό ένδυmicroα microαύ-ρο κουκούλι στο κεφάλι και έχουν καλυmicromicroέ-να τα χέρια Δυτικά του παραθύρου τα δύο πρόσωπα microε αποστολική ενδυmicroασία τα ταυ-τοποιούmicroε χάρη στην επιγραφή ΠΑΥ[ΛΟΣ] που σώζεται σε τmicroήmicroα του ολοκληρωτικά κατεστραmicromicroένου σήmicroερα επάνω στρώmicroατος Δεν υπάρχει λοιπόν αmicroφιβολία ότι στο κάτω στρώmicroα παρουσιάζονταν τα ίδια πρόσωπα οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος στραmicromicroένα ελάχιστα το ένα προς το άλλο (εικ 62) Στο άνω microέρος του κάτω στρώmicroατος καλυmicromicroένο σήmicroερα microε νέο στρώmicroα τοιχογραφιών οι δύο απόστολοι πρέπει να είχαν εναρmicroονισmicroένες κινήσεις πιθανώς microε τα χέρια υψωmicroένα σε στάση προσευχής προς τον Χριστό ο οποίος σε προτοmicroή τους ευλογούσε microέσα από δεσmicroί-δα φωτός6 Το ύψος των microορφών τους που το καθόριζε η τότε αρχιτεκτονική ταιριάζει microε τις άλλες microορφές στο νότιο τοίχο7

Στη δυτική πλευρά αριστερά της εισόδου έχουν διασωθεί ακέραιες οι microορφές του αγίου Ιωάννου του Προδρόmicroου Ο ΑΓΙΟС ΙΩ(ΑΝΝΗC) Ο ΠΡ(O)ΔΡ(O)ΜΟС και του αγίου Ονουφρίου Ο ΑΓΙΟС [Ο]ΝΟΥΦΡΙΟС (εικ 61) Ο πρώτος ετιmicroάτο ως πρόδροmicroος της αναχωρητικής ζωής και ο δεύτερος ως διακεκριmicroένος εκπρόσωπός της Ο άγιος Ιω-άννης ο Πρόδροmicroος εικονίζεται microε εκφρα-στικά χαρακτηριστικά microαλλιά σε βοστρύ-χους microε το δεξί χέρι σε στάση προσευχής και κλειστό ειλητάριο στο αριστερό Φορεί microηλωτή και από επάνω ιmicroάτιο πιθανόν από λινάρι Ο Πρόδροmicroος παριστάνεται εδώ όχι ως ο τελευταίος προφήτης microε microήνυmicroα το οποίο αναγγέλλει την άφιξη της επουρά-νιας βασιλείας (laquoΜετανοείτεraquo) ούτε ως microάρτυρας (κρατώντας την κοmicromicroένη κεφαλή του σε πινάκιο) αλλά ως ο πρώτος ερηmicroί-της8 Για το λόγο αυτόν δίπλα του βρίσκε-ται ο άγιος Ονούφριος η microορφή του οποίου εκπροσωπεί τους άλλους ερηmicroίτες και από κοινού προσωποποιούν τη ζωή των microονα-χών στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Ο

άγιος Ονούφριος εικονίζεται ασκεπής microα-κρυmicroάλλης microε γενειάδα microακριά microέχρι τα πόδια microε περίζωmicroα από φύλλα γύρω από τη microέση αλλά χωρίς το ειλητάριο microε τη συχνά αναγραφόmicroενη επιγραφή9 Επάνω από αυ-τούς όπως και στην άλλη πλευρά της εισό-δου την ελεύθερη επιφάνεια ndashεδώ σε microορφή τριγώνουndash ο ζωγράφος την αξιοποίησε για να δηmicroιουργήσει κόσmicroηmicroα το κύριο microοτί-βο του οποίου θυmicroίζει laquoκίνηση ηλίουraquo (εικ 65) Πάνω από την είσοδο στο πλαίσιο της νεότερης τοιχογράφησης στη συνηθισmicroένη θέση παρουσιάζεται η Κοίmicroηση της Θεο-τόκου (εικ 83) Δεν αποκλείεται στο κάτω στρώmicroα να είχε ιστορηθεί η ίδια παράσταση Δεξιά της εισόδου εικονίζεται ο άγιος Μερ-κούριος (εικ 101) Δεν γνωρίζουmicroε εάν ο άγιος απεικονιζόταν και στο αρχικό στρώmicroα Η microορφή του στο πλαίσιο της νεότερης ζω-γραφικής στο κάτω τmicroήmicroα έχει κοπεί αδέ-ξια και έχει υποβαθmicroιστεί

Με το γυmicroνό βράχο στη βόρεια πλευρά και το χαmicroηλό τοίχο στη νότια στον οποίο στη-ριζόταν η microονοκλινής στέγη ο ναός στο αρ χικό του σχήmicroα είχε επίπεδες επιφάνει-ες microόνο στις πλάγιες πλευρές στις οποίες


Εικ 64Τmicroήmicroα τοιχογραφίας στο κάτω στρώmicroα (14623)

Εικ 65Ρόδακας Τοιχογραφίαστο κάτω στρώmicroα (14623)

microπορούσαν να τοποθετηθούν οι ολόσωmicroες microορφές και πάνω από αυτές πιθανόν όπως και στο νεότερο στρώmicroα οι σκηνές της Με-ταmicroορφώσεως (εικ 87) και της Κοιmicroήσεως (εικ 83)

Οι υπόλοιπες άγιες προσωπικότητες η ει-κονογράφηση των οποίων ήταν στενότερα συνδεδεmicroένη microε το χαρακτήρα του ιερού τοιχογραφήθηκαν στην κάτω ζώνη του νό-τιου και του δυτικού τοίχου Την εποχή εκείνη δεν ήταν δυνατόν να παρουσιαστεί οποιοδήποτε από τα θέmicroατα τα οποία στους ναούς αποκτούσαν θέση στις ψηλότερες ζώ-νες

Η microόνη εξαίρεση θα microπορούσε να είναι η Κοίmicroησις της Θεοτόκου η οποία στο πλαίσιο της νεότερης διακόσmicroησης είχε τοιχογραφη-θεί στον κύκλο του Δωδεκαόρτου Μία ζηmicroία στο κάτω microέρος της παράστασης πάνω από την πόρτα δείχνει ότι κάτω από το επάνω στρώmicroα υπήρχε παλαιότερη τοιχογράφηση

ταυτόσηmicroη microε εκείνη της κάτω ζώνης όmicroως είναι δύσκολο να διαπιστωθεί αν πρόκειται για την ίδια σκηνή

Η κατάσταση στην οποία οι τοιχογραφίες του 14623 υποδέχτηκαν την ανακαίνιση του ναού επιτρέπει να διαπιστωθούν οι αλλαγές που έγιναν στο microεταξύ Στον όχι καλά προ-στατευmicroένο χώρο microέρος των τοιχογραφιών καλύπτεται από ένα γκρι-άσπρο στρώmicroα νι-τρικού καλίου που δηmicroιουργήθηκε από την υγρασία Για το λόγο αυτόν τα χρώmicroατα έχασαν εν microέρει την ηχηρότητά τους πράγ-microα που είναι ιδιαίτερα αισθητό στη σύγκριση microε τα ζωντανά χρώmicroατα των νεότερων τοι-χογραφιών οι οποίες έχουν άριστα διατηρη-θεί στον ανανεωmicroένο ναό το εσωτερικό του οποίου προστατεύεται από καmicroάρα

Από την άλλη πλευρά οι πλαστικές αξίες του παλαιότερου στρώmicroατος στηρίζονταν σε microι-κρότερο βαθmicroό στον πλούτο της εικονογρα-φικής ύλης Τα διαφορετικά χρωmicroατικά στοι-


Εικ 66Ο άγιος Συmicroεών ο Στυλίτης Τοιχογραφίαστο κάτω στρώmicroα (14623)

Εικ 67Ο άγιος Δανιήλ

ο Στυλίτης Τοιχογραφία

στο κάτω στρώmicroα (14623)

χεία της σκηνής το καθένα για τον εαυτό του προέκυψαν από τις σχέσεις φωτός-σκιάς που εκφράζονταν ισχυρά και στο πλαίσιο ενός χρώmicroατος Αυτό φαίνεται καλά και στον λιτό σχεδόν microονόχρωmicroο αλλά ζωηρό προπλασmicroό των microορφών των δύο στυλιτών Οι microορφές αυτές ήταν κατά πάσα πιθανότητα έργο των βοηθών και όχι του ζωγράφου ο οποίος ιστό-ρησε τους αποστόλους Πέτρο και Παύλο microε έντονα χρώmicroατα Ωστόσο δεν έχουν διαφυλα-

χθεί εξίσου όλες οι microορφές ούτε microπορούν όλα τα χαρακτηριστικά τους να microελετηθούν microέχρι το τέλος Ο ερηmicroίτης Ονούφριος απώλεσε τα τελευταία στρώmicroατα χρώmicroατος και microαζί microε αυτά και την πλαστικότητα της διαmicroόρφωσης microε τις τελευταίες πινελιές Όmicroως ο βασικός χαρακτήρας microε όλα όσα θα υποδείκνυαν την προέλευση του ζωγράφου δεν έχει απολεσθεί και πιστεύουmicroε ότι γενικότερα microπορούmicroε να υποδείξουmicroε την παράδοση που ακολούθησε


Εικ 68 Σταυρός Τοιχογραφίαστο κάτω στρώmicroα (14623)

Πρόκειται για έργο της Καστοριάς του ισ-χυρότερου ζωγραφικού κέντρου της εποχής εκείνης στην κεντρική περιοχή των Βαλκα-νίων οι ζωγράφοι του οποίου στο δεύτερο microισό του 15ου αιώνα χρησιmicroοποιούσαν ιδι-αίτερη πιο ελεύθερη εν πολλοίς καλλιτε-χνική γλώσσα Ο ευρύτερος και ηπιότερος προπλασmicroός αντικατέστησε την υψηλή και άπταιστη τεχνικά αυστηρή επεξεργασία Εάν εξαιρέσουmicroε τις τοιχογραφίες της Ανα-λήψεως στο Leskovec του 14612 οι οποίες συνδέονται microε την Αχρίδα αλλά θα microπορού-σαν να είναι και έργο καστοριανού καλλιτέ-χνη δεν microας είναι γνωστά microνηmicroεία της δεκα-ετίας του rsquo60 και του rsquo70 του 15ου αιώνα Η εποχή αυτή προηγήθηκε του δηmicroιουργικού κύmicroατος τα έργα του οποίου έκαναν διάση-microα τα καστοριανά εργαστήρια τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα Έργο καστορια-νού ζωγράφου αποτελούν και οι τοιχογρα-φίες της πλησιόχωρης στη Ζάβορδα microονής της Παναγίας Τορνικίου οι οποίες σύmicroφω-να microε επιγραφή χρονολογούνται στο έτος 1481210

1 Τα άνω τmicroήmicroατα αυτών των microορφών καλύ-φθηκαν αργότερα microε νέο στρώmicroα τοιχογραφιών

2 Βλ την εκτενή microελέτη Χαρά Κωνσταντινί-δη Ο Μελισmicroός Θεσσαλονίκη 2008

3 Για τους στυλίτες και την παρουσίασή τους στις τοιχογραφίες βλ Α Ξυγγόπουλος Οι στυλίται εις την βυζαντινήν τέχνην ΕΕΒΣ 19 (1949) 116-129 I Djordjević Die Saumlule und die Saumlulenheiligen als hellenistisches Erbe in der byzantinischen und serbischen Wandmalerei Jahrbuch der Oumlsterreichischen Byzantinistik 325 (1982) 93-100 I Djordjević Sveti stolpnici 41-48

4 Παριστάνεται γέρων κοντοδιχαλογένης Βλ Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία της ζωγραφικής τέ-χνης Medić Stari slikarski priručnici III 424-425

5 Γέρων οξυγένης όπ 6 Τέτοιου είδους δείγmicroα παρέχει microικρογραφία

σε χειρόγραφο του Κρατικού Ιστορικού Μουσείου της Μόσχας του 1220 microε τις λεπτές microορφές των απο-στόλων κάτω από τριmicroελές τόξο (Tatić-Djurić Ikona apostola Petra i Pavla εικ στη σ 13)

7 Ιδιαίτερα τιmicroώmicroενοι οι Πέτρος και Παύλος ήδη στη νεότερη χριστιανική τέχνη παρουσιάζονταν microαζί σε τοιχογραφίες σε εικόνες και σε έργα εφαρmicroο-σmicroένης τέχνης στη Ρώmicroη microάλιστα σε microεγαλοπρεπείς διαστάσεις πρωτίστως σε microωσαϊκά (F Gerke Duces in militaria Christi Die Anfaumlnge der PetrusshyPaulus Ikonographie Kunstchronik 7 (1954) 97-101) Ως πισ τοί συνοδοί του Χριστού ηγούνται άλλων microαθη-τών στις παραστάσεις των δραστηριοτήτων του στη σκηνή της Μεταλήψεως microεταλαmicroβάνουν πρώτοι τον Άρτο και τον Οίνο στη Δευτέρα Παρουσία βρί-σκονται επικεφαλής των κριτών κλπ Eκτεταmicroένη ανασκόπηση έχουmicroε στο Tatić-Djurić Ikona apostola Petra i Pavla 11-16 (microε βιβλιογραφία) Στη βυζαντινή εντοίχια διακόσmicroηση οι πρωτοκορυφαίοι απόστολοι παριστάνονται microπροστά από το ιερό στις παραστά-δες που φέρουν τον τρούλο πράγmicroα που θυmicroίζει το ρόλο τους στη δηmicroιουργία της Εκκλησίας ndash το ρόλο του ιδρυτή της (όπ σ 12-13) Σε πολλά microνηmicroεία παρουσιάζονταν microερικές φορές και ταυτόχρονα δί-πλα στην είσοδο ndash στον άγιο Νικόλαο του Κασνί-τζη (περί το 1190) στην πρόσοψη από τη microία και την άλλη πλευρά της πόρτας η οποία πιθανώς προστα-τευόταν από στέγαστρο Πολύ συχνότερα απεικονί-ζονταν σε κατάλληλες επιφάνειες στον κυρίως ναό

ndash στην Παναγία Περίβλεπτο στην Αχρίδα (Miljković -Pepek Deloto 5) στην Παναγία Ljeviška στο Prizren (Panić Babić Bogorodica Ljeviška 58 127) στην εκ-κλησία της microονής της Χώρας στην Κωνσταντινού-πολη (Underwood he Kariye Djami I 43 πίν 30-31) στο ναό του Παντοκράτορα στη microονή Dečani (Marković Pojedinačne igure svetitelja 245) και αλ-λού Στο Staro Nagoričino (Todić Staro Nagoričino 77 124) και στο Lesnovo (Gabelić Manastir Lesnovo 75-76 133) απεικονίζονται και στο ανατολικό ζεύγος των παραστάδων δίπλα στο τέmicroπλο και δίπλα στην είσοδο στη δυτική πλευρά Με εντυπωσιακό τρόπο microε παράσταση της εκκλησίας στον ώmicroο (ο άγιος Πέ-τρος) και microε βιβλίο πάνω στο κεφάλι (ο άγιος Παύ-λος) απεικονίζονται στις πλάγιες επιφάνειες του τό-ξου πάνω από την είσοδο κάτω από τον πύργο του καmicroπαναριού της εκκλησίας του Σωτήρος στη Žiča (1309-1316) (Djurić La royauteacute et le sacerdoce 123 κ α)

8 Ε Lupieri John the Baptist the First Monk Word and Spirit 6 (1984) 11-23 Του ιδίου Felices sunt qui imitantur Iohannem Augustinianum 24 (1984) 33-71 (Gabelić Manastir Lesnovo 122) Το χαρακτήρα της microορφής του και τη θέση του στο θεmicroατικό σύνο-λο φανερώνει η ποmicroπή δέκα περίπου προσώπων στο νότιο τοίχο της Παναγίας Οδηγήτριας στο Ιπέκιο


Επικεφαλής αυτών είναι ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρο-microος και ακολουθούν οι άγιοι Σάββας Ιεροσολύmicroων Αντώνιος ο Μέγας και άλλοι (S Tomeković Monaška tradicija u zadužbinama i spisima arhiepiskopa Danila II Arhiepiskop Danilo II 426-427) Κρατώντας ανοι-χτό ειλητάριο στο οποίο αναγράφεται laquoΜετανοεῖτε ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶνraquo ο άγιος Ιωάν-νης ο Πρόδροmicroος κλείνει τις προφητείες της Παλαι-άς Διαθήκης που αναγγέλλουν την έλευση του Ιησού και ταυτόχρονα ηγείται εκείνων που τον ακολούθη-σαν στην έρηmicroο όπου ζώντας ασκητικά παρέmicroεινε σαράντα ηmicroέρες Για τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρο-microο εκτενέστερα βλ E Sdrakas Johannes der Taumlufer

in der Kunst des christlichen Ostens Muumlnchen 1943 27-38 K Wessel Johannes Baptistes (Prodromos) Reallexikon zur byzantinischen Kunst III Stuttgart 1978 616-647

9 Σύmicroφωνα microε την περιγραφή της βασικής απ-εικόνισης στο εγχειρίδιο του Διονυσίου του εκ Φουρ-νά Ερmicroηνεία της ζωγραφικής τέχνης 420

10 Σ Βογιατζής Η microονή Κοιmicroήσεως της Θεο-τόκου στο Τορνίκι Γρεβενών ΔΧΑΕ 15 (1989-90) 241-256 Ν Μουτσόπουλος Γρεβενά Θεσσαλονίκη 2006 214-217 Σ Κίσσας Η χρονολόγηση των πα-λαιότερων τοιχογραφιών της Παναγίας Τορνικίου Δυτικοmicroακεδονικά Γράmicromicroατα 4 (1993) 28-29

3 Οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα

Εικ 69Ναός του Αγίου Γεωργίου Ο άγιος Γεώργιος (λεπτοmicroέρεια) Τοιχογραφία (16ος αι)

Σ ηmicroαντικές αλλαγές στο ασκηταριό έγι-ναν όπως ήδη αναφέρθηκε microε microέριmicroνα

του ίδιου του αγίου Νικάνορα στο πρώτο microισό του 16ου αιώνα microε πιο ορατές τις αλλα-γές στον ίδιο το ναό όπου η ώς τότε επικλι-νής στέγη που δεν προστάτευε το εσωτερικό από τον αέρα και το κρύο αντικαταστάθηκε από θόλο

Στον ανακαινισmicroένο αυτό χώρο του ναού δη-microιουργήθηκαν νέες συνθήκες για τοιχογρά-φηση οπότε όλες σχεδόν οι παλαιές παρα-στάσεις καλύφθηκαν microε άλλες νεότερες Στις επιmicroήκεις πλευρές του θόλου δηmicroιουργήθη-καν επιφάνειες που οδήγησαν στην αλλαγή του ώς τότε πρόγραmicromicroατος Στην αρχική επιλογή περιλαmicroβάνονταν κυρίως microεmicroονω-microένες microορφές και σκηνές microε ιδιαίτερη ση-microασία microερικές από αυτές για το χαρακτήρα του ναού Στο νέο εσωτερικό microολονότι microικρό από άποψη χώρου ο ζωγράφος microπορούσε να προσεγγίσει microε τις ιδέες του ένα περισσότε-ρο σύνθετο και πλουσιότερο εικονογραφικό πρόγραmicromicroα1

Στο κλειδί του ηmicroικυλινδρικού θόλου η τοι-χογράφηση microιmicroείται τη διακόσmicroηση των υψη λότερων επιφανειών των τρουλαίων εκ-κλησιών Στο κέντρο στηθαίος σε δισκάριο ο Χριστός Παντοκράτωρ I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙ-CΤΟ)С (εικ 71) κρατεί κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και ευλογεί microε το δεξί Αρι-στερά και δεξιά στο ίδιο ύψος επίσης στη-θαίοι και σε δισκάρια οι προφήτες οι microορφές των οποίων παριστάνονται στο τύmicroπανο του θόλου Στη δυτική άκρη πρώτος ο προφήτης

Ηλίας Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΗΛΙ(ΑC) κρα-τεί στο δεξί χέρι ειλητάριο microε τα λόγια που απευθύνονται στον Ελισαίο Εἶπεν ᾿Ηλίας τῷ ῾Ελισεέmiddot κάθου δὴ ἐνταῦθα ΕΙΠΕΝ ΗΛΙΑC ΤΟ ΕΛΗCΕΕ ΚΑΘΟΥ ΔΗ ΕΝΤΑΥΘΑ2 ο οποίος Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΕΛΗCΕΕ παρι-στάνεται στα δεξιά του προφήτη Ηλία κρα-τώντας ειλητάριο microε το απόσπασmicroα Ἰδοὺ ἡ Παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται Ὑιόν ΗΔΟΥ Η ΠΑΡΘΕΝΟC ΕΝ ΓΑCΤΡΙ ΕΞΗ ΚΑΙ ΤΕΞΕ 3 Τρίτος microπροστά από τον Χριστό παριστάνεται ο προφήτης Σαmicroουήλ Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΣΑΜΟΥΗΛ microε το κέ-ρας στο χέρι Και οι τρεις προφήτες φορούν χιτώνα και ιmicroάτιο έχουν οmicroοιόmicroορφο προ-πλασmicroό χωρίς ιδιαίτερα τονισmicroένα εκφρα-στικά χαρακτηριστικά (εικ 70)

Στα δεξιά του Χριστού και στραmicromicroένοι προς αυτόν microε ειλητάρια στα χέρια εικονίζονται δύο ακόmicroη προφήτες ο Ιωήλ Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΗΩΗΛ microε γραmicromicroένα στο ειλητάριο τα λόγια του προφήτη Ζαχαρία Χαῖρε σφόδρα θύγατερ Σιών κήρυσσε ΧΕΡΕ CΦΩΔΡΑ ΘΥΓΑΤΕΡ CΙΟΝ ΚΥΡΙC4 και ο Δανιήλ Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΔΑΝΙΗΛ που αναγγέλλει τον Παλαιό των Ηmicroερών Ἐγὼ Δανιὴλ ἐθεώ-ρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ΕΓΩ ΔΑΝΙΗΛ ΕΘΕΟΡΟΥΝ ΕΩC Υ ΘΡΟΝΗ5

Τα δισκάρια microε τους στηθαίους προφήτες και τον Χριστό στο κέντρο πλεγmicroένα microε κλιmicroα-τίδες στη διάταξη αποτελούν ξεχωριστό σύ-νολο και θυmicroίζουν την παράδοση της microικρο-τεχνίας από το πρόγραmicromicroα της οποίας κατά πάσα πιθανότητα έχουν ληφθεί τα microοτίβα


Εικ 70Οι προφήτες Ηλίας Ελισαιέ και Σαmicroουήλ Τοιχογραφίαστην καmicroάρα(16ος αι)

Εκτός από τον Χριστό και τους προφήτες στο κλειδί οι νέες επιφάνειες στο θόλο βοήθησαν ώστε να απεικονιστούν σε περιορισmicroένη επι-λογή και παραστάσεις από το Δωδεκάορτο Ο αριθmicroός και η επιλογή τους προσαρmicroόζο-νται στις διαστάσεις των παλαιότερων πα-ραστάσεων και στις δυνατότητες που δίνει η κατάλληλη διάταξη Για την παράσταση του Ευαγγελισmicroού η οποία συνήθως παρου-σιάζεται στον ανατολικό τοίχο δεν υπήρχε χώρος διότι εδώ για ειδικούς λόγους όπως ήδη αναφέρθηκε στο ηmicroικυκλικό πεδίο παρι-στάνεται η Μεταmicroόρφωσις Η ΜΕΤΑΜΟΡ-ΦΟCΙC (εικ 87)

Οι τρεις πρώτες σκηνές του Δωδεκαόρτου έχουν τοιχογραφηθεί στο ίδιο ύψος στη νό-τια πλευρά του θόλου Στην επιφάνεια που δηmicroιουργείται στο βάθος του ιερού παρι-στάνεται η Γέννησις Η ΓΕΝΗCΙC (εικ 80) Παρά τον περιορισmicroένο χώρο στη σύνθεση υπάρχουν όλα τα κύρια στοιχεία της σχετι-κής αφήγησης η microορφή της Παναγίας ΜΗ-(ΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ microε το τέκνο τοποθετηmicroένη διαγώνια στο σκοτεινό πεδίο της σπηλιάς αριστερά της οι Μάγοι microε ανατολίτικα κα-πέλα φέρουν τα δώρα και δεξιά στο επάνω microέρος πίσω από το λόφο οι άγγελοι Χαmicroη-λότερα βρίσκεται ο Ιωσήφ σκυmicromicroένος microε γυρισmicroένη την πλάτη στις γυναίκες που συmicro-

microετέχουν στο λουτρό του microικρού Χριστού ενώ microπροστά του εικονίζονται οι βοσκοί microε καπέλα τριγωνικού σχήmicroατος6

Οι microορφές ζωγραφισmicroένες microε λιτή επι-λογή χρωmicroάτων και πλατιές πινελιές που προβάλλουν το σχέδιο ως ερmicroηνευτές της σκηνής είναι σταθερά τοποθετηmicroένες στο διαθέσιmicroο πλαίσιο αλλά δεν έχουν τις ίδιες αναλογίες ούτε σχηmicroατίζουν ορατά οργα-νωmicroένη σύνθεση

Το παραπάνω είναι λιγότερο αισθητό στο χώρο των αναλογικά ογκωδών αρχιτεκτονι-κών σχηmicroάτων στην παράσταση της Υπαπα-ντής Υ ΗΠΟΠΑΝΤΙ (sic) την οποία πίσω και σε όλο το πλάτος κλείνει ένα τείχος στο χρώmicroα της ώχρας microε τρεις πύργους και κιβώ-ριο microπροστά (εικ 81) Από αριστερά προς τα δεξιά ο Ιωσήφ microε καλυmicromicroένα τα χέρια προ-σφέρει δύο τρυγόνια ή δύο νεοσσούς περιστε-ριών και συνοmicroιλεί microε την προφήτιδα Άννα η οποία κρατεί ειλητάριο όπου το κείmicroενο τοῦτον τὸ βρέφος οὐρανὸν καὶ γῆν ἐστερέ-ωσεν αναγράφεται τροποποιηmicroένο ΤΟΥΤΟ ΟΥ(ΡΑ)ΝΟΝ ΕСΤΕΡΕΟСΕ Κ(ΑΙ) ΓΗΝ7 Μπροστά από αυτούς παριστάνεται η Πανα-γία ΜH(TH)Ρ Θ(EO)Υ microε το θείο βρέφος Ανάmicroεσα στην Παναγία και τον Συmicroεών στο microέσο της σκηνής πάνω στην αγία τράπεζα


Εικ 71Ο Χριστόςκαι οι προφήτες Ιωήλ και Δανιήλ Τοιχογραφία στην καmicroάρα (16ος αι)

υπάρχει ευαγγέλιο κλειστό στολισmicroένο microε microαργαριτάρια Μπροστά από το κιβώριο ο Συmicroεών ο Θεοδόχος ευλογεί microε το δεξί χέρι και είναι έτοιmicroος microε το καλυmicromicroένο από σε-βασmicroό αριστερό να παραλάβει τον Χριστό8 Ενδιαφέρον έχει ότι στη σκηνή ο Χριστός δεν παριστάνεται στα χέρια του Συmicroεών του Θεοδόχου αλλά στην αγκαλιά της Παναγίας εκδοχή που ανήκει στην παλαιότερη κυρίως εικονογραφική παράδοση9

Μολονότι η σκηνή εξελίσσεται σε χώρο στον οποίο τα πρόσωπα είναι ελεύθερα τοποθε-τηmicroένα όmicroως και εδώ οι αναλογίες δεν είναι αρmicroονικές ούτε οι διαστάσεις των ίδιων των microορφών παρουσιάζουν συνέπεια Ωστόσο ορισ microένες microορφές έχουν απαλό προπλασmicroό που προσδίδει σε αυτές ευγένεια παρόmicroοια microε αυτή των microεγαλόσωmicroων microορφών στην κάτω ζώνη

Στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου έπρεπε να πα-ριστάνεται και η Βάπτιση Όmicroως για λατρευ-τικούς λόγους η σκηνή αυτή παριστάνεται στην πρόσοψη του ναού Για την επόmicroενη στη σειρά τη σκηνή της Μεταmicroορφώσεως δόθηκε χώρος στον ανατολικό τοίχο Για το λόγο αυτόν στη συνέχεια στη νότια πλευ-ρά του θόλου παριστάνεται η Βαϊοφόρος Η ΒΑΗΟΦΟΡΟС (εικ 82) Σχεδόν ολόκλη ρο

το ύψος της καταλαmicroβάνει η microεγάλη microορ φή του Χριστού Ι(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C επί πώ λου όνου Μπροστά από τον ανοιχτό-χρωmicroο λόφο στην αριστερή πλευρά τον ακο λουθούν οι απόστολοι Το κεντρικό τmicroή-microα το κλείνουν τείχη microε πύργο και δεξιά microπροστά από την πόλη τον Σωτήρα υπο-δέχονται κάτοικοι της Ιερουσαλήmicro Τα τείχη της πόλης microε τέσσερις πύργους στις γωνίες περικλείουν κτήρια microε κόκκινες στέγες και γκρίζους τρούλους Το αριστερό τmicroήmicroα της πόλης καλύπτει δένδρο λιτής φόρmicroας Αγόρι microε λευκή φορεσιά είναι ανεβασmicroένο στο δέν-δρο ενώ άλλα τρία microε οmicroοιόχρωmicroη ενδυmicroα-σία κάθονται χαmicroηλά στα πόδια του πώλου microάλλον φοβισmicroένα microπορούmicroε να πούmicroε χω-ρίς να κρατούν τα βάγια microε τα οποία χαιρε-τούσαν χαρmicroόσυνα την είσοδο του Χριστού στην πόλη τους

Στην εικόνα εκτίθενται όλα τα βασικά στοι-χεία της αφήγησης Ωστόσο οι microεγαλόσω-microες στερεότυπες microορφές microε microεγάλα κεφάλια και κοντά σώmicroατα στο διαθέσιmicroο πεδίο δη-microιουργούν βαριά σύνθεση Ο ζωγράφος δεν microπόρεσε να εξαντλήσει τις εξαιρετικές δυνα-τότητες που παρείχε σε χαρακτήρα και σε περιεχόmicroενο το γεγονός Στον πληθωρικό εικονογραφικό τύπο microε αφηγητικά επεισό-δια και γραφικές λεπτοmicroέρειες που κάνουν


Εικ 72Σχεδιαστική απεικόνισητων τοιχογραφιώντου ανατολικού τοίχου


Εικ 73Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του νότιου τοίχου και της καmicroάρας


Εικ 74Σχεδιαστική απεικόνισητων τοιχογραφιών του δυτικού τοίχου


Εικ 75Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του βόρειου τοίχου


Εικ 76Tοιχογραφίεςτου ανατολικού τοίχου


Εικ 77Τοιχογραφίες του νότιου τοίχου και της καmicroάρας


Εικ 78Τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου


Εικ 79Τοιχογραφίες του βόρειου τοίχου


Εικ 80Η Γέννησις του Χριστού Τοιχογραφία (16ος αι)

τη σκηνή σύνθετη η Βαϊοφόρος προβάλλε-ται στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου microε ελα-φρότητα ζωντάνια και ευθυmicroία10

Στο δυτικό τοίχο προσαρmicroόστηκε στην ηmicroι-κυκλική επιφάνεια πάνω από την είσοδο η πολυπρόσωπη παράσταση της Κοιmicroήσεως της Θεοτόκου Η ΚΥΜΙС(ΙC) Τ(ΗC) Θ(ΕΟ-ΤΟΚ)ΟΥ (εικ 83) Στα αριστερά της νεκρι-κής κλίνης της Παναγίας σε πρώτο πλάνο βρίσκονται πέντε αρχιερείς στο microέσο σκυmicro-microένος επάνω από τη Θεοτόκο ο γηραιός Ιω-άννης ο Θεολόγος και δεξιά έντεκα ακό-microη απόστολοι τα microάτια των οποίων είναι ασυνήθιστα στραmicromicroένα στον παρατηρητή Κάτω σχεδόν βυθισmicroένοι στο στολισmicroένο ύφασmicroα της νεκρικής κλίνης εικονίζονται

σε σηmicroαντικά microικρότερες διαστάσεις microορφή αγγέλου microε πολεmicroική ενδυmicroασία και ο Ιεφω-νίας τα χέρια του οποίου κόβει ο άγγελος Στο επάνω microέρος της παράστασης ο Χρι-στός I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)С microεταξύ δύο αγγέλων microε καλυmicromicroένα χέρια παραλαmicroβά-νει την ψυχή της Μητέρας του φασκιωmicroέ-νη microε λευκό ύφασmicroα Η ωοειδής δόξα γύρω από τη microορφή του Χριστού και ένα ευρύτε-ρο πεδίο πλαισιωmicroένο microε ασυνήθιστα οδον-τωτά σχήmicroατα θυmicroίζει microε το σκούρο χρώmicroα του τον laquoάλλο κόσmicroοraquo από τον οποίο ήρθε ο Σωτήρας χώρο ο οποίος στην παλαιότερη ζωγραφική τέχνη προβαλλόταν microε το λεγό-microενο grisaille έναν ωχρό microονόχρωmicroο ανοι-χτό γκρίζο τόνο Επάνω από ολόκληρη τη σκηνή αιωρείται εξαπτέρυγο χερουβείmicro στο


Εικ 81Η Υπαπαντή Τοιχογραφία (16ος αι)

χρώmicroα της φλόγας ενώ δεξιά και αριστερά την παράσταση πλαισιώνουν ψηλά κτήρια συνδεδεmicroένα microε βήλο

Οι διαστάσεις της επιφάνειας επάνω από την είσοδο στην οποία ο ζωγράφος ιστόρη-σε την Κοίmicroηση συνέβαλαν ώστε η σκηνή να είναι ιδιαίτερα υψηλή και οι συmicromicroετέ-χοντες σε αυτήν που βρίσκονται στο κάτω microέρος ndashκαι οι οποίοι περιορίζονται microόνο σε αρχιερείς και αποστόλουςndash να είναι στρι-microωγmicroένοι Όmicroως θα πρέπει να έχουmicroε υπό-ψη ότι στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου η εικονογραφία της Κοιmicroήσεως εmicroπνευσmicroένη από τα απόκρυφα κείmicroενα και την εκκλη-σιαστική ποίηση ήταν ιδιαιτέρως πλούσια Για το λόγο αυτόν το βασικό περιεχόmicroενο

συχνά ακολουθούσαν επεισόδια που έκα-ναν περισσότερο σύνθετη και πλούσια την παράσταση11

Στο ίδιο πνεύmicroα συνεπτυγmicroένα microε την πα-ρουσίαση microόνο των βασικών στοιχείων συ-νεχίστηκε η αφήγηση στη βόρεια πλευρά Στο πρώτο πεδίο παριστάνεται η σκηνή της Σταυρώσεως Η СΤ(ΑΥ)ΡΩСΙС (εικ 84) Σε δύσκολο σηmicroείο στην αρχή του θόλου που προσκτίστηκε και στηρίζεται σε δοκό η πα-ράσταση δεν έχει οmicroαλή επιφάνεια και ο ζω-γράφος την προσάρmicroοσε τοποθετώντας στην αριστερή πλευρά την Παναγία ΜΗ(ΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ η οποία σε έκφραση λύπης στηρί-ζει το microάγουλο στην παλάmicroη Δίπλα της βρί-σκονται δύο microυροφόρες από τις οποίες φαί-


Εικ 82Η Βαϊοφόρος Τοιχογραφία (16ος αι)

νεται microόνο η πρώτη η οποία κρατεί στο χέρι αγγείο και στρέφει το κεφάλι στο πλάι Το microεσαίο τmicroήmicroα microε τα τείχη της Ιερουσαλήmicro στο βάθος καλύπτει ο Χριστός στο σταυρό I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C στην οριζόντια κε-ραία του οποίου αναγράφεται Ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης Ο ΒΑСΙΛΕΥС ΤΙС ΔΟΞΗС Δε-ξιά θλιmicromicroένος επίσης στέκεται ο ευαγγελι-στής Ιωάννης ΙΩ(ΑΝΝΗC) και πίσω του ο εκατόνταρχος Λογγίνος Λ(ΟΓΓΙΝΟC) ο οποίος microε σηκωmicroένο το χέρι δείχνει ότι στο πρόσωπο του Εσταυρωmicroένου αναγνώρισε τον Υιό του Θεού όπως επιβεβαιώνουν οι λέξεις Ἀληθῶς Θεοῦ Υἱὸς ἦν οὗτος (αλυθ(ο)ς ηος θ(εο)υ ην ουτος)12

Η δυσαναλογία των microορφών και η αδρότη-τα στη σχηmicroατοποίηση είναι περισσότερο

ορατές στη Σταύρωση απrsquo ότι στις άλλες σκηνές ίσως και λόγω της άνισης επιφάνει-ας της παράστασης Αυτό οπωσδήποτε επέ-βαλε την ανισοmicroερή διαίρεση της σύνθεσης microε υψηλότερη την αριστερή πλευρά στην οποία οι γυναικείες microορφές είναι πιο εύσω-microες ενώ η microορφή του Λογγίνου παρόλο ότι συmicromicroετέχει ενεργά στο γεγονός λόγω έλλειψης χώρου είναι κατά ένα microέρος κοmicro-microένη Είναι ευνόητος ο λόγος για τον οποίο από τη σκηνή απουσιάζουν όλες οι λεπτοmicroέ-ρειες και τα σύmicroβολα που σχεδόν πάντοτε υπάρχουν

Στη συνέχεια microολονότι στις διαθέσιmicroες επιφά-νειες δεν ήταν δυνατόν να ιστορηθούν όλες οι σκηνές των Δωδεκαόρτου ωστόσο παριστά-νονται και οι δύο εκδοχές της Αναστάσεως Η


Εικ 83Η Κοίmicroησις της Θεοτόκου Τοιχογραφία (16ος αι)

πρώτη οι Μυροφόρες στον Τά φο από λάθος επισηmicroαίνεται microε τη λέξη Χαί ρετε ΧΕΡΕΤΑΙ (εικ 85) microε την οποία ο Χριστός απευθύνθη-κε αργότερα προς αυτές όταν εmicroφανίστηκε ενώπιόν τους Στην πα ράσταση κυριαρχεί microε ανοιγmicroένη τη δεξιά φτερούγα ο άγγελος ΑΓ-ΓΕΛ(Ο)С Κ(ΥΡΙΟ)Υ καθήmicroενος σε λίθο που επισηmicroαίνεται ως Ὁ λίθος Ο ΛΥΘΟС και δείχνει τον κενo τάφο Η πρώτη από τις γυ-ναίκες επισηmicroαίνεται ως Μήτηρ ΜΗ(ΤΗ)Ρ microολονότι οι ευαγγελιστές δεν αναφέρουν ότι

τον τάφο microαζί microε τις microυροφόρες επισκέφθη-κε και η Παναγία13 Δεξιά δίπλα στον τάφο microέσα στο βράχο στη γωνία παριστάνονται οι στρατιώτες που έχουν αποκοιmicroηθεί

Η δεύτερη παράσταση της Αναστάσεως microε συmicromicroετρική διάταξη των βράχων στο βάθος απεικονίζει περιληπτικά την Εἰς Ἅδου Κά-θοδον Η ΑΝΑСΤΑСΙС (εικ 86) Σε ωοει-δή δόξα ο Χριστός I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C στέκεται microπροστά στις σπασmicroένες πύλες


Εικ 84Η Σταύρωσις του Χριστού Τοιχογραφία

(16ος αι)

του Άδη κάτω από τις οποίες παριστάνεται η γυmicroνή microορφή ενός γέροντα microε άσπρη γε-νειάδα και microουστάκια προσωποποίηση του Άδη Η σωτηρία του ανθρώπινου γένους από τις αmicroαρτίες που έφερε η θυσία του Υιού του Θεού απ εικονίζεται εύγλωττα ο Χριστός απλώνει τα χέρια προς τους προπάτορες τον Αδάmicro (εικ 132) και την Εύα οι οποίοι σηκώ-νονται από τους τάφους τους ενώ πίσω τους στους δικούς τους τάφους απεικονίζονται και άλλα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης ο Δαβίδ και ο Σολοmicroών microε τα χαρακτηριστικά στέmicromicroατα ο Ιωάννης ο Πρόδροmicroος δεξιά και ένας νεαρός προφήτης πίσω αριστερά Η Εις Άδου Κάθοδος τελευταία στη σειρά στο βόρειο τοίχο δεν ήταν δυνατόν στην υπο-λειπόmicroενη περιορισmicroένη επιφάνεια του θό-

λου να πα ρουσιαστεί εικονογραφικά σε πιο σύνθετη microορφή Ωστόσο microε τη θέση της εδώ ανταποκρίνεται στην πρακτική να εικονίζε-ται η παράσταση στο ιερό

Η σκηνή αυτή της Αναστάσεως που περι-γράφεται στα απόκρυφα κείmicroενα microε το δρα-microατικό περιεχόmicroενό της ενέπνευσε πολλούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς επέδρασε στη θεία λατρεία και αποτέλεσε πλούσια βάση για την εικονογραφία του θέmicroατος14

Όπως ήδη αναφέρθηκε στον ανατολικό τοί-χο στο ίδιο ύψος παριστάνεται η Μεταmicroόρ-φωσις Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΟСΗС (εικ 87)15 Λόγω της σηmicroασίας που είχε για τις αντιλή-ψεις των ησυχαστών η Μεταmicroόρφωση όπως


Εικ 85Οι Μυροφόρες

στον Τάφο Τοιχογραφία

(16ος αι)

φαίνεται παριστανόταν στην ίδια θέση και στο παλαιότερο που διακρίνεται κάτω από το νέο στρώmicroα τοιχογραφιών

Στο πεδίο microε τοξοειδή απόληξη σε υποκί-τρινο κάmicroπο βρίσκονται σε διάταξη οι microε-τέχοντες και microάρτυρες του γεγονότος Στο επάνω microέρος οι βράχοι του όρους Θαβώρ microόλις και διακρίνονται Στην παράσταση ο Χριστός microε υπόλευκη ενδυmicroασία εκπέmicroπο-ντας ευρεία ακτινοβολία εmicroφανίζεται microέσα σε δόξα η οποία δεν είναι όπως συνηθίζε-ται λευκού χρώmicroατος microε το οποίο περιγρά-φεται η λάmicroψη αλλά γκρίζου Οι προφήτες Μωυσής και Ηλίας οι οποίοι συνήθως πα-ριστάνονται στους βράχους εδώ γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό απευθύνονται στον Σωτήρα από

τις σαρκοφάγους Κάτω από αυτούς γύρω από σχηmicroατοποιηmicroένα κυπαρίσσια οι από-στολοι αντιδρούν διαφορετικά στο θαύmicroα ο Πέτρος όρθιος απευθύνεται προς τον Χρι-στό τείνοντας το δεξί χέρι ο νεαρός Ιωάν-νης γεmicroάτος φόβο πέφτει microε το πρόσωπο στη γη ενώ ο Ιάκωβος τυφλωmicroένος από το θείο φως και έκθαmicroβος βρίσκεται διπλωmicroέ-νος κάτω δεξιά

Παρά τη βαθιά microυστικιστική σηmicroασία του φωτός στη Μεταmicroόρφωση του Χριστού ndashφως για το οποίο οι ησυχαστές πίστευαν ότι είναι θεϊκή ενέργεια στην οποία microπορεί να microετέχει ο άνθρωπος από την παρούσα ζωήndash οι πα-ραστάσεις του συmicroβάντος αυτού δεν έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Στους ναούς των


Εικ 86Η Ανάστασις του Χριστού Τοιχογραφία

(16ος αι)

ησυχαστών οι παραστάσεις αυτές εικονογρα-φούνται σε ιδιαίτερη θέση ή microε κάποια microορφή που να ξεχωρίζει αλλά όχι microε ιδιαίτερα εικο-νογραφικά χαρακτηριστικά Τη θέση που κα-τέχει η παράσταση της Μεταmicroορφώσεως στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα στο χώρο του ιερού πάνω από την αγία τράπεζα θα microπορούσε κανείς microε βεβαιότητα να τη συν-δέσει microε τον ησυχασmicroό του 14ου αιώνα και microε την αφιέρωση στη Μεταmicroόρφωση του microε-γάλου microοναστηριού πάνω από το ασκηταριό στην κορυφή του όρους του Καλλιστράτου16

Χαmicroηλότερα οι microικρές επιφάνειες της αψίδας του ιερού και της προσκοmicroιδής δεν επέτ ρεπαν να εικονογραφηθούν ευρέως οι πα ραστά σεις της ενσάρκωσης και της θυσίας που αποτε-

λούσαν τη βάση του χριστιανικού δόγmicroατος Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστάνεται η Παναγία Πλατυτέρα Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ Η ΠΛΑΤΙΤΕΡΑ (εικ 89) Με απλωmicroένα τα χέρια microε τη στηθαία microορφή του Ιησού Χρι-στού I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C στο στήθος η Παναγία δείχνει ότι microε τον Θεάνθρωπο microέσα της είναι η Πλατυτέρα των Ουρανών

Κάτω από την Παναγία παριστάνονται οι συλλειτουργούντες αρχιερείς17 Στο κέντρο κάτω από το παράθυρο σε ωοειδές δισκά-ριο βρίσκεται ο microικρός Χριστός I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C και πάνω από αυτόν Ο Μελι-σmicroός Ο ΜΕΛΗCΜΟC (εικ 90) Δεξιά και αριστερά του παραθύρου παριστάνονται άγ-γε λοι ΑΓΓΕΛ(ΟC) Κ(ΥΡΙΟ)Υ οι οποίοι λει-


Εικ 87Η Μεταmicroόρφωσις

του Χριστού Τοιχογραφία

(16ος αι)

τουργούν ενδεδυmicroένοι ως διάκονοι φορούν λευκό στιχάριο και οράριο στο οποίο ανα-γράφεται АГΙОC АГΙОC και κρατούν ριπί-διο Στην αριστερή άκρη εικονίζεται ο άγιος Βασίλειος О АГΙОC ΒΑCΙΛΗΟC (εικ 90) microε ειλητάριο το οποίο περιέχει την εκφώνη-ση από τη λειτουργία ἐξαιρέτως τῆς Πανα-γίας ἀχράντου Δεσποίνης ἡmicroῶν ΕΞΕΡΕΤΟC ΤΗC ΠΑΝΑΓΙΑC ΑΧΡΑΝΤΟΥ ΔΕCΠΗΝΗC ΗΜΟΝ18 ενώ στη δεξιά ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστοmicroος О ΑΓΙΟC ΙΩ(ΑΝΝΗC) Ο ΧΡ(ΥCΟCΤΟΜΟC (εικ 91) microε ειλητάριο στο οποίο αναγράφεται ὅτι σὸν τὸ κράτος καὶ σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία ΟΤΙ CΟΝ ΤΟ ΚΡΑ-ΤΟC Κ(ΑΙ) CΟΥ ΕCΤ(ΙΝ) Η ΒΑCΗΛΗΑ19

Για να διατηρήσουν microία κατά προσέγγιση αναλογία microεγέθους έναντι των άλλων προ-

σώπων οι microορφές των δύο λειτουργών δεν παρουσιάζονται ολόσωmicroες Πρόκειται microάλ-λον για αδέξια παρέmicroβαση Οι microορφές στην αψίδα microολονότι microικρές έχουν αδρά χαρα-κτηριστικά και οι κινήσεις του πινέλου είναι laquoηmicroιτελείςraquo

Στην κόγχη της προσκοmicroιδής ιστορείται στηθαίος και microετωπικός ο άγιος Στέφα-νος ο πρωτοmicroάρτυς Ο ΑΓΙΟC CΤΕΦΑ-ΝΟC Ο ΠΡOΤΟΜΑΡΤHC (εικ 88) Φορεί υπόλευ κο διακονικό στιχάριο διακοσmicroηmicroένο microε γραmicro microωτές ταινίες από τον δεξιό ώmicroο κρέmicroε ται το διακονικό οράριο ενώ τον αρι-στερό καλύπτει διακοσmicroηmicroένο βλατίο πορ-φυρού χρώmicroατος Με το δεξί κρατεί ακάλυ-πτο άγιο ποτήριο


Εικ 89Η Πλατυτέρα

Τοιχογραφία στην αψίδα του ιερού

(16ος αι)

Εικ 88Ο άγιος Στέφανος Τοιχογραφίαστην πρόθεση(16ος αι)

Η πορεία των ιεραρχών συνεχίζεται και στο νότιο τοίχο του ιερού και σε αυτή συmicromicroετέ-χουν ιδιαίτερα τιmicroώmicroενοι ιεράρχες Πρώτος παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος Ο ΑΓΙΟC ΝΙΚΟΛΑΟC (εικ 92 93) Φορεί λευκό σάκ-κο microε πτυχώσεις κοσmicroηmicroένο ψηλό περιλαί-microιο και επιmicroανίκια από επάνω επιτραχήλιο και κατόπιν φαρδύ πολυσταύριο Από τους ώmicroους του πέφτει το ωmicroοφόριο περασmicroέ-νο στο αριστερό χέρι microε το οποίο κρατεί το κάτω microέρος ανοιχτού ειληταρίου Γενικά η ενδυmicroασία του είναι η συνήθης για τους αρ-χιερείς την εποχή εκείνη όmicroως απροσδό-κητα εmicroφανίζει ένα αρχαϊκό χαρακτηριστι-κό οι κόκκινοι σταυροί στο ωmicroοφόριο είναι φυλλοειδείς και ακολουθούν την παράδοση που είχε εγκαταλειφθεί τρεις αιώνες νωρί-τερα Στο ειλητάριο αναγράφεται Δέσποτα Παν τοκράτορ ὁ πᾶσαν τὴν κτίσιν ΔΕCΠΟ-ΤΑ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡ bull Ω ΠΑCΑΝ Τ(ΗΝ) ΚΤΗ(CΙΝ)20

Δίπλα του σε ίδια στάση και όψη παριστά-νεται ο άγιος Αχίλλειος Λαρίσης Ο ΑΓΙΟC ΑΧΥΛΗΟC (εικ 94 95) Στο ειλητάριο ανα-γράφεται Οὐδεὶς ἄξιος τῶν συνδεδεmicroένων ταῖς σαρκικαῖς ἐπιθυmicroίαις ΟΥΔΗC ΑΞΗΟC ΤΟΝ CΗΝΔΕΔΕΜΕΝΟΝ ΤΑΙC CΑΡΚΙ-ΚΑΙC ΕΠΙΘΥΜΙΑΙC21 Στο ωmicroοφόριο του Αχιλλείου όπως και σε αυτό του προηγού-microενου ιεράρχη οι κεραίες των σταυρών είναι αρχαϊκές φυλλοειδείς

Στον οικείο χώρο του τη Θεσσαλία ο άγι-ος κατέλαβε θέση στο στενότερο κύκλο των microετεχόντων στη λειτουργία αρχιερέων Το κύρος του στηρίζεται στην παράδοση ότι σύmicro φωνα microε τον Σκυλίτζη ως επίσκοπος Λα-ρίσης την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντί-νου έλαβε microέρος στην Πρώτη Οικουmicroενική Σύνοδο22 Η λατρεία του διατηρήθηκε στη Θεσσαλία microολονότι microετά την κατάληψη της Λάρισας ο τσάρος Σαmicroουήλ microετέφερε τα λεί-


Εικ 90Ο άγιος Βασίλειος άγγελος Κυρίου και ο Μελισmicroός Τοιχογραφίαστην αψίδα του ιερού (16ος αι)

ψανά του ως ανεκτίmicroητο ιερό κειmicroήλιο στην πρωτεύουσά του την Πρέσπα όπου ανήγει-ρε microνηmicroειώδη βασιλική23 και το νησί ονοmicroά-στηκε προς τιmicroήν του αγίου Κατόπιν στους ναούς της αρχιεπισκοπής Αχρίδος επίσης τι-microούσαν τον άγιο και τον απεικόνιζαν microετα-ξύ των επιφανέστερων αγίων πατέρων24 Όχι σπάνια όπως στο ασκηταριό του Αγίου Νι-κάνορα του δινόταν θέση δίπλα στον άγιο Νικόλαο στο νότιο τmicroήmicroα του ιερού25

Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα η microορ-φή του επισκόπου Λαρίσης παρουσιάζει ιδι-αίτερη ευγένεια Όπως έχει παρατηρηθεί τη microορφή του δεν χαρακτηρίζουν τα καθι-ερωmicroένα και microε συνέπεια επαναλαmicroβανόmicroε-να χαρακτηριστικά προσώπου26 microολο νότι πάντοτε παριστανόταν ως γηραιός ασπρο-microάλλης ιεράρχης Στη microακροπρόσωπη φυ -

σιο γνωmicroία του η microακριά ίση γενειάδα στη microεταβυζαντινή εποχή αποκτούσε πότε πότε ατίθασους βοστρύχους Ο Διονύσιος εκ Φουρ νά συνιστούσε microάλιστα να παριστά-νεται ως γέρων βουρλογένης27 Στο ασκη-ταριό εικονίζεται όπως και ο άγιος Νικόλα-ος σε δεξιά στροφή τριών τετάρτων microε το βλέmicromicroα στραmicromicroένο προς τον παρατηρητή Ο πλατύς προπλασmicroός του προσώπου microε τα γκριζοάσπρα microαλλιά και τη λίγο πιο ανοι-χτόχρωmicroη κυmicroατιστή γενειάδα microε βοστρύ-χους προσδίδει ηπιότητα και ζεστασιά που κάνουν το πορτρέτο αυτό το οmicroορφότερο γνωστό του αγίου

Στον κυρίως ναό ανάmicroεσα στο τέmicroπλο και στο παράθυρο παριστάνεται σύmicroφωνα microε τη συνήθεια ο προστάτης άγιος Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος Ο ΑΓΙΟC ΓΕΩΡΓΙΟC ΤΡΟ-


Εικ 91Άγγελος Κυρίου και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστοmicroος Τοιχογραφίαστην αψίδατου ιερού (16ος αι)

ΠΕΟΦΟΡΟC (εικ 69 96) Όπως τονίστηκε απεικονίζεται στην επιφάνεια που ανακαινί-στηκε όταν επιδιορθώθηκε το τmicroήmicroα αυτό του τοίχου θέση στην οποία οπωσδήποτε βρισκόταν και προηγουmicroένως Εδώ παρου-σιάζεται η αντιπροσωπευτική και συχνότερα απαντώmicroενη παράσταση του αγίου ως νικη-τή ενώ στην πρόσοψη του ναού παρουσιάζε-ται ο άγιος στον τροχό και έφιππος Ο άγιος Γεώργιος microε στολή πολεmicroιστή στέκεται όρ-θιος και πατά πάνω στο δράκο του οποίου διατρυπά το στόmicroα microε το κοντάρι Ο άγιος προσωποποίηση της νίκης κατά του κακού προστάτευε θέσεις στις οποίες εγκαταβίω-ναν microοναχοί Μερικά microοναστήρια microάλιστα αφιέρωσαν προς τιmicroήν του παρεκκλήσια στις κορυφές των πύργων microε χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τον πύργο της microονής Χιλανδα-ρίου28 Το θέmicroα του εικονογραφικού κύκλου

του αγίου Γεωργίου έχει microελετηθεί εξαντλη-τικά και υπάρχει ενδιαφέρουσα και πλούσια βιβλιογραφία29

Στη συνέχεια από την άλλη πλευρά του παρα-θύρου προς το δυτικό τοίχο στο ίδιο στρώ-microα υπήρχαν οι microορφές των αγίων Πέτρου και Παύλου οι οποίες αφαιρέθηκαν πιθανώς όταν κάτω από αυτούς βρέθηκαν οι τοιχο-γραφίες microε επιγραφή του 146263 Οι παλαι-ότερες τοιχογραφίες των πρωτοκορυφαίων αποστόλων από τη microέση και πάνω παραmicroέ-νουν καλυmicromicroένες από το κονίαmicroα πάνω στο οποίο έχουν διασωθεί καλά οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα Στην επιmicroήκη επιφάνεια η αριστερή άκρη της οποίας βρίσκεται πάνω από το παράθυρο παριστάνονται στηθαίοι τρεις άγιοι πολεmicroιστές (εικ 97) Η παρουσία τους συmicroπληρώνει το πρόγραmicromicroα των ασκη-ταριών

Από αριστερά πρώτος στη σειρά είναι ο άγι-ος Δηmicroήτριος Ο ΑΓΙΟC ΔΙΜΗΤΡΙΟC (εικ 98) Κάτω από την πανοπλία του που απο-τελείται από σειρά φολίδων30 φαίνεται στο επάνω microέρος η κυκλική απόληξη της χλα-microύδας διακοσmicroηmicroένης microε microαργαριτάρια και πάνω από το δεξιό ώmicroο περασmicroένος γκριζο-γάλαζος χιτώνας Στη microέση παριστάνεται ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων Ο ΑΓΙΟC ΘΕΩ-ΔΟΡ(ΟC) Ο ΤΥΡ(ΩΝ) (εικ 99) επίσης microε πανοπλία αλλά από microικρότερες φολίδες και microε κόκκινο χιτώνα περασmicroένο πάνω από τους ώmicroους του Τρίτος στη σειρά βρίσκεται ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης Ο ΑΓΙΟC ΘΕΩΔ(Ο) Ρ(ΟC) Ο CΤΡΑΤΙΛΑΤΗC (εικ 100) microε παρόmicroοια ενδυmicroασία

Με την ίδια επιλογή και microάλιστα σε κάποιους ναούς microε ιδιαίτερα παρόmicroοιο τρόπο διάταξης οι microορφές των αγίων πολεmicroιστών ανήκουν στο συνεπτυγmicroένο πρόγραmicromicroα του εντοίχιου διάκοσmicroου στην εmicroφάνιση και τη σηmicroασία του οποίου δεν χρειάζεται ιδιαίτερη αναφορά Η λατρεία του αγίου Δηmicroητρίου και ο βίος


Εικ 92Ο άγιος ΝικόλαοςΤοιχογραφία (16ος αι)

Εικ 93Ο άγιος Νικόλαος (λεπτοmicroέρεια) Τοιχογραφία (16ος αι)

του πλούσιος σε επεισόδια αποτελούσαν τη βάση για την πλούσια εικονογραφία του προ-στάτη της δεύτερης πόλης της αυτοκρατορί-ας Η εικονογραφία αυτή αλλά και ο ρόλος του στη ζωή της πόλης του άλλαζε σε συνάρ-τηση microε τις ιστορικές συγκυρίες Από τη συνε-πτυγmicroένη παράσταση του προστάτη που microε χειρονοmicroία προσευχής συστήνει ιεράρχες και προσκυνητές στο ναό που ανεγέρθηκε προς τιmicroή του στο σηmicroείο όπου microαρτύρησε ο άγιος Δηmicroήτριος microετά την εισβολή των βαρβαρι-κών φύλων προσέλαβε νέο ρόλο αυτόν του φύλακα της Θεσσαλονίκης και την ανάλογη όψη Με την πάροδο του χρόνου η τιmicroή που του αποδιδόταν επεκτείνεται και στις γειτο-νικές περιοχές και χώρες σε τοιχογραφίες

εικόνες και microικρογραφίες στις οποίες σχεδόν πάντοτε παριστάνεται ως πολεmicroιστής Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα microολονότι η παράστασή του είναι στηθαία όσο επέτρεπε η νέα διάταξη και θέση των τοιχογραφιών ο άγιος Δηmicroήτριος απεικονίζεται microε τον συνή-θη κατά τους τελευταίους αιώνες της βυζα-ντινής τέχνης τρόπο όταν άγιοι πολεmicroιστές καταλαmicroβάνουν τις χαmicroηλότερες ζώνες των εικονογραφηmicroένων ναών

Οι δύο άγιοι Θεόδωροι ο Τήρων και ο Στρα-τηλάτης παρουσιάζονται σε microορφή που δεί-χνει τη λήξη της εξέλιξης της εικονογραφίας τους Γνωρίζουmicroε ότι ώς τη microεσοβυζαντινή εποχή απεικονίζεται microόνο ο ένας ο microάρτυ-ρας στρατιώτης που δολοφονήθηκε την εποχή του Μαξιmicroιανού και ότι το microαρτύριό του βρισκόταν στην πόλη Ευχάιτα31 Το αρ-γότερο τον 10ο αιώνα στη λατρεία του προ-στέθηκε και ένας άλλος άγιος πολεmicroιστής microε το ίδιο όνοmicroα αλλά microε την επωνυmicroία Στρα-τηλάτης τον οποίο συνέδεαν microε την κοντινή πόλη Ευχάνεια (=Θεοδωρούπολη αργότερα) όπου και microεταφέρθηκαν τα λείψανά του 32 Ο κοινός εορτασmicroός τους microετά την πτώση των microικρασιατικών τmicroηmicroάτων της αυτοκρατορί-ας βρήκε θέση σε ναούς της Κωνσταντινού-πολης και ιδιαιτέρως των Σερρών33 Από το 12ο αιώνα οι δύο Θεόδωροι απεικονίζονται microε κάποιες εξαιρέσεις microαζί στη στενότερη επιλογή των αγίων πολεmicroιστών και στη σει-ρά ολόσωmicroων microορφών34 Οι άγιοι Θεόδωροι στο ασκηταριό παριστάνονται microε τη microορφή και τα γνωρίσmicroατα που τους χαρακτηρίζουν επί αιώνες σε πολυάριθmicroα παραδείγmicroατα και όπως τους περιγράφουν οι χρονολογικά κο-ντινές οδηγίες της ζωγραφικής τέχνης το 1566 Ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων περιγρά-φεται laquomicroαυρογένης τὰς τρίχας ἄνωθεν τῶν ὠτίων ἔχωνraquo ο δε Θεό δωρος ο Στρατηλάτης laquoσγουροκέφαλος διχαλογένηςraquo35 Στο βιβλίο της ζωγραφικής τέχνης του παπα Δανιήλ του 1674 προτείνεται να απεικονιστούν ο microεν πρώτος laquomicroαυρογένης microαδαροπώγονος


Εικ 94Ο άγιος ΑχίλλειοςΤοιχογραφία (16ος αι)

Εικ 95Ο άγιος Αχίλλειος (λεπτοmicroέρεια) Τοιχογραφία (16ος αι)

τὰς τρίχας ἔχων ἄνωθεν τῶν ὤτωνraquo και ο δεύτερος laquoσγουροκέφαλος διχαλογένηςraquo36

Ο τελευταίος στη σειρά των αγίων πολεmicroι-στών ο άγιος Μερκούριος Ο (Α)Γ(Ι)ΟC ΜΕΡΚΟΥΡΙΟC (εικ 101) ndashόπως ήδη ανα-φέρθηκεndash βρίσκεται σε παράξενη δυσαρmicroονία microε τις λοιπές παραστάσεις στον κυρίως ναό τόσο στο παλαιότερο όσο και στο νεότερο στρώmicroα Η microορφή είναι σηmicroαντικά microικρότε-ρη και χωρίς το κάτω microέρος microε ακατάλληλες ή κακές αναλογίες σχεδόν στριmicroωγmicroένη και κακά τοποθετηmicroένη στο υφιστάmicroενο πλαί-σιο Είναι επίσης ζωγραφισmicroένη microε λιγότε-ρη προσοχή από τις άλλες microορφές της ίδιας ζώνης έχει όmicroως τα βασικά γνωρίσmicroατα του

πολεmicroιστή αγίου Στραmicromicroένος κατά τα τρία τέταρτα προς τα δεξιά απλώνει το αριστε-ρό αφύσικα κοντό χέρι του για να ελέγξει την καταλληλότητα του βέλους ενώ από το δεξί κρέmicroεται το αδέξια τοποθετηmicroένο τόξο Στο κεφάλι φορεί τριγωνικό κράνος microε γείσο πάνω από τον κοντό χιτώνα φορεί θώρακα microε ενισχύσεις ιδιαίτερα στους ώmicroους στα χέ-ρια και στο κάτω microέρος της κοιλιάς και πάνω από τους ώmicroους έχει ρίξει χλαmicroύδα που πέ-φτει πίσω από την πλάτη37

Ο άγιος Μερκούριος στο ασκηταριό έλαβε τη θέση που του ανήκει στον κύκλο των επί-λεκτων αγίων στρατιωτών38 Εκτός από τον προστάτη άγιο Γεώργιο ο οποίος φέρει το επίθετο Τροπαιοφόρος και παρουσιάζεται να σκοτώνει το δράκο (εικ 96) και οι λοιποί πολεmicroιστές στο ασκηταριό του Αγίου Νικά-νορα δοξάζονταν για τα κατορθώmicroατά τους Έτσι ο άγιος Δηmicroήτριος προστάτης της Θεσσαλονίκης παριστάνεται να σκοτώνει από τα τείχη τον τσάρο Ιωάννη Καλογιάν-νη ή Σκυλογιάννη ο άγιος Μερκούριος να νικά τον αυτοκράτορα Ιουλιανό και οι άγιοι Θεόδωροι το δαmicroασmicroένο φίδι Την πίστη στη δύναmicroη και την αποτρεπτική σηmicroασία των microορφών τους συmicroπλήρωνε στην πρόσοψη του ναού η microορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ 60) Το θεmicroατικό σύνολο των τοιχογραφιών του 16ου αιώνα το οποίο αναπτύχθηκε στις επι-φάνειες ενός σχετικά microικρού χώρου microόνο microε-ρικώς προσαρmicroόστηκε στο περιεχόmicroενο της παλαιότερης διακόσmicroησης Παρέmicroειναν microόνο οι καλύτερα διασωθείσες microορφές του αγίου Ιωάννη του Προδρόmicroου και του αγίου Ονου-φρίου (εικ 61) Μικρός αριθmicroός microορφών στη νότια πλευρά έπρεπε να ιστορηθεί πάλι διότι ο τοίχος στο σηmicroείο αυτό ανακαινίστηκε και ορισ microένες παραστάσεις επαναλήφθηκαν ή αν τικαταστάθηκαν Δηmicroιουργήθηκε λοιπόν ένα σύνολο το οποίο προσπαθούσε να επανα-λάβει microολονότι σε συνεπτυγmicroένη microορφή τη


θεmicroατική διάρθρωση πιο σύνθετων οικοδο-microηmicroάτων από τον Χριστό microε τους προφήτες στο θόλο microέχρι τις ιστάmicroενες microορφές στην κάτω ζώνη Λόγω της έλλειψης επιφανειών προκειmicroένου να εκτεθεί το πλήρες πρόγραmicro-microα απουσιάζουν οι παραστάσεις των ευαγ-γελιστών ο αριθmicroός των παραστάσεων του Δωδεκαόρτου είναι microειωmicroένος και η επιλογή των ιστάmicroενων microορφών προσαρmicroόστηκε στο χαρακτήρα του ασκηταριού Η Μεταmicroόρφω-σις στο ασκηταριό αντικατέστησε και απέ-κλεισε την παράσταση του Ευαγγελισmicroού39

Μειώνοντας την επιλογή σκηνών από τον κύκλο του Δωδεκαόρτου ο ζωγράφος των νεότερων τοιχογραφιών στον κυρίως ναό είχε υπόψη του ότι στο πλαίσιο της διακό-σmicroησης της πρόσοψης είχε ιστορηθεί ήδη η Βάπτισις Συνεπώς την παρέλειψε όπως παρέλειψε και τις παραστάσεις του Ευαγ-γελισmicroού της Αναστάσεως του Λαζάρου της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής Είναι ασυνήθιστο το ότι παρά την έλλειψη διαθέ-σιmicroων επιφανειών ο ζωγράφος ιστόρησε τη σκηνή της Αναστάσεως και στις δύο εκδο-χές την Εις Άδου Κάθοδο (εικ 86) και τις Μυροφόρες στον Τάφο (εικ 85)

Οπωσδήποτε σε συmicroφωνία microε τον microορφω-microένο παραγγελιοδότη ο οποίος βρισκόταν πίσω από την ανακαίνιση του ασκηταριού και επέλεξε τους καλλιτέχνες που έπρεπε να κο-σmicroήσουν το χώρο επιτεύχθηκε ένα σαφές και κλειστό θεmicroατικό σύνολο Η ταυτότητα του κτήτορα και η εποχή κατά την οποία ιστο-ρήθηκαν οι τοιχογραφίες δεν δηλώνονται άmicroεσα όπως στο παλαιότερο στρώmicroα όmicroως microια καλύτερη microατιά στην εποχή στο ασκη-ταριό όπου εγκαταβίωνε ο άγιος Νικάνορας και στην ιστορία της microονής Ζάβορδας την οποία ανήγειρε δείχνει τη στενή σύνδεσή τους Δικαιολογηmicroένα θα πρέπει να θεωρή-σουmicroε ότι η ανακαίνιση του ασκηταριού έγινε τα χρόνια της πλήρους δραστηριότητας του αγίου microοναχού Ο ίδιος εξάλλου πάνω από

την κλεισούρα microέσα από την οποία ρέει ο Αλιάκmicroονας ανήγειρε τη microονή microε πανέmicroορφο ναό και τον ανέθεσε σε έmicroπειρους ζωγράφους από τη Θήβα ή τα Γιάννενα για να τον ιστο-ρήσουν αmicroέσως microετά το 1542340

Οι τοιχογραφίες στο ασκηταριό ωστόσο δεν είναι έργο ζωγράφων από τους κύκλους αυτούς ζωγράφων οι οποίοι microε πλούσιο πρό-γραmicromicroα και ιδιαίτερη δεξιοτεχνία ndashmicroαζί microε τον κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη και τους συ-νεχιστές τουndash προσπαθούσαν να επαναφέ-ρουν στη ζωγραφική το κύρος και τη λάmicroψη που είχε πριν από την πτώση της Κωνστα-ντινούπολης Αντίθετα οι τοιχογραφίες στο ασκηταριό microε συγκεκριmicroένα εικονογραφικά στοιχεία και ιδιαίτερα τεχνοτροπικά χαρα-κτηριστικά θυmicroίζουν microια σηmicroαντικά παλαι-ότερη εποχή Έτσι δεν παραξενεύει το γε-γονός ότι ορισmicroένοι επιστήmicroονες θεώρησαν ότι πρόκειται για έργο του 13ου αιώνα Στο συmicroπέρασmicroα αυτό οδηγούν οι microορφές του αγίου Νικολάου (εικ 92 93) και του αγίου Αχιλλείου (εικ 94 95) δηmicroοσιευmicroένες χωρίς εικαστικό πλαίσιο στο οποίο ο χαρακτήρας τους θα microπορούσε microε microεγαλύτερη βεβαιότη-τα να εκτιmicroηθεί Όπως ήδη αναφέρθηκε στα ωmicroοφόρια των αρχιερέων οι σταυροί ήταν laquoφυλλοειδείςraquo στοιχείο αρχαϊκό το οποίο στην εικονογραφία της υστεροκοmicroνήνειας εποχής χαρακτήριζε microία σηmicroαντικά παλαιό-τερη εποχή

Περισσότερο πειστικά παραπέmicroπουν σε πα-λαιότερη εποχή οι φυσιογνωmicroίες των αρ-χιερέων και ο τρόπος προπλασmicroού τους Αναλογία microολονότι έmicromicroεση παρέχουν microνη-microεία του 13ου αιώνα Μετά την κορύφωση στην ανάπτυξη της υστεροκοmicroνήνειας ζω-γραφικής στα τέλη του 12ου αιώνα επήλ-θε θεmicroελιώδης διαφοροποίηση Άρχισαν να χάνονται η δραmicroατικότητα και η έντονη γραmicromicroικότητα που αποτελούσαν τα βασικά χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας Η στα-θερή πλαστική φόρmicroα microε έντονη αντίθεση


Εικ 96Ο άγιος Γεώργιος ο ΤροπαιοφόροςΤοιχογραφία (16ος αι)

ανοιχτόχρωmicroων και σκουρόχρωmicroων πεδί-ων αντικαταστάθηκε από έναν ευρύτερο και πιο απαλό προπλασmicroό κυρίως σε τόνους κόκκινου και ώχρας microε σβησmicroένες πράσινες σκιές Αυτή η laquoαποκοmicroνηνοποίησηraquo του ει-καστικού λόγου ορατή πρώτα σε microνηmicroεία ζωγράφων που βάσιmicroα microπορεί να θεωρηθεί ότι προέρχονταν από την πρωτεύουσα microαρ-τυρεί ότι η λεγόmicroενη microνηmicroειακή τεχνοτρο-πία εmicroφανίστηκε στην ίδια της την πηγή και αποτελούσε ριζική άρνηση της παλαιάς έκ-φρασης Οι δρόmicroοι υλοποίησής της στη δι-άρκεια του 13ου αιώνα ήταν διαφορετικοί Στην επικράτεια της αυτοκρατορίας η οποία microετά το 1204 απώλεσε την πολιτική ενότητα η Κωνσταντινούπολη δεν εξέπεmicroπε πλέον την παλιά της δύναmicroη και δεν όριζε το χαρα-κτήρα των καλλιτεχνικών εξελίξεων οπότε και τα εργαστήρια ζωγραφικής εργάζονταν στηριζόmicroενα σε διαφορετική παράδοση Σε ορισmicroένες περιοχές διατηρείτο ακόmicroη ο χα-ρακτηριστικός κοmicroνήνειος γραφικισmicroός ενώ παράλληλα εmicroφανίζονταν και νέες συνε-πτυγmicroένες φόρmicroες41

Δύσκολα microπορούmicroε να πούmicroε ποια microνηmicroεία νέα ως προς το πνεύmicroα ο ζωγράφος του ασκηταριού του Αγίου Νικάνορα είχε την ευ-καιρία να δει Από τις παλαιότερες ως προς τον ευγενή πλαστικό προπλασmicroό συγγενι-κή microε τις microορφές στη Ζάβορδα ήταν η δια-κόσmicroηση της εκκλησίας της Παναγίας στη Studenica του 12089 Έργα του ίδιου κύ-κλου κωνσταντινουπολιτών καλλιτεχνών microπο ρούσε να συναντήσει κανείς σε διάφορα τmicroήmicroατα της αυτοκρατορίας

Παραmicroένει η δυνατότητα ο καλλιτέχνης να έβρισκε πρότυπα και υποκίνηση και στα χει-ρόγραφα του 13ου αιώνα που του ήταν προ-


1 Bλ Suzy Dufrenne Les programmes iconoshygraphiques des coupoles dans les eacuteglises du monde

σιτά και να έmicroαθε την τεχνοτροπία και τον τρόπο έκφρασης σε αυτά Στο συmicroπέρασmicroα αυτό για το ασκηταριό οδηγούν συγκεκρι-microένα χαρακτηριστικά Οι παραστάσεις του Δωδεκαόρτου είναι αυστηρά συνεπτυγmicroένες στα βασικά στοιχεία της αφήγησης Ούτε microία από αυτές δεν είναι διευρυmicroένη microε κάποιο επεισόδιο που να προστίθεται στο βασικό πε-ριεχόmicroενο όπως συχνά συmicroβαίνει στην τοι-χογράφηση Εικονογραφικά και εικαστικά οι σκηνές του Δωδεκαόρτου θυmicroίζουν συνε-πτυγmicroένα σχήmicroατα όπως εκείνα των microικρο-γραφιών τα οποία ως προς τις διαστάσεις και την laquoκαθαρότηταraquo του περιεχοmicroένου εί-ναι προσαρmicroοσmicroένα και laquoτοποθετηmicroέναraquo στο πλαίσιο της διακόσmicroησης των βιβλίων

Ο προπλασmicroός ορισmicroένων microορφών ιδιαιτέ-ρως των αγίων Νικολάου και Αχιλλείου δεί-χνει ιδιαίτερη ευγένεια πράγmicroα που οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο καλλιτέχνης microπορού-σε να βρει πολλά πρότυπα σε χειρόγραφα όπου τα laquoπορτρέταraquo των ευαγγελιστών microε επιmicroέλεια ζωγραφισmicroένα ήταν τα συχνό-τερα Ένα από τα παραδείγmicroατα microολονότι δεν αποτελεί άmicroεση αναλογία είναι η δια-κόσmicroηση του τετραευάγγελου κώδικας 56 της microονής Σταυρονικήτα από το πρώτο microισό του 13ου αιώνα microε τις microορφές των τεσσάρων ευαγγελιστών42 Σε ότι αφορά στην τεχνο-τροπία δεν είναι microεmicroονωmicroένο δείγmicroα και οι ερευνητές παρατήρησαν παρόmicroοιες microικρο-γραφίες και σε σειρά χειρογράφων τα οποία χαρακτήρισαν έργα της laquoσχολής της Νίκαι-αςraquo ή της laquoοmicroάδας 2400raquo43

Ορισmicroένα εικαστικά χαρακτηριστικά της νε-ότερης ζωγραφικής στο ασκηταριό οπωσ-δήποτε πάρθηκαν από έργα που δηmicroιουρ-γήθηκαν σε χώρο microε υψηλό πολιτισmicroό όmicroως γενικά δεν τα συνόδευε η ανάλογη ικανό-τητα του ζωγράφου Από την περιγραφή κάποιων microορφών και σκηνών είδαmicroε ότι συγκεκριmicroένα συνθετικά σχήmicroατα και microορ-φές υποβαθmicroίστηκαν και σχηmicroατοποιήθη-

καν αδρά Είναι φανερό ότι ο ζωγράφος είχε ανεπαρκή ζωγραφική παιδεία όmicroως η καλή επιλογή των προτύπων που τον ενέπνευσαν αναβάθmicroισε τη γενική εντύπωση για την αξία του έργου του

Τα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται microε τον άγιο Νικάνορα ο οποίος εγκαταβίωνε στο ασκηταριό και microετά από θεϊκό όραmicroα έλαβε microήνυmicroα να ανοικοδοmicroήσει στη θέση του πα-λαιού ιερού τη microονή Ζάβορδας microαρτυρούν ότι microε δικούς του κόπους ανακαινίστηκε και ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη σπηλιά και ότι microε την ευκαιρία αυτή οι παλιές τοιχογρα-φίες αντικαταστάθηκαν microε νέες Αυτό microε βά ση τα χρονολογικά δεδοmicroένα της ζωής και της δράσης του τοποθετείται στην περίοδο microεταξύ του 1517 περίπου όταν έφτασε στην περιοχή ώς το 1549 έτος της κοίmicroησής του

Πρέπει τέλος να παρατηρήσουmicroε ότι και η γραφή του ζωγράφου δεν ανταποκρινό-ταν στο επίπεδο του εικαστικού λόγου Μο-λονότι τα ονόmicroατα των ιερών προσώπων οι ονοmicroασίες των σκηνών και οι σύντοmicroες επιγραφές από βιβλία προφητών και αγίων πατέρων ανήκουν στο πρόγραmicromicroα των συ-χνότερα εικονιζόmicroενων εντοίχιων παραστά-σεων τα λάθη στη γραφή είναι πολλαπλά ιδιαίτερα στα φωνήεντα και στις διφθόγγους (ι η οι υ ει) Μόνο σε microερικές περιπτώσεις όπως στη λέξη Υ ΗΠΟΠΑΝΤΙ (εικ 81) είναι πιο δύσκολο να εξηγηθεί το λάθος Εν πάση περιπτώσει η αγραmicromicroατοσύνη των ζωγρά-φων είναι microεγάλη αν συγκριθεί microε το επί-πεδο εκπαίδευσης άλλων καλλιτεχνών της ίδιας εποχής ιδιαιτέρως εκείνων από την Καστοριά η microόρφωση των οποίων στηριζό-ταν στο λογοτεχνικά πολύ microορφωmicroένο πε-ριβάλλον της πρωτόθρονης microητρόπολης της αρχιεπισκοπής Αχρίδος


Εικ 97Οι άγιοι Δηmicroήτριος Θεόδωρος ο Τήρων και Θεόδωρος ο ΣτρατηλάτηςΤοιχογραφία (16ος αι)

byzantin et postbyzantin Lrsquoinformation drsquohistoire de lrsquoart 105 (Paris 1965) 185-199

2 Εἶπεν ᾿Ηλιοὺ πρὸς ῾Ελισαιέmiddot κάθου δὴ ἐνταῦθα ὅτι Κύριος ἀπέσταλκέ με ἕως Βαιθήλmiddot (Βασιλειῶν Δ΄ 22)

3 Ἰδοῦ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ (Ἠσα-ΐας 714) Σύmicroφωνα microε τις συστάσεις του Διονυσίου εκ Φουρνά τα λόγια αυτά αναγράφονται εκτός από την παράσταση του Ευαγγελισmicroού και στο ειλητάριο του προφήτη Ησαΐα (Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία 252-253) Ο προφήτης Ελισαίος παριστάνεται γέρο-ντας microε microακρύ λευκό γένι ο οποίος microάλιστα microοιάζει microε τον Ηλία και όχι φαλακρός όπως αναφέρεται στο Βασιλειών Δʹ (223) λόγω του οποίου ο Διονύσιος τον περιγράφει νέος φαρακλός βουρλογένης (όπ 240) Τέτοια παράσταση της microορφής του δεν είναι microε-microονωmicroένη Με παρόmicroοια microορφή παριστάνεται -όπως παρατηρήθηκε και σχολιάστηκε- στο θόλο της microονής Lesnovo (Gabelić Manastir Lesnovo 57-58 εικ 4)

4 Χαῖρε σφόδρα θύγατερ Σιών κήρυσσε θύγατερ ῾Ιερουσαλήμmiddot (Ζαχαρίας 99)

5 Ἐθεώρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ἐτέθησαν καὶ πα-λαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο (Δανιὴλ 79) (Βλ Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία 368)

6 Για την εικονογραφία της Γεννήσεως N V Pokrovskij Evangelie vrsquo pamjatnikahrsquo ikonograii pre imuščestvenno vizantijskihrsquo i russkihrsquo Trudy VIII Arheologičeskogo srsquoezda SshyPeterburgrsquo 1892 48shy93 Millet Recherches 93-163 Κ Καλοκύρης Η Γέννησις του Χριστού εις την βυζαντινήν τέχνην της Ελλάδος Αθήνα 1956 G Ristow Die Geburt Christi in der fruumlhshychristlichen und byzantinischshyostkirchlichen Kunst

Rec klinghausen 1963 Jacqueline Lafontaine-Dosogne Les repreacutesentations de la Nativiteacute du Christ dans lrsquoart de lrsquoOrient chreacutetien Miscellanea codicologica F Masai Ghent 1979 11-21

7 Το κείmicroενο η τροποποιηmicroένη και ελλιπής εκδοχή του οποίου αναφέρεται εδώ δεν βρίσκεται στα κείmicroενα του Ευαγγελίου Ο M Marković υπεν-θυmicroίζει ότι η εκδοχή αυτή συνηθίζεται στα βυζαντινά microνηmicroεία (Παραδείγmicroατα από τα τέλη του 11ου-αρχές 12ου αι αναφέρει η Ντούλα Μουρίκη Τα μωσαϊκά της Νέας Μονής στη Χίο Αθήνα 1985 121 αναφέρει πα-ραδείγmicroατα από τα τέλη του 11ου-αρχές 12ου αι) και υποθέτει ότι προέρχεται από την εκκλησιαστική ποί-ηση (Marković Ciklus Velikih praznika 108-109)

8 Α Ξυγγόπουλος Υπαπαντή ΕΕΒΣ 6 (1929) 328-339 D C Shor he Iconographic Development of the Presentation in the Temple Art Bulletin 28 (1946) 17-32

9 Η παλαιότερη εκδοχή microε τον Χριστό στα χέρια της microητέρας του παριστανόταν και αργότερα για παράδειγmicroα στις πληθωρικού τύπου παραστά-σεις στις microονές Dečani και Lesnovo (Gabelić Manastir Lesnovo 78 Βλ και H Maguire he Iconography of Symeon with Christ Child in Byzantine Art DOP 34-35 (1980-1981) 260-269

10 Τη λογοτεχνική βάση για microία τέτοια παρου-σίαση παρείχαν και τα τέσσερα ευαγγέλια (βλ Millet Recherches 255-284) Παράδειγmicroα πλούσιας και πλη-θωρικής σκηνής microε σπάνια επεισόδια στη νεότε ρη εντοίχια ζωγραφική τέχνη παρέχει ο ναός της microο-νής Dečani (microέσα 14ου αι) (Marković Ciklus Ve likih praznika 110-111 microε βασική βιβλιογραφία) Λεπτο-microέρειες βλ Doula Mouriki he heme of the lsquoSpinariorsquo


Εικ 98Ο άγιος Δηmicroήτριος Τοιχογραφία (16ος αι)

Εικ 100Ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης Τοιχογραφία (16ος αι)

Εικ 99Ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων Τοιχογραφία (16ος αι)

in Byzantine Artcedil ΔXAE 6 (1972) 61-66 11 Ludmila Wratislav-Mitrović N Okunev La Dorshy

mition de la Sainte Vierge dans la peinture meacutedieacutevale orthodoxe Byzantinoslavica 3 (1931) 134-180 C Kalo-kyris La Dormition et lrsquo lsquoAssomptionrsquo de la heo tokos dans lrsquoart de lrsquoEglise Orthodoxe Επιστηmicroονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης 19 (1974) 133-143 Δυναmicroικές αλλαγές και διεύρυνση του εικονογραφικού προγράmicromicroατος της παράστασης της Κοιmicroήσεως σηmicroειώθηκαν στην εποχή των Παλαι-ολόγων Αυτό microπορούmicroε να το παρακολουθήσουmicroε microε τον καλύτερο τρόπο στα έργα των θεσσαλονικέ-ων καλλιτεχνών Μιχαήλ και Ευτυχίου των Αστρα-πάδων αρχίζοντας από την Παναγία Περίβλεπτο στην Αχρίδα (12945) Βλ S Radojčić Besede Jovana Damaskina i freske Uspenja Bogorodičinog u crkvama kralja Milutina Uzori i de la starih srpskih umetnika Beograd 1975 181-193 Babić Kraljeva crkva 162-167 Todić Staro Nagoričino 103-107 129-130 Του ιδίου Gračanica 152-155 Ιδιαίτερα αξιόλογες παρατηρή-σεις σχετικά microε την εικονογραφία της Κοιmicroήσεως βλ Gabelić Manastir Lesnovo 82-84

12 Ἀληθῶς Θεοῦ Υἱὸς ἦν οὖτος (Ματθαίος 27 54-55) Περί του Λογγίνου Α Ξυγγόπουλος Αι πα-ραστάσεις του εκατοντάρχου Λογγίνου και των microετrsquo αυτού microαρτυρησάντων δύο στρατιωτών ΕΕΒΣ 30 (1960-1961) 54-84 706-707

13 Σύmicroφωνα microε τον Ματθαίο (281) οι microυροφό-ρες ήταν η Μαρία η Μαγδαληνή και η laquoάλλη Μαρίαraquomiddot σύmicroφωνα microε τον Μάρκο (161) η Μαρία η Μαγδαλη-νή η Μαρία microητέρα του Ιακώβ και η Σαλώmicroηmiddot σύmicro-φωνα microε τον Λουκά (2410) η Μαρία η Μαγδαληνή η Ιωάννα και η Μαρία microητέρα του Ιακώβmiddot σύmicroφωνα microε τον Ιωάννη (201) microόνο η Μαρία η Μαγδαληνή Μόνο στις οδηγίες του Διονυσίου εκ Φουρνά η εmicro-φάνιση ενώπιον των microυροφόρων που επακολούθησε περιγράφεται laquoὉ Χριστὸς ἱστάmicroενος εὐλογῶν microὲ τὰ δύο του χέρια καὶ ἐκ δεξιῶν του ἡ Παναγία ἐξ ἀρι-στερῶν ἡ Μαγδαληνὴ Μαρία γονατισmicroέναι καὶ αἱ δύο φιλοῦσαι τοὺς πόδας τουraquo (Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία 306) Η παρουσία της Παναγίας στο Ευαγ-γέλιο του Ματθαίου (288-10) δεν αναφέρεται ούτε στην περιγραφή της εmicroφάνισης του Χριστού ενώπιον των microυροφόρων

14 Βλ R Lange Die Auferstehung Recklinghaushysen 1966 A Grabar Essai sur les plus anciennes repreacuteshysentations de la Reacutesurrection du Christ Monuments et meacutemoires publieacutes par lrsquoAcademie des Inscriptions et BellesshyLettres 63 (1980) 105-141 Anna Kartsonis Anastasis he Making of an Image Princeton 1986

15 Για την εικονογραφία της Μεταmicroορφώσεως

βλ Millet Recherches 216-231 Ј Мyslivec Verklaumlrung Christi Lexikon der christlichen Ikonographie 4 (1972) 416-421

16 Μολονότι δεν υπάρχουν άmicroεσες ειδήσεις για τη σχέση microεταξύ των επιmicroέρους λατρευτικών τόπων στην περιοχή αυτή θα πρέπει να έχουmicroε υπόψη ότι ενάmicroιση αιώνα νωρίτερα στην περιοχή της κοντινής Βέροιας σε ένα ασκηταριό εγκαταβίωνε και έγραφε ο κύριος εκπρόσωπος της ησυχαστικής διδασκαλίας ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαmicroάς (Δ Τσάμης Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως Λόγος εις άγιον Γρηγόριον Παλαmicroάν αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης Θεσσαλο-νίκη 1984)

17 Για την εικονογραφική εξέλιξη και την ορι-στική όψη της παράστασης του Μελισmicroού βλ V J Djurić Najstariji živopis isposnice pustinožitelja Svetog Petra Koriškog ZRVI 5 (1958) 73-102 Για τα κείmicroε-να που αναγράφονται στα ειλητάρια των αρχιερέ-ων βλ Babić Walter he Inscriptions 269-280 J-M Spieser Liturgie et programmes iconographiques TM 11 (1991) 575-590 Εκτενή microελέτη για την εmicroφάνιση και τις εκδοχές της παράστασης του Χριστού-Αmicroνού στην παράσταση του Μελισmicroού δηmicroοσίευσε πρόσφα-τα η Χαρά Κωνσταντινίδη Ο Μελισmicroός Θεσσαλονί-κη 2008

18 Εκφώνηση microετά τον καθαγιασmicroό Ἐξαιρέτως τῆς Παναγίας ἀχράντου ὑπερευλογημένης ἐνδόξου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας (Brightman Liturgies 330ndash331)

19 Η εκφώνηση στο ειλητάριο του Χρυσοστό-microου είναι από τη λειτουργία του αγίου Χρυσοστόmicroου (Brightman Liturgies 311)

20 Λειτουργία των Προηγιασmicroένων ευχή οπι-σθάmicroβωνος Δέσποτα Παντοκράτορ ὁ πᾶσαν τὴν κτί-σιν (Κωνσταντινίδη όπ 228) Δέσποτα ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ ὁ τὴν κτίσιν ἐν σοφίᾳ δημιουργήσας (Brightman Liturgies 352)

21 Babić Walter he Inscriptions 271 Brightman Liturgies 318 Από την ευχή την οποία αναγιγνώσκει χαmicroηλόφωνα ο ιερέας όσο ψάλλεται το χερουβικό

22 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije III Beograd 1966 83-84 Νέα έκδοση των Χρονικών του Σκυλίτζη Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum επιmicro H hurn Berlin 1973

23 Μετά το 985 ή το 986 J Ferluga Vreme poshydizanja crkve sv Ahileja na Prespi ZLUMS 2 (l966) 3-7 Για τη βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα βλ Ν Μουτσόπουλος Ανασκαφή της βασιλικής του Αγίου Αχιλλείου Θεσσαλονίκη 1960 Πελεκανίδης Βυζαντινά και microεταβυζαντινά microνηmicroεία 78

24 Βλ εκτενή ανασκόπηση στις εργασίες του


Εικ 101Ο άγιος ΜερκούριοςΤοιχογραφία (16ος αι)

Grozdanov Portreti na svetitelite 145shy159 Grozdanov Ahil Lariski 19-23

25 Στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Kur-binovo (1191) ο άγιος Αχίλλειος στην παράσταση του Μελισmicroού στη σειρά των ιεραρχών στη νότια πλευρά της αψίδας του ιερού πίσω από τον Ιωάν-νη τον Χρυσόστοmicroο και τον Αθανάσιο Αλεξανδρεί-ας και microπροστά από τον άγιο Νικόλαο εικονίζεται ο άγιος Αχίλλειος (Hadermann-Misguich Kurbinovo 83-84) Παριστάνεται επίσης την ίδια εποχή στους Αγίους Αναργύρους στην Καστοριά (Πελεκανίδης Χατζηδάκης Καστοριά 25) και κατόπιν και στον Άγιο Νικόλαο στο Μοναστήρι το 1271 (D Koco P Miljković-Pepek Manastir Skopje 1958 77-78) Στις νότιες περιοχές η παλαιότερη microορφή microάς είναι γνω-στή στον Όσιο Λουκά Φωκίδος (E Diez O Demus Byzantine Mosaics in Greece Hosios Lukas and Daphni Cambridge 1931 εικ 31) Κατά το τέλος του 12ου αιώνα βρίσκεται στο ιερό της βασιλικής των Σερβίων (Ξυγγόπουλος Τα microνηmicroεία των Σερβίων 41 πίν 101) Πολύ νωρίς η λατρεία του αγίου Αχιλ-λείου επεκτάθηκε στα βόρεια και η microορφή του ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα απαντάται στη Σερβία στην εκκλησία της Παναγίας στη Studenica (12089) και αλλού Ιδιαίτερα σηmicroαντική ήταν η εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου στο Arilje που ανακαινίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα στη θέση του παλαιότερου ναού όπου πιθανώς έφτασε microέρος των λειψάνων του (Čanak-Medić Sveti Ahilije 68-70 microε βιβλιογραφία) Για τις microορφές του αγίου Αχιλλείου βλ Vojvodić Zidshyno slikarstvo 113-114 138-139 Και τον επόmicroενο αιώ-να η microορφή του ιεράρχη της Λά ρισας απεικονιζόταν συχνά microε ευλάβεια σε τοιχογραφίες εκκλησιών της περιοχής της Αχρίδας και της Πρέσπας στην Κα-στοριά και στα Μετέωρα βλ Grozdanov Portreti na svetitelite 154 κε όπου συγκέντρωσε πολλά δείγ-microατα από microία ευρύτερη περιοχή από την εποχή της τουρκοκρατίας Subotić Počeci monaškog života 167

26 Grozdanov Portreti na svetitelite 15927 Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία 396 28 Μ Kovačević Bedemi i pirgovi Manastir

Hilandar Beograd 1998 134-141 29 Η εικονογραφία του αγίου Γεωργίου και η

εξέλιξή της εκφράζονται πολύπλευρα σε ευρύ χώρο από την πατρίδα της λατρείας του τη Γεωργία microέχρι τη Μέση Ανατολή και τα microέρη υπό τη δικαιοδοσία της


κή στρατιωτική ενδυmicroασία του 6ου-5ου αιώνα πΧ (θώραξ λεπιδωτός ή θώραξ φολιδωτός) ndash Marković O ikonograiji svetih ratnika 597 Βλ επίσης Τ Πα-παmicroαστοράκης Ιστορίες και ιστορήσεις βυζαντινών παλληκαριών ΔXAE 20 (1998) 222-228

31 Η λατρεία του συνοδευόmicroενη από την ανέ-γερση ναών αφιερωmicroένων σε αυτόν και από εικαστι-κές παραστάσεις στις οποίες πολύ συχνά εικονιζόταν να σκοτώνει το δράκο διαδόθηκε ευρέως (Marković O ikonograiji svetih ratnika 574-577 594-597 microε εκτενή βιβλιογραφία)

32 Βλ Ν Oikonomidegraves Le deacutedoublement de saint heacuteodore et les villes drsquoEuchaiumlta et drsquoEuchaneia AB 104 (1986) 327-335 Παπαmicroαστοράκης όπ 213-222 (για τον άγιο Γεώργιο και τους αγίους Θεοδώρους)

33 33 Α Ορλάνδος Η Μητρόπολις των Σερ-ρών Αρχείον Βυζαντινών Μνηmicroείων της Ελλάδος 5 (1939-1940) 153-166

34 Liliana Mavrodinova Sv Teodor ndash razvitie i osobenosti na ikonografskija mu tip na srednovekovshynata živopis Izvestija na instituta za iskustvoznanie 13 (Soia 1969) 33-52

35 Ερmicroηνεία της ζωγραφικής τέχνης (1566) Medić Stari slikarski priručnici II 198

36 Δανιήλ ιερομονάχου Βιβλίον της ζωγραφικής τέχνης (1674) Medić Stari slikarski priručnici II 372

37 Σύγκρινε τις περιγραφές και αναλύσεις σει-ράς microορφών του αγίου Μερκουρίου στο Μυρτάλη Αχειmicroάστου-Ποταmicroιάνου Η microονή των Φιλανθρωπι-νών και η πρώτη φάση της microεταβυζαντινής ζωγρα-φικής Αθήνα 1983 103 167-168 Για το χαρακτήρα και την προέλευση των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων της ενδυmicroασίας των αγίων πολεmicroιστών βλ Marković O ikonograiji svetih ratnika 567-626

38 Σύmicroφωνα microε το Συναξάρι της Κωνσταντινου-πόλεως έζησε και microαρτύρησε την εποχή του Δεκίου (248-251) και του Βαλεριανού (251-259) η microορφή του συνδέεται ιδιαίτερα microε τον Ιουλιανό τον Αποστάτη (361-363) ο οποίος επιχείρησε να επαναφέρει τον πα-γανισmicroό (Synaxarium Ecclesiae Constantinoplitanae Bruxelles 1902 258-259) Ο Ιωάννης Μαλάλας πα-ρουσιάζοντας στη Χρονογραφία του το τελευταίο microέρος της αυτοκρατορικής ζωής του Ιουλιανού πε-ριγράφει τη δολοφονία του όπως την είδε στον ύπνο του ο επίσκοπος Καισαρείας Βασίλειος ο άγιος Μερ-κούριος φέρων λαmicroπερή πανοπλία ανταποκρίθηκε στο κάλεσmicroα του ένθρονου Χριστού και δολοφόνησε τον αποστάτη αυτοκράτορα (he Chronicle of John Malalas edd by Elizabeth Jefreys M Jefreys R Scott et al Melbourne 1986 181-182)

Ρώmicroης (ανασκόπηση microε άριστη ανάλυση βλ Walter he Cycle of Saint George 347-357 και κατόπιν εκτε-νέστερη microελέτη του ίδιου συγγραφέα στο he Warrior Saints 109-144 Ιδιαίτερα αξιόλογη microελέτη για τους στρατιωτικούς αγίους στην ανατολικοχριστιανική τέχνη στην οποία η microορφή του αγίου Γεωργίου κατέ-χει ιδιαίτερη θέση βλ Marković O ikonograiji svetih ratnika 567-630 microε πηγές και εκτενή βιβλιογραφία) Πολύ νωρίς ήδη από τον 5ο-6ο αιώνα ο άγιος Γε-ώργιος απεικονιζόταν και ως στρατιώτης microολονότι οι στρατιωτικοί άγιοι-microάρτυρες πριν από το 843 φορούσαν κυρίως απλούς χιτώνες microε microανδύα ή υπα-τική στολή microε χλαmicroύδα που στερεώνεται microε πόρπη και microε ταυλίο (όπ 568-571) Πολεmicroική ενδυmicroασία φέρει ο άγιος Γεώργιος σε microικρό ορειχάλκινο σταυ-ρό από τη Συρία πιθανώς από τα τέλη του 6ου αιώ-να σε τοιχογραφία του βόρειου ναού της microονής του Απόλλωνος στο Bawit Αιγύπτου από την εποχή του Ιουστινιανού και σε κεραmicroική πλάκα από τη Vinica Βουλγαρίας (όπ 578 microε βιβλιογραφία) Σε νεότερα microνηmicroεία ο άγιος Γεώργιος παριστάνεται και έφιππος Στη Γεωργία στο Aghtamar (915-921) έφιππος καρ-φώνει microε το κοντάρι microια ανθρώπινη microορφή η οποία σε άλλες περιπτώσεις παρουσιάζεται microε αυτοκρατορική ενδυmicroασία σε microία microάλιστα περίπτωση επισηmicroαίνε-ται και ως Διοκλητιανός (G N Čubinašvili Georgian Repousseacute Work 8thshy18th Centuries Tbilisi 1957) Σει-ρά δειγmicroάτων έχουν διασωθεί στην εντοίχια ζωγρα-φική της Καππαδοκίας Ήδη στον παλαιότερα χρονο-λογηmicroένο ναό στην Αγία Βαρβάρα στο Soğanli της Τουρκίας (1006 ή 1021) και κατόπιν και στους microετα-γενέστερους ο άγιος Γεώργιος καρφώνει τέρας-φίδι δράκο ή κάποιο microυθολογικό ον και όχι ανθρώπινη φυσιογνωmicroία (Walter he Cycle of Saint George 352 Jolivet-Leacutevy La Cappadoce 344-345) Πλήρης ανα-σκόπηση των παραστάσεων τέτοιου είδους γίνεται στην εργασία του D Le Henaf de Maulde Recherches sur lrsquoiconographie des saints militaires en Cappadoce rupestre Paris 1970 Για τις παραστάσεις του αγίου Γεωργίου στη βυζαντινή γεωργιανή και ρωσική τέχνη βλ V N Lazarev Novyj pamjatnik stankovoj živopisi i obraz Georgijashyvoina v vizantijskom i drevnerusskom iskusstve VV 6 (1953) 186-222 Του ιδίου Russkaja srednevekovaja živopis stati i issledovanija Moskva 1970 55-102 M V Alpatov Obraz Georgijashyvoina v iskusstve Vizantii i drevnej Rusi Trudy Otdela drevnerusskoj literatury 12 (Moskva shy Leningrad 1956) 292-310 Inga Lordkipanidze Žitijnyj cikl svjatogo Georgija v Ubisi Dečani i vizantijska umetnost 97-108

30 Μολονότι σχηmicroατοποιηmicroένες επαναλαmicro-βάνουν τα στοιχεία που υπάρχουν στην ελληνι-


39 Chryssanthi Baltoyanni Christ the Lover of Mankind has become Flesh Portrayals of Christ proshyclaiming his Incarnation Cristo nellrsquoArte Bizantina e Postbizantina Venezia 2002 5-17

40 Α Σέmicroογλου Παρατηρήσεις στον εντοίχιο διάκοσmicroο του καθολικού της microονής του Οσίου Νικά-νορα στη Ζάβορδα Γρεβενών Τα Γρεβενά Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισmicroός Θεσσαλονίκη - Γρεβενά 2004 143-147

41 Δείγmicroα σύνθετου συνόλου τοιχογράφησης οι ζωγράφοι του οποίου διέφεραν ιδιαίτερα διασώ-ζεται στη microεγάλη βασιλική του Αγίου Νικολάου στο Moriovo του Μοναστηρίου Την ίδια εποχή το 1271 ορισmicroένοι καλλιτέχνες ακολουθούσαν την παράδοση

της δραmicroατικής υστεροκοmicroνήνειας έκφρασης τόσο στη γραφική επεξεργασία της πτυχολογίας όσο και στα εκφραστικά χαρακτηριστικά του προσώπου ενώ άλλοι δηmicroιουργούσαν τις φυσιογνωmicroίες τους microε απα-λό προπλασmicroό κυρίως microε ώχρα και ήπιες πράσινες σκιές

42 Χρυσάνθη Μαυροπούλου-Τσιούmicroη Γ Γαλά-βαρης Ιερά Μονή Σταυρονικήτα Εικονογραφηmicroένα χειρόγραφα από τον 10ο έως τον 17ο αιώνα I Άγιον Όρος 2008 99-106 II Άγιον Όρος 2007 9 149-166

43 Όπ I 105 (microε υποσηmicroειώσεις 173-186 στη σ 164) Π Βοκοτόπουλος Μικρογραφίες των βυζαντι-νών χειρογράφων του Πατριαρχείου Ιεροσολύmicroων Αθήνα - Ιεροσόλυmicroα 2002

4 Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Α Κ Α Λ Λ Ι Τ Ε Χ Ν Ι Κ Η ΣΕ Π Ε Ξ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Σ Ξ Υ Λ Ο Υ

ρώσεως Κάτω από το σταυρό σχηmicroατοποι-ηmicroένα επίσης παριστάνεται ο Γολγοθάς microε λοξά κοmicromicroένα τεmicroάχια laquoπήχεωνraquo Μέσα στο περίγραmicromicroα του λόφου διακρίνεται η συνέ-χεια της κάθετης κεραίας του σταυρού ενώ χαmicroηλότερα ένα τρίγωνο κενό που χωρίς αmicroφιβολία συmicroβολίζει τον τάφο του Αδάmicro Σε κάθε πλευρά των θυρόφυλλων στο ύψος των χειρολαβών προς το κέντρο βρίσκεται από ένας κρίκος στερεωmicroένος σε στρογγυ-λή βάση από διακοσmicroητικά επεξεργασmicroένο σφυρήλατο σίδηρο

Τα πεδία microε τους σταυρούς περιβάλλονται από ταινίες ίδιου χαρακτήρα και από καρ-φιά οι σειρές των οποίων συmicroπληρώνουν τη διακόσmicroηση Εκτός από τους laquoπήχειςraquo από τη microία ή και από τις δύο πλευρές στα κάθετα τmicroήmicroατα του πλαισίου βρίσκονται στερεωmicroένα και στενά laquoκορδόνιαraquo διακο-σmicroηmicroένα microε χαράξεις τα οποία δηmicroιουργούν κόσmicroηmicroα που microοιάζει microε το κλασικό microοτίβο του αστράγαλου Τέλος και οι παραστάδες οι οποίες στις άκρες βρίσκονται στο επίπεδο του επιχρίσmicroατος microε την τοιχογράφηση εί-ναι microε τον ίδιο τρόπο επεξεργασmicroένες Όπως και στα θυρόφυλλα εκτός από τις κάθετες ταινίες προστέθηκαν και στενά laquoκορδόνιαraquo microε το microοτίβο του αστράγαλου

Στη θέση αυτή οι σταυροί του Γολγοθά αντιστοιχούν στις γνωστές παραστάσεις οι οποίες λόγω του αποτρεπτικού ρόλου τους παριστάνονται στο πλαίσιο του εντοίχιου διάκοσmicroου στις πλάγιες πλευρές της εισό-δου και των παραθύρων

Σ τον προστατευmicroένο και χωρίς υγρα-σία χώρο του ασκηταριού διασώθηκαν

καλά όχι microόνο οι τοιχογραφίες αλλά και πο-λύτιmicroα δείγmicroατα καλλιτεχνικής επεξεργασί-ας του ξύλου Η θύρα του ναού ενδέχεται να προέρχεται από παλαιότερη περίοδο Είναι κατασκευασmicroένη από σκληρό ξύλο οξιάς και βρίσκεται σε άριστη κατάσταση in situ microαζί microε τις παραστάδες γύρω από τις οποίες έχει τοποθετηθεί προσεκτικά το υπόστρωmicroα των τοιχογραφιών του τέλους του 15ου αιώνα (εικ 102)

Η θύρα microε το σχήmicroα και την επεξεργασία της ανήκει στο διαδεδοmicroένο ήδη το 13ο και 14ο αιώνα σε διάφορα microέρη του βαλκανικού χώρου τύπο Τα θυρόφυλλα αποτελούνται από σκληρές επίπεδες πλάκες microε κόσmicroηmicroα από laquoπήχειςraquo δηλ ταινίες ίδιου πάχους που στην επιφάνειά τους φέρουν αβαθή διακό-σmicroηση microε λεπτές παράλληλες χαρακιές και σταθεροποιούνται στη βάση microε πλατυκέφα-λα και microε ροδέλες καρφιά Τα καρφιά microε το σχήmicroα τους πυκνά τοποθετηmicroένα σε όλη την επιφάνεια δείχνουν διακοσmicroητικά Εποmicroέ-νως η επεξεργασία σε δύο επίπεδα από τα οποία το επάνω φέρει τις χαρακιές microολονότι διακριτική έχει συγκεκριmicroένη αξία γραφικής παράστασης

Το βασικό microοτίβο της διακόσmicroησης της θύ-ρας είναι σταυροί του Γολγοθά ένας σε κάθε φύλλο Οι σταυροί έχουν δύο οριζό-ντιες του ιδίου πλάτους κεραίες Η κάτω κεραία σε σχηmicroατοποιηmicroένη microορφή επέχει τη θέση υποποδίου σε παραστάσεις Σταυ-

1 Η θύρα του ναού

Εικ 102Ασκηταριότου Αγίου Νικάνορα Η ξύλινη θύρα του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι)


Θύρες τέτοιου χαρακτήρα ήταν έργα εργα-στηρίων τα οποία για microεγάλο χρονικό διά-στηmicroα ασχολούνταν microε παρόmicroοιες στην ου-σία ξυλουργικές εργασίες Παραδείγmicroατα ανάλογης καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου έχουmicroε στην Αχρίδα Με τον τρόπο αυτό έχει γίνει η επεξεργασία της βαριάς πύλης της ει-σόδου στη microονή της Παναγίας Περιβλέπτου

Ίδια χαρακτηριστικά έχει και η θύρα του καθολικού της του τέλους του 13ου αιώνα Έναν αιώνα αργότερα κατασκευάστηκαν microε την ίδια τεχνική οι δύο microονόφυλλες θύ-ρες στον πλησιόχωρο microικρό ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης της όγδοης δεκα-ετίας του 14ου αιώνα η microία στη νότια είσοδο του ναού και η άλλη στην είσοδο του παρεκ-κλησίου της Αγίας Παρασκευής Τέλος πα-ρόmicroοια θύρα έχει στη νότια πλευρά και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Νοσοκο-microείου δίπλα στη λίmicroνη1

Από τα παραδείγmicroατα που έχουν σωθεί σε διάφορα microέρη αξίζει να αναφέρουmicroε και την πιθανόν παλαιότερη πιο πλούσια διακοσmicroη-microένη θύρα της Παναγίας Μαυριώτισσας στην Καστοριά microε διπλούς σταυρούς και δι-ακόσmicroηση στις ελεύθερες επιφάνειες2

Εικ 103Σχεδιαστική απεικόνιση της ξύλινης θύρας του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι)

1 Subotić Sveti Konstantin i Jelena 45-48 Η Mirjana ĆorovićshyLjubinković Στο βιβλίο της για τη microεσαιωνική ξυλογλυπτική (Srednjevekovni duborez 43-44) βάσιmicroα συmicroπέρανε ότι ο προαναφερόmicroενος τρόπος εργασίας λόγω της απλότητας χρήσης των στοιχείων χρησιmicroοποιούνταν για microεγαλύτερο χρονι-κό διάστηmicroα στην περιοχή της Αχρίδας Για το λόγο αυτόν υπάρχουν δυσκολίες στην ακριβή χρονολόγη-ση των έργων

2 Ν Μουτσόπουλος Καστοριά Παναγία η Μαυριώτισσα Αθήνα 1967 πίν 40 και 40α

2 Το αναλόγιο του ναού

Μ εγαλύτερη δεξιοτεχνία και τέχνη απαι-τούσαν τα καλλιτεχνικά επεξεργασmicroέ-

να κοmicromicroάτια εκκλησιαστικών επίπλων Μο-λονότι ο αριθmicroός τους στο λιτό εσωτερικό του ναού του ασκηταριού ήταν περιορισmicroέ-νος διασώθηκε ώς τις microέρες microας σχεδόν άρ-τιο ένα ωραίο δείγmicroα αναλογίου (εικ 105) Το βασικό σώmicroα του το οποίο σχηmicroατίζουν τέσσερις κίονες και είναι από σκληρό υλικό microε την πάροδο του χρόνου δέχτηκε επισκευ-ές και συmicroπληρώθηκε microε πολλά εγκάρσια λε-πτότερα σανιδάκια από microαλακό ξύλο ελάτης Με το ίδιο ξύλο επισκευάστηκε και το υψη-λότερο microέρος του οποίου οι πλάγιες επιφά-νειες στο κάτω microέρος είναι ηmicroικυκλικές

Οι microικροί κίονες τετράγωνοι και διακοσmicroη-microένοι σε πολλά σηmicroεία έχουν τοmicroές microε απο-τέλεσmicroα κάποιες επιφάνειες να γίνονται οκτάπλευρες Όλες είναι καλυmicromicroένες microε αβαθή σκαλισmicroένα σχέδια ως επί το πλεί-στον πυκ νές χαρακώσεις οι οποίες σε κά-ποια σηmicroεία σχηmicroατίζουν δίχτυ τετράγωνων ή ροmicroβοειδών πεδίων (εικ 104) Σε κάποια σηmicroεία βυθίζονται εναλλάξ οπότε τα microοτίβα γίνονται ανάγλυφα1 Μία από τις επιφάνειες απέκτησε σχηmicroατοποιηmicroένη microορφή που δύ-σκολα microπορεί να προσδιοριστεί Πρόκειται πιθανόν για ιερό πρόσωπο ίσως για γενει-οφόρο microοναχό (εικ 104) Τα κοψίmicroατα στις γωνίες θυmicroίζουν τον τρόπο δουλειάς που εφαρmicroόζεται ώς σήmicroερα στη λαϊκή ξυλογλυ-πτική

Στο microεσαίο τmicroήmicroα οι τετράγωνοι microικροί κίο-νες διαmicroορφώθηκαν σε τέσσερα laquoσχοινιάraquo

τα οποία στη microέση δηmicroιουργούν microάλλον επι-microήκεις κόmicroβους (εικ 104) Πρόκειται για το καλά γνωστό και microε microακρά παράδοση microοτί-βο τον laquoηράκλειο κόmicroβοraquo Tο διακοσmicroητικό και σαφούς σχήmicroατος microοτίβο που προέρχε-ται από την παmicroπάλαιη εmicroπειρία των ναυ-τικών ως ένας από τους τρόπους microε τους οποίους έδεναν τα σχοινιά απαντά και στην κλασική εποχή2 και κατόπιν επί αιώνες σε διάφορα υλικά και microε διαφορετικές τεχνικές υπάρχει στην τέχνη του Μεσαίωνα Απέκτη-σε ιδιαίτερη θέση στα εσωτερικά ναών σε ανάγλυφα στοιχεία και σε έπιπλα Η ευαι-σθησία του υλικού συνέβαλε ώστε να σπανί-ζουν δείγmicroατα αυτού του είδους σε ξύλο Σε microεγαλύτερο αριθmicroό έχουν διασωθεί σε λίθο ιδιαίτερα σε τέmicroπλα ndashγια παράδειγmicroα στην εκκλησία της Πόρτα Παναγιάς στα Τρίκαλα3 και στο καθολικό της microονής Χιλανδαρίου4 στη Μητρόπολη του Μυστρά5 στην εκκλη-σία του Κράλη στη Studenica6 στον Άγιο Γεώργιο στο Γεράκι στον Άγιο Γεώργιο στο Staro Nagoričino7 (πιθανόν από τη βυζαντι-νή εποχή) στον Άγιο Γεώργιο στο Mlado Nagoričino8 και αλλού Στον εντοίχιο διά-κοσmicroο microικροί κίονες microε τον ηράκλειο κόmicroβο βρήκαν θέση στη ζωγραφική απεικόνιση στο Djurdjevi Stupovi κοντά στο Novi Pazar (πε-ρίπου το 1170)9 στο Kurbinovo (1191) στην Ευαγγελίστρια στο Γεράκι10 και αλλού

Τα παλαιότερα και πολυαριθmicroότερα δείγmicroα-τα ηράκλειου κόmicroβου απαντούν σε microικρο-γραφίες11 αρχίζοντας από το Μηνολόγιο του Βασιλείου Βacute12 Είναι ιδιαίτερα διαδεδοmicroένος το 12ο αιώνα13 τις περισσότερες φορές σε


microικρούς κίονες του πλαισίου γύρω από τις microορφές των ευαγγελιστών14 ή των πινάκων αντιστοιχίας των κανόνων15 και σε παραστά-σεις ιερών χώρων16 Το microοτίβο του κόmicroβου σε microικρούς κίονες εmicroφανίζεται και σε άλλα έργα σε παραστάσεις των αγίων πολεmicroιστών σε microικρές εικόνες από στεατίτη όπως του αγίου Γεωργίου από τον 11ο αιώνα στη microονή Βατο-πεδίου17 Τέλος το microοτίβο των laquoδεmicroένων κι-όνωνraquo φέρουν και οι βυζαντινές ορειχάλκινες θύρες στην Ιταλία από το 11o-12ο αιώνα18 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο θέmicroα αυτό έδωσε ο G N Čubinašvili στη εργασία του για το τρίπτυχο Račinskij από ελεφαντόδοντο19

Μολονότι σπάνια ωστόσο διασώθηκαν και ξύλινα τέmicroπλα Κάποια αξιόλογα έργα microνηmicroό-νευσε ο Γ Σωτηρίου20 Ενδιαφέρον δείγmicroα microε microοτίβο τον ηράκλειο κόmicroβο έχει διασωθεί στη Santa Maria in Valle Porclaneta21 Σε περιοχές κοντά στη Ζάβορδα πλησιέστερο ως προς το χαρακτήρα ήταν το τέmicroπλο της εκκλησίας των Μικρών Αγίων Αναργύρων στην Αχρίδα πιθανόν των microέσων του 14ου αιώνα (εικ 110) Από το παλαιό τέmicroπλο διασώθηκαν οι κατα-κόρυφοι κίονες που διαφέρουν ως προς το διάκοσmicroο και είναι σχετικά αδρής κατασκευ-ής Άξιο προσοχής microεταξύ αυτών είναι ένα ζεύγος (κιόνων) microπροστά από την προσκοmicroι-δή microε microοτίβο το laquoσχοινίraquo δεmicroένο σε κόmicroβο22

Λίγο microεταγενέστερο δείγmicroα έργο σηmicroαντι-κά ανώτερης τέχνης βρίσκεται στο ναό της microονής του Μεγάλου Μετεώρου στο τέmicroπλο του οποίου έχουν ενσωmicroατωθεί τmicroήmicroατα του παλαιού τέmicroπλου του τέλους του 14ου αιώ-να (εικ 109)23 Η παρόmicroοια επεξεργασία και τα microοτίβα στο αναλόγιο του ασκηταριού της Ζάβορδας το οποίο οπωσδήποτε ανήκε στον παλαιό εσωτερικό χώρο οδηγούν στη σκέψη ότι microε τον ίδιο τρόπο microε τον laquoηράκλειο κόmicro-βοraquo στη microέση θα έπρεπε να είχε κατασκευα-στεί και το τέmicroπλο του ναού Σήmicroερα ο ναός έχει νεότερο τέmicroπλο στην ίδια αναmicroφίβολα θέση όπου βρισκόταν το παλαιότερο και που

χωρίζει στην τοιχογραφία τους αρχιερείς από τον προστάτη άγιο Γεώργιο

Για το τεχνοτροπικό και το χρονολογικό πλαίσιο στα οποία ο τεχνίτης του αναλο γίου της Ζάβορδας εργάστηκε έχει σηmicroασία το αναλόγιο που βρήκαmicroε το 1973 στην κρύ-πτη-σκευοφυλάκιο της microονής του Μεγάλου Μετεώρου (εικ 107 108) Είναι ανάλογης κατασκευής αλλά καλύτερα διασωθέν και δυνατών καθαρών σχηmicroάτων microε στοιχεία σκακιού τα οποία φανερώνουν την εmicroπειρία του τεχνίτη Κατασκευάστηκε πιθανότατα τα πρώ τα χρόνια microετά την αποπεράτωση τoυ ναού (13878) τον οποίο ανήγειρε ο πρώην βασιλιάς Ιωάννης Ούρεσης microοναχός Ιωά-σαφ microετά τη λήψη του microοναχικού σχήmicroατος Η παράδοση στο είδος αυτό της βυζαντινής γλυπτικής όπως αυτή microε τα στοιχεία του πα-λαιού τέmicroπλου της microονής είναι ορατή και σε άλλα έργα τα οποία microέσω της αδελφής τού Ιωάσαφ της βασίλισσας Μαρίας Αγγελίνας Παλαιολογίνας έφθασαν από τα Γιάννενα στο Μετέωρο Πιθανώς microαζί microε τους ζω-γράφους τους χρυσοχόους και τους άλλους τεχνίτες τα χρόνια εκείνα περίπου το 1390 στο Μετέωρο ανέβηκαν και ξυλογλύπτες Εκεί microαζί microε τους άλλους τεχνίτες άφησαν ένα από τα πλουσιότερα σύνολα της υστερο-βυζαντινής τέχνης

Το αναλόγιο του ασκηταριού του Αγίου Νι-κάνορα εκτός από το microοτίβο του laquoηράκ λειου κόmicroβουraquo της laquoυψηλήςraquo βυζαντινής παράδο-σης έχει και κοσmicroήmicroατα που δανείστηκε από τη λαϊκή ξυλογλυπτική Είναι συνεπώς του ιδίου τύπου microε το δείγmicroα από τη microονή του Μεγάλου Μετεώρου αλλά δηmicroιουργήθηκε σε τοπικό εργαστήριο ξυλογλυπτικής επαρ-χιακού χαρακτήρα Κρίνοντας από όλα αυτά είναι κάπως νεότερο και προέρχεται από το πρώτο microισό του 15ου αιώνα

Συγκρίνοντας τα δύο αναλόγια αν και κι-νούνται στην ίδια βασική αντίληψη παρα-

121Δείγmicroατα καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου

Εικ 104Σχέδια του ξύλινου αναλογίουτου ναού του Αγίου Γεωργίου


Εικ 105 Το ξύλινο αναλόγιο του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι)

τηρούmicroε ορισmicroένες διαφορές Στο δείγmicroα του Μετεώρου microε διακόσmicroηση κλασικού προγράmicromicroατος είναι εmicroφανή και τα τορ-νετυά στοιχεία Ωστόσο όmicroως κινούνται στα όρια της αυστηρής πρόσβασης χωρίς ελευθερία και αυτοσχεδιασmicroό σε ρηχά ανά-γλυφες επιφάνειες Στο δείγmicroα της Ζάβορ-δας microολονότι εmicroφανίζονται laquoαιωρούmicroενοιraquo κόmicroβοι δηλαδή στοιχεία από την παλαιό-τερη και laquoανώτερηraquo βυζαντινή παράδοση

ωστόσο microε ελεύθερο τρόπο σκαλίζονται τα πεδία σκακιού ndashτετράγωνα και ροmicroβοειδή σχήmicroατα φυσιογνωmicroίες και άλλαndash στοιχείο που microαρτυρεί για την ελευθερία που είχαν οι τεχνίτες αντικειmicroένων από ξύλο Έχουmicroε επίσης και τα χαρακτηριστικά κοψίmicroατα microε microαχαίρι που εmicroφανίζονται σε όλα τα σηmicroεία Τορνευτά στοιχεία εξάλλου εmicroφανίζονται το microεσαίω να σε ζωγραφισmicroένα έπιπλα και σε microικρογραφίες


Εικ 106 Λεπτοmicroέρειες από το ξύλινο αναλόγιο του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι)

Δείγmicroατα εκκλησιαστικών έργων αυτού του είδους είναι πολύ σπάνια γιατί πρόκειται για αντικείmicroενα φορητά κατασκευασmicroένα από ευπαθές υλικό τα οποία γιrsquo αυτόν το λόγο καταστρέφονται ευκολότερα Και στους δύο χώρους στο Μετέωρο και τη Ζάβορδα προ-στατευmicroένα σε microεγαλύτερο βαθmicroό επιβίω-σαν

Για τη γλυπτική σε ξύλο στη βυζαντινή τέ-χνη ο Γ Σωτηρίου δηmicroοσιεύει το 1930 το microοναδικό ώς σήmicroερα γνωστό δείγmicroα αναλο-γίου από τη βυζαντινή εποχή του ναού του Αγίου Στεφάνου στην Καστοριά (εικ 111)24 Πρόκειται όmicroως για αναλόγιο διαφορετικής κατασκευαστικής δοmicroής και διαφορετικού διακοσmicroητικού προγράmicromicroατος microε πλατιές οριζόντιες πλάκες διακοσmicroηmicroένες microε ανά-γλυφο microεταξύ των οποίων βρίσκονται σει-ρές κιόνων Στο δείγmicroα αυτό προστέθηκε σε microεταγενέστερη εποχή κινητό άνω τmicroήmicroα microε λοξές επιφάνειες στις οποίες κατά την ανά-γνωση στηρίζονται τα βιβλία


Εικ 107Μονή Μεγάλου ΜετεώρουΣχέδια του ξύλινου αναλογίου


Εικ 108 Μονή Μεγάλου ΜετεώρουΤο ξύλινο αναλόγιο(τέλος 14ου αι)Σύνολο και λεπτοmicroέρειες

Κρίνοντας από άλλα έργα όπως το περί-φρακτο κτητορικού τάφου25 και το τmicroήmicroα ουρα νού προσκυνηταρίου-εικονοστασί-ου26 του ίδιου ναού το αναλόγιο27 και τα τmicroήmicroατα ουρανού προσκυνηταρίων του βυζαντινού microουσείου Καστοριάς28 καθώς και το τέmicro πλο του ασκηταριού στο νησί Mali Grad της Μεγάλης Πρέσπας29 του ιδίου πνεύmicroατος και microε εκλεπτυσmicroένη δια-

δικασία κατασκευής διαπιστώνουmicroε ότι πρό-κειται για άλλη ξυλογλυπτική τεχνική αν και της ίδιας πιθανόν εποχής

Νεότερα δείγmicroατα σε βορειότερες περιοχές στην κοιλάδα του ποταmicroού Crna Reka του Κοσσυφοπεδίου και σε άλλες microονές παρου-σιάζουν εντελώς διαφορετική ξυλογλυπτική αντίληψη και κατασκευή


Εικ 110 Ναός Μικρών Αγίων Αναργύρων στην Αχρίδα Σχέδιο των κιόνων του τέmicroπλου (microέσα 14ου αι)

Εικ 109Mονή Μεγάλου Μετεώρου Σχέδιο του κίονα από το τέmicroπλο του παλαιού καθολικού(τέλος 14ου αι)

1 Παράδειγmicroα τέτοιας επεξεργασίας συναντά-ται σε πλούσια διακοσmicroηmicroένο ξυλόγλυπτο βηmicroόθυρο (αριστερό φύλλο) που προέρχεται από το Πέραmicroα Ιωαννίνων (σήmicroερα στο microουσείο του microητροπολιτι-κού microεγάρου) microε την παράσταση του αρχαγγέλου Γαβριήλ και του αποστόλου Πέτρου (13ος-14ος αι) Το βάθος των ανάγλυφων παραστάσεων έχει απο-δοθεί microε διάτρητη τεχνική και κοσmicroείται microε σχέδια που δηmicroιουργούν τετράγωνα πεδία σκακιού ή ζατρί-κια στο διάχωρο microε τον απόστολο (κάτω) τα οποία παίρνουν το σχήmicroα του ρόmicroβου στο διάχωρο microε τον αρχάγγελο (πάνω) ενώ γίνονται ωοειδή στην από-ληξη (Sotiriou La sculpture sur bois 175 εικ 3 Πα-ρασκευή Παπαδηmicroητρίου Η εξέλιξη του τύπου και της εικονογραφίας του βηmicroόθυρου από τον 10ο έως και τον 18ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2008 101 εικ στη σ 106) Πρόκειται για παλαιά microοτίβα χαρακτηρι-στικά όχι microόνο στην καλλιτεχνική επεξεργασία του ξύλου αλλά και στην αρχιτεκτονική Εκτός από τα πεδία σκακιού που χαρακτηρίζουν τη ρωmicroαϊκή και κατόπιν και τη βυζαντινή πρακτική δόmicroησης κά-πως πιο πολύπλοκη ήταν η δόmicroηση microε κατάλληλα διαγώνια τοποθετηmicroένα τεmicroάχια πλίνθου ή λίθου microε την microπροστινή πλευρά τετράγωνου σχήmicroατος η λεγόmicroενη opus reticulatum Γνωστός ήδη στα έργα του Βιτρούβιου και του Πλίνιου ο προαναφερόmicroε-νος τρό πος δόmicroησης διατηρήθηκε ώς το τέλος όχι microόνο στην αρχιτεκτονική του Βυζαντίου αλλά και στην αρχιτεκτονική των υπό την επιρροή του γει-τονικών χωρών (G Subotić Keramoplastični ukras Istorija primenjene umetnosti kod Srba I Beograd 1977 44 κε)

2 Η Mirjana ĆorovićshyLjubinković η οποία αφι-έρωσε χωριστό κεφάλαιο στα ξυλόγλυπτα τέmicroπλα microνηmicroονεύει δείγmicroατα κοσmicroηmicroάτων microε το microοτίβο αυτό καθώς και τα έργα του Μουσείου Μπενάκη και του Εθνικού Μουσείου Βελιγραδίου Το microοτίβο εmicroφανίζεται και σε άλλα έργα εφαρmicroοσmicroένης τέχνης για παράδειγmicroα σε αρχαίο αγγείο από ψηmicroένο πηλό από τη Budva σήmicroερα στο Εθνικό Μουσείο Βελιγρα-δίου (Βλ Ćorović-Ljubinković Srednjevekovni duboshyrez 22 σηmicro 87)

3 Γ Σωτηρίου Χριστιανική και βυζαντινή αρ-χαιολογία Ι Αθήνα 1942 εικ 114 (σύmicroφωνα microε τη Mirjana ĆorovićshyLjubinković)

4 Dj Bošković M Kovačević Hilandar Saborna crkva Beograd 1992 σχ 14 και 16 S Nenadović Osam vekova Hilandara Beograd 1997 90 εικ 195

5 G Millet Monuments byzantins de Mistra Paris 1910 273 πίν XLIV 2 και XLV

6 Gordana Babić V Korać S Ćirković Studenishyca Beograd 1986 96-98


7 Todić Staro Nagoričino εικ 3 8 Όπου κατασκευάστηκε microε πιο απλοποιηmicroένο

τρόπο σε microορφή που σηmicroείωσε ο M Vasić La date de lrsquoeacuteglise SaintshyGeorges agrave Mlado Nagoričino Meacutelanges Charles Diehl II Paris 1930 εικ 11

9 J Nešković Djurdjevi Stupovi u starom Rasu Kraljevo 1984 εικ 24

10 Ν Μουτσόπουλος Γ Δηmicroητροκάλλης Γε-ράκι Θεσσαλονίκη 1981 εικ 185 186

11 Την εmicroφάνισή τους στις microικρογραφίες πα-ρουσίασε ιδιαίτερα η Alisa V Bank Prikladnoe iskusshy

stvo 96) Η συγγραφέας δεν αποκαλεί το microοτίβο ηράκλειο κόmicroβο αλλά λέει ότι οι microορφές παρουσι-άζονται κάτω από τόξα ανάmicroεσα σε δύο κολόνες οι οποίες στη microέση διαπλέκονται

12 Il Menologio di Basilio II Torino 1907 πίν 285 3 P Buberl H Gerstinger Die byzantinischen Handschriten II Leipzig 1938 204 πίν VI 1 2 πίν VII 1 2 πίν XXVII 1 Lazarev Istorija πίν 244 (ευαγ-γέλιο της Πάρmicroα Biblioteca Palatina Palat 5 τέλη 6ου αι) J Ebersolt La miniature byzantine ParisndashBruxelles 1926 πίν XVII A Grabar Lrsquoart de la in de lrsquoAntiquiteacute et du Moyen acircge IshyIII Paris 1968 πίν 121

13 V N Beneševič Pamjatniki Sinaja arheo loshygičeskie i paleograičeskie I Leningrad 1925 πίν 31 Lazarev Istorija πίν 156 207 208 Του ιδίου Storia della pittura bizantina Torino 1967 πίν 240

14 Σε ελληνικό τετραευαγγέλιο του 12ου αιώνα στην Εθνική Ρωσική Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρού-πολης αρ 223 (Βλ Isskustvo Vizantii v sobraniah SSSR II Μoskva 1977 67)

15 Στο χειρόγραφο αρ 296 επίσης του 12ου αι-ώνα (όπ 523)

16 Το microοτίβο τονίζει η Mirjana ĆorovićshyLjubinshyković εmicroφανίζεται σε ναούς και τέmicroπλα στο χειρό-γραφο του microοναχού Ιακώβου (Βλ A I Nekrasov Les frontispices architecturaux dans les manuscrits russes avant lrsquoeacutepoque de lrsquoimprimerie Lrsquoart byzantin ches les Slaves II1 Paris 1932) Εmicroφανίζεται επίσης σε χειρό-γραφο του Σινά του 13ου αιώνα

17 Bank Prikladnoe iskusstvo 94-96 σχ 80 όπου παρουσιάζει και σχέδια της διακόσmicroησης ιδι-αίτερα των κιόνων δεmicroένων σε κόmicroβο σχ 83 Κάτια Λοβέρδου-Τσιγαρίδα Βυζαντινή microικροτεχνία Μεγί-στη Μονή Βατοπαιδίου II Άγιον Όρος 1996 460 εικ 392

18 G Matthiae Le porte bronze bizantine in Itashylia Roma 1971 (στο Βατικανό εικ 9 και στο Monte Sant Angelo εικ 62) Σε κάποιες θύρες οι δεσmicroοί πι-θανότατα ίδιου χαρακτήρα ορίζονται microε στιλιζαρι-σmicroένη microορφή (στο ναό San Paolo fuori le mura της Ρώmicroης εικ 3 34 36 38 40 41 43 45-48 στον καθε-δρικό του Αmicroάλφι εικ 3 και στο ναό San Marco της Βενετίας εικ 82-84 86-95 98 100 103-112)

19 G N Čubinašvili Voprosy istorii iskusstva Issledovanija i zametki I Tbilisi 1970 (Račinskiij tripshytih iz slonovoj kosti 206-235 πίν 80-93)

20 Sotiriou La sculpture sur bois 173-176 21 Το αρχικό σχήmicroα του σε σχέδιο παρουσίασε

ο E Beacutertaux στο έργο Lrsquoart dans lrsquoItalie meacuteridionale Paris 1904 555-556 πίν 251 και 252

22 Ćorović-Ljubinković Srednjevekovni duborez 19-23 εικ 3 Σχετικά microε το microοτίβο του ηράκλειου

Εικ 111 Ναός Αγίου

Στεφάνου Καστοριάς

Ξύλινο αναλόγιο (14ος αι)


κόmicroβου στη Δύση η συγγραφέας επισηmicroαίνει ότι και ο Е Macircle θεωρούσε ότι στη Λοmicroβαρδία έφθασε από το Βυζάντιο (Е Macircle Lrsquoart religieux du XIIe siegravecle en France Paris 1928)

23 G Subotić Justinos Simonopetritis Lrsquoiconosshytase et les fresques de la in du XIVe siegravecle dans le moshynastegravere de la Transiguration aux Meacuteteacuteores Actes du XVe Congregraves des eacutetudes byzantines II Athegravenes 1981 751-758

24 Sotiriou La sculpture sur bois 174-175 πίν XIV 2β

25 Όπ 174-175 πίν XIV 2α26 Όπ 174-175 Πρόκειται για δηmicroοσίευση

σχεδίου από τmicroήmicroα ουρανού προσκυνηταρίου σε ανάπ τυγmicroα Τmicroήmicroατα ουρανού άλλων προσκυνητα-ρίων του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς έχουν πα ρεmicroφερή microε αυτόν σε διάταξη και εκτέλεση διά-κοσmicroο και κίονες Η σύγκριση δηmicroιουργεί τη βεβαι-ότητα ότι πρόκειται για έργα του ίδιου εργαστηρίου και ότι πιθανόν και αυτά να προέρχονται από το ναό του Αγίου Στεφάνου

27 Το αναλόγιο του βυζαντινού microουσείου Κα-στοριάς συγγενεύει σε microεγάλο βαθmicroό ως προς την κατασκευαστική δοmicroή και το διάκοσmicroο microε το ανα-λόγιο του ναού του Αγίου Στεφάνου

28 Τα ξυλόγλυπτα έργα του microουσείου τα έκανε γνωστά σε εmicroάς ο αρχαιολόγος Γιάννης Σίσιου για το οποίο τον ευχαριστούmicroε

29 Sotiriou La sculpture sur bois 173 Σηmicroείωση Το αναλόγιο το εν το πίσαmicroε στο ναό του ασκηταριού το έτος 1972 Με τ ρήθηκε και φωτογρα-φήθηκε το 1976 στη microορφή που δηmicroοσιεύεται Μετά την κατασκευή ξύλινης σκάλας η ανάβαση στο ασκηταριό έγινε εύκολη και ασφαλής για microεγάλο αριθmicroό ανθρώπων Σε νεότερη επίσκεψή microας (Απρί-λιος 2004) το αναλόγιο θλιβερά κοmicromicroένο στη microέση βρισκόταν εκτός του ναού έχοντας φυσικά απολέ-σει τα χαρακτηριστικά και τη λειτουργικότητά του Σε άλλη ανάβαση (Σεπ τέmicroβριος 2007) δυστυχώς δεν σωζόταν κανένα από τα δύο τmicroήmicroατα

5 Ο Ι Ε Ν Θ Υ Μ Η Σ Ε Ι Σ Τ Ω Ν Ε Π Ι Σ Κ Ε Π Τ Ω Ν

Η συνήθεια του laquoπροσκυνήmicroατοςraquo είναι παγκόσmicroια και πανανθρώπινη Στο

πλαίσιο κάθε θρησκείας παρατηρείται το ίδιο φαινόmicroενο συχνά οι πιστοί ταξιδεύ-ουν σε microακρινούς τόπους που είναι ευρέως γνωστοί για τα θαύmicroατα που συνέβησαν σε αυτούς ή για κάποιον θαυmicroατουργό άγιο Στον τόπο αυτόν ελπίζουν να πάρουν ευλογία να ενθαρρυνθούν στον καθηmicroερι-νό τους αγώνα και να βρουν παρηγοριά

Επειδή ο προσκυνητής βιώνει microία ιδιαίτε-ρη πνευmicroατική κατάσταση αισθάνεται την ανάγκη να την καταγράψει και να απαθανα-τίσει το γεγονός ότι βρίσκεται στον συ γ-κεκριmicroένο τόπο Έτσι δηmicroιουργούνται οι διάφορες laquoεπιγραφέςraquo και laquoενθυmicroήσειςraquo Οι επιγραφές χριστιανών προσκυνη τών ανά -

γονται στους πρώτους αιώνες του Χριστια-νισmicroού Ο microεγάλος αριθmicroός των επι γραφών που βρίσκονται διεσπαρmicroέ νες σε ολόκληρη τη Μεσόγειο είναι microία ένδειξη ότι η συνήθεια των προσκυνητών να αφήνουν γραπτά ση microάδια αποτέλεσε απαραίτητο και σχεδόν επί σηmicroο χαρακτηριστικό του χριστιανικού προσκυνήmicroατος

Στον 18ο αιώνα ο περίφηmicroος προσκυνητής Βασίλειος Μπάρσκι ανήγαγε την παράδο-ση της ενθύmicroησης στο επίπεδο της τέχνης Καλύπτοντας τους τοίχους microε λεπτοmicroε-ρείς ενθυmicroήσεις και πληροφορίες αναβάθ-microισε την προσωπική microαρτυρία σε ιστορικό τεκmicroήριο Όmicroως πρόκειται για εξαίρεση Οι περισσότεροι προσκυνητές ικανοποιούνται σηmicroειώνοντας απλώς το όνοmicroά τους ή τη

Εικ 113Ενθυmicroήσεις

των επισκεπτώνστην τοιχογραφία

της Βαπτίσεωςτου Χριστού

(15612 1618 1642)

Oι ενθυmicroήσεις των επισκεπτών (16ος-20ός αι)

Εικ 112Ναός του Αγίου Γεωργίου Ενθυmicroήσειςτων επισκεπτών στην τοιχογραφία της Βαπτίσεωςτου Χριστού


χρονολογία του προσκυνήmicroατος και ελάχι-στες άλλες πληροφορίες για το άτοmicroό τους

Επειδή οι ενθυmicroήσεις αυτές είναι συνήθως χαραγmicroένες πάνω σε τοίχους και συχνά πά νω σε τοιχογραφίες ενδέχεται να αποκ τούν στα microάτια microας τις διαστάσεις βαν δαλισmicroού ή ασύγνωστης laquoεικονοmicroαχικήςraquo πράξης Εί ναι πάντως διαπιστωmicroένο ότι εφόσον υπάρ χει ελεύθερη επιφάνεια οι περισσό-τε ροι προσκυ νητές γράφουν στα άκρα των τοι χογρα φιών προσπαθώντας να microη βλά ψουν τις κύριες microορφές των παραστάσε-ων Με το πέρασmicroα του χρόνου οι προσκυ-νηmicroατικοί τόποι γεmicroίζουν microε ονόmicroατα και ενθυmicroήσεις και έτσι οι καινούργιοι προσκυ-νητές δεν διστάζουν να προσθέσουν και εκείνοι τα δικά τους ονόmicroατα

Σήmicroερα σε πολλά microοναστήρια υπάρχει το λεγόmicroενο laquoβιβλίο επισκεπτώνraquo και οι προσκυ νητές αντί να γράφουν στους τοίχους παρο τρύνονται να σηmicroειώνουν τα ονόmicroατά τους σε χαρτί Όmicroως η παλαιά συνήθεια συνεχίζεταιhellip

Στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου σώ ζον-ται περισσότερες από εκατό ενθυmicroήσεις Ο κατάλογος που ακολουθεί δεν είναι εξαν τλητικός λόγω του microεγάλου αριθmicroού των ενθυmicroήσεων των δυσκολιών στην ανά γνωση και άλλων συναφών προβλη-microάτων Χρονολογικά οι ενθυmicroήσεις κλιmicroα-κώνονται από το 16ο αιώνα ώς σήmicroερα Μεγάλος αριθmicroός σύγχρονων προσκυ-νητών επισκέφθηκαν το ασκηταριό και άφη σαν και αυτοί τα ονόmicroατά τους Σύmicroφω-να όmicroως microε το σκοπό αυτής της microελέτης δίνουmicroε έmicroφαση στις παλαιές ενθυmicroήσεις

Πολλές ενθυmicroήσεις υπογραmicromicroίζουν το γε γο νός ότι οι προσκυνητές laquoανέβηκανraquo τονίζοντας έτσι τον κόπο και το βίωmicroα της ανο δικής πορείας προς το ασκηταριό Επι πλέον πολλές ενθυmicroήσεις προέρχον-ται από ιερείς και διακόνους προσκυνητές οι οποίοι λειτούργησαν στο ναό Άλλοι προσκυνητές άφησαν το σηmicroάδι τους την ηmicroέρα της εορτής του αγίου Γεωργίου την προσφορότερη για να επισκεφθεί κανείς το ασκηταριό και πιθανώς η πανηγυρική

Εικ 114 Ενθύmicroηση κτητορική (αρ 22) στην τοιχογραφία της Βαπτίσεωςτου Χριστού (1773)

133Οι ενθυmicroήσεις των επισκεπτών

ατmicroόσφαιρα τους ενθάρρυνε να χαράξουν τα ονόmicroατά τους Παρόλο που οι περισ-σότερες ενθυmicroήσεις είναι γενικής φύσεως ορισmicroένες προσφέρουν ενδιαφέρου σες πλη ρο φο ρίες όπως για παράδειγmicroα οι πέν τε ενθυmicroήσεις (αρ 22 23 31 32 35) που αναφέρονται στις κτηριακές προσθή-κες των ετών 1773-1793 Μνηmicroονεύονται σε αυτές τα πρόσωπα που εργάστηκαν ο τόπος καταγωγής τους η συγκεκριmicroένη οι κοδοmicroική εργασία που επιτέλεσαν καθώς και το ποσό της αmicroοιβής τους

Η προέλευση των επισκεπτών του ασκητα-ριού είναι από τις γειτονικές επαρχίες των Γρεβενών της Σιάτιστας της Κοζάνης των Σερβίων της Ελασσόνας του Τυρνά-βου και της Καλαmicroπάκας Έχουmicroε όmicroως και

δύο microοναχούς από το Άγιον Όρος έναν από τον Πρόδροmicroο της Βέροιας και έναν ιεροδιάκονο από το Καρπενήσι

Ενθυmicroήσεις

1 15612 (εικ 113)+ ετους ͵ ζο (7070) οπου ιρθε ο Διονισιος

2 1582Διmicroιτριος ιεροmicro(όναχος) ͵ αφπβ΄

3 15934έτος ͵ ζρβ (7102) ανεβη() ο Γλιγόριος

4 1618 + ὀταν ήρθα εγω ὁ Φϊλώθεος ϊεροδιάκον ὁ

Εικ 115Ενθυmicroήσειςτων επισκεπτώνστο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού


Τυρ ναβιὄτης κ(αι) ελειτούργισα microε τον παπα κυρ Ησαία ηmicroέρα του microεγάλου Γεωργίου ἔτους ͵ ζρκς (7126)

5 1618 Φϊλώθεος ϊεροδιακον ὁ Τυρναβιοτης ετος ͵ζρκς (7126)

6 16212͵ζρλ (7130)

7 1642 + ηρθα εγω ω π(α)πα Νικηφόρος microε των Κωστά-νττιω κ(αι) microε τον Κιριακόν και ελη τουργήσα τιν τριτιν τις διακινησιmicroου ω αγι(ος) Γεώργηος [hellip] microην ιουνιος κατα το ετος ͵ ζρν (7150)

8 16534έτος ͵ ζρξβ (7162)

9 1662ετους ͵ αχξβ ἐδο ήρθα ο π(α)πα Λουκάς κ(αι) ἐλἴτουργισα

10 1662 έτος ͵αχξβ ήρθα ὀ π(α)πά Λουκάς microε τόν Γαβριήλ κ(αί) ἑλιτούργισα

11 1714 ͵αψιδ ετος ἀνέβικα εγό ο Διονίσιος απο τον Πρ(ό)δ(ρο)microον

12 1744 τιν microερα του αγιου Γιοργιου θιmicroισις πος ιλθα

Εικ 116 Ενθυmicroήσειςτων επισκεπτώνστο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού

Εικ 117Ενθύmicroηση κτητορική (αρ 23) στο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού (1773)


ιγο ο παπας Ζοσιmicroας microε τον Δανυιλ κ(αι) τον Γερονδιο κ(αι) ελητουργισαmicroε 1744

13 1748 εἰς τούς 1748 χάρην προσκυνίσεως Δω ρόθεος ἱεροδιάκονος

14 1750 + Σωφρόνιος microοναχός ἀγιῶρήτις προσκινη-τίς 1750 τοῦ ἀγῖου - microηνί αὐγούστου 15

15 1760 έτος 1760 ανεβηκα εγο ο π(α)πα Ανθιmicroος και ανέβασα τα βηβληα microαΐου 4 που εφιράmicroε

16 1760 ἐτος 1760 microαρτίου 5 ἀνεβικα ἐγώ ὁ π(α)πά Ἀνθιmicroος ἰός τίς καλογριάς απο Αὐλές κ(αί) ἐπροσκύνισα ἡmicroερα κυριακή

17 1764 1764 υουνυου 13 ανεβηκα εγο ο Σιλβεστρος απο αγιον ωρος

18 1764 1764 ιουνηου - 13 ο Σιλβεστρος κατεβηκα ο Λαβρηοτης

19 1768 1768 Μαρκο[ς] Πουρνάρος απο Κοζανι

20 1770ἐτως 1770 απριλίου microηνός 22 ήρθα εγο ο π(α)πα Ζωσιmicroάς κ(αι) ο π(α)π(α) Άνθιmicroος κ(αι) ο π(α)πα Σήλβιστρος κ(αι) ο π(α)πα Θιοφανις και ο διακος κ(αι) ελητουργίσαmicroη

21 1773 τις αυτις microονις λιτουργισα εγο ο Ζαχαρίας ιεροmicroοναχος ετος - 1773 microινι δικεmicroβρίου 5

22 1773 1773 δεκεmicroβρίου 20 εγο ο Νικολας το παπαδου-λι microαστορεφτηασα τον τιχον ολον τον κινου-ριον δια λλαιγια 150 απο Κοζανιν

23 1773 (εικ 117)θύmicroυσης εγο ο νηκολας κ(αι) ο Μάθος κ(αι) ο

Εικ 118Ενθύmicroηση κτητορική (αρ 32) στην τοιχογραφία της Βαπτίσεως του Χριστού (1782)


Τζίκος κ(αι) ο Γριγόρις εφτηασαmicroε τον τιχον τον κυνουριον κ(αι) ο Κόστας το κυνουριον βυττζι ις χρονους 1773

24 1773ήρθα εγό ο π(α)πα Βυσαρίον απο χορίου Ασπροκλισάς 1773

25 1775Μαρλάς ανεβηκα αυγουστου 6 του ετους 1775

26 1776()Ἰωάννης ἀνεψιός του Γρεβενών ἤλθεν ἐδώ καί λίαν εφοβήθη 1776 microαΐου 1

27 1777 1777 οκτοmicroβρίου 20 ἤρθα ἐγώ ὁ Γεόργιος Πασχάλη ἐκ πόλεος Κοζάνης

28 1778Εγο ο Μανθος το παπαδουλι θυmicroισιν οταν ηρθα εκ Κοζανις

29 1780 θιmicroισιν όταν ιρθα εγο ο π(α)πα Βαρθολοmicroαίος ις τον αγιον Γεοργιον απο Κοζανιν ετος 1780 αυγουστου 5

30 1781 θιmicroισιν οταν ίρθα εγο ο Χαραλαmicroπος στον αγιον Γεοργιον προσκυνιτις ετος 1781 αυγού-στου 7

31 1782 (εικ 119)Θιmicroισιν οταν εξανασα[ρα]microι τα κιραmicroιδια ιγο ο Κοστας microι τον π(α)πα Βαρθωλοmicroε(ον) 1782 νοεmicroβριου 5

32 1782 (εικ 118) ο microαστορας ο Κώστας απο Κοζιανι ετος 1782 νοεmicroβρίου 5 θιmicroισιν οταν εξανασιαραmicroη την σκιπαστή ιγό ο Κοστας και ο π(α)πα Βαρθολο-microαίος και ίρθαmicroι microερα σάβατο και το τιλιοσαmicroι Εγο ο παπα Βα ρθο λοmicroαίος γράψω

33 1792 ιρθα εγό ὁ παπα Γεοργις απο Κοπλητζα 1792

34 1792 1792 ηρθα εγο π(α)πα Γρηγόρης απο την Αγια Τριαδα απο Σταγους

35 1793 (εικ 120)θυmicroησι οταν εφτ[ι]ασαmicroε τον τιχο απο τασκιτα-ριο microε τον θόλο 1793

36 1793 1793 ἰουνίου 15 κἀγώ προσῆλθον προσκυνή-σεως χάριν Στέφανος Κωνσταντινίδης Κοζανί-της

37 1795 1795 νοεmicro(βρίου) ιγ κἀγώ ο Ανανίας ιερο διά-κονος ἐκ κώmicroης Καρπενησίου ἤλθον

38 1825 1825 microαρτίου 26 Σίλβεστρος Ζάβορδα 39 18321832 γιναρις 20 Γιανακις Νικολας Καλιαν

40 1832ετους 1832 ωντας ηρθα εγο παπα Γηανης απο



χορηον Κησαργια Κωνσταντη Ξανθος

41 18331833 Δικεmicroβριου 25 ηρθα εγο ο Γιανακις Τζαπαλας

42 1835 1835 Σταmicroος Γιανακι Καλιαν

43 1835 1835 Στεργιος Τουτζικας Καληανι 44 18501850 ϊουνίου 13 τί Γιάνης Τάνζου παπασατιστι-νός Παναγότις Αποστολι Λουνζας Διmicroιτριου Κυρτανζου και Γληγόρις Μιχαλ Κουκοσις ()

45 1898 Γεώργιος Ἀνατολίου Νικόλαος Ν Ἀλούση Σιατιστεῖς Αὐγούστου 16 1898

46 19071907 Αὐγ(ούστου) 4 Ἱεροδ(ιάκονος) Νι κη φό-ρος Ἀθ(ανασίου) Παπασιδέρης καί Μο ναχ(ός) Κοσmicroᾶς Καραπατάκης

47 1916Παρθενιος Παπανικολαου ελητουργησα εδώ

τῆς αγιας Κυριακῆς 7 Ιουλίου 1916 microαζή microε τον Κοσmicroαν κ(αι) τον Νεοφυτον

48 1926 1926 Ἰουν(ίου) 4 + Ἀρχιmicro(ανδρίτης) Νι κη-φόρος Α Παπασιδέρης και Μοναχ(ός) Κοσ microᾶς Καραπατά[κης]

49 1945 Ἄθανασιος Λαζαργιώτης χοριον Κατακαλη 1945

50 1952 Τό ἔτος 1952 ἤρθα εἰς τήν ἐορτήν τοῦ ἁγίου microας


Σηmicroείωση Οι ενθυmicroήσειςαρ 1 3-4 7-11 13-17 20 22 28-33 35 38 41 44 46-50 βρίσκονται στις τοιχογραφίες του ναού και οι αρ 2 5-6 12 18-19 21 23-27 34 36-37 39-40 42-43 45 βρίσκονται στο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού

6 Ο Κ Ο Ι Μ Η Τ Η Ρ Ι Α Κ Ο Σ Ν Α Ο ΣΤ Ο Υ Α Ρ Χ Α Γ Γ Ε Λ Ο Υ Μ Ι Χ Α Η Λ

Ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ γνω-στός ως κοιmicroητηριακός βρίσκεται κά-

τω από το microοναστήρι στο microονοπάτι που οδη-γεί στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου Είναι κτισmicroένος σε τοποθεσία microε πυκνή και χαmicroη-λή βλάστηση δρυός και πουρναριού και microε απόκρηmicroνες κατωφέρειες προς το ποτάmicroι

Ο ναός ορθογωνικού σχήmicroατος microε δικλινή στέγη αψίδα και στηρικτικές αντηρίδες στα ανατολικά προστατεύεται από ανοικτό νάρ-θηκα στα δυτικά Ο νάρθηκας εκτείνεται και προς το νότιο εξωτερικό κλίτος του ναού το οποίο είναι φανερό ότι υπήρχε και στο οποίο φυλάσσονταν τα οστά των πατέρων Στην πρόσοψη του ναού στη γωνία δεξιά σε επα-φή microε τη θύρα που οδηγούσε από το νάρθη-κα στο οστεοφυλάκιο είναι τοποθετηmicroένη microαρmicroάρινη πλάκα (εικ 126) microε χαραγmicroένη την επιγραφή

Ετελιόθι το παρόν κηνοταφι[ον] Έτος ͵ζρκζ (7127=16189) ηγούmicroενεβοντος Γαβριήλ [hellip] πακας

Ο ηγούmicroενος Γαβριήλ σύmicroφωνα microε προσω-πογραφικά στοιχεία που microας δίνουν δύο εν-θυmicroήσεις του κώδικα αρ 134 της microονής Ζά-βορδας επωνοmicroαζόταν Πάκας καταγόταν από την Καστοριά έγινε διάκος το 1604 και εκοιmicroήθη στις 27 Ιουλίου 16361

Η microαρmicroάρινη πλάκα στο επάνω microέρος δεξιά έχει χαραγmicroένη microία ακόmicroη χρονολογία 1773 Εξετάζοντας τις δύο χρονολογίες που ανα-

γράφονται στην πλάκα παρατηρούmicroε ότι η πρώτη του 16189 αναφέρεται σε κοινοτά-φιο δηλαδή κοιmicroητήριο των microοναχών που κτίστηκε επτά δεκαετίες microετά την κοίmicroηση του αγίου Νικάνορα Η χρονολογία 1773 αναφέρεται στην ανακαίνιση του ναού ή το πιθανότερο στην ανοικοδόmicroησή του το έτος αυτό Εποmicroένως η επιγραφή βρίσκεται στη θέση αυτή πιθανότατα σε δεύτερη χρήση Αν εξετάσουmicroε επίσης τη γεωγραφική εγγύτητα του ναού του Αρχαγγέλου microε το ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου και τη στενότητα του χώρου που αυτό έχει microπορούmicroε microε βεβαιότη-τα να υποθέσουmicroε ότι το κοιmicroητήριο υπήρχε στην ίδια θέση από την αρχή της κατοίκησης του ασκηταριού Η microορφολογία του εδάφους επέτρεπε στους ασκητές να έχουν εκεί βοη-θητικά κτήρια και άλλες εγκαταστάσεις για την κάλυψη των αναγκών τους δεδοmicroένου microάλιστα ότι ο άγιος Νικάνορας microνηmicroονεύεται ως ηγούmicroενος microονής του Αγίου Γεωργίου Με την ανοικοδόmicroηση από τον ίδιο του microεγάλου microοναστηριού ο ναός παρέmicroεινε ως κοιmicroητη-ριακός

Στην αβαθή αψίδα πάνω από τη θύρα του ναού εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ microε το ξίφος στο δεξί χέρι και τη ζυγαριά στο αρι-στερό Πάνω από τον αρχάγγελο εικονίζεται ο Χριστός ευλογών microε τα δύο χέρια δεξιά δε και αριστερά οι άγιοι Νικάνορας και Διονύ-σιος ο Ολυmicroπίτης σύγχρονοι άγιοι οι οποίοι συνδέονταν microε στενή πνευmicroατική φιλία

Στο εσωτερικό του κατάγραφου ναού πάνω από τη θύρα βρίσκεται η επιγραφή (εικ 128)

Ο κοιmicroητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Εικ 121 Η microονή Ζάβορδας και ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (κάτω) Γενική άποψηαπό νότια

Εικ 122Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Τοιχογραφίες πάνω από τη θύρα (1835)


ΙΣΤΟΡΙΣΘΗ ΤΕ ΚΑΙ ΕΚΑΛΛΟΠΙΣΘΗ ΤΟ ΘΕΙΟΝ ΚΑΙ ΙΕΡΟΝ ΤΟΥΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗ-ΣΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΑΒΡΙΗΛ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΚΑΙ ΙΕΡΑΣ ΗΜΩΝ ΜΟΝΗΣ ΖΑΒΟΥΡ-ΔΑΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΜΕΝ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΑΘΗΓΟΥΜΕ-ΝΟΥ ΚΥΡΙ(ΟΥ) ΑΓΑΠΙ(ΟΥ) ΚΑΙ ΚΥΡ ΧΡΙΣ ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΑΥΤΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΤΩΝ 1835 Ἰουνί(ου) 14 Διὰ χειρὸς Γεωργίου Ζωγρά-φου καὶ υἱοῦ αὐτοῦ Μανουὴλ ἐκ Σελίτζης

Ο ηγούmicroενος Αγάπιος microνηmicroονεύεται και στην πρόθεση του ναού Μνηmicroονεύεται επί-σης στη χαλκογραφία της microονής (1819) στο τέmicroπλο του παρεκκλησίου του Αγίου Αθα-νασίου (1820) σε ενθυmicroήσεις σε βιβλιογρα-φικά σηmicroειώmicroατα ως γραφέας χειρογράφων

και στα κατάστιχα της microονής2 Ο ζωγράφος Γεώργιος microνηmicroονεύεται σε φορητές εικόνες ως γιος του Μανουήλ και η καλλιτεχνική του δραστηριότητα τοποθετείται microεταξύ των ετών 1812 και 18353

Ο Γεώργιος microαζί microε το γιο του Μανουήλ όπως microαρτυρείται από επιγραφή ιστορούν την ίδια χρονιά microε το ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και το νάρθηκα του καθολικού της microονής Ζάβορδας (5 Απριλίου 1835) Ο Μα-νουήλ όπως επίσης microαρτυρείται από επιγρα-φές επιδιορθώνει την παλαιά τοιχογραφία του καθολικού (20 Οκτωβρίου 1869) ιστορεί τον τρούλο του και αγιογραφεί τις δεσπο-τικές εικόνες του τέmicroπλου (10 Δεκεmicroβρίου 1869) Τέλος η αναφερόmicroενη στην επιγραφή πατρίδα των ζωγράφων Σέλιτζα ταυτίζεται microε τη σηmicroερινή Εράτυρα Κοζάνης

Εικ 123Ναός του Αρχαγγέλου ΜιχαήλΗ δυτική όψη

143Ο κοιmicroητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Σηmicroαντικές επίσης επιγραφές υπάρχουν εντός του ιερού βήmicroατος

α Στην αψίδα της προθέσεωςΤῶν Ἱεροmicroονάχων Κωνσταντίνου Θεοφά-νου Ζαχαρί(ου) Ἀγαπίου τῶν ἱεροmicroονά-χων

β Στη δεξιά αψίδα (εικ 127)Λαϊκῶν Παναγιώτου καὶ τῶν γονέων καὶ αδελφῶν αὐτῶν Χρίστου Στέργιου Γιά-νους κ(αὶ) τῶν τέκνων αὐτῶν Ἀλεξίου Βέρ-γου Χαρισί(ου) Ἰωάννου συmicroβίας κ(αὶ) τῶν τέκνων Τριανταφυλιὰς Γεωργί(ου) συmicroβίας κ(αὶ) τέκνων

Οι τοιχογραφίες παρά τη φθορά του χρόνου την εγκατάλειψη του ναού και την εισροή των νερών της βροχής διατηρούν τα ζωηρά χρώmicroατά τους (εικ 130) Αποτελούν microάλι-στα καλό και αντιπροσωπευτικό δείγmicroα των εργαστηρίων της Δυτικής Μακεδονίας αυ-τής της επο χής οι δραστήριοι τεχνίτες των οποίων ζωγράφισαν πολλούς ναούς στην ευ-ρύτερη περιοχή

Τέλος ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέmicroπλο του ναού (εικ 129) Τα έντονα κόκκι-να χρώmicroατα οι ζωγραφιές microε τοπία και άνθη δηmicroιουργούν καλό αποτέλεσmicroα και καλό δείγmicroα της λαϊκής ζωγραφικής του πρώτου microισού του 19ου αιώνα

Εικ 124Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Η νότια όψη

Εικ 125Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Η ανατολική όψη

1 Οι ενθυμήσεις στον κώδικα έχουν ως εξής laquodagger ἑτους ζριβacute [1604] ἑγινα ἑγῶ ὁ πάκας διάκος το ἁγι(ον) πάσκαraquo laquoἐκϊμήθη ο π(απ)ά γαβρϊήλ ο ϊγούμεshyνος ο πάκας είς στιν καστωρία εν μηνί ϊωλίω εἰς στας κζacute του αγιου παντελεϊμον[oς] E(τος) ζρμδacute[1636]raquo

2 Δρακοπούλου Έλληνες ζωγράφοι 219 (όπου και η σχετική βιβλιογραφία)


Εικ 128 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Η κτητορική επιγραφή (1835)

Εικ 127 Ναός του Αρχαγγέλου ΜιχαήλΚτητορικά ονόmicroατα στη δεξιά αψίδα του ιερού (1835)

Εικ 126Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Κτητορική επιγραφή σε microάρmicroαρο (16189)


Εικ 129 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Το τέmicroπλο

Εικ 130Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Ο άγιος Πέτρος Αλεξανδρείας

Τοιχογραφία (1835)

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Εικ 131Ο άγιος Νικάνωρ microετά από όραmicroα βρίσκει την εικόνα του Σωτήρος ΧριστούΤοιχογραφία στο ναό Κοιmicroήσεως της Θεοτόκου στη Σαmicroαρίνα Γρεβενών (1819)

Βιβλιογραφία

ΕΕΒΣ = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών

ΔΧΑΕ = Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

REacuteΒ = Revue des Eacutetudes Βyzantines

ZLUMS = Zbornik za Likovne Umetnosti Matice Srpske

ZRVI = Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

Βογιατζής Σ Συmicroβολή στην ιστορία της εκκλησιαστι-κής αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον 16ο αιώνα Οι microονές του Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα) Αθήνα 2000

Βογιατζής Σ Το καθολικό της ιεράς microονής Ζάβορδας Γρεβενών Μία πρωτοπορία του 16ου αιώνα Τα Γρεβε-νά Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισmicroός 75-94

Γλαβίνας Α Ο όσιος Νικάνορας Ένας Θεσσαλονικέας ιδρυτής microονής (dagger 7 Αυγούστου 1549) Κατερίνη 1993

Γρεβενά (Τα) Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισmicroός Θεσσαλο-νίκη - Γρεβενά 2004

Δελιαλής Ν Π Η διαθήκη του Οσίου Νικάνορος του Θεσσαλονικέως Μακεδονικά 4 (1955-1960) 416-425

Δελιαλής Ν Π Το πρωτότυπον της διαθήκης του οσίου Νικάνορος του Θεσσαλονικέως και τέσσερα άλλα ανέκ-δοτα έγγραφα Μακεδονικά 9 (1969) 243-265

Διονύσιος εκ Φουρνά Ερmicroηνεία της ζωγραφικής τέχνης (M Medić Stari slikarski priručnici III Beograd 2005)

Δρακοπούλου Ευγενία Έλληνες ζωγράφοι microετά την Άλωση (1450-1830) III Αθήνα 2011

Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου I-II Αθήνα 1996

Καρακίτσιος Α Το ασκηταριό του Οσίου Νικάνορα η επιγραφή του 1793 Τα Γρεβενά Ιστορία - Τέχνη - Πο-λι τισmicroός 123-129

Κίσσας Σ Η ιερά microονή Οσίου Νικάνορος (βιβλιοκριτι-κή) Δυτικοmicroακεδονικά Γράmicromicroατα 3 (1992) 298-304

Κίσσας Σ (επιmicro) Μακεδονία [Οδηγός Έκδοση ΕΟΤ και ΠΤΙ ΕΤΒΑ] Αθήνα 1997 238-243

Λυριτζής Γ Ο όσιος Νικάνωρ και το microοναστήρι του Γρεβενά 1995

Μαυροπούλου-Τσιούmicroη Χρυσάνθη Οι τοιχογραφίες του ασκηταριού του Οσίου Νικάνορα Η σχέση τους microε τον όσιο Τα Γρεβενά Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισmicroός 130-134

Μιχαηλίδης Μ Νέα στοιχεία ζωγραφικού διακόσmicroου δύο microνηmicroείων της Μακεδονίας Αρχαιολογικά Ανάλε-κτα εξ Αθηνών 4 (1971) 346-356

Μουτσόπουλος Ν Γρεβενά Αρχαιότητες κάστρα οι-κισmicroοί microοναστήρια και εκκλησίες του νοmicroού Γρεβενών Θεσσαλονίκη 2006 134-150

Μπρατσιώτης Π (επιmicro) Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Εβδοmicroήκοντα Αθήνα 1961 [στηρίζεται στην έκ-δοση του Ralphs]

Νικονάνος Ν Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από το 10ο αιώνα ώς την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393 Αθήνα 1979

Παρχαρίδου-Αναγνώστου Μαγδαληνή Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραmicromicroα των microοναστηρια- κών ναών της δυτικής Μακεδονίας σε σχέση microε την αναγέν-νηση του 16ου αιώνα Τα Γρεβενά Ιστορία - Τέχνη - Πο-λι τισmicroός 148-164

Πελεκανίδης Σ Βυζαντινά και microεταβυζαντινά microνηmicroεία της Πρέσπας Θεσσαλονίκη 1966

Πελεκανίδης Σ Χατζηδάκης Μ Καστοριά Αθήνα 1984

Πολίτης Λ Συνοπτική αναγραφή χειρογράφων ελλη-νικών συλλογών Θεσσαλονίκη 1976 11-29


Πολίτης Λ Κατάλογος χειρογράφων ιεράς μονής Ζάshyβορδας Θεσσαλονίκη 2012

Σαββοπούλου-Κατσίκη Ξανθή Μεταβυζαντινή εκκλη-σιαστική αρχιτεκτονική στο νοmicroό Γρεβενών Συmicroβολή στη microοναστηριακή αρχιτεκτονική στη Δυτική Μακεδο-νία από το 15ο έως το 19ο αιώνα Θεσσαλονίκη 2010

Σιγάλας Σέργιος microητροπολίτης Γρεβενών (επιmicro) Ακο -λουθία του οσίου και θεοφόρου πατρός ηmicroών Νικά νορος του θαυmicroατουργού Γρεβενά 19982

Σιγάλας Σέργιος microητροπολίτης Γρεβενών Ιερά microονή Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδας) και το κειmicroηλιοφυλάκιον αυτής Γρεβενά 1991

Σοφιανός Δ Ο άγιος Αχίλλιος Λαρίσης Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 3 (1990) 97-213

Τρεmicroπέλας Π Ν Μικρόν Ευχολόγιον I-II Αθήνα 19982

Τσιάπαλη Μαρίζα Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή Η Σκήτη του Οσίου Νικάνορος στη Ζάβορδα Γρεβενών Θεσσαλονίκη 2016

Τσιάπαλη Μαρία Ο ζωγραφικός διάκοσmicroος της σκήτης του Οσίου Νικάνορα στη Ζάβορδα Ν Γρεβενών το πρώτο στρώmicroα Βελλά Επιστηmicroονική Επετηρίδα VI 567-580

Xατζηιωάνου Μαρία Χριστίνα Η microονή Ζάβορδας και ο οικισmicroένος χώρος στην κοιλάδα του microέσου Αλιάκmicroονα Η Κοζάνη και η περιοχή της I Κοζάνη 1997 541-550

Xατζηιωάνου Μαρία Χριστίνα Η ιστορική εξέλιξη των οικισmicroών στην περιοχή του Αλιάκmicroονα κατά την τουρ-κοκρατία Ο κώδικας αρ 201 της microονής Μεταmicroορφώσε-ως του Σωτήρος Ζάβορδας Αθήνα 2000

Angeličin Žura G Stranici od istorijata na umetnosta na Ohrid i Ohridsko XVshyXIX vek Ohrid 1997

Angeličin Žura G Pešternite crkvi na bregot od Ohridshyskoto Ezero Ohrid 1999

Angeličin Žura G Pešternite crkvi vo Οhridskoshyprespanskishyot region (R Makedonija R Albanija R Grcija) Struga 2004

Arhiepiskop Danilo II i njegovo doba Beo grad 1991

Babić Gordana Kraljeva crkva u Studenici Beograd 1987

Babić Gordana Walter C he Inscriptions upon liturgical Rolls in Byzantine Apse Decoration REacuteΒ 34 (1976) 269shy280

Bank AlisaV Prikladnoe iskusstvo Vizantii IXshyXII vv Mos kva 1978

Ćorović-Ljubinković Mirjana Srednjevekovni duborez u istočnim oblastima Jugoslavije Beograd 1965

Brightman F E Liturgies Eastern and Western Oxford 1896

Dečani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka Beoshygrad 1989

Djurić V J Sopoćani Beograd 1991

Djurić V J La royauteacute et le sacerdoce dans la deacutecoration de Žiča Manastir Žiča Kraljevo 2000 123shy147

Djordjević I M Sveti stolpnici u srpskom zidnom slikarshystvu srednjeg veka ZLUMS 18 (1982) 41shy51

Gabelić Smiljka Manastir Lesnovo Beograd 1998

Grozdanov C Kultot na car Samoil kon Ahil Lariski i neshygoviot odraz vo likovnata umetnost Likovna umetnost 8shy9 (Skopje 1983) 71shy84 (= Portreti na svetitelite od Mashykedonija od IXndashXVIII vek Skopje 1983 145shy159)

Grozdanov C Ahil Lariski vo vizantiskiot i postvizantiskiot žishyvopis Zbornik Srednovekovna umetnost 3 (Skopje 2001) 19shy23

Hadermann-Misguich Lydia Kurbinovo Bruxelles 1975

Ivković Zorica Živopis iz XIV veka u manastiru Zrze Zograf 11 (1980) 68shy82

Jolivet-Leacutevy Catherine La Cappadoce meacutedieacutevale Paris 2001

Kandić Olivera Fonts for the Blessing of the Waters in Sershybian Medieval Churches Zograf 27 (19989) 61shy78

Lazarev V N Istorija vizantijskoj živopisi II Moskva 1986

Manastir Žiča Kraljevo 2000

Marković M Pojedinačne igure svetitelja u naosu i parashyklisima Zidno slikarstvo Manastira Dečana Beograd 1995 243shy264

Marković M O ikonograiji svetih ratnika u istočnoshyhrishyšćanskoj umetnosti i o predstavama ovih svetitelja u Deshyčanima Zidno slikarstvo manastira Dečana Beograd 1995 567shy630

151Βιβλιογραφία

Marković M Ciklus Velikih praznika Zidno slikarstvo manastira Dečana Gradja i studije Beograd 1995 107shy120

Medić M Stari slikarski priručnici IshyIII Beograd 1999shy2005

Miljković-Pepek P Deloto na zograite Mihailo i Eutihij Skopje 1967

Millet G Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile aux XIVe XVe et XVIe siegravecle Paris 1916

Panić Draga Babić Gordana Bogorodica Ljeviška Beoshygrad 1975

Petit L Bibliographie des acolouthies grecques Bruxelles 1926 205shy207

Politis L Die Handschritensammlung des Klosters Zashyvorda und die neuaufgefundene PhotiosndashHandschrit Philologus 105 (1961) 136shy144

Sotiriou G La sculpture sur bois dans lrsquoart byzantin Meacuteshylanges Charles Diehl II Paris 1930 171shy180

Subotić G Počeci monaškog života i crkva manastira Sreshytenja u Meteorima ZLUMS 2 (1966) 125shy181

Subotić G Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu Βeograd 1971

Subotić G Ohridska slikarska škola XV veka Beograd 1980

Subotić G Trsquo ασκηταριά των Μετεώρων Πρακτικά της Ακαδηmicroίας Αθηνών 822 (2007) 189shy202

Tatić-Djurić Mirjana Ikona apostola Petra i Pavla u Vatishykanu Zograf 2 (1967) 11shy16

Todić B Gračanica Slikarstvo Priština 1988

Todić B Staro Nagoričino Beograd 1993

Vojvodić D Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Arilju Beograd 2005

Čanak-Medić M Sveti Ahilije u Arilju Beograd 2002

Walter C he Cycle of Saint George in the Monastery of Dečani Dečani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka Beograd 1989 347shy357

Walter C he Warrior Saints in Byzantine Art and Tradishytion England 2003

Zidno slikarstvo Manastira Dečana Gradja i studije Beoshygrad 1995

Εικ 132

Ναός του Αγίου Γεωργίου

Η Ανάστασις του Χριστού (λεπτοmicroέρεια)

Τοιχογραφία (16ος αι)


ZAVORDA The hermitage of Saint Nikanor

155Summary

Interest in the hermitage of Saint Nikanor and involvement with its precious antiquities began some forty ive years ago Before our joint visit to this timeshyhonoured haven of hermits in the ravine of the River Aliakmon the monks of the Great Meteora took the irst nextshytoshyimpossishyble steps aided by their youthful exuberance and the experience they had gained in seeking out abandoned hermitages in the towering and perilous rocks of Meteora

One of this group of monks was the imperturbable Vissarion Ignoring the precarious path to the side he climbed the sheer face without any equipment clinging with his ingers and the soles of his feet to the barely visible protrusions impatient to see what the longshyabandoned hershymitage had to reveal On his return which would have been even more risky had he attempted the same feat he fortunately spotted the side path on the height above the rock He shouted to his fellowshymonks Gervasios Mitrofanis and Ioustinos who had but recently taken their vows and they climbed up with the help of a rope to which they attached a rough and ready unrelishyable ladder Together they investigated the hermitage carefully and realized just how astonishshying the interior was his occurred at the end of 1972 and it was then too that Monk Iustinos took the irst photographs he next year the undertaking was repeated out of a strong desire to record what they had seen in a world hitherto unknown

It was not long before the hermitage of Saint Nikanor became part of the wider interests of the monks of the Great Meteora as well as of those who followed them also taking the opportunity to investigate cave churches and monastic settlements in the Balkan region in general

At that time priority was not given to the hermitage in Zavorda though a series of visits were made (1976 and aterwards) Our attention was directed in the main towards other holy places and art work of note particularly in Meteora So the book on Saint Nikanorrsquos hermitage did not materialize immediately As time went by our knowledge increased and besides there were others who were interested in the hermitage

We remember with gratitude the support we were given by our abbot Archimandrite Aimishylianos who as the head of the brotherhood followed our eforts to make the past of Meteora and its environs better known Our visits to the hermitage also continued ater the community moved to Simonopetra on the Holy Mountain With the passage of time our notes on the hershymitage were expanded and supplemented An important factor in this were the sketches made by Professor Nikola Dudić an architect and the art historian Dragomir Todorović In recent years we have had valuable assistance in our work from our friends Evangelos Hekimoglou a researcher Antonios Vasileiadis a researcher Giannis Chrysais a journalist Aimilianos Gekas an art restorer and photographer and Giannis Gikas an architect

he Greek ambassador to Serbia (2009shy2013) H E Dimosthenis Stoiumldis has shown a lively interest in the present publication and has contributed generously to it Bojan Miljković and Monk Niphon Simonopetritis provided crucial help through their essentially contribution in preparing the presentation of this edition he new cenobiarch of Zavordarsquos mo nastery archishymandrite Seraphim history and saintshylover has helped us in various ways

Our warmest thanks go to all of them

PROLOGUE

156 Zavorda The hermitage of Saint Nikanor

1 INTRODUCTION

1 Monasticism along the River Aliakmon

he monasticism that lourished beside the River Aliakmon cannot but be linked to that of Athos hessaloniki Veria Servia and Meteora And in view of the fact that Athonite monasshyticism both oicially and as documented beshycame organized during the 9th century with the end of iconoclasm we should date the beshyginning of monasticism in the vicinity of the Aliakmon to the same general period

From as early as the time of Justinian atshytempts were already being made to create a chain of fortiications reaching from the hermaic Gulf to as far as Dyrrachion he line created passes through the geographical border of hessaly and Macedonia Emperor Basil IIrsquos (976shy1025) policy followed the same line of thinking for another reason too the inlux of populations from the north which had already occurred

he measures which were of great signiicance to the safety of the region were the following the organization of the fortiications of Servia by Emperor Basil and the ailiation to it of the fortiications of Stagoi (Kalambaka) the orshyganization of the diocese of Stagoi the privilegshyes that were later given to it (documents from 1163 1336 and 1393) as well as the delineashytion of its geographical borders he diocese of Stagoi includes most of the passes from hesshysaly to Macedonia and Epiros such as those of Deskati Asprokklisia Velimisti (Agioillo) Ostrovos (Agnantia) Metsovo and Arta

Monasticism in the region of the Aliakmon reached its height in the 14th century with Saint Gregory Palamas (dagger1359) and other heshysy chasts and again in the 16th century with Saint Dionysios of Olympos (dagger1541) he most important centre in the area was the skete of

Veria where Saint Anthony the Younger lived as a monk in the 10th ndash 11th centuries

Regarding the region where the monastery of Zavorda lies we might briely note the followshying points he hill on which it is built due to its morphology and the security this provides certainly allowed its habitation in very early times he ruins and foundations as well as the icon of the Transiguration which through divine revelation was found at the top of the hill by Saint Nikanor (dagger1549) lead us to claim that these belonged to certainly no later than the 14th century which was a century when hesychastic monasticism was at its height and when a signiicant number of monasteries deshydicated to the Holy Transiguration were built he extensive building work of Saint Nikanor however eliminated any traces of earlier work

As regards the monastic life both in the hershymitage of Zavorda which is dedicated to Saint George and the surrounding area we may say that it started there from at least the 12th century at the same time as it did in Meteora Moreover not far from the hermitage halfshyway along the ZavordandashMeteora road there is a wallshypainting dating from the beginning of the 11th century with the portrait of Abbot Athanasios his wallshypainting is in the small monastic church of Our Most Holy Lady in the village of Asprokklisia

In the 15th century the great igure of ldquothe most holy fatherrdquo Kallistros is commemorated in the inscribed and accurately dated frescoes at the hermitage of Zavorda (14623) In our opinion the name Kallistros on the inscription is a corshyruption of the common monastic name Kallisshytos he corruption of Kallistos to Kallistros is also to be found in the name of a medieval monastery in Meteora in names at the ofershytory during the years of Turkish rule and even in 20th century correspondence hereater given that there is no such name as Kallistros

157Summary

it is corrected by Saint Nikanorrsquos biographers not to Kallistos but Kallistratos ldquoto be more scholarlyrdquo his resulted in Mount Kallistratos a name that exists up to the present day In the Life of Saint Nikanor it is also noted that the mountain in the area was called Konivos he name Konivos probably comes from the Slavic Коняво (Konjavo) which by vowel change became Konivo (that is Кониво shy Konivo) It is connected with the word коњ (older конь) which means horse

he geographic location of the hermitage of Saint George also resulted in the name Zashyvorda being given to the mountain or hill Zashyvorda comes from the Slavic phrase за бърдо (za brsquordo) that means ldquobehind the eyebrow (or the ridge) of the mountain (or the hill)rdquo which is precisely the case here If that is you look at the mountain from the north the hermitage is situated exactly behind it

he igure of Saint Nikanor was preshyeminent in the surrounding area throughout the ensuing centuries his dominance is to some extent the reason why there is an absence of other traditions of monastic presence along the midshydle stretches of the Aliakmon ldquoIn this sacred place holy sacraments and acts of ecclesiastishycal ritual were accomplished which were both important and of a saving nature Anchorites became saints miracles took place and devout pilgrims came bringing with them their tears hey unburdened themselves of their pain and the secrets of their hearts and found consolashytion Services were performed for the salvashytion of the soul But all these deeds are neither written in the papers nor do researchers ind them easily rdquo

2 Life in the Hermitage

Attempts to know the past and to deine the date at which any particular hermitage was founded rely principally on material traces ndash on

inds discovered there But the material providshyed by the humble and usually more or less deshymolished buildings has not in this sense been investigated nor has it been processed in an upshytoshydate way

he sources usually the Lives of the saints proshyvide speciic information However refe rences to someone who decides to abandon the things of this world and become a hermit are usually given in their Life in a very speciic historical context sometimes indeed in a particularly vivid manner

To be more speciic even to this day the past is still ldquoreadrdquo through the decoration on the walls he icons as part of the practice that accomshypanied worship corresponded to functional needs and were an integral part of a whole Rarely however do they testify to the actual beshyginnings of ascetic life

he eforts of hermits to ind suitable quarters for their spiritual endeavours and to adapt the natural shapes of the rocks to their needs were full of trial and error hey built with scant reshysources and over a long period of time but conshyditions changed and as the initial idea was very oten impossible to execute they would give up the attempt Today ater so many centuries abandoned dwellings give us only an incomshyplete picture since they usually preserve only a very small portion of those places built of wood or more solid structures of stone and mortar

It was a tortuous road for those who either by themselves or with a little help from other brothers tried in inaccessible places to esshytablish a new locus for their spiritual eforts And when it came to large locations they weshyre almost always unable to complete their plans Nevertheless religious life evolved for centuries in these places in an environment that we can only guess at going by some few remnants of walls beams and their receptors in the rock


3 Chronological Research of the Lifeof Saint Nikanor

Our knowledge about the decoration of the walls has been augmented through the exploshyration of an increasing number of dwellings scattered in distant and inaccessible places and this in turn has enabled us to understand even better the unique evolution of this branch of painting It is particularly interesting that in the dwellings inside the rocks on the uneven surfaces of the caves we very soon come across works of exceptional value But with the passhysage of time the interiors of the caves were arshyranged into a modiied architecturally more normal space and the painters worked ldquowith greater disciplinerdquo his is particularly apparshyent in those hermitages where instead of simshyply adjusting the places of prayer to the rocky environment small churches of regular shape were built he features of the premises and the surfaces of the walls the content and layout of icons correspond to those churches built in open spaces as is beautifully demonstrated in the churches of Meteora

It is the 13th and 14th centuries which in the Balkans as a whole let proof not only of hagioshylogical literature but also of numerous hermitshyages and their wallshypaintings Beginning in the north in Kosovo there were the hermitages in the rocky area of Koriša the river gorges lowshying alongside the patriarchate of Peć and the monastery of Dečani the hermitages in the reshygion of the monastery of Lesnovo in Kratovo on the shores of Lakes Ohrid and Prespa and in the valley of the River Iskar in Bulgaria In Greece there were hermitages at Avantas in Alshyexandroupolis in Meteora and in Kissavos in hessaly at Giromeri in Para mythia at Varnashykova in Aitoloacarnania on the River Lousios in Arkadia at Vrontamas in Lakonia and elseshywhere

he relationship of anchorites to the monastic communities in the environment where they lived became the object of attention in later works which were dedicated to the types and

organization of monastic life in the Orthodox world As is known from the history of Mount Athos there are instances of large brotherhoods helping ascetics as well as examples of hermits who according to the accounts of their Lives founded monasteries ater experiencing some inner voice or a sign from heaven

In the gorge of the River Aliakmon the hermitshyage of Saint Nikanor acquired a fullshylength reshytaining wall above which throughout the ensushying the centuries a succession of buildings were erected until the entire area was enclosed he frescoes that have been preserved in the church of Saint George date to the year 14623 to the end of the 15th century as well as to the 16th century his of course does not mean that the construction of the church and even less the arrival of the irst hermits should be linked to this era We would be justiied in claiming that the life of the ascetics here started much earlier

We also believe that the life of the hermitage was connected with the older spiritual centre of the monastery of Zavorda here are however no sources referring to the life of the mo nastery before the 16th century nor any information about its relationship with the hermitage Yet it is known that the hermitage developed greatly under the auspices of Saint Nikanor the hermit who came to live in it became its superior and later let to build a large monastery with a comshyplex of substantial buildings in the open plashyteau beyond the narrow gorge his monastery dominates the wider area

he 16th century found the Greeks recovering from the terrible consequences of the Ottoman conquest he regeneration observed in the ecclesiastical ield focused on the Ecumenishycal Patriarchate and the large monastic censhytres such as Mount Athos and Meteora With

159Summary

the inancial assistance that came mainly from the TransshyDanubian principalities monastery churches refectories towers and boatshyhouses were built and great artists created exceptional works of monumental painting portable icons and miniatures

hroughout the Greek realm virtuous monks with their ascetic and holy way of life renewed monasticism renovated Byzantine monasteshyries that had been destroyed or built new ones Orthodox Christians honoured them as saints with particular reverence both while they were alive and ater their deaths Despite the diiculshyties they have faced throughout the centuries their foundations survive to this day and are experiencing a second lowering hese saints have most ittingly been called the saints of the Greek countryside Saint heonas (dagger1541) in hessaloniki and Halkidiki Saint Dionysios (dagger1541) of Olympos Saint heofanis (16th c) in Naousa in Imathia Saint Nikanor (dagger1549) in Western Macedonia the brothers Saints heoshyfanis (dagger1544) and Nektarios (dagger1550) in Meteshyora Saint Bessarion (dagger1540) in Trikala Saint Seraphim (dagger1601) in Karditsa Saint Damianos (dagger1568) in Kissavos Saint Simeon the Bareshyfoot (dagger1594) in Pelion Saint Serafeim (dagger1602) in Livadia Saint David (1601) in Evia Saint Ignatios (dagger1566) in Lesvos Saint Gerasimos (dagger1579) in Kefallonia and Saint Dionysios (dagger1622) on Zakinthos

Saint Nikanor (dagger August 7th 1549) is the founshyder of the famous monastery of Zavorda which lies beside the River Aliakmon it is the bigshygest and most signiicant monastery in Westshyern Macedonia Information about his life and deeds is derived mostly from his biography which is included in the published services from his two testaments and from any survivshying evidence of architectural and monumental paintings in his hermitage and his monasteryhe saint was born of prominent wealthy and devout parents Ioannis and Maria at the beshy

ginning of the last decade of the 15th century in the neighbourhood of Saint Minas in hesshysaloniki and was baptized Nikolaos He was very bright and received a good ecclesiastical education At his monastic tonsure he received the name Nikanor he Archbishop of hesshysaloniki ordained him deacon and priest and put him in charge of services When he was 27 years old probably in 1517 he heard a heavenly voice telling him Nikanor leave your land and your kin and go to Mount Kallistratos and ight the good ight And I will follow you to protect you all the days of your life and will make your name known and will praise you to the ages of ages Nikanor let hessaloniki and began his journey to the location indicated In the villagshyes and the fortresses that he passed he taught the Christians and strengthened them in their faith He arrived in the region of Grevena at Mount Kallistratos (Konivo) a steep hill opposhysite the Kamvounia Mountains and situated on the inside of a large bend in the River Aliakshymon Above the let bank of the river in the cavity of a steep and inaccessible rock he found the small monastic house of Saint George He renovated it and lived there in strict asceticism He himself writes about Saint George I took in hand the house in Mount Kallistratos and the rebuilding of the venerable monastery of Saint George and from there I oten trek from mountain to mountain

he irst chronological testimony about Saint Nikanor staying in Saint George comes from a synodal act by Archbishop Ioasaf of hesshysaloniki According to this document on the occasion of the Saint Dimitrios patronal feast the Episcopal synod of the cathedral of hesshysaloniki met in October 30 1527 with six bishshyops and the priests of the cathedral present he bishops were presented with and were read Letters to all of us from Dionysios Archshybishop of Justiniana and all Bulgaria and his holiness Dorotheos Metropolitan of Grevena praising and extolling the worthiness of the


good works of the honourable monk Nikanor superior of the holy and vene rable monastery of the glorious great martyr and miracleshyworkshyer Saint George the Trophyshybearer known as Zambourtza as well as of many other honourshyable people including some of our own havshying good evidence of everything that happens there

he synod decided that Nikanor should conshytinue to be the Abbot of Saint George that he was not be troubled by anyone and that noshyone would be allowed to harm the monastery property which comprised ields vineyards and gardens all of which were oferings by deshyvout Christians Anyone breaching these proshyvisions would be excommunicated he monks were to be required to live the coenobitic life or else they would be excommunicated unshriven

Apart from the synodal act of 1527 the saintrsquos irst testament (153940) also starts with the statement of his capacity as abbot I abbot Nishykanor of Saint George of Zambourda in the kadilik (magistrate) of Grevenahellip

While he was living the ascetic life in Saint George Saint Nikanor heard a divine voice calling him Nikanor ascend the mountain and there you will ind my icon hidden in the ground Build a church bearing my name and cells and you will be shepherd to my chosen people He himself mentions in his extensive testament and going up from Mount Kallisshytratos I reached the peak of the mountain I found an ancient and ruined foundation a place inaccesible and densely wooded and by Godrsquos revelation having arrived at the top of the mountain and clearing this place I found the icon of Christ the Saviour of the Transiguration and there with a great deal of labour and toil I built the church of Christ the Saviour of the Transiguration with cells and refectory and guest rooms and bakery and vineyards and the dependencies I mean

Souzoumadi with two mills and Sinitza and Loga with all its beauty and with the villages of Kleisoura

Taking on account the synodal act of 1527 the year Saint Nikanorrsquos irst testament is dated (153940) the dating of his second and extendshyed testament (1543) as well as the inscription about the foundation of the church dated in 1543 we could summarize Saint Nikanorrsquos life as following in 1517 he arrives at the hermitshyage of Saint George twentyshyseven years old in 153740 he writes his irst testament where he is mentioned as abbot of the hermitage of Saint George in Zambourtza in the meanwhile he should have rebuilded the small monastery of Saint George Due to the restricted space cashypacity of the hermitage it is almost sure that a number of monks have been also dwelled near the church of Archangel Michael where it beshycame also the cemetery of the brotherhood In 1540s Saint Nikanor founds the monastery dedicated to the Transiguration of Christ on the top of Kallistratos mountain Finally he reshyposed in 1549

2 ARCHITECTURE

1 Access to the Hermitage

he hermitage of Saint Nikanor is situated to the southwest of the monastery on a steep bank of the Aliakmon and about 40 metres above the river which at that point as it lows through the deep gorge makes a sudden turn to the north he hermitage can be reached by using a footpath which starts in front of the monastery where the church of Saint Demshyetrios the house and the auxiliary buildings are located he path goes around and below the monastery through a low forest mainly of oaks and ends at a small plateau where the church of the Archangel Michael stands it also known as the cemetery church of the monastery

161Summary

Beyond the church of the Archangel the trail disappears and after a steep and danshygerous slope reappears at the base of the rock beneath the hermitage The climb to the interior was made by using a hinged wooden ladder exactly as at the monastershyies of Meteora

With the ladder having been damaged for decades only young people from the surshyrounding area were able to access the hershymitage usually only on the monasteryrsquos feast and by way of another ldquopassrdquo To be speciic west of the monastery through a steep and wooded hillside there is a path that goes down and reaches the same level as the hershymitage at just a short distance from it here exactly above the rivershybed it joins a barely visible and very dangerous passage towards the hermitage To get to it you have to scramshyble spreadshyeagled along the vertical side of the rock with your back to the ravine and arms wideshyspread until you reach the stone courtyard with the small door and the emshybrasure protecting the hermitage A second door leads from the courtyard to the interior of the building complex

In the autumn of 1972 the young monks of the Great Meteora without a guide or anybody at least familiar with the area but armed with the experience gained from their ascents to the hermitages of Meteora manshyaged to climb up and so discovered that the hermitage harbours valuable traces of the life of the hesychasts as well as a sacred building with art work and which is totally unknown in the bibliography

In the newest building of the hermitage at the base of the door on the lower loor you can still see the edge of the beams from which hung the ladder parts of which are preserved in a corner on the inside On the uppershyloor balcony the recesses that supported the

horizontal wooden axle are preserved as is the axle itself he axle a simple but valuashyble mechanism rotated horizontally just as the winch of a well does Wrapped around it would be the rope which brought the net up and down thus ensuring that the anchorites had ease of transport It is very possible that it was also used in more recent times to draw up the ladder

Along with the ladder and the axle there was another supplementary mechanism which was actually easier to use called the winch his mechanism consists of a wooden shat the thinner upper edge of which goes through and rests on a slot of the horizontal support of the balcony A wooden winch its into the slot which the shat has on its lower end and rotates in a horizontal iron axle

Below the hermitage church on the wood of the principal entrance door which was later modiied into a window the damage inshylicted by the operation of the ladder can be seen quite distinctly his damage may quite probably have been caused by the chain with which the ladder for reasons of safety was retrieved ater use

he axle and winch were key elements in the life of the hermitages Similar mechanisms ha ve been preserved in monasteries of Egypt Sinai and Meteora in the monasteries of Zashyvorda and Dousikou and elsewhere However we should mention that the axle in its basic form as a tool for easier and safer uploading was also widely used for other tasks In a 14th century fresco in the Old Metropolis of Veshyria in the Baptism scene the use of an axle in ishing is depicted In the presentation of the action as it is unfolding four young men are turning the axle round which the rope is wound and the net is emerging On this ocshycasion though apart from ish a boy has also been caught


he form of the original cave in which the hershymits chose to lead a monastic life here is not known to us We can however make a reasonshyable guess at the basic stages of construction It is only natural that the hermits would have climbed up and in all probability stayed for a while on the rightshyhand side that is to say the eastern one which is protected by steep sheer rock As regards the unprotected land which could have been developed for living quarters as they chose the hermits had irst to build a wall which made up the faccedilade creating a lat stable base which from the outset covered the entire breadth of the available space On the letshyhand side the western one the founshydation of the wall now shows signs of dilapidashytion It has largely lost the mortar tie and in many places even whole stones

Higher up a horizontal supporting beam is visible above which a twoshystorey building was constructed in the year 1793 comprising stones and mortar of a lighter and cooler tone he construction on the eastern rightshyhand side with the two loors and the church above them is all of a piece from the initial foundashytion until the very end But without a detailed examination of the masonry and correlation of the indivi dual surfaces it is not easy to identify all the various stages of construction

Numerous examples of hermitages in the Orshythodox world provide comparable examples of the way space was utilized which dependshying on the circumstances and the people livshying there acquired a more complex and richer form as time went by In the Balkan region under the Byzantine Empire the abodes of anchorites reveal many variations adapted sometimes most ingeniously to the special building conditions in rock cavities and to the needs of their inhabitants

In the hermitage of Saint Nikanor in which the irst anchorites sought spiritual tranquility the peculiar asymmetry of the eastern side ofshyfered the possibility of hewing the rock in orshyder to create the sanctuary of the church that was built above the rooms which provided for everyday needs

Judging by the diferences in appearance of the rooms below the church it can be surmised that they were constructed in two diferent stages In the faccedilade on the irst row the beams are visible arranged in order to ensure an equal distribution of weight on the walls hese are not only deep inside the wall but are also visshyible on the surface itself However it does not create the impression that these are diferent stages of construction he exterior below the church was divided vertically into sections by wooden supports which makes their ldquopatternrdquo more striking here were practical reasons for this Initially this was where the entrance of the hermitage was but an entrance was later constructed on the lower part and this origishynal one was turned into a window In such a division of the surfaces (common in architecshytural tradition) the supports had a functional role and it could even be said a decorative one too though to a lesser extent As to the use to which the rooms were put we might mention that the lower loor which was unlit probably served as a storage room

he entire structure must have been protected by a roof attached to the rock monoshypitched and probably covered with stone slabs he overhanging rock also protected the roof from rainfall

he type of access to each room is not known In architecture of this kind the most imporshytant elements were made of wood especialshyly when rooms in caves of disproportionate shapes and peculiar position had to be conshynected We can justiiably conjecture that

2 Saint Nikanorrsquos Hermitage DescriptionObservations Plans

163Summary

It was with diicultly that the singleshynaved church was adapted to the uneven shapes of the rocks he sloping rough north side could not contribute either as support for suitable conshystruction nor as an undershysurface for painting on Only on the eastern side ater it was hewn were there hollow surfaces suitable for depictshying igures on the arch of the sanctuary and in the blind apse of the preparation To the south and west the area is enclosed by walls that folshylow the vertical lines of the lower parts of the building

he construction of the walls downstairs deshymonstrates beyond doubt the skill of the cratsshymen who accepted the challenge of building a place for the hermits to live and of constructshying it using hard materials But since it was necessary for them to adapt to the conditions of the place in order to construct a place for prayer the architects (we do not know if they were the builders themselves) did not attempt a more complex operation such as covering it with a dome due to the uneven shape of the rock on the north side his was achieved later it appears when the church acquired its present form

In the irst stage the interior of the church was protected by a sloping wooden roof which was attached to the wall on the north side For this reason the southern wall which supported the roof construction could not be built to any great height Only on the western side where again the wall was adapted to the rock to a speciic degree did the church acquire any signiicant height externally of course and above the enshytrance it allowed the creation of a shallow arch

in the lintel where Saint Georgersquos martyrdom was depicted

he interior of the church was lit only by a square window on the south wall On the eastshyern side the sanctuary also acquired a small window which was required for the priests his window was not exactly in the middle of the arch but slightly towards the south closer to the source of light given that at the eastern end the church is hewn into rock

On the outer side the southern wall including the lower loor throughout its entire length is divided by a wooden post which supports the window he rough surface of the wall is made of hewn stone and mortar Only above the window is there a sparse line of narrow bricks placed sideways to create a zigshyzag ornamentashytion and a little higher under the support for the dome which was created later on a similar ornamental line can be seen

However on the same faccedilade certain difershyences can be seen which show that the southern wall of the church was not built in its entirety from the outset hese diferences are easier to identify if they are compared with the wall decshyoration on the inside We are talking about two phases of construction the older consisting of the northern side of the sanctuary the western part of the southern wall with the window and the western wall Naturally the church was built in its entirety even in the irst phase and later acshyquired frescoes on all available surfaces But at some point it lost parts of the walls along with the frescoes When could that have happened Assuming that the wallshypaintings on the westshyern faccedilade date to the end of the 15th century this could not have happened earlier than that because if that were the case the ruined parts of the building would have been restored irst and then their available surfaces would have been painted But later the new wall decoration in the main church was linked the personality

3 he Church of Saint George

the western part of the area was used for acshycess marked of with wood where there were stairs by which the church as well as the area below it were entered


of Saint Nikanor himself So the church undershywent these changes some time in the intervenshying period ie ater the painting of the faccedilade and before the renovation initiated by the saint ( between ca 1517 and 1549) It was then that the church also acquired a dome which may explain why the part of the southern wall which was renovated is thicker than the original wall due to the statics associated with the support of the dome his diference can best be undershystood next to the window in the outer faccedilade where the eastern part protrudes

he signiicant changes to the hermitage which were made by Saint Nikanor himself are most noticeable in the church itself and these date certainly from the irst half of the 16th centushyry It is diicult to say whether the part of the hermitage to the west of the church had already been built before that century his is the part which replaced the wooden structure with stairs During the winter months the precarious state of the roof did not suiciently protect the inteshyrior from the wind and the cold and so it had to be renovated hus part of the southern wall of the church was restructured and reinforced In this way a stable base was created for covershying the inside of the church with a dome On the opposite side though it was not possible for the dome to be supported so the architect rose to this challenge with an unusual and ingenshyious idea in front of the rock on the northern side along the length at the height of the base of the semishycylindrical dome he placed a stout beam which on the western side rests on the wall while on the eastern side is inserted into the rock itself thus bearing the weight of the dome he frescoes are the best testimony to this as there is not a single crack in any of them

In its modern form the interior of the church was crated very carefully and was protected from humidity And this too is best corroboshyrated by the state in which the frescoes have survived until today

4 Building Additions of the 18th Century

here is no detailed information about the original construction of the western part of the hermitage he frontage of the church was defshyinitely protected by some sort of porch as can be deduced from the fact that the wallshypaintshyings on this side the outside are still in very good condition here is no doubt that it was a wooden construction with stairs and that this was later replaced by a more substantial buildshying Parts of the beams of what remain of this wooden structure are certainly visible even toshyday below the scene of the Baptism

Before the space beneath the rock was fully enclosed and acquired the form that it still has today a wall was built to the west of the church which is considerably diferent both in the nashyture of the masonry and in the lighter colour of the building material In its faccedilade this wall has a horizontal beam which so far as its posishytion is concerned corresponds to the masonry of the older structure On this with the help of cross beams the rooms constructed between the loors were supported in such a way that the rooms of both the older and the newer secshytions were on the same level

So along with the extension the wooden conshystruction on this side with the stairs was reshyplaced by hard material his extension is clearly visible today at its full height from the lower wall to the rough construction of the roof It seems that its frontage was later renovated and reinforced especially in the lower region where the wall is not vertical but slopes towards the rock against which it leans And this is why it is diferent from the neighshybouring surfaces particularly with regard to the masonry and the colour

As already mentioned the monks climbed up with the help of a ladder most probably to the door of the old part of the hermitage

165Summary

which is beneath the window of the church and through this door the only one at that time they would enter With the addition of the new wing the opening was moved to the new part at the same height while the door was built up at the bottom and turned into a window he repair of the original entrance at that time is conirmed by the appearance of the constructed section he colour of both stone and coating is lighter greyish and not warm like the rest of the faccedilade of the church It thus matches the character of the additional western part and is in all probability the work of the same cratsman

Above the new wider and larger entrance a second one was built which with its elements of complex construction was aimed at facilitatshying the liting of loads here is no doubt that in addition to this mechanism a ladder was also used he form and construction of the ladder made exclusively of wooden elements can be seen even today at the monastery itself as well as at Dousiko monastery and above all in Meteora where speciic climbing systems such as these operated and were reined from the 12th century until the period between the Wars

hese construction activities were undertaken in the late 18th century here is a marble inshyscription is on the southern wall of the new building between the church and the balcony door which provides basic information about those who assisted the cratsman in the buildshying of it and also about the period in which it was built

IC XC NI KA1793 JUNE 17 THROUGH THE

CONTRIBUTION OF ABBOT ZACHARIAS AND THE FUNDS OF HATZI ZACHARIAS

FROM THE PILORI REGION AND OTHER FATHERS AND THE ARCHITECT

ATHANASIS FROM BLATZI

Regarding the Abbot Zacharias who assistshyed in the reconstruction we know based on commemorative notes of printed books on a commemorative engraving on the rock of the northern side of the hermitage church and on his testimony that he was already a monk priest in 1773 an abbot in 1789 and that he died on 27th December 1801 We have no further information about either the foundshyer Hatzizacharias from Pilori or the builder Athanasios from Blatzi We do however know something about their villages as these are mentioned in codex 201 of the Zavorda monshyastery in which records begin in 1692 and continue thereater he irst village is referred to variously as Pilori village Pilouri village and Piloroi here is today a village named Piloroi which belongs to the former municipality of Ventsia and is situated on the ZavordandashGreveshyna road he second village that of Blatzi or Blatsi and now known as Vlasti belongs to the prefecture of Kozani and is situated four kiloshymeters northshyeast of the ruins of the basilica of ancient Sisani

he added part of the hermitage as well as the eastern one has three basic storeys separated by the loor construction It remains howevshyer a single ediice all built at the same time where the raters with loor partitions do not close the strictly separated spaces At its highshyest part it is covered by a semicircular vault adjusted to the rock on northern side and reshyinforced by two transverse arches

he interior of the building is lit in this part through three apertures visible in its wide fashyccedilade and below them closer to the let end there are two narrow single windows Still lower in three rows there are the remains of the beams now cut of which were inserted into the wall hey were supported by bargeshyboards carrying long balconies which the monks used for outer communication hese balconies were of the same height as interior


spaces heir possible aspect is suggested by numerous examples from Mount Athos and Meteora One of the balconies originally in front of the church probably belonged to a later period When the hermitage was built to the top of the cave aperture it opened to the outer world through its porches and balconies

On the let side and on the level of the highest storey the hermitage could be accessed from the side that is from clifs on the mountain Observed as a whole the faccedilades of the eastern and the western part of the complex are difshyferent he older had only a lattice of wooden beams where the horizontal ones had to preshyvent uneven settling of the walls while the most recent ones more composed and wider contained a grid which was obviously hidden in the wall mass he leanndashto roof over most of the space was covered with stone slates and the iron vein in them gave them a warm tone

3 PAINTINGS THE WALL PAINTINGS THE CHURCH OF ST GEORGE

1 Wall Paintings of the faccedilade (end of the 15th c)

he western faccedilade of the nave was painted at the end of the iteenth century Even before the hermitage was added on that side the wall was suiciently protected from bad weather and so the frescoes were preserved in good condition

Above the entrance to the church the patron Saint George was represented in the scene of his Martyrdom on the wheel he simple compo sitional scheme was adapted to the semicircular lunette To the right on the surshyface whose southern part was screened of by the new wall there was his triumphal appearshyance on horseback but only parts of the scene are visible Most probably it was the simpler of the two usual variants of the scene when the

saint pierces the dragon with the spear he other narratively much richer version would have been much more complex containing the representation of the city of the king the queen and the population on the ramparts and in the lower part the princess holding the rope in one hand and leading the conquered beast he reduced selection of topics in the church of Saint George was related to the speciic rank of the above mentioned scenes Ch Walter justiishyably separated the scenes of Saint George Slayshying the Dragon and the Martyrdom of Saint George on the Wheel from the whole stressing that they were ldquotypical scenesrdquo

On other surfaces of the faccedilade on the level of church entrance there was the Baptism on the northern side and the Archangel Michael on the southern Before that older frescoes represented only the Transiguration and the Dormition of the Great Feasts the former was related to the learning and prayer practice of anchorite monks

he reasons for the scene of the Baptism on the faccedilade are to be found in the rites of the blessing of the water he most important of these the Great Blessing of the Watersrdquo was performed once a year on the night before Epiphany in the west part of the church where the sanctishyied water was kept for the whole year Numershyous examples of monastery churches and wallshypaintings conirm a direct connection between representations of the Baptism in the narthex with the act of Great Blessing regulated by the monastery rules and undoubtedly also pershyformed in the hermitage of Saint Nikanor

To the right of the entrance to the nave the presence of the Archangel Michael prevented the entrance of people who had blasphemous thoughts and impure hearts In the lives of the anchorites as described in their Lives the Archangel held a speciic place because he conshyquered the demonic powers he chief captain

167Summary

of the heavenly hosts is depicted wit a raised sword in his right hand and holding a scroll in his let probably containing warnings to the unworthy not to come close to the holy place

his restricted programme was realized in a modest visual idiom without any depth of space or plastic values which would plausibly deine the landscape or the igures he represhysentations are washed with uniform light and reduced to a quiet order of gently modelled forms In the warm range of colours dominatshyed by baked sienna and ochre all the pictorial elements except gray and white were almost completely lost his may have been the result of a ire which would have afected the pigshyment of the wallshypaintings inside the church

he wallshypaintings on the faccedilade compleshymented the programme of the nave which was given the conditions of the interior very limited and speciic Stylistically it was much more modest in the visual sense although at the same time churches with richer and arshytistically more powerful contents were being built throughout the broader region of hesshysaly and Macedonia

It was probably in this form architecturally rougher but closer in character and construcshytion to the familiar and identical habitats of anchorites in Meteora that the hermitage saw the end of the iteenth century he following period brought changes and damage which reshyquired much better living conditions for the hermits and full repair of the locus of prayer

2 Wall Paintings from 14623

here is nothing to suggest that the hermitshyage contained wallshypaintings before its eastern part with the church was built he oldest of these paintings are related to the time menshytioned in the inscription on the southern wall of the nave

+ his most allshyholy and divine church of the holy great martyr George was painted with funds provided by the heodosios the Chanter the most honourable among monks he lashybour of the building by our most holy father Kalistros and Neilos the hieromonk in the year 14623

he text is written on the southern wall between two holy igures on the level of their waist the upper parts of these igures were damaged later during reconstruction

he content of the inscription does not imshyply that all of the personalities mentioned in it stayed in the hermitage he irst the hiershyomonk heodosios was a chanter and most probably member of a larger monastic comshymunity His title equivalent to precentor carshyried speciic dignity and a particular role in worship ldquoOur most holy fatherrdquo Kallistros was most probably an anchorite who invested his eforts and made this holy place respectable

Looking at the original church the frescoes from 14623 could have been painted in the eastern part transformed into altar space and on the surfaces of the southern and western walls where parts of them can still be seen Judging by later representations Saint Stephen the Protomartyr was painted in the Prothesis while the Mother of God ldquoBroader than the Heavensrdquo was in the altar apse with the Oishyciating Church Fathers below he represenshytation of Transiguration above was painted much later However there are indications that this last scene was represented there even earshylier

Given the low height of the southern wall which supported the leanndashto roof it could acshycommodate only one series of standing igures New igures of Saint Nicholas and Saint Achilshyleios are probably palimpsests painted over older igures


On the southern wall on the lateral more proshytected parts by the window the igures of holy stylites Simeon and Daniel were preserved as representatives of the strictest way of the anshychoretic life while the rest of the southern wall contained representations of Saints Peter and Paul with an ktetoric inscription he last igshyures are recognizable only because of a part of the inscription on the remaining more recent layer which covered them he irst apostles we re probably represented in prayer undershyneath the halfshyigure of Christ blessing them

On the same level on the western wall north of the entrance there is Saint John the Baptist with expressive features and his hair in broad strands with his right hand he expresses a prayer and holds a closed scroll in his let Next to him is Saint Onoufrios with long hair and beard to his feet and ivy leaves around his waist he former was revered as the forerunshyner of anchoretic life and the latter as his most prominent representative It is diicult to say if Saint Merkourios painted on the southern part of the western wall had been represented in the original layer His igure within a most recent layer of painting in the lower part was awkwardly cut and degraded

he altar space repeated the basic wallshypainting programme with representations necessary for the liturgy he choice was very limited and adapted to the then available surfaces Saint George was certainly painted even before that in front of the iconostasis Later with the epishythet Τροπαιοφόρος (TrophyshyBearer) he was re presented standing on the dragon and piercshying its jaws with a spear He was the patron who frequently protected the places where monks lived high up in the chapels built on top of the towers and the abodes of anchorites symbolshyizing the victory of good over evil

With a hard rock on the northern side and a low wall on the southern in its original form the

church had lat upper surfaces only on its lateral sides hey could have contained as in the most recent layer representations of the Transigurashytion and Dormition he former on the eastshyern wall held particular signiicance since the church served those who were trying through hesychastic practice to reach tranquility and see the light that illuminated Christ on Mount Tabor For the same reasons Saint Athanasios founder of the monastic life in Meteora deshyvoted his monastery on the Wide Rock to the Transiguration

he condition in which the paintings from the iteenth century were found at the time of renshyovation shows that there had been changes in the meantime In the inadequate covered space part of the wallshypaintings lost the intensity of the pigment as in the igures of Saints Peter and Paul On the other hand the nuances in certain igures were plainly visible within one colour his can be observed in the modest alshymost monochromatic but vivid characters of the two stylites which may have been painted by assistants rather than the master artisant

On the other hand not all of the igures are preshyserved in the same condition and some of their characteristics cannot be fully perceived he anchorite Onoufrios lost the inishing layers of colour and also the plastic form made by the last brush strokes However the basic characteristic indicating the origin of the master painter was not lost and we believe that the tradition he was following is apparent

It is the work of an important painting centre of the time located in the central regions of the Balkans in Kastoria the painters of which used a free artistic idiom in the second half of the 15th century A wider and soter modelling replaced the high and faultless strict modelshyling rendered in reined and hard strokes so characteristic of iconography Apart from the wallshypaintings in the church of the Ascension

169Summary

3 he Paintings from the Sixteenth Century

Substantial alterations were made in the folshylowing century owing to the eforts of Saint Nikanor It is diicult to say if the part of the hermitage west of the church had already been built that which replaced the wooden structure with stairs More visible changes can be observed in the church he preshyexisting slanting roof leaning on to the rock was reconshystructed to semicircular vault

he renovated space ofered new conditions for painting Almost all the old depictions were covered with more recent ones while the sides of the vault ofered new surfaces whose content essentially changed the previous proshygramme Only the igures of Saint John the Baptist and Saint Onoufrios were not redone clearly because they were in good condition and protected by the receding steep rock

In the apex of the semicircular vault frescoes imitated the programme designed for the highest surfaces in the decorations of domed churches In the middle there was a halfshylength igure of Christ (Pantokrator) and to the let and right of him on the same level there were also halfshylength portraits of prophets usushyally placed in the drum On the west end was the prophet Elijah with the scroll containshying his words directed to Elisha then came prophet Elisha with an extract from the book of prophet Isaiah while the prophet Samuel was placed in front of Christ with a horn in his hand All three of them were dressed in

tunic and cloak uniformly modelled without any emphasized features

To the right of Christ was the prophet Joel adshydressing others with the quotation from the prophet Zacharias and at the end of the row was the prophet Daniel whose words told about the appearance of the Ancient of the Days

he medallions with the prophets and Christ in the middle were interwoven into a vine and together represented a separate whole In their character ornaments with lowers resemble the tradition of miniature art from which the motifs were probably taken

New surfaces in the vault made possible a repshyresentative selection of the Great Feasts toshygether with Christ and prophets in the apex he number and choice of the Great Feasts were adjusted to the arrangements and dishymensions of the previous scenes However there was no space for the Annunciation on the eastern wall because for reasons already mentioned the depiction of Transiguration was placed there

On the southern part of the wall on the same level there were three scenes from the Great Feasts In the Nativity in a dense composition with the igure of Virgin Mary placed diagoshynally on a dark background there were all the main elements of the event However irmly inserted in the available framework they are not of uniform proportions nor do they make up an organized and clear composition

his is much less felt in the space of the proporshytionally large architectural forms in the Hypashypante painting (the Presentation of Christ in the Temple) depicting the wall with three towshyers and a ciborium In the spirit of old iconoshygraphic tradition Christ was painted in the Virginrsquos arms and not in the hands of Simeon

in Leskovec from 14612 related to Ohrid or to the a masterndashpainter from Kastoria we do not know of any other churches from the 1460s or 1470s his was the time before the creative wave and the works that made the workshops from Kastoria famous in the last decades of the iteenth century


As a whole the scene unfolds in a place where the characters are freely arranged but not of the same proportions heir forms are not deshyined with irm drawing that would ldquocompleterdquo them On the other hand certain sotly modshyelled features relect a nobleness much akin to the large representations of igures in the lower band

he rest of the wall should have contained the Baptism but for the reasons already menshytioned it was painted on the faccedilade and the scene of Transiguration on the eastern wall herefore Palm Sunday (Entry Into Jerusalem) was painted thereater with depictions of all three essential elements of the story and large igures of stereotypical appearance with large heads and short bodies he master painter was not able to represent the event which ofshyfered exceptional possibilities with its charshyacter and narrative content with picturesque details that usually make this scene teeming light and cheerful

On the western wall the Dormition was adapshyted to the semishycircular surface above the en trance In the middle part to the let and right of her deathshybed are the high clergy and apostles and above them between two angels is Christ receiving His motherrsquos soul with His arms covered Above the entire scene hovers a sixshywinged lameshycoloured cherub Below engulfed in the ornamented cloth of the bier is an angel dressed as a soldier and Jephonia whose hands the angel severs

he narrative is continued on the northern side with the Cruciixion but on an uneven surface and the painter had to adjust his composition to it so there are clear distortions and rough modelling Particularly inelegant is the divishysion of the composition on the let side female igures are overshylarge while on the right the igure of Longinos (an active participant in the event) is partly cut because of the lack of space

here are two versions of Christrsquos resurrecshytion although all of the scenes from the Great Feasts could not be accommodated he irst the Holy Women at the Sepulchre where the heavenly messenger points to the empty grave is misnamed ΧΕΡΕΤΑΙ Christ did address the women in these words but only later Beshysides the irst woman is designated Mother ndash Μ(ήτη)Ρ but the Mother of God did not visit the grave on that occasion he scene is more powerful than the others with the diagonals of the rocky landscape emphasized by the moveshyment of the angel

In a diferent way with rock in the background the condensed resurrection represents the Deshyscent into Hell In a mandorla the Saviour stands on the broken gates to the nether world under which lies the naked igure of an old man a personiication of the Hades he salshyvation of humankind from sin is eloquently presented Christ stretches out His arms toshywards His forefathers Adam and Eve who are rising from their graves and behind them are David and Solomon with their characteristic crowns Saint John the Baptist and a young prophet he available surface of the vault did not allow a more complex iconographic represhysentation although the dramatic contents deshyscribed in the apocryphal texts inspired many ecclesiastical writers and inluenced the liturshygical programme Its place at the end of the vault corresponded to the practice that the scene belonged in the altar space

On the eastern wall on the same level there is the scene of the Transiguration Because of its signiicance in Hesychasm it was probably in the same place in the older layer and fragshyments of the older depiction can be seen beshyneath the newer

he participants and witnesses to the event are arranged in the arched ield In the upper part the rocks of Mt Tabor are only suggested with

171Summary

white strokes dressed in white Christ appears on Mt Tabor in a circle of light radiating Himself In this representation the prophets Moses and Elijah who are usually painted on hills address the Saviour in astonishment from a sarcophagus Beneath them on the background bearing no marks apostles are found in diferent positions before the event of Transiguration Peter is standing with his arm stretched towards Christ young John in fear falls forward on his face while James blinded by the light is lying on his back in utshyter amazement

Despite the profound mystical meaning of light in Christrsquos transiguration on Mt Tabor the light which hesychasts believed to be divine energy which they themselves can recognize in their prayers in moments of full concentrashytion the depictions of this event have no speshyciic features In the churches of anchorites and in the centres of their communities they are either accorded pride of place or some emphashysized aspect but not with clearly speciic iconoshygraphic characteristics As regards the po sition of the scene of Transiguration in the hermitage of Saint Nikanor in the space above the altar it might be surely related to the Hesychasm trashydition of the 14th century as well as with the foundation of the main monastery on the top of the mountain of Kallistratos which was dedshyicated also to the feast of the Trasniguration

he lower small surfaces of the altar apse and the sacristy did not allow for a more complex representation of embodiment and sacriice the essence of the Christian dogma Mother of God with the halfndashlength igure of young Christ on her chest was painted in the semindashcalotte With God incarnate in her she shows that she is Wider than Heaven (ἡ Πλατυτέρα τῶν οὐρανῶν)

Beneath her is depicted the scene of Melisshymos with two angels of Lord dressed as deashy

cons while Saint Basil the Great and Saint John Chrysostom as oiciating hierarchs complete the composition In order to preserve an apshyproximate relationship to other igures these are not represented as whole ndash their lower parts are cut of However here this was just a clumsy or unskilled intervention ndash the igures in the altar apse although small are rough and

bdquoincompleteldquo On the let of the altar in the apse of the Prothesis Saint Stephen the Protomartyr was painted dressed as deacon

he procession of high clergy continues on the southern wall of the altar space joined by Saint Nicholas and Saint Achillios of Larissa he last of them bears on the scroll an extract from the prayer said very quietly by the priest while the Cherubim song is sung

In the land of his origin in hessaly Saint Achillios was ranked among the most imporshytant participants because his reputation grew out of a tradition that as the bishop of Larissa he took part in the First council of Nicaea His cult was fostered there although emperor Samshyuel moved his relics to his own capital Prespa ater he had conquered Larissa Saint Achillios was painted with much respect in the churches of the Ohrid archbishopric Iconographically his main characteristics were consistently reshypeated facial features but he was always repshyresented as an old greyshyhaired priest Here in the hermitage of Saint Nikanor his broadly modelled igure has a speciic dignity Owing to its gentleness and warmth this is the most beautiful portrait of the saint

In the nave next to the iconostasis on the surface renewed ater the reparation of that particular part of the southern wall Saint George is painted in the place where he stood as patron in earlier period In continuation on the other side of the aperture there used to be the igures of Saints Peter and Paul reshymoved probably at the time when paintings


with inscriptions from 14623 were noticed in the lower layer

Above them there are bust portraits of Saint Demetrios heodore Tiron and heodore Strashytilatis he irst as protector of the Second City of the Empire was represented in the aspect from the last centuries of Byzantine art and next to him are Saints heodore Teron and heodore Stratelates whose cult ater the fall of the parts of Empire in Asia Minor was cultivated in the churches of Constantinople and particularly in the churches of Serres

Next to them is the igure of Saint Merkourios in a strange disharmony with other represenshytations in the nave much smaller and withshyout its lower part of inadequate proportions squeezed and clumsily positioned within the existing framework in the place accorded to it in the circle of selected holy warriors hey were all celebrated because of their deeds in ights against evil forces and against the enshyemies of the holy places they guarded he faith in their power and their apotropaic meaning was complemented on the outer faccedilade of the church with the igure of Archangel Michael holding a drawn out sword in order to prevent the entrance to the holy space of all who dared to come with ldquoimpure heartrdquo as it is mentioned above

he thematic whole of the wall paintings disshytributed over the surfaces of a rather modshyest space ater the reconstruction of the upper parts was only partially adapted to the contents of the older decoration More precisely only the well preserved igures of anchoretic life were kept the igure of Saint John the Baptist and the igure of the distinguished anchorite Saint Onshyouphrios A number of igures on the southern side had to be painted again because the wall was rebuilt in that place In any case the new whole endeavoured to repeat although in the reduced form the thematic structure of more

complex churches from Christ with the prophshyets in the vault to the standing igures in the lower belt Since it was not possible to paint the full programme representations of the Evangeshylists were let out and the Great Feasts reduced while the selection of standing igures was adshyjusted to the character of the hermitage Since it was necessary to emphasize the event directly related to hesychastic beliefs ndash Transiguration

ndash this scene replaced and excluded Annunciashytion which usually begins the illustration of the essential Christian dogma the dogma of divine incarnation

By narrowing the choice of scenes from the cycle of Great Feasts the master painter of the more recent frescos in the nave took into conshysideration that in the meantime the painted decorations on the faccedilade contained Baptism herefore he omitted not only Annunciation but the scenes of Raising of Lazarus Ascension and the Descent of the Holy Spirit (Pentecost) It seems strange that then lacking available surfaces the painter represented the scene of Resurrection in both of its variations as the Descent into Hell and the Holy Women at the Sepulchre

Doubtless ater consultation with a wellshyeducatshyed sponsor who planned the renovation of the hermitage and selected the artists who were to decorate the place with ornamentation on the walls a clear and thematically complete whole was efected he personality of the patron and the time when the wallshypaintings were commisshysioned were not directly recorded as they had been on the older layer but a broader considshyeration of ecclesiastical conditions indicates a close connection between the hermitage where Nikanor lived and the history of the monastery of Zavorda which he built here are reasons to conclude therefore that the renovation of the hermitage was conducted in the period of lively activity at this monastery Nevertheless the wallshypaintings in the hermitshy

173Summary

no longer emanating its former power so setshyting the character of artistic development and paintersrsquo workshops relied on diferent tradishytions In some areas the characteristic Komneshynian graphism was still preserved but new conshydensed forms were appearing at the same time

It is diicult to say which of these new churches the painter of the hermitage of Saint Nikanor was able to see One of the earliest which is close to the igures in Zavorda in its digniied plasshytic modelling was the decoration in the church Mother of God in Studenica from 12089 he works by artists from the same Constantinoposhylitan circles could be seen in diferent parts of the Empire

When everything is taken into account there still remains the possibility that the painter of the hermitage found models and incentives in the available thirteenth century manuscripts and knew the style and mode of narrative his is particularly indicated by certain iconographshyic characteristics he representations of Great Feasts are strictly reduced to the basic elements of the story Not one of them is expanded by an episode as was frequently the case in wallshypaintings Both iconographically and visually the scenes of Great Feasts resemble condensed schemes of miniatures which were in format and ldquolegiblerdquo content adjusted and ldquoinsertedrdquo into the framework of literary ornamentshe modelling of certain characters particushylarly Saint Nicholas and Saint Achilleios reveals speciic reinement indicating that the models were mostly found in manuscripts where the carefully painted igures of Evangelists were the most frequent One of the examples although not a direct analogy is the decoration of the Four Gospels from the Monastery of Stavronishykita cod 56 dating from the irst half of the thirteenth century and containing the portraits of the four Evangelists It is not the only examshyple of that style and researchers have noticed similar miniatures in a number of manuscripts

age were not made by the painters who decoratshyed his church in the monastery in Zavorda the painters who endeavoured with their rich proshygramme and accomplished skills ndashlike heofan the Cretanndash to bring back to art the respect and brilliance from the time of independence Unlike these the more recent wallshypaintings in the hermitage with their iconographic elements and speciic stylistic characteristics recall much older times it was not unreasonable that a number of professional art historians saw them as thirteenthshycentury works his conclusion was particularly indicated by the igures of Saint Nicholas and Saint Achilleios on the southern wall as they were studied separately without their artistic context in which their character could be assessed with more certainty he earshyly dating mentioned already was inluenced by the fact that the crosses on the sacerdotal chasshyubles were ldquoleaf likerdquo ndash an archaizing element in the latendashKomnenian period related to a much earlier time

To a greater extent and more convincingly older times were indicated by the features of the high clergy and the way they were modelled Analshyogies though not direct were found in thirshyteenthshycentury churches ater the peak in the development of the latendashKomnenianpainting towards the end of the previous century there came profound transformations the dramatic quality was lost as was the emphasized linearshyity which were the main characteristics of the style A irm plastic form in sharp chiaroscuro was replaced by a broader and a soter modelshyling in mostly red and ochre tones with dull green shadows his change of the visual idiom observed irst in the churches whose painters can justiiably be presumed to have come from the capital conirms that the sondashcalled monushymental style originated in the capital as a radishycal negation of the old expression here were a variety of ways in which this was realized in the thirteenth century In the Empire which lost its political unity ater 1204 Constantinople was


which they have marked as the works of the ldquoschool of Nicaeardquo or ldquoGroup 2400rdquo

Certain visual features of the more recent paintshyings in the hermitage were certainly imported from works executed in an environment of higher culture but in general they were not accompanied by commensurate skill Depicshytions of certain igures and scenes show that some compositional schemes and igures were degraded and roughly modelled Obviously the master painter had a more limited artistic education but the fortuitously chosen models that inspired him raised the general impression concerning the worth of his work

It seems that the visual idiom was accompanied in the same spirit by the related text although the names of the holy persons titles of scenes and short inscriptions taken from the books of prophets belonged to the programme of the most frequently painted scenes there are nushymerous spelling mistakes particularly in vowshyels and diphthongs ι η οι υ ει and the like ndash in forms where they are pronounced in the same or a similar way In any case the literacy of the painter of the hermitage cannot be compared to the knowledge of other painters of the same period particularly those from Kastoria

From the sources that describe Nikanorrsquos life in the ravine of the River Aliakmon and his eforts to build the Zavorda monastery on the site of the old church it may be concluded that he had the church of Saint George reconstructed while living in the hermitage and later renewed the old wall decorations in it

4 EXAMPLES OF WOODCARVERrsquoS ART

1 he Doors of the Church

he protected dry space of the hermitage was able to preserve not only wall paintings but

also some precious examples of the art of woodshycarving he church doors might be from the earliest period hey were made of hard wood oak and are in excellent condition in situ together with the doorposts carefully covered by the mortar base of the wall paintshyings dating from the iteenth century

From their appearance the techniques used the doors belong to the most difuse types present in various regions from as early as the thirteenth and fourteenth centuries he basic items are hard plain boards decorated with shingles of the same thickness On the surface they have shallow decorations of parallel thin incisions and are ixed to the boards with nails of wide forged heads with washers heir form and rhythm and the density of their arrangeshyment over the whole surface make the nails look decorative herefore the modelling was focused on two planes where the upper one with its incisions although unobtrusive had a certain graphic value

he basic motif of door decorations is the soshycalled Calvary crosses one on each wing and on the level of the latch and the ring ixed on to a circular base made from decorative wrought iron

On the vertical parts of the door next to the frame there are narrow shingles decorated with incisions that constitute ornaments very like the classical astragal motif In this position the Calvary crosses are related to the wellshyknown representations and signs which were painted as wall decorations next to the entrance or the window because of their apotropaic role Doors of this simple type were made in workshyshops engaged in basic carpentry during a longer period Similar examples are found in Ohrid Also the heavy gates at the entrance to the monastery of Mother of God Perivleptos were treated in a similar way And the same characteristics can be found on the doors to

175Summary

2 he Lectern of the Church

Greater skill and technique were required for the construction of the church furnishings Although their number is very limited in the modest interior of the cave church a good example of a lectern was surveyed completely and recorded in 1976 his lectern had only one inal movable part missing that which supported the books during reading he bashysic body of the lectern formed by four staves was made in hard wood and repaired several times

he legs of the lectern are rectangular and decorated he ends are cut in several places so that certain surfaces are octagonal hey are all covered with shallowshycut ornaments mostly dense incisions making up a network of rectangular or rhomboid ields In certain places these ields are alternately pulled back so that the motifs become relief he incisions on the corners resemble the work still present in folk woodcutting

In their middle part these rectangular legs are transformed into four ldquoropesrdquo shaped into elongated knotshylike patterns in the middle his is a wellshyknown motif known as the Hershycules knot with a very long tradition It origishynated in the ancient maritime community as one of the ways of tying rigging and it repshyresents a decorative motif of very clear form known in classical antiquity and then exported

to the Middle Ages where it continued to live on in diferent materials and diferent techshyniques It acquired a special place in church interiors on plasticallyshytreated parts of altar partitions and church furnishings Because of the sensitivity of the material examples of this kind made in wood are very rare In painting small columns with Hercules knots acquired a place in painted architecture both in wallshypaintings and in miniatures most frequently appearing above the igures of the Evangelists or the correlation tables of the canons but also on various objects of applied art

Although rare examples of Hercules knots have been preserved in iconostasis partitions made in wood In the regions close to Zavorda they can be found in the church of Mali Sveti Vrači in Ohrid dating from the midshyfourteenth century and in a more skillful work from the church of the monastery of Transiguration in Meteora dating from the late fourteenth censhytury he lectern found in 1976 in the secret chamber of the monastery of Transiguration in Meteora is very signiicant for the one in Zavorda Its construction is the same but it is better preserved has strong pure forms and is obviously the work of a better cratsman It was probably made in the irst years ater the completion of the church built by exndashEmperor Jovan Uroš (Ioasaf as monk) in 13878 his tradition of Byzantine plastic art as shown in elements of the old iconostasis can also be observed in other works that arrived in the monastery of Transiguration thanks to Ioasshyaf rsquos sister basilissa Maria Angelina Doukaina Palaiologina Probably woodcutters climbed onto the Wide Rock together with painters goldsmiths and other artisans around 1390 where they worked together on one of the most luxurious complexes of late Byzantine art

he lectern from the hermitage of Saint Nishykanor is essentially of the same type as the one from the monastery of Transiguration but it

the main monastery church from the end of the thirteenth century One century later two oneshywing doors made by the same technique were ixed to the nearby church dedicated to Saints Constantine and Helen dating from the 1380s Much richer and probably older doors of the church of Mother of God Mavrishyotissa near Kastoria should also be mentioned here because of their double crosses and decshyorations on free surfaces


was made in the local woodcut workshop of a less gited cratsman presumably in the irst half of iteenth century

On our last visit to the hermitage in the aushytumn of 2007 only the lower part of the lecshytern which had already been damaged to a certain extent before was found

5 INSCRIPTIONS BY VISITORS(16thshy 20th Centuries)

he custom of the ldquopilgrimagerdquo is universal and common to the whole of humankind Within the context of every religion the same phenomenon can be observed the faithful travel to oten farshyaway places which are widely known either for the miracles which have occurred there or for some wondershyworking saint In these places they hope to receive a blessing encouragement in their everyday struggle and consolation

Since pilgrims have a special awareness of their spiritual state they also feel the need to record and immortalize the fact that they have found themselves in this particular place his is how the various ldquoinscriptionsrdquo or ldquomementosrdquo come about the inscriptions of Christian pilgrims to Christian sites he large number of such inscriptions scattered throughout the whole of the Mediterranean is an indication that the habit of pilgrims leaving written signs of their presence was a necessary and almost oicial feature of any Christian pilgrimage In the 18th century the pilgrim Vasilij Barskij raised the tradition of personal inscriptions to that of art covershying the walls with detailed individual inforshymation elevated the testimony to the status of historical evidence his is an exception however Most pilgrims are content to simply make a note of their names or the date of the pilgrimage with very few other details about themselves

Since these personal notes are usually inshyscribed on walls and oten on wallshypaintings it is possible that they will be viewed by us as vandalism or as an act of unpardonable iconoshyclasm Yet it can be shown that where there is a free surface most pilgrims write at the edges of the depictions With the passage of time the pilgrimage sites became illed with names and personal inscriptions and more recent pilgrims have not hesitated to add their own Today many monasteries have a ldquovisitorsrsquo bookrdquo and pilgrims instead of writing on the walls are urged to record their names on paper But old habits die hard More than a hundred of these personal records have been preserved at the hermitage of Saint George dating from the 16th century until today

A large number of contemporary pilgrims hashyve visited the hermitage and let their names Many of them underline the fact that the pilshygrims ldquoclimbedrdquo an indication of the efort and the experience of the upward path to get to the hermitage As well as this many of the records come from priests and deacons who celebrated in the church Other pilgrims indicated the day of the feast of Saint George which would be an appropriate day on which to visit the hermitage and no doubt the festal atmosphere encourshyaged them to inscribe their names Although most of the inscriptions are of a general nature some of them provide interesting information such as that contained in the ive inscriptions (nos 23 23 31 32 and 35) which mention building additions between the years 1773shy93 hese mention the people who were engaged in the work where they came from the particular construction tasks which they carried out and the amount they were paid he visitors to the hermitage came from the neighbouring areas of Grevena Siatista Kozani Servia Elassona Tyrnavos and Kalambaka hough we also have two monks from the Holy Mountain one from the Forerunner in Veria and a hierodeashycon from Karpenisi

177Summary

Note the inscriptions numbered 2 5shy6 12 18shy19 21 23shy7 34 36shy7 39shy40 42shy3 and 45 are from the rock on the north side of the church while the rest are from wallshypaintings

6 THE CEMETERY CHURCH OFTHE ARCHANGEL MICHAEL

he church of the Archangel Michael known as the cemetery church lies below the monasshytery on a path leading to the hermitage of Saint George It is built on a site with dense low vegshyetation consisting of oaks and kermes oaks and with steep slopes down to the river

he rectangularshyshaped church with a pitched roof an apse and supporting buttresses on the east is protected by an open narthex on the west he narthex is also prolonged to the southern external nave of the church which it is clear once existed and housed the bones of the fathers On the faccedilade of the church in the corner to the right and in contact with the door which led from the narthex to the ossushyary there is a marble plaque with the inscripshytion he present cenotaph was completed in the year 7127 (=16189) during the abbacy of Gavriil [hellip]pakas Abbot Gavriil according to commemorative notes from codex 103 of the main monastery was called Pakas was comshying from the Kastoria region he was ordained deacon in 1604 and he died on 27th July 1636

On the top right hand part of the marble plaque another date is inscribed 1773 If we examine the two dates recorded on the plaque we see that the irst from 16189 refers to the cenotaph that is the cemetery of the monks which was built seven decades ater the repose of Saint Nikanor he date of 1773 refers to the renovation of the church or more probably its reconstruction in that year So the plaque in that position has most likely been reused If we also examine the geographical propinquity of the church of the Archangel to the hermitshy

age of Saint George and the narrow space this occupies we may surmise with some certainshyty that the cemetery was in the same position from the time the hermitage was irst lived in he lie of the land allowed the monks to have auxiliary buildings and other facilities to meet their needs especially given that Saint Nikanor is mentioned as the abbot of the monastery of Saint George Ater the latterrsquos reconstruction of the great monastery the church remained as that of the cemetery In the shallow apse above the door of the church there is a depiction of the Archangel Michael with a sword in his right hand and a pair of scales in his let Above the Archangel Christ is shown blessing with both hands while to the right and let are Saints Nikanor and Dioshynysios of Olympos contemporary saints who were linked in close spiritual friendship

On the interior of the richlyshypainted church above the door there is the inscription THIS DIVINE AND SACRED CHAPEL OF THE GREATEST CHIEF CAPTAINS MICHAEL AND GABRIEL OF OUR DIVINE AND SA-CRED MONASTE RY OF ZAVORDA WAS PAINTED AND DE CORATED THROUGH THE EFFORTS AND FINANCES OF THE MOST BLESSED ABBOT AGAPIOS AND OF CHRISTOS PANOS IN REMEMBRAN-CE OF THEMSELVES AND OF THEIR PARENTS 1835 June 14 By the hand of George the Painter and his son Manuel from Selitza

Abbot Agapios is also mentioned in the north apse of the church in a copper engraving of the monastery (1819) on the templon of the parekklesion of Saint Athanasios (1820) in commemorative inscriptions in bibliographshyical notes as the scribe of manuscripts and in the oicial prayer lists of the monastery George the painter is also mentioned on portshyable icons as the son of Manuel and was artisshytically active between the years 1812 and 1835


As an inscription testiies George and his son Manuel also did the paintings in the narthex of the main church of the monastery of Zavorda (5 April 1835) the same year as they did those of the church of the Archangel Michael Anshyother inscription also mentions that Manuel was responsible for the paintings in the dome and repaired the old wallshypainting in the main church (20 October 1869) He also did the main icons of feasts of the Lord on the temshyplon (10 December 1869) Moreover the name Selitza mentioned in the inscription and refershyring to the place where the painters came from is todayrsquos Eratyra in the prefecture of Kozani

In the sanctuary in the apse on the north side there is the inscription Of the Hieromonks Konstantinos heofanis Zacharias Agapios the hieromonks In the rightshyhand apse there is the inscription Of the laymen Panayiotis and their parents and siblings Christos Stergios Yianou and their children Alexios Vergos Chashyrisios Ioannis his spouse and children Trianshydafylia George spouse and children

Despite the ravages of time the abandoned condition of the church and the inlux of rainshywater the wallshypaintings have retained their vivid colours hey are indeed a ine and repshyresentative sample of the workshops of Westshyern Ma cedonia at that time whose active artists did the paintings in a large number of churches in the wider area

Of particular interest also is the templon of the church he intense reds and the paintings with landscapes and lowers have been well handled and are a good example of the folk painting of the irst half of the 19th century

TABLE OF PICTURES

1 General view of the Monastery of Zavorda from the southshywest he monastery at the top the hermitage on the sheer face to the let and

below the River Aliakmon2 Saint Nikanor Wallshypainting in the main church of the Monastery of Zavorda (1540s)3 he hermitage of Saint Nikanor View from the southshywest4 Map of greater area around the Monastery of Zavorda5 he Monastery of Zavorda and its environs6 he hermitage of Saint Nikanor from the southshyeast (1976)7 he hermitage of Saint Nikanor View from the southshyeast (1976) 8 he hermitage of Saint Nikanor from the south9he precipitous pass to the hermitage of Saint Nikanor (above right)10 Saint Nikanor Drawing from a wallshypaintshying in the main church of the Monastery of Zavorda11 he hermitage of Saint Nikanor Ascent by ropeshyladder (1973)12 he platform with the horizontal axle13 he horizontal axle round which the rope winds to lit loads 14 he lower struts of the platform he winch is secured to the middle one15 he wooden shat on which the winch sits 16 he platform17 he door of the main entrance viewed from the interior18 he two struts from which the ladder is suspended19 Rungs of the wooden ladder20 he hermitage of Saint Gregory in Meteora21 he wooden ladder at the hermitage of Saint Gregory in Meteora22 he winch at the hermitage of Saint Gregshyory in Meteora23 he wall of the Monastery of Saint Catheshyrine on Sinai he platform is of the same kind as that of the hermitage of Saint Nikanor enshygraving (1857)24 he tower with the wooden ladder and net at the Dousikou Monastery Trikala drawing by L Heuzey (1858)

179Summary

25 Picture of ishermen hauling their nets with the aid of a vertical axle Detail of a wallshypainting of the scene of the Baptism Old Meshytropolis of Berroia (ca 1320)26 he tower with the wooden ladder and net at Great Meteora copper engraving (1782)27 he hermitage of Saint Nikanor View from the south28 Hermitage of Saint Nikanor South faccedilade29 Hermitage of Saint Nikanor Floor plans and sections30 Church of Saint George from the south31 he roof from the southshywest32 Part of the southern faccedilade33 Part of the southern faccedilade34 he southshyeastern corner of the foundashytions35 Lower loor he od outer entrance closed of36 Lower loor he door37 Lower loor he beams supporting the loor of the church 38 Lower loor he gate from the inside 39 he rock of the northern side with the wooden beam supporting the arch of the church40 Hermitage of Saint Nikanor he new building (1773 and 1793) Southern faccedilade41 he new building (1773) Part of the southshyern faccedilade42 Part of the new building (1793) with the main entrance and the platform43 he founderrsquos inscription in the new buildshying (1793)44 he interior of the new building from the west he wooden loor divides it into two levshyels In the background the faccedilade of the church45 he second loor of the new building from the east with its barrelshyvaulted roof In the background on the let the western entrance46 Interior of the irst loor of the new buildshying from the west In the background the main entrance47 Built pillar on the irst loor of the new building

48 Window on the irst loor of the new buildshying49 Interior of the irst loor of the new buildshying from the east In the background the westshyern entrance 50 he door of the western entrance 51 he lock of the door of the western enshytrance 52 Part of the door of the western entrance of the hermitage53 Part of the precinct to the western side of the hermitage 54 he gate in the precinct 55 he gate in the precinct56 Church of Saint George he Baptism of Christ Wallshypainting on the faccedilade (end of the 15th c)57 Church of Saint George he western fashyccedilade58 Church of Saint George Drawing of the wallshypaintings on the western faccedilade59 Church of Saint George he martyrdom of Saint George on the wheel Wallshypainting above the door (end of the 15th c)60 Church of Saint George he Archangel Michael Wallshypainting on the western faccedilade (end of the 15th c)61 Church of Saint George Saints John the Baptist and Onouphrios Wallshypainting of the older layer (14623)62 he founderrsquos inscription on the older layer of wallshypaintings (14623)63 Drawing of the founderrsquos inscription on the older layer of wallshypaintings (14623)64 Part of the older layer of wallshypaintings (14623)65 Rosette Wallshypainting of the older layer (14623)66 Saint Symeon the Stylite Wallshypainting of the older layer (14623)67 Saint Daniel the Stylite Wallshypainting of the older layer (14623)68 Cross Wallshypainting of the older layer (14623)69 Church of Saint George Saint George (deshy


tail) Wallshypainting (16th c)70 he Prophets Elijah Elisha and Samuel Wallshypainting from the vault (16th c)71 Christ with the Prophets Joel and Daniel Wallshypainting from the vault (16th c)72 Drawing of the wallshypaintings on the eastshyern wall73 Drawing of the wallshypaintings on the southern wall and the vault74 Drawing of the wallshypaintings on the westshyern wall75 Drawing of the wallshypaintings on the northern wall76 he wallshypaintings on the eastern wall77 he wallshypaintings on the southern wall and the vault78 he wallshypaintings on the western wall79 he wallshypaintings on the northern wall 80 he Nativity of Christ Wallshypainting (16th c)81 he Hypapante Wallshypainting (16th c)82 Entry into Jerusalem Wallshypainting (16th c)83 he Dormition of Virgin Mary Wallshypainting (16th c)84 he Cruciixion Wallshypainting (16th c)85 he Myrrophoroi on the Tomb Wallshypainting (16th c)86 he Resurrection of Christ Wallshypainting (16th c) 87 he Transiguration Wallshypainting (16th c)88 Saint Stephen Wallshypainting in the prothshyesis apse (16th c)89 he Mother of God broader than the Heav-ens Wallshypainting in the altar apse of the sancshytuary (16th c)90 Basil the Great angel of the Lord and Melismos Wallshypainting (16th c)91 Angel of the Lord and Saint John Chrysosshytom Wallshypainting (16th c)92 Saint Nicholas Wallshypainting (16th c)93 Saint Nicholas (detail)94 Saint Achilleios Wallshypainting (16th c)95 Saint Achilleios (detail)

96 Saint George the TrophyshyBearer Wallshypainting (16th c)97 Saints Demetrios heodore Teron and heodore Stratelates Wallshypainting (16th c)98 Saint Demetrios Wallshypainting (16th c) 99 Saint heodore Teron Wallshypainting (16th c)100 Saint heodore Stratelates Wallshypainting (16th c) 101 Saint Merkourios Wallshypainting (16th c)102 Hermitage of Saint Nikanor he wooden door of Saint Georgersquos church (15th c)103 Drawing of the wooden door of the church (15th c)104 Drawing of the wooden lectern of the church (15th c)105 he wooden lectern of Saint Georgersquos church (15th c)106 Details of the wooden lectern (15th c)107 Monastery of Great Meteora Drawing of the wooden lectern (late 14th c)108 Monastery of Great Meteora he wooden lectern (late 14th c) he whole and details109 Monastery of Great Meteora Drawing of the column of the templon in the old main church (late 14th c)110 Mali Sveti Vrači in Ohrid Drawing of the templon columns (midshy14th c)111 Church of Saint Stephen Kastoria Woodshyen lectern (14th c)112 Church of Saint George Visitorsrsquo inscripshytions on the wallshypainting of the Baptism of Christ113 Visitorsrsquo inscriptions on the wallshypainting of the Baptism of Christ (15612 1618 1642)114 Founderrsquos inscription (no 22) on the wallshypainting of the Baptism of Christ (1773)115 Visitorsrsquo inscriptions on the rock on the northern side of the church116 Visitorsrsquo inscriptions on the rock on the northern side of the church117 Founderrsquos inscription (no 23) on the rock on the northern side of the church (1773)118 Founderrsquos inscription (no 32) on the wallshypainting of the Baptism of Christ (1782)

181Summary

119 Founderrsquos inscription (no 31) on the wallshypainting of the Baptism of Christ (1782)120 Founderrsquos inscription (no 35) on the wallshypainting of the Baptism of Christ (1793)121 he monastery of Zavorda and the church of the Archangel Michael General view from the south122 Church of the Archangel Michael Wallshypainting above the door (1835)123 Church of the Archangel Michael Westshyern faccedilade124 Church of the Archangel Michael Southshyern faccedilade125 Church of the Archangel Michael Eastshyern faccedilade126 Church of the Archangel Michael Foundshy

errsquos inscription in marble (16189)127 Church of the Archangel Michael Names of the founders in the right apse of the sanctushyary (1835)128 Church of the Archangel Michael Foundshyerrsquos inscription (1835) 129 Church of the Archangel Michael he templon 130 Church of the Archangel Michael Saint Peter of Alexandria Wallshypainting (1835)131 Ater a vision Saint Nikanor inds the icon of Christ the Saviour Wallshypainting in the church of the Dormition of the Virgin Mary in Samarina of Grebena (1819) 132 Church of Saint George he Resurrection of Christ (detail) Wallshypainting (16th c)

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Άβαντας 20Αδάmicro 92 117Άδης 92Αδριατική 15Αγάπιος ιεροmicroόναχος και καθηγούmicroενος της Ζάβορδας 142 143Αγία Βαρβάρα στο Soğanli 113Αγία Παρασκευή παρεκκλήσιο του ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στην Αχρίδα 118Αγία Τριάδα Σταγών 136Άγιον Όρος 15 16 20 25 27 133Άγιος Αθανάσιος παρεκκλήσιο στη Ζάβορδα 142Άγιος Αχίλλειος στο Arilje 112Άγιος Αχίλλειος στην Πρέσπα 112Άγιος Γεώργιος ασκηταριό Αγίου Νικάνορα 15 16 20 26 27 28 45 69 106 132 141Άγιος Γεώργιος στο Γεράκι 119Άγιος Γεώργιος στο Kurbinovo 111 112 119Άγιος Γεώργιος στο Mlado Nagoričino 119Άγιος Γεώργιος στο Staro Nagoričino 65 74 119Άγιος Δηmicroήτριος 31Άγιος Μηνάς στη Θεσσαλονίκη 25Άγιος Νικόλαος στο Μοναστήρι 112 114Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη 74Άγιος Νικόλαος του Νοσοκοmicroείου 118Άγιος Στέφανος στην Καστοριά 123 128Αγιόφυλλο βλ ΒελεmicroίστιΆγιοι Ανάργυροι στην Καστοριά 65 112Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη στην Αχρίδα 118Αγναντιά βλ ΌστροβοςAghtamar 113Adishi 65Αθανάσιος Αλεξανδρείας 112Αθανάσιος ηγούmicroενος 16Αθανάσιος microάστορας 52 54Αθήνα 28Άθως βλ Άγιον ΌροςΑίγυπτος 33 113Αιτωλοακαρνανία 20Αλεξανδρούπολη 20

Αλιάκmicroονας 15 16 20 25 26 31 104Αλούσης Νικόλαος 137Αmicroάλφι 127Ανάληψις 74 104Ανανίας ιεροδιάκονος 136Ανάστασις 90 92 104Ανάστασις του Λαζάρου 104Ανατολίου Γεώργιος 137Άνθιmicroος παπάς 135Άννα προφήτιδα 78Αντώνιος ο Μέγας 75Αντώνιος ο Νέος 15Απόλλωνα microονή (του) 113Arilje 112Αρκαδία 20Άρτα 15Αρχαγγέλου Μιχαήλ κοιmicroητηριακός ναός της Ζάβορδας 28 31 141 142 143 145Αρχαγγέλων ασκηταριό (των) 21Ασπροκκλησιά (χωριό) 15 136Αυλές (χωριό) 135Αχίλλειος άγιος 70 97 104 106 111Αχρίδα 20 26 74 98 106 108 112 118 120

Βαιθήλ 107Βαϊοφόρος 79 88Βαλεριανός (253ndash260) 113Βαλκάνια 74Βάπτισις 33 51 52 62 64 65 79 104Βαρθολοmicroαίος παπάς 52 136Βαρλαάmicro Μετεώρων 28 Βαρνάκοβα 20Βασίλειος o Μέγας 95 108 113Βασίλειος Βacute (976ndash1025) 15 119Βατικανό 127Βατοπαιδίου microονή 120Bawit 113Βελεmicroίστι 15Βενετία 28 127Βέργος Αλέξιος 143


Βέροια 15 27 33 108 133Beacutertaux Emile 127Βησσαρίων άγιος 25Βιτρούβιος 126Βλατάδων microονή 27Bočorma 65Βουλγαρία 20 26 113Βρονταmicroάς 20Βυζάντιο 21 65 126128Βησσαρίων παπάς 136

Γαβριήλ αρχάγγελος 126 142Γαβριήλ ηγούmicroενος της Ζάβορδας 141Γαβριήλ 134Γέννησις του Χριστού 78 107Γεράκι 119Γεράσιmicroος άγιος 25Γερόντιος 135Γεωργία 65 112 113Γεώργιος άγιος 26 27 28 45 62 63 64 65 98 99 102 112 120 132 136Γεώργιος ζωγράφος εκ Σελίτζης 142Γεώργιος παπάς 136 Γηροmicroέρι 20Γιαννάκης Νικόλας 136Γιάννης παπάς 136Γιάννενα Ιωάννινα 104 120 126Γλαβίνας Απόστολος 28Γολγοθάς 117Γρεβενά 26 28 54 133 136Γρηγόριος 133Γρηγόρης microάστορας 52 54 136Γρηγόρης παπάς 136Γρηγόριος ο Παλαmicroάς 15 108

Δαβίδ άγιος 25Δαβίδ προφήτης 92Δαmicroιανός άγιος 25Δανιήλ παπάς και ζωγράφος 100Δανιήλ προφήτης 77 107Δανιήλ ο Στυλίτης 70Δανιήλ 135Δεσκάτη 15Dečani microονή 20 65 74 107 108Δέκιος (249ndash251) 113Δελιαλής Νικόλαος 28Δευτέρα Παρουσία 74Δηmicroήτριος άγιος 26 99 100 102Δηmicroήτριος ιεροmicroόναχος 133Δηmicroοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης 28Διοκλητιανός (284ndash305) 113

Διονύσιος (1) 133Διονύσιος (2) 134Διονύσιος αρχιεπίσκοπος της Αχρίδας 26Διονύσιος εκ Φουρνά 98 108Διονύσιος Ζακύνθου άγιος 25Διονύσιος microητροπολίτης Κοζάνης 28Διονύσιος ο Ολυmicroπίτης 15 25 28 141Djurdjevi Stupovi 119Δουσίκου microονή 27 33 52Δωδεκαόρτου κύκλος (του) 72 78 79 88 89 90 104 106Δωρόθεος ιεροδιάκονος 135Δωρόθεος microητροπολίτης Γρεβενών 26

Εθνική Ρωσική Βιβλιοθήκη της Πετρούπολης 127 Εθνικό Μουσείο Βελιγραδίου 126Εις Άδου Κάθοδος 91 92 104Ελασσόνα 27 133Ελένη αγία 118Ελισαίος προφήτης 77 107Εράτυρα βλ ΣέλιτζαΕύα 92Ευαγγέλιο 79 106 107 108 127 Ευαγγελισmicroός 78 104 107Ευαγγελίστρια στο Γεράκι 119Εύβοια 25Ευτύχιος καλλιτέχνης 108Ευχάιτα 100Ευχάνεια 100

Ζάκυνθος 25Ζαχαρίας ιεροmicroόναχος 52 54 135 143Ζαχαρίας προφήτης 77 107Ζαχαρίας χατζής 52 54Žiča 74Ζωσιmicroάς παπάς 135

Ηλίας προφήτης 77 93 107Ηmicroαθία 25Ήπειρος 15Ησαΐας παπάς 134Ησαΐας προφήτης 107

Θαβώρ 93Θεόδωρος ο Στρατηλάτης 99 100 102 113Θεόδωρος ο Τήρων 99 100 102 113Θεοδωρούπολη βλ ΕυχάνειαΘεοδόσιος ιεροmicroόναχος 69Θεοδόσιος ο Χιλανδαρινός 21Θεοτόκος Δέσποινα Παναγία Παρθένος 16 65 69 71 72 74 75 77 78 79 88 89 91 94 95 105 108

187Ευρετήριο

112 118 119Θεοφάνης κτήτωρ της microονής Βαρλαάmicro Μετεώρων 25 28Θεοφάνης ιεροmicroόναχος της Ζάβορδας 143Θεοφάνης κρητικός ζωγράφος 104Θεοφάνης της Νάουσας άγιος 25Θεοφάνης παπάς 135Θεοφάνια βλ ΒάπτισιςΘερmicroαϊκός κόλπος 15Θεσσαλία 15 20 21 27 65 97Θεσσαλονίκη 15 25 26 27 100 102Θεωνάς άγιος 25Θήβα 104

Ιάκωβος απόστολος 93 108Ιάκωβος microοναχός 127Ιγνάτιος άγιος 25Ιεροσόλυmicroα 65 75 79 90 107Ιεφωνίας 88Ιησούς Χριστός Αmicroνός Δεσπότης Εmicromicroανουήλ Θεάνθρωπος Παντοκτάτωρ Σωτήρ Υιός του Θεού 26 27 28 69 71 74 75 77 78 79 88 90 91 92 93 94 97 104 107 108 114 141Ιουλιανός ο Αποστάτης (361ndash363) 102 113Ιουστινιανή βλ ΑχρίδαΙουστινιανός Αacute (527ndash565) 15 113Ιπέκιο 20 75Iskar 20Ιταλία 120Ιωάννα microυροφόρος 108Ιωάννης 143Ιωάννης ανεψιός του Γρεβενών 136Ιωάννης ο Θεολόγος 88 90 93 108Ιωάννης πατέρας του αγίου Νικάνορα 25Ιωάννης ο Πρόδροmicroος 64 71 75 92 102Ιωάννης Ούρεσης (microοναχός Ιωάσαφ) βασιλεύς (13712) 120Ιωάννης Χρυσόστοmicroος 95 108 112Ιωάσαφ microητροπολίτης Θεσσαλονίκης 26Ιωήλ προφήτης 77Ιωσήφ ο microνήστωρ 78

Καλαmicroπάκα βλ Σταγοί Κάλιανη (χωριό) 136Κάλλιστος Κάλλιστρος 16 69Καλλιστράτου όρος 16 25-26 28 94Καλλίστρου (microονή) στα Μετέωρα 16Καλογιάννης ή Σκυλογιάννης Ιωάννης (1197ndash1207) 102Καmicroβούνια όρη 26Καππαδοκία 113

Καρδίτσα 25Καρπενήσι 133 136Καστοριά 65 74 106 112 113 118 123 125 128 141Κατάκαλη (χωριό) 137Κεφαλλονιά 25Κησάργια (χωριό) 137Κυριακός 134Κίσσαβος 20 25Κλεισούρα 27Κοζάνη 28 52 54 133 135 142Κοίmicroησις της Θεοτόκου 71 72 88 89 108Κονιβός βλ Καλλιστράτου όροςΚόπλητζα (χωριό) 136Koriša 20 21Κοσmicroάς Καραπατάκης microοναχός 137Κοσσυφοπέδιο 20 125Κουκόσης Γρηγόρης 137Kurbinovo 112 119Κουτλουmicroουσίου microονή 27Κράλη εκκλησία (του) 119Κρατικό Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας 74Kratovo 20Κυρτάνζου Δηmicroήτριος 137Κωνσταντινίδης Στέφανος Κοζανίτης 136Κωνσταντίνος ο Μέγας (306ndash337) 97 118Κωνσταντίνος ιεροmicroόναχος της Ζάβορδας 142 143Κωνσταντινούπολις 74 100 105 113Κωστάντιος 134Κώστας microάστορας 52 54 136

Λαζαριώτης Αθανάσιος 137Λακωνία 20Λάρισα 97 98 112Λειβαδιά 25Λέσβος 25Leskovec 74Lesnovo 20 74 107Λογγίνος 90 108Λογκάς 27Λοmicroβαρδία 127Λουκάς ευαγγελιστής 108Λουκάς παπάς 134Λούνζας Παναγιώτης 137Λούσιος ποταmicroός 20

Μάγοι 78Μάνθος microάστορας 52 54 135Μακεδονία 15 25 65 143Μαλάλας Ιωάννης 113Macircle Еmile 128Mali Grad 127


Μανουήλ γιος του Γεωργίου εκ Σελίτζης 142Μαξιmicroιανός (285ndash305) 100Μαρία Αγγελίνα Δούκαινα Παλαιολογίνα 120Μαρία η Μαγδαληνή 108Μαρία microητέρα του αγίου Νικάνορα 25Μαρία microητέρα του Ιακώβ 108Μαρία microυροφόρος 108Μάρκος ευαγγελιστής 108Μαρλάς 136Ματθαίος ευαγγελιστής 108Μεγάλη Πρέσπα βλ ΠρέσπαΜεγάλου Μετεώρου (microονή) 27 31 120 122Μελισmicroός 69 94 108 112Μερκούριος άγιος 71 102 113Μεσαίωνας 119 122Μέση Ανατολή 112Μεσόγειος 131Μετάληψις 74Μεταmicroόρφωσις 15 26 27 72 78 79 92 93 94 104 108Μεταmicroόρφωσις του Σωτήρος Χριστού της Ζάβορδας microονή 15 26 27 28Μετέωρα 15ndash16 20 21 25 27 31 33 52 65 112 120 123Μέτσοβο 15Μηνολόγιον του Βασιλείου Βacute 119Μητρόπολη του Μυστρά 119Μικροί Άγιοι Ανάργυροι στην Αχρίδα 120Μιχαήλ αρχάγγελος 62 63 64 102 141Μιχαήλ Αστραπάς καλλιτέχνης 108Mlado Nagoričino 119Monte Sant Angelo 127Moriovo 114Μόσχα 74Μπάρσκι Βασίλειος 131Μπενάκη Μουσείο 126Μπλάτζι 52 54Μυροφόρες στον Τάφο 91 104 108Μυστράς 119Μωυσής προφήτης 93

Νάουσα 25Νείλος ιεροmicroόναχος 69Νεκτάριος κτήτωρ της microονής Βαρλαάmicro Μετεώρων 25 28Νεόφυτος 137Νίκαια 106Νικηφόρος βλ ΠαπασιδέρηςΝικηφόρος παπάς 134Νικόλαος άγιος 70 97 98 104 106 112Νικόλαος βαφτιστικό όνοmicroα του αγίου Νικάνορα 25

Νικόλας microάστορας 52 54 135Novi Pazar 119

Ξάνθος Κωνσταντής 137

Οικουmicroενικό Πατριαρχείο 25Ολυmicroπιώτισσα (microονή) 27Όλυmicroπος 25 141Ονούφριος άγιος 64 71 73 102Οσίου Λουκά Φωκίδος (microονή) 112Όστροβος 15

Pavnissi 65Παλαιά Διαθήκη 75 92Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας 33Παλαιολόγοι 108Παλαιός των Ηmicroερών 77Παναγία Ljeviška 74Παναγία Μαυριώτισσα 65 118Παναγία ναός στο χωριό Ασπροκκλησιά 15Παναγία Οδηγήτρια στο Ιπέκιο 75Παναγία Περίβλεπτος στην Αχρίδα 74 108 118Παναγία Πλατυτέρα Πλατυτέρα των Ουρανών 69 94Παναγία Τορνικίου (microονή) 74Παναγιώτης 143Πάνου Χρίστος 142 143Παντοκράτορος (microονή) 27Παπανικολάου Παρθένιος 137Παπασιδέρης Νικηφόρος Αθανασίου 137Παραmicroυθιά 20Πασχάλης Γεώργιος 136Πάτρα 28Παύλος απόστολος 71 73 74 99Πειραιάς 28Πεντηκοστή 104Πέραmicroα Ιωαννίνων 126Πέτρος απόστολος 71 73 74 93 99 126Πέτρος ο ερηmicroίτης 21Πήλιο 25Πιλορί (χωριό) 52 54Πλίνιος 126Πόρτα Παναγιά (microονή) 119Πουρνάρος Μάρκος 135Πρέσπα 20 98 111 112 125Privalova Eka 65Prizren 21 74Πρόδροmicroος Βέροιας (microονή) 133 134Πρώτη Οικουmicroενική Σύνοδος 97Ρώmicroη 65 74 113 127Ρωσία 65


Ρουσάνου (microονή) 27

Σάββας Ιεροσολύmicroων 75Σαλώmicroη microυροφόρος 108Σαmicroουήλ προφήτης 77Σαmicroουήλ τσάρος (976ndash1014) 97San Marco της Βενετίας 127San Paolo fuori le mura 127Santa Maria in Valle Porclaneta 120Σέλιτζα 142Σεραφείmicro Καρδίτσας άγιος 25Σεραφείmicro Λειβαδιάς άγιος 25Σερβία 21 112Σέρβια 112 133Σερβίων κάστρο 15Σέργιος microητροπολίτης Γρεβενών 28Σέρρες 100Σιάτιστα 133Σίλβεστρος Λαυριώτης 135Σίλβεστρος 136Σινά 33 127Σίσιου Γιάννης 128Σιών 77 107Σκυλίτζης Ιωάννης 97 112Soğanli 113Σολοmicroών βασιλιάς του Ισραήλ 92Sopoćani 66Σουζουmicroάδη 27Σταγοί 15 21 133 136Στάmicroος Γιαννάκης 137Staraja Ladoga 65Staro Nagoričino 65 74 119Σταυρονικήτα (microονή) 106Σταύρωσις 89 90 117Στέφανος πρωτοmicroάρτυρας 69 95Studenica 105 112 119Στύλος Σταγών βλ Μετέωρα

Συmicroεών ο Ανυπόδητος 25Συmicroεών ο Θεοδόχος 78ndash79Συmicroεών ο Στυλίτης 70Συναξάρι της Κωνσταντινουπόλεως 113Σύνιτζα (χωριό) 27Συρία 113Σωτηρίου Γεώργιος 120 123Σωφρόνιος microοναχός 135

Τάνζου Γιάννης 137 143Τζίκος microάστορας 52 54 136Τιmicroόθεος Σιατιστεύς ιεροmicroόναχος 28Τουρκία 113Τούτζικας Στέργιος 137 143Τριαντάφυλλος Γεώργιος 143Τρίκαλα 25 27 119Τζαπάλας Γιαννάκης 137 143ĆorovićshyLjubinković Mirjana 118 126 127Crna Reka 125Čubinašvili Georgij Nikolaevič 120Τύρναβος 133

Υπαπαντή 78 106

Vinica 113

Φιλόθεος ιεροδιάκονος ο Τυρναβιώτης 133 134

Χαλκιδική 25Χαράλαmicroπος 136Χαρίσιος 143Χιλανδαρίου (microονή) 99 119Χριστιανισmicroός 131Χρονικόν του Σκυλίτζη 111Χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα 113Χώρας (microονή) 74

CIP shy Каталогизација у публикацији shyНародна библиотека Србије Београд

72676(495)271222(495)shy9

Subotić Gojko 1931shy Zavorda to askētario tou Agiou Nikanora Gkoiko Soumpotits Ioustinos dieuthyntes Lioumpomir Maximovits [schedia Nikola Ntountits schedia agiou Nikanora Ntragkomir Tontorovits schedia architektonika Giannēs Gkikas phōtographies Gkoiko Soumpotits Aimilianos Gkekas Giannēs Gkikas Neilos Ioustinos Antōnios Vasileiadēs metaphraseis sta ellēnika Voukosava Stevovits sta agglika Xenia Tontorovits kai Iakōvos Lillē chartes Mirela Mpoutirits] shy Beligradi Institouto Byzantinōn EreunōnshySAET 2017 (Kragujevac Grafostil) shy 189 str ilustr 29 cmshy (Monographies 46)

Nasl na spor nasl str Zavorda he Hermitage of Saint Nikanor Gojko Subotić Hieromonk Ioustinos shy Grčki tekst i engl prevod shy Tekst štampan dvostubačno shy Tiraž 600 shy Napomene i bibliografske reference uz tekst shy Bibliograija str 149shy151 shy Summary Zavorda he hermitage of Saint Nikanor shy Registar

ISBN 978shy86shy83883shy24shy01 Ioustinos jeromonah 1948shy [аутор] [фотограф]a) Грчка православна црква shy Свештенство b) Свети Никанор (1491shy1548)c) Испоснице shy ГрчкаCOBISSSRshyID 235642636

Z A V O R D A

Gojko SUBOTIĆHieromonk IOUSTINOS

The hermitage of Saint Nikanor

BELGRADE 2017

INSTITUTE FOR BYZANTINE STUDIESOF SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

MONOGRAPHS 46

EditorLjubomir MAKSIMOVIĆ



















CONTRIBUTORS












MapsMirela BUTIRIĆ












ENGLISH SUMMARY


9

131519

25

2931

394551

59616977

115117119

129

139

147

153

181














































































































































Ο εξώστης


το καρούλι









Μετέωρα








Εικ 25Σκηνή



















































Η θύρα






















IC ΧCΝΙ ΚΑ











(1793)




































































































































































































(16ος αι)








(16ος αι)







(16ος αι)








(16ος αι)








(16ος αι)















































































































































































































(15612 1618 1642)























6 16212͵ζρλ (7130)


8 16534έτος ͵ ζρξβ (7162)


















































































































































































Εικ 132






155Summary








PROLOGUE


1 INTRODUCTION










157Summary




















159Summary













2 ARCHITECTURE



161Summary


















163Summary



















165Summary






















167Summary





















169Summary





















171Summary



















173Summary


















175Summary

















177Summary














TABLE OF PICTURES



179Summary






181Summary




































Vinica 113




72676(495)271222(495)shy9






















CONTRIBUTORS












MapsMirela BUTIRIĆ












ENGLISH SUMMARY


9

131519

25

2931

394551

59616977

115117119

129

139

147

153

181














































































































































Ο εξώστης


το καρούλι









Μετέωρα








Εικ 25Σκηνή



















































Η θύρα






















IC ΧCΝΙ ΚΑ











(1793)




































































































































































































(16ος αι)








(16ος αι)







(16ος αι)








(16ος αι)








(16ος αι)















































































































































































































(15612 1618 1642)























6 16212͵ζρλ (7130)


8 16534έτος ͵ ζρξβ (7162)


















































































































































































Εικ 132






155Summary








PROLOGUE


1 INTRODUCTION










157Summary




















159Summary













2 ARCHITECTURE



161Summary


















163Summary



















165Summary






















167Summary





















169Summary





















171Summary



















173Summary


















175Summary

















177Summary














TABLE OF PICTURES



179Summary






181Summary




































Vinica 113




72676(495)271222(495)shy9













ENGLISH SUMMARY


9

131519

25

2931

394551

59616977

115117119

129

139

147

153

181














































































































































Ο εξώστης


το καρούλι









Μετέωρα








Εικ 25Σκηνή



















































Η θύρα






















IC ΧCΝΙ ΚΑ











(1793)




































































































































































































(16ος αι)








(16ος αι)







(16ος αι)








(16ος αι)








(16ος αι)















































































































































































































(15612 1618 1642)























6 16212͵ζρλ (7130)


8 16534έτος ͵ ζρξβ (7162)


















































































































































































Εικ 132






155Summary








PROLOGUE


1 INTRODUCTION










157Summary




















159Summary













2 ARCHITECTURE



161Summary


















163Summary



















165Summary






















167Summary





















169Summary





















171Summary



















173Summary


















175Summary

















177Summary














TABLE OF PICTURES



179Summary






181Summary




































Vinica 113




72676(495)271222(495)shy9




izdanja/zavorda web(1).pdf22 . idhr O le dié va d , Recueil de travaux, Ohrid 1961, 97-99. R....

Documents

Transcript of izdanja/zavorda web(1).pdf22 . idhr O le dié va d , Recueil de travaux, Ohrid 1961, 97-99. R....